InfoHub Logo

Shyǵys Qazaqstan oblysy
Jarma aýdany
«Qajykeldi atyndaǵy orta mektebi» KMM
2-shi synyp oqýshysy: Amanjol Arman Qanatuly
Ǵylymı jetekshisi: Qapasheva Anar Tleýgazynovna
Bastaýysh synyp muǵalimi

 

Seksıa: Adam densaýlyǵyn qorǵaý jáne qorshaǵan orta

Mazmuny:

Rezúme (Anotasıa)

İ. Kirispe bólim

Iİ. Negizgi bólim

2.1. Qazaqtyń ulttyq taǵamy-qurt

2.2. Qurt jasaý tehnologıasy

2.3. Qurttyń túrleri

2.4. Qurttyń adam densaýlyǵyna paıdasy

İIİ. Qorytyndy bólim

IV. Qoldanylǵan ádebıetter tizimi

 

Ańdatpa

Bul joba qazaq halqynyń baıyrǵy taǵamy – qurttyń paıdasyn zertteýge arnalǵan. Qurt – sútten jasalǵan ulttyq taǵam. Qurt – sóziniń maǵynasy da qurǵatylǵan, keptirilgen sút degen maǵynany beredi. Qazirgi zamandaǵy kózdiń jaýyn alatyn táttilerdiń ornyn, osy jasalǵan qurtpen almastyra otyryp, aqýyzǵa óte baı jáne adam densaýlyǵyna óte paıdaly, taptyrmas taǵam retinde usyný. Qurtty Qazaqstannyń ulttyq brendi retinde álemdik naryqqa shyǵarýǵa bolatynyn atap kettik.

Anotasıa.

V etom proekte ıssledýetsá odno ız samyh drevneıshıh blúd kazahskogo naroda – kýrt. Slovo kýrt oznachaet – sýshennoe moloko. V nashe vremá mnogo raznyh sladostı ı vmesto etıh sladosteı zamenıt kýrtam,v kotorom ego sostave mnogo belkov ı mıkroelemntov, poleznyh dlá zdorová cheloveka. Takje mojno otmetıt chto kýrt mojno vyvestı na mırovoı rynok v kachestve Kazahstanskogo nasıonalnogo brenda. 

İ. Kirispe

El - jurt jadynda máńgi jattalyp qalǵan «as – adamnyń arqaýy» degen qaǵıda osyndaı tereń uǵymnyń qaltqysyz túsinigi bolyp qalyptasqan. «Aǵy bardyń baǵy bar»- dep qazaq halqy sút taǵamyn baqyt nesibesi dep bilgen. Sútti sonshalyq qasıetteýdiń basty sebebi – ol tirshilik arqaýy, odan neshe alýan qunarly taǵamdar ázirlep, dastarqan molshylyǵyn jasaǵan. «Qazaqtyń sútten jasaıtyn ulttyq taǵamyndarynyń túrine san jetpeıdi»- dep jazǵan ertedegi bir zertteýshi. Demek, onyń barlyq túrlerin aıtyp berý qıyn. Onyń ishinde qazaqtyń ulttyq taǵamy qurtqa toqtalsaq. Qurt – sútten jasalǵan ulttyq taǵam. Qurt – sóziniń maǵynasy qurǵatylǵan, keptirilgen sút degen maǵynany beredi. Osyndaı paıdaly zattardan quralǵan qurtty san jyldar boıy saqtaýǵa bolady. Qazaq halqy asty óte joǵary baǵalaǵan ári qasterleı bilgen.

Jumystyń maqsaty: qazaq halqynyń ulttyq taǵamy – qurttyń paıdasyn anyqtaý arqyly mańyzyn kórsetý.

 Jobanyń mindetteri:

- Qazaqtyń ulttyq  taǵamy – qurtpen tanysý;
- Qurttyń qazaq  ómirinde alatyn ornyn kórsetý;
- Qurttyń adam  densaýlyǵyna paıdasyn kórsetý.

Másele: Qurttyń  adam densaýlyǵyna paıdasy bar ekenin zertteý.

Zertteletin zat: Qurttyń tirshilikke qajetti qundylyǵyn zertteý  

Qurt - adam densaýlyǵyna qajetti qundylyq. 

Óz maqsatyma jetý úshin aldymyzǵa mynandaı mindetter qoıdym:
• Berilgen taqyryp boıynsha ádebıetpen jumys.
• Jasalý tehnologıasyn anyqtaý;
• Qurttyń paıdasymen tanysý, qurttyń quramyna kiretin túrli zattardy túsiný;
• Qurt jasaýmen aınalysatyn adamdarmen keńes qylý.Dárigerlermen aýrýǵa em bolyp, saýǵa qýat bolatyndyǵy týraly suhbat júrgizý.
• Mektepte dostaryma qurttyń paıdasyn túsindirý.

Zertteý problemasy: Qazirgi kezde balalar túrli chýpa-chýps, kındersúrprız, snıkers, kırıeshkı qytyrlaqtar sıaqty densaýlyqqa zıan zattarǵa áýes.

Bul zattar asqa degen tábetimizdi joıady. Al qurtty da balalardyń áýestenip jeýi úshin ne isteý kerek? balalarǵa dámdi qylyp ,áshekeılep jasap berse  nege jemeske?...

Ásirese aýylda turatyn jerlesterimizge dastarhanymyzda aq zattardy kóbirek qoldansaq degen nıetpen derekter jınadym.

Men zertteý barysynda úlken ájelerden ár aımaqtarda jasalatyn qurt túri men quramy týraly derekter jınadym. Nátıjesinde qurttyń túrleri men jasaý ádisterin anyqtadym. Sonymen qatar ortańǵy býynda oqýshylar arasynda da saýalnamalar júrgizdim. Joba barysynda qurttyń halyq tarıhymen jasasyp kele jatqan ulttyq taǵam ekenine jáne qurtty únemi qoldanýda úlken mán – maǵyna bar ekenine kóz jetkizdim. Bizdiń aldymyzǵa qoıǵan maqsatymyz mektep oqýshylaryna sıyr sútinen jasalǵan qurt taǵamy jaıynda tolyǵyraq málimet berý jáne onyń paıdasyn, túrlerin nasıhattaý. Osy eńbegimizdiń  nátıjesi retinde bolashaqta dúken sórelerinen balalarǵa arnalǵan ártúrli táttiler men saǵyzdar sıaqty balalar erkin satyp alatyndaı qurttyń ár túri bolsa dep oılaımyn. Tipti dárihana sórelerine de gematogen, askorbınkalarmen qatar qurttyń ár túrin qoıýǵa bolady dep oılaımyz.

Zertteýimizdiń jańalyǵy: qurttyń adam aǵzasyna paıdasy,bolashaqta qurtty kishi jastaǵy balalarǵa qyzyqtyra jegizip úıretýdiń ádisterin anyqtaý, eger qurt jaıly kóbirek oqyp bilsek, qurttyń kóptegen syrlaryn ashar edik.

Iİ. Negizgi bólim

2.1. Qazaqtyń ulttyq taǵamy - qurt.

Qazaq halqy ulttyq taǵamǵa óte baı. Ertede ata – babalarymyz amandasqanda «mal – jan aman ba?», — dep suraıtyn. Osy bir aýyz sózdiń ózinen aq qazaq ómirinde maldyń orny erekshe ekenin oılaýǵa bolady. Maldyń óniminsiz áli de kún kórý qıyn. Maldyń etin aıtpaǵanda, sút jáne odan óndiriletin taǵamdarsyz, jún, teri jáne olardan jasalatyn buıymdarsyz qazirgi adamzat ómirin kóz aldyńa elestetý múmkin emes. Mal jáne onan alynatyn ónimder qazaqtyń basty baılyq qory. Sonyń ishinde ulttyq taǵamdarynyń negizgi kózi bolyp tabylatyn súttiń orny bir bólek. Sút — hımıalyq quramy jaǵynan tamasha taǵam. Onyń quramynda adam aǵzasynyń qalypty jetilýi úshin barlyq zat bar. Soǵan oraı oǵan fızıologıalyq qundylyǵy jaǵynan birde bir azyq teń kele almaıdy. Sút basqa ónimderdiń bıologıalyq qundylyǵyn kóteredi. As qorytý bezderiniń jumys isteý qabiletin únemi jaqsartyp otyrady. Sút taǵamdaryn halyq bir sózben aq dep ataıdy. Ulttyq taǵamdardyń ishinde ejelgi jáne kópshilikke ortaq taǵamnyń biri – aq ekeni belgili. «Aǵy bardyń baǵy bar»- dep qazaq halqy sút taǵamyn baqyt nesibesi dep bilgen. Qazaq halqynyń  sútten jasalǵan ulttyq taǵam retinde keńinen qoldanatyn taǵamynyń óte kóne túriniń biri -qurt.

Qurtty ejelgi zamandarda qalyptasyp, damyp, búgingi kúnderge deıin óz qasıetin joǵaltpaı, jaqsy saqtalǵan ulttyq taǵam retinde paıdalanyp kelemiz. Halqymyzdyń búgingi kúni bizge jetken qurtynyń túri kóp. Qurt  kúndelikti ómirde taǵamnyń bir túri retinde, nemese basqa taǵamdardyń dámin keltirý úshin  qoldanylatyn  taǵam desek te bolady. Qurt – sóziniń maǵynasy da qurǵatylǵan, keptirilgen sút degen maǵynany beredi. Bul taǵam aqýyzdarǵa óte baı, adam densaýlyǵyna óte paıdaly. Qaltaǵa salyp júrýge óte yńǵaıly. Bir qap shekildeýikpen birdeı. Kóshpendi halyqtardyń negizgi taǵamdary bolǵandyqtan, jeńil bolýy da eskerilgen. Kólemi kishireıse de, quramyndaǵy dárýmender mólsheri sol kúıinde qalady.Qyr balasy jolda ketip bara jatyp qarny ashsa, qaltasynan qurt alyp jeıdi. Osylaısha tústenip alady desek te bolady. Keıbir adam qurtty "ashtyqtan qutqaratyn dári" dep te ataıdy. Bul sizderge belgisiz ónimnen jasalǵan konserviler emes. Al sorpany qalasaq, birneshe qurtty sýǵa ezip ishýge bolady. Onyń júrek aınyǵanda kómektesý qasıeti bar

Qurttyń adam densaýlyǵyna óte paıdaly ekenin burynǵy ata-babalarymyz bilip, qurtty únemi paıdalanǵan eken. Mal baǵýǵa ketkende qaltalaryna qurt salyp alǵan jáne kúndelikti taǵamdarǵa qosyp ishken nemese qurtty ezip ishken, sondyqtan ol kisiler kóp aýyrmaǵan, dári-dármek paıdalanbaǵan. Erterekte tis dárigeri de bolmaǵan, ata-babalarymyzdyń tisteri aýyrmaǵan. Atap aıtqanda, adamnyń tisiniń qalyptasýyna qurttyń paıdasy zor eken. Eger bala jastaıynan qurt jep ósse onyń tisi ótkir, qatty, aýyrmaıtynyna kóz jetkizdim. Qurt, irimshik jep, qymyz, aıran, sút ishken balanyń densaýlyǵy myqty bolady eken. Qurtty adam alys saparǵa shyqqanda paıdalansa, qarny  ashpaıdy, shóldemeıdi, al samoletpen ushqanda qurt qulaqtyń bitpeýine jáne júrek aınymaýyna kóp yqpal etedi eken. Sonymen qatar, qurt dárýmenderge baı, adamnyń as qorytýynda áseri óte joǵary, atap aıtsaq keıbir as qorytýǵa arnalǵan dárilerge para-par sıaqty. Al qysta qurtty ezip ishseń ol tamasha qorek bolady, ári adam sýyqqa tońbaıdy eken..  «Qurt – qystyń qymyzy» – deıtini sondyqtan bolsa kerek. Qazaq yrymy boıynsha keppegen qurtty jeýge, alýǵa bolmaıdy. Eger óreden qurt alyp jese, jaýyn jaýady degen yrym bar. Ǵalamtor derekterine súıensek, qurtymyz da hımıalyq quramy men kalorıasy jaǵynan qala dúkenderindegi súzbeni (tvorog) on ese artyq eken. Súzbede aqýyz mólsheri 14,5-18,6% bolsa, qazaq qurty aqýyzǵa óte baı – 52,6%. Al 100 gram súzbe 87-227-ge deıin qýat berse, qurttan 370,1 qýat alýǵa bolady. Sonymen qatar qurtta A, V, S dárýmenderi, mys, myrysh, kúmis, temir, kremnıı, magnıı, alúmını mıkroelementteri jeterlik.

Atap aıtsaq, A - bul dárýmen arqasynda biz jaryqty kóremiz, tústerdi ajyratamyz, tústerdi ajyratamyz.

S - dárýmeni jetispese qyzyl ıek qanaǵysh keledi, sýyq tıý aýrýlaryna ımýnıtettiń tómendeýi ,

V - as qorytý nasharlaıdy, t.s.s.

Osyndaı paıdaly zattardan quralǵan qurtty san jyldar saqtaýǵa boıy. Medısına ǵylymdary paıda bolmaı turyp-aq aldyndaǵy asyn tanı bilgen qazaq naǵyz danyshpan. Asyly, aýzynan aq ajyrymaǵan halqymyz qymyzyn iship, qurtyn jep otyryp-aq osy kúngi kóp keseldiń aldyn alǵan.

2.2. Qurt jasaý tehnologıasy:

Qurt – sıyr sútinen jasalǵan ulttyq taǵam. Pisilip maıy alynǵan aırandy qaınatyp kenep dorbada súzip alyp tuzdap órede keptirip saqtaıtyn taǵam túri. Jasalý tásilderine qaraı qurt syqpa qurt, aq qurt, qara qurt, maıly qurt degen túrlerge bólinedi.

1. Sıyr saýý                                                 2. Sút tartý

Sıyrdy saýyp alǵan soń, sútti jyly kúıinde sút mashınasyna quıyp tartady. Súttiń qaımaǵy alynady da, qaımaqtan bólingen sútti kók sút dep ataıdy.

Ony aǵash bóshkege quıyp jınaı beredi. Kók sút quıylǵan aǵash bóshke kún shýaǵy mol túsetin kúngeı betke qoıylady. Bóshkeniń bir búıirin dóńgelete kesip, tesik jasaıdy da, sol tesikti bekitip turatyn aǵash tyqpa jasaıdy. Tartylǵan  kók sútti aǵash bóshkege quıyp, aýzyn myqtap bekitedi. Ol keshke deıin kún kózine pisip, aqyryp turady. Sary sýy bólinip, irkiti betine shyǵyp byjıdy.

Mine, sol kezde bóshkeniń búıirindegi tesikti ashyp, sary sýyn aǵyzady. İrkit ishinde qalady. Bul ádis kúnde qaıtalanady. Aǵash bóshke ashyǵan irkitke tolǵan ýaqytta irkit daıyn boldy degendi bildiredi. Endi irkitti túbine maı jaqqan úlken qazanǵa quıyp qaınata beredi. Qurt qaınap jatqan kezde onyń túbi kúıip ketpes úshin arnaýly qurt bylǵaýyshpen (basynda kyrǵysh temiri bolady) álsin-álsin qazannyń túbin, erneýin qyryp aralastyryp otyrady. Ábden qoıylǵan qurtty qapqa quıyp keregege asyp qoıady, sonda  onyń qalǵan sýy taǵy da aǵyp, qurǵaıdy. Budan keıin qolmen bólshektep, taqshaǵa, shıge, qolmen syqpalap órege jaıyp keptiredi. Kógermeı, kyzbaı birtegis kebý úshin órede jatqan kezde ony birneshe ret aýdarystyrady. Osyndan ádispen qaınatyp, keptirip alǵan qurt jyl boıyna, keıde 2—3 jylǵa deıin saqtala beredi. Qurt kúshti as, ol ár túrli tamaqqa qosylady. Qurt asa ystyqty qajet etetin taǵam. Kún kózi durys túspeıtin, qońyrjaı aımaqtarda qurt jasaý nátıjeli is bermeıdi. Sebebi Kún kózinen alynǵan qýatty energıa qurttyń boıyna tabıǵı dárýmendi sińiredi. Ári qurttyń kógermeı, shirimeı kebýine de asa qýatty kún kózi ǵana paıdasyn bermek. Osyndaı ádispen qaınatyp, keptirip alǵan qurttyń 2 nemese 3 jylǵa deıin azbaı saqtalýynyń syry osynda.

Qurttyń qaı túri bolsa da órege keptiriledi. Qaınatqan qurttyń ózi úsh túrli bolady: biri – aq qurt. Ol kóp ashymaǵan maıdan ábden arylǵan irkitten qaınatylady. Aq qurt atalatyn sebebi, tuzyn kóbirek etip qosady. Ol kóbine jazda, kúzde jelinedi. Ekinshi - qara qurt. Ashýy jetken irkitke azdap sary maı qosyp qaınatady. Tuzyn azdap qana qosady. Qurttyń osy túrin qysta ezip, dámdi qurt kóje daıarlaıdy. Úshinshi – ejigeı qurt. Ejigeı de qurttyń jasalý jolymen ázirlenedi. Biraq ol óte ashymaǵan irkitten jasalady. Ázirleý kezinde bir shelek irkitke eki shelek qaımaǵy alynbaǵan sút qosyp qaınatylyp daıyndalady. Ábden qaınap sýy sarqylyp pisken ejegeı sýy sorǵytylyp sál kebir tartqannan keıin alaqanǵa salyp syǵyp órege qatarlap jáıip keptirip alady. Ejigeı kepken kezde de ashshy qurt sáqty tas bolyp qatyp qalmaıdy. Úgitilip turady. Ábden keptirgen ejegeı jazda da, qysta da dámi de, túsi de ózgermeıdi. Ejigeıdi keptirmeı de paıdalanýǵa bolady. Ústine sary maı, qaımaq quıyp, qonaqtarǵa usynady. Sondyqtan da ony dastarqanǵa salýǵa daıar turý úshin ydysta eki ـúsh kún saqtap qoısa da buzylmaı saqtala beredi. Kurt kúshti as, ol ár túrli tamaqqa qosylady.

2.3. Qurttyń túrleri

Qazaq halqynyń, ıaǵnı bizdiń analarymyz taǵamnyń túr – túrin jasap, onyń babyn da jaqsy taba biletinin ǵylymı jobamyzdyń basynda da atap ótken bolatynbyz. Máselen analarymyz bir ǵana súttiń ózinen túrli taǵam jasaı bilgen. Al sol sútten jasalynatyn qurttyń ózi jasalý jolyna qaraı san túrge bólinedi. Osy oraıda qurttan isteletin nemese kurt qosylatyn taǵamdardyń keıbir túrlerin aıta ketý qajet dep taptyq. Máselen qurt:

1) Jas qurt
2) Kóbik qurt
3) Ystyq qurt
4) Syqpa qurt, nemese súzbe qurt
5) Malta qurt
6) Ezgen qurt
7) Aq malta
8) Untaq qurt
9) Aq qurt
10) Qara qurt
11) Qurt maı
12) Ejigeı nemese ejegeı qurt degen túrlerge bólinedi.

1) Jas qurt. Órede turǵan, ıaǵnı  jaıǵanyna bir eki kún ǵana bolǵan, áli tolyq keýip úlgermegen qurt. Jas qurtty sary maımen jentektep bastyrma retinde shaımen birge dastarqanǵa qoıady. Ásirese kepken qurtqa, baýyrsaqqa tisi ótpeıtin qarttar úshin óte keneýli as sanalady. Erterekte jas qurtty mıpalaýǵa, quıryq – baýyrǵa qosqan.

 

Qurttyń sarysýyna sút qosyp qaınatyp, irimshik jasaıdy, aýyrǵan malǵa ishkizedi, áıelder bas jýady, sondaı – aq odan teri ıleý úshin malma jasaıdy.

 

2) Kóbik. Qaınap jatqan kurttyń qalqyp alǵan beti. Aǵash qasyqpen betinen  jaılap qalqyp, ystyq kúıinde jalap jeıdi. Kóbik qurt maıly bolady. Ári qurttyń bar nári osy kóbigine jıylǵandyqtan dámi til úıiredi. Sol sebepti kóbik qurtty jas – kári talǵamaı jeńsik as retinde súısine jeıdi. Burynǵy kezde  maıly, ári  keneýli as retinde jas balalarǵa, qarttarǵa kalqyp berý salt bolǵan. Buryn qurt qaınatqan úıden kóbik jalaımyz dep, aýyl balalary kelip jınalatyn ádet te bolǵan.

3) Ystyq qurt. Qaınap jatqan qurtty alyp, maı qosyp sapyryp ishetin keneýli as. Ásirese maı aıynda jasalatyn sary maıdy qossa birden bir em.  Ókpe aýrýyna, sýyq tıip aýyrǵan syrqattarǵa em sanalǵan.

4) Syqpa nemese súzbe qurt. Munyń qaınatqan kurttan aıyrmashylyǵy sol  aırandy uıytyp,  qapqa kuıyp súzedi de tuzdalyp, ár túrli úlgimen bólshektelip taqtaıshaǵa keptiriledi. Muny keıde súzbe qurt dep te ataıdy. Syqpa qurt ta bastyrma retinde paıdalanylǵan. Mundaı kurt jaıǵan áıel aýyl balalaryna arnap dóńgelek jasap, jipke tizip moıyndaryna ilip qýantý salty bolǵan.

5) Malta qurt. Ezilgen qurttyń taýsynshaq túıirshikteri, ol ári jumsaq, ári súıkimdi as sanalady. Uzaq saparlarda aýyzǵa salyp sýyn jutqan kezde ári sýsyn, ári qorek bolǵan.

6) Ezgen qurt. Sorpaǵa, tuzdyqqa, kójege jáne basqa taǵamdarǵa qosý nemese suıyq kúıinde ishý úshin kepken qurt astaýǵa salyp untaqtalady, kelige túıiledi nemese qol dıirmenge tartylady. Ezgen qurt — ulttyq tamaqtardyń eń bir súıkimdisi jáne keneýlisi.

7) Aqmalta. Ezilgen qurttyń eń sońǵy shaıyndysy. Ol óte juǵymdy jáne tez sińetin taǵam bolyp sanalady, ony sol suıyq túrinde ishedi.

8) Untaq qurt. Arnaıy túıip usatqan nemese qap túbinen jınap alǵan úgindi. Ony súttiń pisken qaımaǵyna bylǵap jeıdi.

9) Aq qurt. İrkitti qazanda qaınatyp, sýyǵan soń qapqa salyp sorǵytady. Qaptaǵy qurttyń sary sýy ketip degdigen soń qolmenn bólshektep, túrli formaǵa keltirip órege jaıady. Bul qurttyń aq bolatyn sebebi tuzyn anaǵurlym kóbirek qosady.

10) Qara qurt. Ashýy jetken irkitke azdap sary maı qosyp qaınatady. Tuzyn azdap qana qosady. Túıe sútinen jasalatyn qurttyń da qara bolatynyna kýá boldyq. Túıe sútinen jasalatyn qurttyń da jasalý tehnologıasy sıyr sútinen jasalatyn qurtpen birdeı. Aıyrmashylyǵy neniń sútinen jasalatyndyǵynda.

 11) Qurt-maı. Sary maıǵa batyryp tabaq jasaıtyn kepken syqpa jalpaq qurt. Ony asyǵys kezde dám tattyrý úshin nemese jeńil – jelpi tústik retinde dastarqanǵa qoıady. Keıde qurt, irimshik, maı taǵamdarynyń qosyndylary da kurt – maı dep atalady.

12) Ejigeı nemese ejegeı. Ejigeı nemese ejegeı qurt qurttardyń ishindegi eń bir erekshesi, ári dámdisi. Ejegeı qurt kólemi jaǵynan da kishi, barmaqtaı bolyp keledi. Kepken kezde ejigeı de qurttyń jasalý jolymen ázirlenedi. Biraq ol óte ashymaǵan irkitten jasalady. Ázirleý kezinde bir shelek irkitke eki shelek qaımaǵy alynbaǵan sút qosyp qaınatylyp daıyndalady. Ábden qaınap sýy sarqylyp pisken ejegeı sýy sorǵytylyp sál kebir tartqannan keıin alaqanǵa salyp syǵyp órege qatarlap jáıip keptirip alady. Ejigeı kepken kezde de ashy qurt sáqty tas bolyp qatyp qalmaıdy, úgitilip turady. Ábden keptirgen ejegeı jazda da, qysta da dámdi de, túsi de ózgermeıdi.

Suıyq ejigeı. Ony keptirmeı ـ aq ústine sary maı, qaımaq quıyp, qonaqtarǵa usynady suıyq túri de bar eken. Sondyqtan da ony dastarqanǵa salýǵa daıar turý úshin ydysta eki ـúsh kún saqtap qoısa da buzylmaı saqtala beredi.

Qurt kóje. Qaınatylyp, keptirilgen qatty qurttan qystyń qatty aıazdy kúnderinde qurt kóje daıyndaıdy. Qazandy peshke qoıyp, sý quıady. Azdap kúrish salyp, qaınatady. Bólek ydysqa un shaıady da qazandaǵy qaınap jatqan sýǵa quıyp ábden aralastyrady. 1 kelige jaqyn qurtty qaınap jatqan qazanǵa salyp ojaýmen jarty saǵatqa jýyq, qurttyń dámi kirgenshe bylǵaı beredi. Dámine qaraı azdap tuz qosady. Ústine sary maı salyp tústik as retinde ishýge bolady. Qurt kóje ásirese sýyq tıip, tumaýratyp aýyrǵandarǵa birden bir em.

Qurttyń adam densaýlyǵyna paıdasy

İshi – baýyrymyz qurysyp – tyrysyp, kózimiz qaraýytqanda, oıbaı dárýmenimiz azaıyp ketti dep shyǵamyz. Ondaıda banan, kıvı, apelsın jeý kerek dep aqyl aıtatyndar da tabylady.

Osy bizdiń atam qazaq apelsın kórmeı ósti ǵoı, olar nege qulap, talyp qalmaǵan dep tańǵalamyz. Sóıtsek, olardyń ishken – jegeni naǵyz dárýmenderdiń kózi eken. Kógoraı shalǵyndy jalpaǵynan basyp jaıylǵan sıyrdyń súti, túıeniń shubaty men jylqynyń qymyzy – dárýmenniń, kúsh – qýattyń kózi osylar eken. Dúkenderde satylatyn syrdy qazaqshalap syrtyna “irimshik” dep jazyp qoıady. Biraq syrdyń dámi qazaqtyń qozy qaryn qosyp qaınatqan irimshiginiń sadaǵasyna da tatymaıtynyn, ásirese, aýyl qazaǵy jaqsy biledi. Áńgime onyń dáminde ǵana emes.

Qurttardyń quramynda ne bar, adam aǵzasyna qandaı paıdasy bar degen suraqqa keler bolsaq qurt  naǵyz dárýmenge baı, taptyrmas dári eken.

Adam densaýlyǵyna asa paıdaly­lyǵynyń dáleli, qurt – kálsıdiń kózi.  Son­daı-aq qurt aqýyzǵa óte baı. Son­dyq­tan ol qu­nar­ly, toq taǵam bolyp esepte­ledi. Onyń quramynda A, V, S dárýmenderi, mys, myrysh, kúmis, temir, kremnıı, mag­nıı, kálsı, alúmını mıkroelement­teri jeterlik.

Qurttyń quramynda súttiń quramynda kezdesetin adam aǵzasyna jáne tirshilikke qajetti aqýyzdar, dárýmenderden: kózdiń kórgishtigin jaqsartatyn – A dárýmeni, jalpy ımýnıtetti jaqsartatyn – S dárýmeni, súıektiń qataıýyna kómektesetin – D dárýmeni. Sonymen qatar, mıkroelementterden – Sa:P (kálsı-fosfor) úılesimdi túrde kezdesken, al bul ásirese balalar úshin asa mańyzdy. Erekshe aıta ketetin jáıt, qurt qýattylyǵy jaǵynan joǵary taǵam. Qurttyń quramy taǵamdyq bıo­logıalyq qospalar men maqtaýy kúshti túrli dárý­menderden quralǵan.

Qurtymyz da hımıalyq quramy men kalorıasy jaǵynan qala dúkenderindegi súzbeni on orap alady. Súzbede aqýyz mólsheri 14,5–18,6% bolsa, qazaq qurty aqýyzǵa óte baı – 52,6%. Al 100 gram súzbe 87–227 – ge deıin qýat berse, qurttan 370, 1 qýat alýǵa bolady. 100 gram qurtta 3 gramǵa jýyq aqýyz, 3,2 gram kálsı men fosfor qosyn­dylary, belgili mólsherde A1, V2, D dárý­menderi bar. 100 gram qurttan aǵzaǵa 60-qa jýyq kılokalorıa beriledi. Son­daı-aq «kepken qurtty múji­gen balanyń tisi saý, súıegi berik bola­dy» deıdi dári­gerler. Sondyqtan, adamnyń kúni-boıy qýattylyǵyn óteı alatyn taǵam bolyp sanalady.

Toqsannan asyp, júzge qaraı bet alǵan qaı qarıadan uzaq jasaýdyń syryn surasańyz, mindetti túrde aǵarǵan iship, qurt jeıtinin aıtady. Kádimgi qurttyń uzaq ómir súrýge septigi bar-joǵyn ǵalymdar da zertteı kele zerdeli oılaryn pash etken-di.

Qurtty balalarǵa berýge bola ma, álde qart kisilerge me degen suraqqa keler bolsaq bul naǵyz balalardyń taǵamy dese bolady. Sebebi, balalar úshin qurttyń paıdasy ushan teńiz. Múmkindiginshe, tuzdylyǵy ortasha bolǵany abzal. Ol balanyń boıynyń ósýine jáne súıekteri, tisteri durys qalyptasyp, jetilýine septigin tıgizer taǵamdardyń biri. Ásirese, qatqan qurttyń paıdasy zor, sebebi tisi endi shyǵyp kele jatqan balalardyń ıekteriniń qataıýyna, tistiń shyǵýyna járdemdesedi. Al, tisi bar balalardyń tisiniń myqty bolýyna kómektesedi jáne tistiń kálsıge degen muqtajdyǵyn tolyqtyrady. Asyly, aýzynan aq ajyramaǵan halqymyz qymyzyn iship, qurtyn jep otyryp-aq osy kúngi kóp keseldiń aldyn alǵan. Kepken qurtty mújigen balanyń tisi saý, súıegi berik bolady. Al saý ári myqty súıek-tirek qımyl apparatynyń durys ári belsendi jumys jasaýyna sep bolady. Qart kisilerge de shekteý joq. Kerisinshe, jasy ulǵaıǵan kisilerde zat almasý baıaýlaı bastaıdy, sondyqtan qurttyń quramynda kezdesetin qarttarǵa qajet, zat almasýdy jáne baýyrdyń qyzmetin jaqsartatyn holın jáne metıonın degen zattar bar jáne qurtta V tobynyń dárýmenderi bolǵandyqtan, qarttarda jıi kezdesetin ateroskleroz aýrýynyń aldyn alady.

Sonymen qatar qurtty kóktem, jaz aılarynda jegen óte paıdaly, sebebi kóktemde avıtamınoz ıaǵnı, dárýmenderdiń jetispeýshiligi baıqalady. Jaz aıynda ystyq shaı ishken kezde, termen birge tuzdy da joǵaltady. Sol joǵalǵan tuzdyń ornyn toltyrýǵa kómegi zor. Qurtty árkim óz qalaýynsha qalaǵan taǵamyna qosyp jeı berýge bolady.

Qurttardy qatyryp jegen durys pa, álde jumsaq kúıinde ma?

Osy jerde qazaqtyń mynadaı bir yrymy oıǵa oralady. Qazaqta mynadaı yrym bar eken. Órede turǵan keppegen qurtty alyp jese, jaýyn jaýady eken. Degenmen, ár adamnyń óz qalaýy bar. Tek qatqan qurttyń ylǵaldylyǵy joǵalyp, tuzdylyǵy joǵarylaı bastaıdy. Ol eger kóp ýaqyt saqtalsa, tyǵzydylyǵy joǵarylaı beredi. Ony búıregi aýyratyn naýqastarǵa jáne qan qysymy joǵarylaǵan adamdarǵa shektegen jón. Keıbir adamdar bolady tuzdy qurtty unatatyn, únemi tuzdy artyq mólsherde paıdalanatyn, ondaı adamdarda  qandaı da bir mıkronýtrıentterdiń jetispeýshilik jaǵdaıy týyndaǵan dese de bolady. Mundaı adamdar dárigerge qaralyp, keńesalǵany durys.

Qurttyń qaryn toıdyratyn ǵana emes, ushaqta júrekti basýǵa da taptyrmas taǵam ekeni belgili.

Byrshyq bólingennen keıingi qalǵan sarysýdyń da adam aǵzasyna paıdasy óte kóp. Sarysýdy tek qana taǵamdyq maqsatta emes, kosmetıkalyq maqsatta da qoldanady. Sút sarysýynyń quramy. 93%sýdan, qalǵan 7% organızmge qajetti barlyq zattar bar. Sarysý óte tamasha ónim. Ony as qorytý joldarynyń aýrýlarynda emdik maqsatta paıdalanady. Sonymen qatar adamnyń júıke júıesin tynyshtandyratyn qasıeti bar. Eger tamaq aldynda bir kese sarysý ishseńiz, asqazandaǵy tuz qyshylyny tómendetýge septigin tıgizedi. Imýnıtetti nyǵaıtyp, ártúrli aýrýlarǵa tótep beredi. Terini nárlendirip, balǵyndyǵyn saqtaý úshin únemi betti súrtip otyrý kerek. Shash myqty ári jyltyr bolýy úshin de sarysýmen jýyńyz. Kóńil kúıińizdi kótergińiz kelse keshke bir kese sarysý ishińiz. Óıtkeni onyń quramynda   Shattyq garmony serotının bar. Baýyr men búırek qyzmetin jaqsartady.

Qorytyndy.

Anam ekeýmiz qurtqa áýestigi joq kishi baýyrlaryma qurtty qyzyqtyra jegizýdiń jańa tásilin oılap taptyq. Qurtty jaıar aldynda ár túrli jańǵaqtardy qurttyń syrtyna jabystyrdyq, biraz jańǵaqty úgitip, jasalǵan jas qurtty soǵan aýnattyq. Tobarsyǵan qurtty baýyrlarym qyzyǵa jedi.

Bul qurt dostaryma, kórshilerime, synyptastaryma unady. Qurtqa jańǵaqtardy qosqan sebebim, ári tartymdy, ári qurttyń qunarlylyǵyn arttyrý boldy. Jańǵaqta mı qyzmetin jaqsartatyn dárýmender bar.

Meniń keleshektegi maqsatym qurttyń Tehnologıasyn jetildirip, túrli qurt túrlerin jasaý jáne ulttyq brendke aınaldyrý, onyń jasaý tehnologıasyn joǵaltpaý. Óndirisin jolǵa qoıyp, bul taǵam túrin ár qazaqtyń kúndik taǵam rasıonyna qosý. Sonda densaýlyǵy myqty, qazaqtyń batyr jigitteri men ádemi qyzdary bar ult bolamyz.

Qurt – adam densaýlyǵyna qajetti qundylyq ekenine kóz jetkizdim. Bul taǵamnyń emdik, turmystyq paıdasy óte zor. Qazirgi zamanda jastardyń kóbi osy taǵamdy, onyń densaýlyqqa paıdaly ekenin bilmeıdi. Óz synyptastarymnan qurt týraly ne biletinderin surastyrǵanda, qurt týraly esh nárse bilmeıtinder de bar bolyp  shyqty. Qazaq tili sabaǵynda synyptastarymdy jobammen tanystyrdym. Olarǵa qurttyń óte mańyzdy taǵam ekenin túsindire aldym dep oılaımyn. Óz otbasym da, qurbylarym da osyǵan kóz jetkizdi.

Paıdalanǵan ádebıetter

1. Dúnıetaný oqýlyǵy 1 synypqa arnalǵan «Almatykitap» 2008 j.
2. Qazaqtyń ulttyq taǵamdary Almaty 2000 j
3. Qazaq ensıklopedıasy Almaty 2002 j
4. Ǵalamtor
5. Qazaq halqynyń salt–dástúrleri Almaty «Raýan» 1994
6. Qazaqstan tarıhy 7 – synyp, Almaty 2010 j
7. Qazaqstan tarıhy 9 – synyp Atamura 2009 j
8. Dúnıetaný oqýlyǵy 2 synypqa arnalǵan «Almatykitap»  2008 j
9. Qazaq Ensıklopedıasy 1 – tom Almaty 2002 j
10. Qazaq ensıklopedıasy 3 – tom Almaty 2002 j
11. Dúnıetaný oqýlyǵy Almaty «Atamura» 2003 j
12. Qazaqtyń maqal – mátelderi QKÁB. 1951 j
13. Marǵulan Á.H. «Ejelgi jyr ańyzdar» Almaty, «Jazýshy», 1985 j
14. Áýezov M. Ádebıet tarıhy. Almaty, «Ana tili», 1991.
15. Kenjeahmetuly S. «Qazaqtyń darqan dastarqany», Almatykitap 2007 j.
16. Anfımova N. A., Tatarskaıa L. L. «Aspazshylyq», Prosveshenıe 2002

P İ K İ R

Amanjol Arman osy taqyrypta jaz boıy daıyndalyp, zertteý jumystaryn júrgizip keldi. Qurttyń jasalý tehnologıasyn óz kózimen kórip , qolymen istep, týyndaǵan suraqtaryna ádebıetterden, ǵalamtordan málimetter jınap, zertteý jumysyna nátıje jasaı aldy. Bul ǵylymı jobada qurttyń jasalý tehnologıasyn jáne túrlerin anyqtap, adam densaýlyǵyna mańyzdylyǵy týraly aıtylady. Jumys barysynda Arman izdengishtiginiń arqasynda qurttyń jasalýy men quramyna óziniń ózgeristerin engizdi. Bolashaqta osyndaı jobalardy qorǵap, júldeli oryndarǵa jetedi dep senemin.

 

---