InfoHub Logo

150 mıllıon jyldan beri tirshilik etip kele jatqan qustar búgingi tańda jer júziniń barlyq jerinde keń taralǵan. Ǵylymı derekter boıynsha dúnıe júzinde 100 mıllıardtaı qus bar eken. Jer betinde búgingi tańda 8600 qustyń túrleri bar ekendigi anyqtalyp otyrú mine, bul qanshama baılyq deseńizshi! Olardy qorǵap, tıimdi paıdalana bilýge tıispiz.

Sońǵy jyldary qustardyń tek dúnıe júzinde ǵana emes, bizdiń memleketimizde de keıbir túrleriniń sany azaıyp bara jatqany baıqalýda. Sondyqtan da el-elde olardy qorǵaý sharalary júzege asýda. Sol sıaqty bizdiń Almaty memlekettik tabıǵı qoryǵynda osyndaı jumysty júrgizý keń qolǵa alynyp jatyr. Sany kúrt azaıyp ketken ań-qustardy shuǵyl zertteý arqyly anyqtap, sol jerlerde qorǵaý sharalary júzege asýda.

Almaty qoryǵyndaǵy jer bederiniń kúrdeliligi mundaǵy jabaıy haıýanattar túrleriniń keń taralýyna áserin tıgizedi. Munda qustardyń 177-túri kezdesedi. Sonyń ishinde «Qyzyl kitapqa» engen qustar: saqaltaı, búrkit, qumaı, bıdaıyq, kók qus, oraqtumsyq, qara degelek, úki.
Qyrǵıtekstes tuqymdasnya jatatyn qyrandar ishindegi eń irisi – búrkit. Birtindep taralý aımaǵy tarylyp, sany azaıyp kele jatqan qus. Qoryqta 5 jup tirshilik etedi. Erkeginiń qanaty 59-66 sm, salmaǵy 2,8-4,1 kg, urǵashysynyń qanaty 65-74 sm, salmaǵy 3,8-6,3 kg. Búrkit aspanda qalyqtap uzaq ýaqyt ushymen qatar, jyldam ári quıyndata tómen qaraı zyrqyraı ushady. Aýly jerdi mekendeıtin búrkitterdiń tulǵasy kesek, ıyqty, eki aıaǵynyń arasy alshaq, syrtqa shyǵyńqy, moıyn júni men balaq júni salaly, úshkir bolady. Taý qusynyń júni qara barqyn tartyp, boıyndaǵy aq teńbilderi erkshelene, aıqyn kórinedi. Ásirese eki ıyǵy men quıryǵynyń aǵy mol.

Búrkitter uıasyn bıik quzǵa, qanattydan basqanyń aıaǵy jetpeıtin jaltyr jartastardyń qýysyna salady. Bul qus uıa salarynda aralaryn jeti shaqyrymnan salady. Uıalaryn ártúrli butaqtardan salyp, ishine shópter tóseıdi. Jumyrtqalar kezinde solardy meken etedi. Jumyrtqasynyń túsi aqshyl, salmaǵy 100 gramdaı. Urǵashy búrkit jumyrtqany 45 kúndeı basady. Balapan búrkitke 2 aı tolǵanda ol óz jemin ózi taýyp jeýge talpynady. Balapan búrkit uıasynan ushyp shyqqannan keıin de ata-analary kóp ýaqytqa deıin qamqorshy bolyp júredi. Búrkitter túlkimen, sýyrmen, borsyqpen, tyshqanmen, ular, kekilik, qurmen, keıde tasbaqanyń qaldyqtarymen jáne jylandarmen azyqtanady. Jyrtqysh qustardyń ishindegi búrkit asa tekti, adam qloyna tez úırengish qus. Qaıratyna saı júrektiligi, qıyrdaǵyny tez kórgishtigi de ózge qstarǵa qaraǵanda búrkittiń ereksheligin kórsetedi.

Búrkittiń kózi saryshunaqty 300-400 metr qashyqtyqtan kóre alady. Qustardyń kózi adamnyń kózine qaraǵanda 5-7 ese kúshti damyǵan. Búrkitte  basqa qustar sıaqty úrkitkendi, uıasynda mazasyn alandy jaqtyrmaıdy. Eger de osyndaı qolaısyz jaǵdaılar bola qalsa basyp jatqan jumyrtqasyn emes, jańa shyuuan balapandaryn da tastap ketip qalýy múmkin. Memleketimizde búrkittiń azaıýy onyń qoreginiń tapshylyǵynan da bolyp júr. Sonymen qatar keıbir adamdar ruqsatsyz uıalarynan balapandaryn alyp qolǵa baýlýda sanynyń azaıýyna kesirin tıgizýde. Búrkit sırek qus bolǵandyqtan, «Qyzyl kitapqa» engizilgen.

Búrkitter jem aýlaǵanda eń aldymen álsiz, aýrý haıýanattardy ustaıdy. Mundaı jaǵdaıda jan-janýarlar arasynda tabıǵı suryptaý oryn alyp, ómir ortasyna jaqsy beıimdelgen denderi saý, ań-qustar túrleri qalyp oyrady. Jyrtqysh qustarǵa jatatyn búrkit – túrli haıýanattar tirshilik etetin ortany tazartyp, olardyń arasynda túrli juqpaly aýrýlardyń taralyp ketýin boldyrtpaıdy.

Sol sebepti keleshekte jer-jerlerde búrkitterdiń sanyn kóbeıtý úshin qamqorlyqqa alyp, qorǵaý mindeti tur.

Oqýǵa keńes beremiz:

Itelgi

Kepter

Kókek

Qustar

Kekilik

Saqaltaı

Jyrtqysh qustar

Qustar qanshalyqty aqyldy?

Qalaqaılyq (biztumsyq shóje)

Qustar áleminiń bıtbokseri - Lıraquıryq(Vıdeo)

---