InfoHub Logo

Qustar — omyrtqaly janýarlar tıp tarmaǵynyń bir klasy. Qustardyń evolúsıalyq damý satysy 4 kezeńge bólinedi:

1. alǵashqy qustar — arheopterıks;
2. tisti qustar;
3. qyrsyz jalpaq tóstiler — túıequstar, kıvı, pıngvınder;
4. qyrly tósti qustar.

Qustar 2 klass tarmaǵyna: bir ǵana otrády bar kesirtkequıryqtylar (joıylyp ketken) jáne 34 otrádqa birigetin 9 myndaı túri (onyń 28 otrády osy kezde de kezdesedi) jelpýishquıryqtylar nemese naǵyz qustar dep bólinedi.

Qustar Arktıkadan Antarktıka jaǵalaýlaryna deıingi barlyq tabıǵı beldemderde taralǵan. Qazaqstanda qustardyń 18 otrádqa jatatyn 489 túri bar. Olardy meken etetin oryndaryna qaraı orman, ashyq dala, batpaqty-shalshyqty jáne sý qustary dep bóledi. Alǵashqy qustardyń dene turky 1,8 m-ge deıin jetken, tisteri jaqsy jetilgen, usha almaǵan. Tissiz, jaqsy ushatyn ıhtıornıster qazirgi qustarǵa óte jaqyn bolǵan. Qustardyń basqa omyrtqaly janýarlardan aıyrmashylyǵy — olardyń aýada usha alatyndyǵy. Atap aıtqanda, aldyńǵy aıaǵy qanatqa aınalǵan, tós, san jáne moıyn bulshyq etteri jaqsy jetilgen, súıekteri juqa, kóbiniń ishi aýaǵa toly qýys bolǵandyqtan jáne bir-birimen jiksiz tutasatyndyqtan, qańqasy jeńil ári berik. Qustarda tek quıymshaq bezi ǵana bolady (ol sý qustarynda jaqsy jetilgen). Júregi 4 kameraly.

Zat almasý prosesiniń tez jáne qarqyndy júrýi — olardyn ushýyna qajetti energıa bólinýin jáne dene temperatýrasynyń turaqty ári joǵary bolýyn (38-41°S) qamtamasyz etedi. Qus qanaty, qaýyrsyny ushý, qozǵalý quraly ǵana emes, denedegi jylylyqtyn birqalypty bolýyn qamtamasyz etedi jáne shamadan tys salqyndaýdan nemese kyzyp ketýden saqtaıdy. As qorytý organdary qorekti kóp mólsherde qabyldap, tez qorytýǵa beıimdelgen. Ushý kezinde qustardan kóp energıa bólinetindikten, joǵary kalorıaly qorekti qajet etedi. Tynys alý júıesi ushýǵa baılanysty erekshe ózgeriske ushyraǵan. Qustardyń ishki organdary men bulshyq etteri arasynda jáne teri astynda jalpy kólemi ókpeden edáýir úlken 9-10 aýa qapshyqtary bolady. Olar ókpemen keńirdek arqyly baılanysqan. Sondyqtan qustar ushý kezinde qanatyn jaıǵanda keýde qýysy keńeıip, ókpege engen aýa osy aýa qapshyqtaryna ótedi. Al qanatyn qomdaǵanda keýde qýysy kishireıip, aýa qapshyǵyndaǵy aýa ókpe arqyly syrtqa shyǵady. Qustardyń ókpesinde qan ottegimen eki ret (dem alǵan kezde jáne dem shyǵarǵan kezde de) totyǵady. Ony qosarly tynys alý dep ataıdy. Bul tek qustarǵa ǵana tán qasıet.

Qustardyń júıke júıesi jaqsy damyǵan, mıy úlken, mı syńarlary, kórý ortalyǵy, mıshyǵy jaqsy jetilgen. Qustardyń sezim organdarynyń damýy ár túrli. Tez ushatyn úki, japalaq, basqa da jyrtqysh qustardyń kózi jaqsy jetilgen. Iis sezý kóp qustarda jetilmegen, al dybys estý qabilettiligi jaqsy damyǵan. Qustardyń kórý jáne estý organdarynyń jaqsy damýy, olardyń alys jáne jaqyn keńistikterdi ıgerýine, mezgilimen qonys aýdaryp, túrishilik jáne túraralyq qatynas jasaýyna áser etip, qus tirshiliginde mańyzdy ról atqarady. Qustar 1-den 20 - 25-ke deıin jumyrtqa salady. Ony 12 kúnnen 80 kúnge deıin basady.

Qustar ósimdikterdi tozańdandyryp, olardyń tuqymdaryn taratady, zıandy jándikter men kemirýshilerdi qurtyp, olardyń tabıǵattaǵy sanyn retteýge qatysady. Keıbir túrleri baý-baqshaǵa, egistikke zıanyn tıgizip, ár túrli juqpaly, parazıttik aýrýlardyń qozdyrǵyshtaryn taratady. 1868 jyly Vena qalasynda (Avstrıa) alǵash ret qustardy qorǵaý týraly resmı sheshim qabyldanǵan. 1922 jyly Qustardy qorǵaýdyń Halyqaralyq keńesi quryldy. Halyqaralyq tabıǵat qorǵaý odaǵynyń "Qyzyl kitabyna" qustardyń 209 túri men 83 túr tarmaǵy, al Qazaqstannyń "Qyzyl kitabyna" 56 túri engizilgen.

Oqýǵa keńes beremiz:

Itelgi

Kepter

Kókek

Kekilik

Saqaltaı

Jyrtqysh qustar

Qustar qanshalyqty aqyldy?

Qalaqaılyq (biztumsyq shóje)

Qustar áleminiń bıtbokseri - Lıraquıryq(Vıdeo)

---