InfoHub Logo

Aq Jaıyq. II kitap

Aq Jaıyq. III kitap

(trılogıa)

BİRİNSHİ KİTAP

TÓŃKERİS ÚSTİNDE

BİRİNSHİ BÓLİM

BİRİNSHİ TARAÝ

1

Realnoe ýchılısheni bitiretin Hakimniń qys boıy araǵa kún salmaı baryp turǵan jeri medısınalyq kýrstyń klýby men Gýbernator kóshesiniń boıyndaǵy bıik basqyshy bar jasyl qıyqty ádemi úı. Kesh bolsa ol klýbqa Múkaramamen bıleý úshin barady da, jasyl qıyqty úıge qyzdy shyǵaryp salady. Ol stýdentter qalmaı baryp júrgen sıeze bir-eki ret boldy da, qyz «skýchno» degennen keıin barmaı qoıdy. Jataq úılerdiń ishindegi, oqýshylar klýbtaryndaǵy, kóshedegi qyzý-qyzý sóılenip jatatyn sózder men pikir talastary ony asa eliktirmedi. Kóktemgi tasqyn sý arnasynan aýlaq, shetkeri yqtasynda júzetin shúregeı úırekteı, ol sońǵy kúnderde joldastarynan bólek, qalanyń bıshi qyzdary bas qosqan jerde, saýyq dýman qyzyǵynda.

Búgin juma kúni, ol eki qolyn tóbesine qoıyp, kereýet ústinde shalqasynan jatyr. Tátti qıaldarǵa eltip jatyr. Keshegi kúnniń beıneleri onyń kóz aldynda, sol kúıinde buljymaı kelip jatyr...

...Músindi Múkarama kadrıldi aınalyp-aınalyp kelip, erkelegen balasha moıynǵa asyla túsedi. Jumsaq bilek. Hosh ıis. Ystyq lep. Taǵy aınalady, taǵy asylady. Nazdy kóz qaras. Erke kúlki. Túnniń áldene ýaǵyna deıin bı, mýzyka, jalyndy sózder...

...Ekeýi de suńǵaq boıly, qoltyqtasqan kúıi ketip barady. Kósheniń ádeıi jaryq jerimen júredi. Qarsy kezdesken parlar, toqtasqan adamdar ekeýine qyzyǵa qaraıdy. Ózi ádemi, ózi kelisti. Kóńilde de, júzde de shattyń nury jaınap tur... Bıik basqysh, úırengen oryndyq.

...Úıdegi úlken aınanyń aldynda Múkarama eki ıinine kezek-kezek kóz tastaıdy. Art jaǵynan kelgen Hakimdi aınada kórip tursa da elemeıdi. Oń qolymen belinen oraı ustap, ózine qaraı ıkemdegende tal shybyqtaı ıilgish qyzdyń sulý basyn sol qolymen demep, meıir qandyra súıgende Múkarama qabaǵyn erkeleı kerip, moınyn teris burady da:

— Hakim, realnyıdy bitirgennen keıin Oralda qalasyz ba, álde ana Jympıtyńyzǵa ketesiz be? Aty qandaı jaman!— deıdi, álde nazdy, álde muńaıǵan únmen.

Hakim oılanbastan:

— Sizben birge jaqsy qalada oqysam da, jaman qalada tursam da meniń juldyzym tóbemde,— dep tapqyr jaýabyna nasattanǵandaı jymıady.— Nege jaman deısiz Jympıtyny?

— Ádemi at emes. Ne degen sóz ol?

— Sóz bitkenniń maǵynasyn tekseretin til ǵalymy emespin, Múkásh. Bizde ondaı sózder kóp: Ańqaty, Shiderti, Buldyrty, Óleńti, Qaldyǵaıty, Qaqpaqty...

— Oı, oı-oı. Qandaı kóp, tarsyldaǵan ty-ty-ty... Kúlki. Ekeýi de máz.

— Múmkin Ańqaly, Shiderli, Buldyrly, Óleńdi, Qaldyǵaıly shyǵar? Keıin ǵalymdar tom-tom zertteýler jazady ǵoı «ty» men «ly» ny dáleldep.

— Siz meniń saýalyma jaýap qaıyrǵan joqsyz.

— Qaıda qalasańyz, sol jerde bolamyn. Aldymen ınstıtýt bitirip alaıyn.

— Instıtýt?— Qyz kenet oılanyp qaldy. — Doktor... Siz ana Jympıtydan kelgen Ehlas doktordy biledi ekensiz ǵoı. Krasıvyı senen de... Sizden de kórkem. Joq... Joq...

— Bilemin, bizdiń eldiki. Sulý kisi. Áıeli de sulý. Balasy da sulý bolýy múmkin.

— Áıeli de, balasy da bar ma? — dedi qyz tańdanǵandaı.

Hakim «qyzǵanǵandaı beker aıttym» dep oılady da:

— Jas. Bir jasta balasy. Bizge aǵaıyn ol kisiler,— dep qoıdy anyq biletindigin ańdatyp.

Hakim de, qyz da bul áńgimege endi qaıtyp oralmady, úshinshi bir adamdy áńgimeleý ekeýine de kelissiz kórindi.

Kereýette jatyp Hakim osynyń bárin bir núktesin qaldyrmaı oıyna tizip, kóz aldyna buljytpaı keltirdi de, biraq sol ekeýiniń áńgimesi Ehlas doktorǵa tirelgen jerde oı kómeskilene berdi. «Nege olaı?» degen ekiushty dúdamal sózder tilge oraldy da: «Joq shák keltirýge bolmaıdy. Aramyz aıdaı ashyq, bultsyz. Shúbá, qyzǵaný sezimderine oryn joq» dep qorytty.

Kúnshýaq: úıdiń qıyǵy jipsip, syrt jaqta tereze aldyna tyrs-tyrs qulaǵan tamshy: áınekten kóldeneńdep edenge quıylǵan kún shuǵylasynyń ishinde maıda tozań qoparyla qozǵalyp, sapyrylysyp júr. Sýyq torǵaılar tynymsyz shyryldap, terezeniń kásekterine tizile qonady da, úrke kóterilip jóneledi.

Tósek ústinde kerile túsip Hakim sol qyrynan jatyp terezege kúlimdeı qaraıdy. Onyń oıyna aýyl, osy sıaqty mart aıynyń shýaq kúnderinde áınektiń súmelegin qaǵyp túsirgen shaqtar keledi: tólge dep úı tóbesine shyǵaryp úıgen kók shóptiń kún betinde otyryp, alystaǵy jolmen qybyrlaǵan jolaýshyny kún uzaq kózben uzatatyn, kókke qarap qus sanaıtyn beıǵam balalyq oralady, sheshesiniń «uzyn saryǵa» arnaǵan, qurt qatyp pisirgen, aýyz sýyn aǵyzarlyq qyshqyltym ashshy kójesi shubar tostaǵanymen kóz aldynda turǵandaı... Eriksiz ezý tarttyrady... «Sol tostaǵanmen kóje iship otyrǵanymdy Múkarama kórse... ha-ha...ha...»

Syrttan jýynyp kelip súrtinip turǵan joldasy ózinen-ózi kúlip jatqan Hakimge jalt qarady da, ań-tań bolyp, turyp qaldy.

«...Tórt bólmeli syrlaǵan qaraǵaı úıde, ań kereýettiń ústinde jatatyn qala qyzy— qazan jaqta qytyr-qytyr shóp jep turǵan qozy men buzaýdyń, ylǵal buryshtyń, sary qıdyń ıisi ańqyǵan balshyq zemlánkede synyq aınanyń aldynda shashyn tarap tursa... Joq, ol ómir endi alystaýy kerek. Múkaramamen qalada bolýym kerek...» degen oı bılep, Hakimniń basy áńki-táńki.

— Áı, Oneke, sen áli jatyrsyń ba? Saǵat toǵyz boldy ǵoı, shyraǵym-aý,— dedi juqa óńdi, dóńgelek kózdi, kishirek deneli gımnazıs kirip kelgen boıy Hakimniń koıkasyna jaqyndaı berip.

Hakim ony moınyn burmaı-aq daýysynan tanyp, terezege qaraǵan kúıi jata berdi: gımnazısiń sózin de, ózin de elemegen pishinde, qıal teńizine myqtap shomǵan. Hakimniń ornyna álgi súrtinip turǵan joldasy jaýap berdi.

— Otyryńyz, Ámir. Búgin juma, kúndiz baratyn jer, isteıtin is joq bolǵasyn jańa turyp jatyrmyz. «Onekeńiz» nemene taǵy, túsinisýge bolmas pa?— dedi.

Hakimniń birge turatyn joldasy, myna gımnazıs Ámirdiń tili ushty, ázilqoı jigit ekenin jaqsy biletin, «Oneke» degen sózdiń bir qýaqylyq astary baryn seze qaldy.

— Oneke demeı, Eveke dese de bolady, báribir, áıteýir qyz-kelinshektiń piri ǵoı.

— Ýaı, jańa túsindim... Evgnıı Onegın...— Stýdent eki sanyn shapalaqtaı kúldi.

— Balyq jegen barqyn, sen sońǵy jańalyqty estidiń be? Makarov pen Ovchınnıkovke tótenshe salǵyrt salypty, keshikpeı olardyń dıirmenderi men zavodtaryn qazynaǵa almaq. Býrjoılar endi «doloıdyń» aýylyna baratyn bolar,— dep birjola bólip jiberdi Ámir, Hakimniń ushtasa bastaǵan oıyn.

— Mazamdy almashy, aınalaıyn, onsyz da oıym onǵa bólinip jatyr,— dedi Hakim qabaǵyn shytyp.

— Qyz máselesin sen korennoıǵa jektiń be? Túsinikti. Túsinikti.

Aıttym sálem, Qalamqas,

Saǵan qurban mal men bas.

Aıtary joq, jaqsy qyz. Súırikteı. Talaı ashyqaýyzdar kezdeskende esi shyǵyp turyp qalǵanyn óz kózimmen kórdim. Biraq seni myna bizden bólip áketip júrmesin. Túbektegi balyqshynyń qosyndaı jaǵada jalǵyz shoshaıyp qalsań, úılenem dep júrgende...

— Ámir, endi jeter. Sen-aq qaljyńǵa toımaıdy ekensiń.

Saǵynǵannan seni oılap,

Keler kózden ystyq jas...

— Tifý...

Senen artyq jan týmas,

Týsa týar artylmas...

— Nege toqtap qaldyń? Aıtyp shyq aıaǵyna deıin.

— Jıylysqa barmaısyń ǵoı, shamasy? Ózine ózi máz Narsısteı1 eljirep jatqan myna túriń-aq aıtyp tur tátti qıalǵa túsip ketkenińdi.

— Meniń búgin elden kelgen adamdarmen sóılesetin jáne de basqa tolyp jatqan sharýam bar.

— Aldymen Qurbanovtikine soǵasyń ǵoı?

Hakim teris aınalyp jatty. Úndemedi. «Ózderiniń qolynan kelmegensin, meni kúndeıdi» dep oılady ol. Biraq ashyq oıly, sóz tapqyr, kúlkiden aýyz jıdyrmaıtyn Ámir onyń teris aınalǵanyna qaramastan kópten beri oıyna kelip júrgen sózin ázil, qaljyńǵa aralastyryp aıtyp saldy. Ol:

— Hakim, meniń saǵan aıtatyn bir sózim bar, osy qaladaǵy chınovnıkterdiń qyzyn qaıtemiz? Keshikpeı vosem chernyh, na nogah topchýshıhsá, s jıvotom dvenadsatti bermeı de qyz keledi. Eń abzaly sál sabyr eteıikshi. Ózimizdiń qarabaıyr sharýanyń qara domalaq qyzdaryn saýyrynan sıpap júrip alamyz. Ekeýimizge qoly sol qarabaıyr ǵoı,— dedi.

Hakimmen mekteptes Sálmen Ámirdiń bul sózine taǵy da silesi qatqansha kúldi.

— Ámir, seniń qarabaıyr, arǵymaq, qalaniki, dalaniki dep bólýiń ádil emes. «Segiz qarasyz» alatyn bolsań qyzdy parodaǵa jikteýdiń ne qajeti bar?— dedi Sálmen.

— E, solaı deseıshi. «Talassyz pikir jóndelmeıdi» deıdi bizdiń fılologymyz. Sender de súıtip, páterlerińde tas búrkenip jatyp almaı, bizben aıtysqa tússeńdershi. Men qarabaıyr dep sharýanyń qyzyn aıtamyn. Dúnıeniń tetigi sharýada... Zavodta keshe mıtıń boldy. Dmıtrıev tamasha sóıledi. Sender bolmadyńdar. Mine orator dep sony aıt. Bes júzdeı adam jınaldy. Jınalystan keıin jumysshylar Dmıtrıevti qoldan qolǵa kóterip áketti. Búgin frontovıkterdiń mıtıńisi bolady. Kıinińder, baramyz! Qyzyq bolady. Dmıtrıev sóıleýge tıis taǵy da,— dedi Ámir.

Hakim ornynan ushyp túregeldi de kıine bastady. Ol sóılesip otyrǵan ekeýiniń áńgimesin bólgen joq, syrtqa shyǵyp kelip, jýynyp, taranyp, kostúminiń qylshyǵyn tazartýǵa kiristi.

Hakim, áıda biz de baryp qaıtaıyq. Ámir mıtıńke stýdentter tegis barady deıdi ǵoı. Sol jaqtan mektepke soǵyp, tamaq iship qaıtarmyz,— dedi Sálmen Ámirdiń tilegin qostap.

Hakim kónbedi. «Elden kelgen adamdarǵa jolyǵamyn» dep ekeýinen bólinip ketti.

2

Jympıtydan kelgen doktor Ehlas Shuǵylov tilmash Mınhaıdar Qurbanovtyń úıine túsken edi. Ol birneshe kúnge sozylǵan zemstvonyń májilisine barýǵa asyqty, erteńgi tamaqty tez iship, aldyńǵy bólmege shyqty da kıinip bolyp:

— Kórgenshe saý bolyńyz!— dedi esikten, ot basynda otyrǵan kempirge qarap.

— Jolyńyz bolsyn! Obedke keshikpeńiz,— dedi kempir.

— Keshikpeýge tyrysarmyn, ábı.

Doktor syrtqy esikti japqannan keıin, kempir:

— Mine, ádepti kisi. Kóshege shyqsa da qoshtasyp ketedi. Qaıta kelgende de esendesedi. Osy kúngi jastardan bir bólek. Bek kórgendi adam,— dedi úıinde jatqan qonaqty maqtap.

Yzbaıly jas doktor kempirge ádeptiligimen ǵana unaǵan joq, myrzalyǵymen de unady. «Aqshanyń qadirin» jaqsy biletin ábıge onyń ýys-ýys jańasy, eskisi aralas qaǵaz aqshany tamaqqa dep kúnde qaldyryp ketetini jomarttyq sıaqty. «Bul aqshalarǵa bir kúndik tamaq emes, bir jetilik tamaq keledi. Átıi baı kisi dep edi, ras eken. Ózi de jalaqyny kóp alatyn shyǵar. Aqshany pashkasymen sanamaı beredi» dep oılaıdy kempir esi ketip, quny kete bastaǵan «Nıkolaı» men «Kerendi» teksheleı sanap.

— Bık matýr kisi, bıgirak ta matýr. Osyndaı zor bilimdi kisilerdiń qasynda júrseń de qor bolmaısyń... Tómen qarap, ydys-aıaqtardy jınap júrip, kempir bul sózderdi ózine aıtqan sıaqtandy: ol ámánda ózimen-ózi áńgimeleskendeı kúbirlep sóıleıtin.

Múkarama buryshtaǵy úlken aınanyń aldyna baryp shashyn túzep jatyr. Mınhaıdar «Oral jarshysyn» qarap otyr. Árqaısysy óz jumysynda, kempirdiń sózine eleń etpegen tárizdi. Tilmash gazetti shuǵyldana qarap, biraq tegis oqymaı, aqtyq bettegi iri áriptermen shym-shytyryq jazylǵan qulaqtandyrýlardyń ishinen ásker qyzmetin atqaratyn kazaktardyń tegis esebin alýǵa stanısa atamandaryna bergen nakaznoıdyń buıryǵyn tutas oqyp shyqty. Súıtti de ol gazetti stol ústine qoıyp, sol qolynyń bas barmaq tyrnaǵyn tistelep, birer mınýttaı otyryp qaldy. Ornynan turdy, bólmesine ketip, kıinip qaıta keldi, áldebir nársesi umyt qalǵandaı oılanyp, sál bógeldi de:

— Múkarama, munda kelshi,— dep qaryndasyn kabınetine shaqyrdy.

— Ne aıtasyń, ábı?— dedi qyz onyń izinshe kabınetke ilese kirip kelip.

Úı ishiniń usaq áńgimesine ońashalap shaqyrmaıtyn aǵasynyń nendeı nıeti baryn bilýge tyrysyp, qyz onyń betine tiktep qarady: sup-sur júzinde óte salmaqty pishin bar: jabylyńqy qabaǵynyń ústindegi jıyrylǵan jińishke syzyqtar men erinderiniń azdap jymqyryla túskeni etsiz betine qatý reń berip tur. Kókshil kózderiniń astyn kireýkelenip kóleńke basqan, muny qaryndasy shaı ústinde kórgen joqty, beıne túni boıy kirpigin ilmeı shyqqan adam sıaqty. Onyń boıdaqtyǵyn esine alyp qyz ishinen: «Bir jerde saýyq-saıranda boldy ma eken?» dep oılady, biraq tún boıy onyń bólmesiniń shamy jaǵýly turǵanyn óz kózimen kórgen-di.

Tilmash tereze aldyna bardy da, Múkaramaǵa burylyp júzine týra qarady, eki qolyn aıqara qýsyryp, túregelip turǵan boıy:

— Átı ólgende sen jas ediń. Seni ósirý, tárbıeleý, oqytý degen sekildi mindetter meniń moınymda qaldy. Muny óziń jaqsy bilesiń. Mine endi bul zor mindet oryndalyp ta keledi, sen qazir medısına kýrsyn bitirdiń. Alaıda bul bilim jetkilikti emes. Sen ınstıtýtqa kirýiń kerek. Biraq qazir dúnıe túbimen tóńkerilgen, oqýǵa múmkindik joq. Soǵys, azamat soǵysy. Uzaqqa sozylady. Sondyqtan osy mamandyqpen qyzmet istep, alǵa bara bergen jaqsy. Men saǵan osy jóninde aqylymdy aıtqym keldi, qaıda qyzmet isteýdi aıtqym keledi,— dedi.

Adamdy jalyqtyrarlyq qońyr únmen alystan bastap, uzaq sóılep osy mektepke kirerde de, onan keıin, oqyp júrgen kezde de aǵasy «aqylyn» talaı aıtqan-dy. «Sol baıaǵy aqyl» dep kóshege shyǵýǵa asyǵyp turǵan qyz ishteı jaratpaı amalsyz tyńdady da:

— Men sizdiń aıtqanyńyzdyń bárin oryndaımyn,— dep saldy.

Sóıtti de oılanbastan aýzynan shyǵyp ketken «aıtqanyńyzdyń bárin oryndaımyn» degen úzildi-kesildi qortyndydan shoshyp ketti. «Eger de maǵan unamaıtyn aqyl bolsa da kóne beremin be?» degen shúbály oı keldi, Belgisiz bir buldyr sezim oǵan: «Qalaı da seniń aǵań tilegine qaıshy keledi» dep turǵandaı. Aǵasynyń qatal jáne óz degenine kóndiretin qaısar jan ekeni bul oıyn shıelenistire tústi. Qyz úreılene bastady, qulaǵyn saqtana tikti.

— Shýńa kúrá, men saǵan jaqsy praktıka alatyn jerdi kózdedim. Sen myna bizdiń úıde jatqan doktor Ehlaspen birge isteısiń, sol kisiniń qaramaǵynda praktıka alasyń. Bul kisi zor hırýrg.

— Osy Oralda ma?— dedi Múkarama julyp alǵandaı.

— Joq, Jympıtyda. Jaqynda, ol kisi qazaq pravıtelstvosynyń mınıstri bolýy da ǵajap emes... Bul saǵan jaqsy emtıhan... Vo vsákom slýchae doktor Ehlas ýezik bolnısanyń qojasy. Aldynda úlken perspektıvasy bar, shýńa kúrá, seniń perspektıvań da zor...

— Ábı, sestra bolýǵa zor perspektıvanyń keregi qansha, mundaǵy qalalyq bolnısa da maǵan jaraıdy...— deı berip edi qyz, aǵasy onyń sózin aıaqtatpaı:

— Sen jańa ǵana «aıtqanyńdy oryndaımyn» dep ýáde bergensiń. Meniń aǵalyq boryshym seniń qamyńdy oılaý: moraldik, materıaldyq jaqtarynan da seniń qyzmetińe men jaýaptymyn,— dedi.

Aǵasynyń óktem úni qazir aıqyn shyqty: «Raqymsyz minezińnen áıeliń de Túztóbedegi áke-sheshesiniń úıine qonaqqa ketip, kelmeı qalyp edi. Maǵan da ámirińdi júrgizbeksiń» dep oılady qyz. Ol aǵasyn tap osy mınýtta dushpan sıaqty kórdi, oǵan kenet bir jek kórý sezimi paıda boldy. Biraq aǵasyna ashyq túrde qarsy tura almaı, ishki qatty narazylyǵyn syrtqa shyǵarmaýǵa tyrysyp, júzin buryp áketti de:

— Kórmegen alys túkpir, tanymaıtyn adamdarmen qalaı baramyn?— dedi.

Qyzdyń úni baıaý shyqty, daýysy dirildegendeı boldy.

— Túpkir emes, jaqyn jer, ýez sentri. Onda da tanys tatarlar kóp. Qara Ýálıge hat jazyp jiberemin, sonda jatasyń. Daýysyńdy dirildetetin sen bala qyz emessiń. Kisi on segiz jasynda gosýdarstvo qyzmetin atqarady. Seniń onda barýyń basqa jaǵynan da asa qajet, bul áńgime sońynan... mine osy... saǵan degen sózim. Jaraıdy...— dedi.

Qyz sońǵy sózge eleń etti de, biraq eshnárse aıta almaı qaldy, aǵasy kabınetten tez shyǵyp ketti. Onyń aldyńǵy úıde kıingenin de, syrtqy esikti jaýyp, kóshege shyǵyp ketken dybysyn da Múkarama estigen joq, aǵasynyń aıtqan sózderin bastan-aıań ábden túsinýge tyrysqandaı qabaǵyn túıgen kúıi terezege qaraı melshıip turyp qaldy.

Qurbanov úıden shyǵysymen izinshe kabınetke kempir júgirip keldi.

— Múkarama, sen bar! Mınhaıdardyń aıtqan jerinen bas tartpa! Ehlas doktormen Jympıty túgil Stambulǵa da bar! Ondaı matýr kisi, e-eı...— dedi ol sózin aıaqtamaı.

Kempirdiń júrisi de pysyp ketken, sózi de shıraq shyqty jáne arǵy jaǵynda úlken máni bar syrdy búkken sıaqtandy. Múkarama onyń betine ań-tań bolyp qaraı qaldy.

— Hısapsyz baı deıdi onyń átıisin... Ózi de bık jomart kisi. Bizdiń tatarlarda mundaı kisiler sırek. Tolko ana Aqchýrınder ǵana. Aqchýrınderdiń bári de úıli-kúıli...

Kempirdiń sózinen qyz kóp nárselerdi ańǵaryp qaldy... «Shynymen bular meni osy doktorǵa.. ekeýi aqyldasqan... áıeli... balasy bar... joq, múmkin emes..» Onyń kóz aldyna Hakimniń tolqyndanǵan uzyn qoıý shashy, er kelbetti aqquba júzi tolyspaǵan, biraq, tik uzyn boıy, formaly qaramaýyt beshpet-shalbary, kıimi de, pishini de— bári tutas keldi.

— Bilemin, Jas ýaqytta qıyn... birge bılep, úırenip qalǵan,— dedi taǵy da kempir, qyzdyń oıyn kózben kórgendeı shamalap.— Ondaı stýdentter kóp kezdesedi, al ana doktor baqytty kisige ǵana kezdesedi,— dedi ol endi qyzdan nıetin jasyrmaı.

— Ábı, men sizden baqytty kisi surap turǵanym joq.

Óz ánıim bolsa ondaı qatyny bar kisini... balasy...

Sózin aıaqtamaı qyz kabınetten shyǵyp ketti.

— Eı, jassyń. Bilmeısiń,— dedi kempir onyń izinshe.

3

Hakim kelip esik qaqqanda Qurbanovtikinen eshbir jan dybys bermedi. «Bul qalaı, Múkarama úıde bolmasa da kempir bolýy kerek qoı. Múmkin emes Múkaramanyń úıde bolmaýy. Ýádelesken saǵat— alty. Eshbir dybys bilinbeıdi. Ǵajap». Asa qatty da emes, bir qalyppen tyqyldatyp ol taǵy da qaqty. Ún joq. Sálden keıin senektiń edeni syqyr etken sıaqtandy. Qozǵalmastan, demin ishine tartqan qalpy tyńdap tur. Jym-jyrt. Álde mysyq pa, sonyń eppen basqan dybysy ma? Ol endi qattyraq qaǵyp-qaǵyp jiberdi de esikke qulaǵyn tańady. Áli dybys joq. Aqyryn ǵana esikti ishke qaraı ıterip edi, bolmashy sańylaý kórindi, biraq kiltti me, álde ishten suqpa salynǵan ba— baıqap bolar emes. Berik jymdasqan aýyr kók esik óte nyq. Ne isteýge bilmeı taǵy da birneshe mınýt turdy da, Hakim bıik krylsonyń taıanyshyna asyla esik jaq terezeden boılap ishke úńilmekshi boldy. Tereze ári bıik te, ári taıanyshtan qashyq: jerden de boı jeterlik emes, biraq úıdiń zabeline shyqsa ishte adam bar-joǵyn baıqarlyq. «Ne de bolsa táýekel» dep ol kóshe jaqty bir qarap aldy. Adam sırek, alysyraqtaǵy kisiler kórer emes. «Myna bir kele jatqan áıel ótip ketsin» dep ol sákige otyrdy. Orta jasqa kelgen áıel buǵan nazaryn da salǵan joq, aıaǵyn salmaqpen sanap basqan kúıi ári asyp ketti.

Moınyn soza zabeldiń ústine shyǵyp, terezege úńilgende Hakimniń kózine buryshtaǵy úlken aınanyń ishindegi Múkarama tústi. Qyz bilegine mańdaıyn súıep eńkeıip qalǵan, basy jarǵa tirelip, júzi kórinbeıdi. Bul qalaı? Hakim terezege júzin taqaı tústi. Jylap otyrǵan bolýy kerek, eki ıini joǵary kóterilip selk-selk etedi, aınadan ap-anyq kórinip tur. Terezeniń aldyna kelip qarap turyp, tap sol jerge otyra ketken tárizdi. Hakim ań-tań bolyp bir mınýttaı áınekten betin almaı qarap turdy da, esik aldyna keldi.

Kósheden ótip bara jatqan adamdar sezbesin degen pikirmen ol basqyshtyń oń jaq sákisine otyrdy da, jaı adam sıaqtandy. Oıy úıde, Múkaramada. «Nege ashpaıdy esikti? Terezeden qarady... kámil-aq qaraǵan.. Áldenege kúıinip, jylap kóz jasyn kórsetpeý úshin ashpaı qoıǵany anyq. Men jóninde me?.. Aramyz kirshiksiz, mundaı tolqýǵa eshbir sebep joq... Aǵasymen renjisip qaldy ma? Olaı deýge osy kúnge sheıin birde-bir qatty renishke kezdestiretin aralarynda qyńyr qabaqtyq baıqalyp kórgen joq...»

Hakim qanshama tyrysyp, túrli boljalǵa saısa da, oıy eshqandaı dáleldi pikir taýyp bere almady. Ol qalaıda qyzben jolyǵyp, tildesip, nege renjigenin óz aýzynan bilgisi keldi. Bir jaǵy aıanyshty, bir jaǵy jumbaq bul bir jaıdyń mánisine túsinbeı qaıtyp ketýge onyń shamasy da kelmesteı, erteńge deıin taqaty da tózbesteı. Esikti ol qaıtadan qaqty, salmaqpen qaqty. Terezeden qaraı qalsa qyzdyń kózine túspeıin degen nıetpen ózi esikke taqalyńqyrap turyp aldy... Taǵy da bir-eki ret bappen qaǵyp tyńdaı qalyp edi, ishki esiktiń aqyryn ǵana syqyrlaǵanyn esitti. Qyzdyń júrisi... Júregi lyp-lyp ete qaldy. «Qushaqtap súıip alsam» dep oılady ol sabyrsyzdana túsip. Biraq esik tez ashylyp ketti de:

— Sizge kim kerek edi?— dedi kempir múlde beıtanys, birinshi ret kórip turǵan adamdaı.

— Ábı, men... Múkaramaǵa jolyǵatyn sharýam bar edi,— dep Hakim kirýge yńǵaılandy.

— Múkarama úıde joq,— dedi de kempir qatal pishinmen jalma-jan esikti jaba bastady.

Hakim qapelimde ne derin bilmeı qaldy, biraq esikti japtyrmaý nıetimen shyntaqtaı tirep, qolyn ishke qaraı soza tústi.

— Ábı, siz bir mınýtqa ǵana jiberińiz, bir-aq aýyz sóz aıtyp shyǵamyn. Terezeden kórdim. Múkarama úıde, ana bólmede otyr...

Buryn da áldeneni kúbirlep sóılep, esikti zorǵa ashatyn kempir endi ózine bále sala sóıledi.

— Esikten, terezeden syǵalap jurttyń úıine syrttan kóz salady eken bul ádepsizder. Qyz úıine kelip esik qaqqan jigitti mine endi ǵana kórdim. Zorlap kirýge de uıalmas bular. Múkarama sherli, eshkimdi úıge kirgizýge qospady. Tart qolyńdy, esikti jabamyn. Kempirdiń sóge sóılegenine Hakim tutanyp kete jazdady, biraq ádep saqtaýǵa tyrysyp, keshirim suraı sóıledi.

— Ábı, siz aıyp etpeseńiz, men esikti uzaq ýaqyt qaǵyp, eshkim ashpaǵasyn terezeden úıde kisi. bar-joǵyn bilý ishin qarap edim. Múkarama sherli bolsa, kirip halin bilýim kerek,— dedi.

— Joq, joq, ruqsat joq...

Esiktiń arǵy jaǵynan úıden shyǵyp, beri jaqyndaǵan qyzdyń júrisin Hakim aıaq basqanynan tanydy; kempirdi yǵystyra esikti ıterińkirep, Hakim:

— Múkarama, sálamatsyz ba? Men bir mınýtqa ǵana kirip shyǵaıyn dep edim, ábı bógep ekeýmiz kelise almaı turǵanymyz,— dedi.

Qyz úndemedi, selqos pishinmen kempirge maǵynasyz kóz tastap, Hakimge qarady. Júzinde «bári túsiniksiz» degen shyraı bar; burynǵy ystyq lep sónip, qumartqan kóz qarasy sý sepkendeı.

Hakim sasyp qaldy. «Shynymen aýrý ma?» dep júzine tik qarap edi: baıaǵy eń ilki kórgendegideı, uzyn kirpikterin qaqpastan kózderin Hakimnen asyra qarap tur, sol sabyrly tákappar pishin. Oń jań betindegi kishkene shuńqyrshaq kúlgen kezdegideı emes, taıyz, bolar-bolmas qana bilinedi. Astyńǵy erni azdap jymqyryla túsipti de sál qabaǵyn shytqan, kózge iliger-ilikpes. «Bul qandaı ózgeris?! Araǵa sýyq sóz júgirgeni me? Qandaı?..» Birneshe saýal onyń basyna birden keldi de qobaljyǵan kúıi:

— Sizge ne boldy?.. Bul ne ózgeris? Múkarama, ne boldy?— dedi.

Bul suraýlarǵa jaýap berýdiń ornyna qyz kinálaǵandaı:

— Men sizge úıge kelińiz degen joq edim,— dedi.

— Ras, klýbta jolyǵamyz dedińiz, biraq kelmeńiz dep te aıtqan joqsyz. Sizsiz ótkizgen bir saǵat maǵan bir jyldaı, sondyqtan kórýge asyqtym.

— Jalǵyz sizdiń qalaǵanyńyz jetkiliksiz. Buǵan meniń kózim ábden jetti,— dedi qyz salqyn lebizben.

— Bul ne degen sóz, Múkarama? Men túsinbeı turmyn?..— dedi Hakim daýysy kúńgirttenip.

— Ýaqyt jetkende túsinesiz...

— Bulaı tuıyq sóılegendeı, kiná qoıarlyqtaı meniń jazyǵym joq, Múkásh.

— Men eshkimdi kinalamaımyn, kiná ózimde...

— Siz perishte...

Sózin aıaqtatpaı qyz keri aınaldy da, kempir Hakimge kózimen ata qarap esikti jaýyp jiberdi. Hakim ne isterin bilmedi, ishke kirý kerek pe, álde keri qaıtý kerek pe? Ol ári-sári kúıde bir mınýttaı turyp qaldy.

— A, bala, sen maǵan keldiń be? Úıde kisi joq pa eken?— dedi Ehlas doktor baspaldaqtan joǵary kóterilip kele jatyp.

Hakim jalt qarady da qyp-qyzyl bolyp ketti.

Ie,— deı saldy ol eki ushty jaýap qaıyryp.

— Otyr, otyr. Áńgimeleseıik.

EKİNSHİ TARAÝ

1

Jýyrda ǵana basyn quraǵan oblystyq Sovdeptiń ishinde de, syrtynda da qym-qıǵash talas-tartys.

«Bul realnyı is emes, ańǵyrttyq aıaq alys» dep bastaıdy Iakovlev sózin. Ispolkomnyń qanshama májilisi bolsa da, ol májilisterde ne másele qaralsa da Iakovlevtiń «bul realnyı is emes» demeı qalǵan jeri joq. Keshegi májiliste taǵyda jer máselesi jónindegi sıeziń qaýlysyn iske asyrý sharalary sóz boldy. Sonda da ol sózin aqylgóı aǵasha jumsaq bastap jorǵalata sóıledi. «Býynymyz qatyp, buǵanamyz bekigenshe aýyrdyń ústimen, jeńildiń astymen júrip qarsy tarapty maqtamen baýyzdasaq...» degen edi. Onyń jaımashýaq sózi ústinde ıspolkomnyń oqý-aǵartý komısary bolyp taǵaıyndalǵan ýchıtel Chervákov oryndyǵyn qozǵaı berdi, qabaǵyn shytty, qaıta-qaıta predsedatelge qarady, aqyrynda sheshenniń sózin bólip:

— Iakovlev joldas, «on myń dese shabyndyq, egistik jerimniń toǵyz myń toǵyz júzi artyq eken, káne, sony ólshep alyńdar» dep alpaýyt Ovchınnıkov ózi kelip aıta ma?— dep surady, zildi keskinmen.

— Men olaı degenim joq, men ýshyqtyrmaı jaranyń aýzyn ýaqyty jetkende ashý kerek dedim...

— Bul teńsizdiktiń— osy áleýmettik jaranyń ábden pisip, aýzy ashylǵanyna kóp ýaqyt boldy, ózegin sýyryp tastamaı dúmbilez qaldyryp kelgen myna siz sıaqtylardyń sózi men isi.

— Munyńyz túsinbeý, qur demogogıalyqqa salyný... tap tartysy qıyn tartys...

— Proletarıat ústemdikti óz qolymen alady, oǵan bıleý tizginin pomeshıkter men kapıtalıser basyn ıip, taǵzym etip usynbaıdy...

Bul ekeýiniń aıtysqa aınalǵan bir-birine qarama-qarsy shálkes pikirin ıspolkom predsedateli Dmıtrıev áriletpeı, Chervákov sóziniń ári dáleldi, ári batyr ekenin ańǵartyp ótti de, biraq kekesinsiz keń túsinýge jol ashqan edi. Al búgingi sózin de Iakovlev taǵy: «Bul realnyı is... emes» dep bastady.

Orynbor Sovdepiniń predsedateli Svılıng túnde Dmıtrıevti tóte telefonǵa shaqyrǵan edi: ol Oral Voıskosyna bir táýlik srok ishinde Sovdepke baǵyn dep talapty shart qoıǵan bolatyn. Qazir predsedatel Dmıtrıev ıspolkomnyń májilisin shaqyryp, osyny málimdep, taıaý ýaqyttaǵy ister jóninde keńesip otyr. Bul habarǵa qýanyshty júzben jaınaı sóılegen. Chervákov:

— Nakaznoı atamanǵa elshi jiberip, jaýabyn tezdettirý kerek, — deıdi...

— Qyryn qabaq kórshiniń endi qorjynyn tezirek bóktertip, irgesin aýlaqtatqan jón shyǵar,— dep Ábdirahman Áıtıev kóziniń astymen Iakovlevke qarap qoıady.

Oty az jaǵylǵan, qońyr salqyn bólme. İshi keń, mebelsiz. Otyrǵan bes-alty adam tórdegi predsedatel ústeliniń aınalasynda, erteńgi salqynnyń buıyqtyrǵan yzǵary eshkimdi de sheshindirmepti — bári de kıimsheń otyr. Iakovlevten basqasynyń keıbireýi sholaq qara bylǵary kúrte kıgen, keıbireýi kónetoz sur shıneldi, bastaryndaǵy bylǵary tysty qulaqshyn-fýrajkalary men qulaqshyn-bórikterin de sheshpepti. Al Iakovlevtiń ústinde qyzǵylt tústi drap paltosy, basynda qara qalpaǵy, aıaǵynda galoshy, qara báteńkesi bar.

Eshnársege tez tolqymaıtyn, birqalypty advokattyq pishinmen Iakovlev myna Dmıtrıevtiń sózin de, ıspolkomnyń basqa músheleriniń pikirlerin de samarqaý tyńdap otyrdy da:

— Orynbor Sovdepiniń Voısko úkimetine jasaǵan qysymy men qoıǵan sharty — saıası tásil, biraq munan bizdiń qolymyzǵa tıetin realnyı kúsh pen qural joq. Voısko úkimetiniń qol astynda ásker tártibine úırengen, shetinen qylysh pen naıza ustaı túregeletin bas keser kazachestvo tutas tur. Qazirdiń ózinde de generaldardyń qaraýynda eki polkqa jýyq qarýly ásker jınaqtalǵan. Al bizde ne bar? Bizde qur talap pen ıgi tilek qana bar. Qarsylasýǵa, taban tirep tartysýǵa shamamyz kelmeıdi, — dedi.

Ol tómen qarap otyryp sóıledi de, aldynda jatqan qaǵazdy qaryndashpen maǵynasyz syzǵylaı berdi.

— Sonda ne isteý kerek, sizdiń oıyńyzsha?

Iakovlev basyn kenet kóterip, Dmıtrıevke tesile qarady da, jalma-jan betin terezege buryp áketti. Ekeýine kezek kóz tastap otyrǵan Ábdirahman Dmıtrıevtiń sharshaǵan reńdi qoı kózderinde ushqyndaǵan bir ot baryn baıqap qaldy.

— Ne isteý kerek ekenin jaqsy bilesiz, Dmıtrıev joldas. Qalǵan joldastardyń da ishi jaqsy sezedi, eger taǵy da qaıtalaý kerek bolsa qaıtalaıyn: qazir bizge is emes, munan paıda az, zıan kóp. «Oblystyq Sovdepke baǵynasyń, júzdikterińdi tarat, ózderiń grajdandyq áreketke kósh!» — dep buıryq berip kórshi, olar sonda ne ister eken?! Bas salyp bárimizdi tutqynǵa alady, sonsoń Sovdepti tartyp jiberedi de qysymdy qataıtady. Aktıvti sottaıdy, asady, atady. Tegis joq qylady, — dedi de stoldy saýsaqtarymen baıaý tyqyldata bastady.

Dmıtrıev ornynan asyǵys túregeldi, onyń surǵylt júzi kókshildenip ketti.

— Oblystyq Sovdepke baǵyn, ókimetińniń tuqymyn qurt, Voıskońdy tarat dep Martynov, Mıheev, Emýganov, Akýtın generaldarǵa áldeqashan aıtyldy, sıeziń osyndaı qaýlysy boldy. Aq generaldar men elirgen atty kazak baılarynyń qytyǵyna tıedi eken dep, revolúsıa týǵyzǵan Sovdepti men myna stoldyń ishine tyǵyp qoıa almaımyn jáne olardyń qolynda júzdikter bar eken dep sıez ben oblystyq atqarý komıtetiniń belgilengen sharalaryn júzege asyrmaı qol qýsyryp qarap otyrýǵa, kúshtiń teńelýin kútýge ýaqyt joq, ýaqyt bolsa da mundaı qylmys jasaýǵa proletarıat aldynda meniń pravom joq. Bul bir. Ekinshi — tutqynnan qoryqsa bólshevık partıasy áldeqashan tarap keter edi, nemese Kerenskıı sıaqty ápjylan sosıalısermen baıaǵyda kelisim jasar edi. Sóıtip jumysshynyń quldyq qamyty moınynan, sharýanyń qaıyrshylyq shárkesi aıaǵynan túspes edi. Joq, revolúsıa aldynda mundaı bylqyldaq saıasat pen ymyrashyl byqsyq áreket júrgizýge jáke mundaı qylmysqa basqalardy ıtermeleýge meniń ujdanym barmaıdy,— dep Dmıtrıev basqalardyń júzinen dostyq shyraı izdegendeı, otyrǵandardy kózimen tegis súzip ótti.

Otyrǵandar jaǵalaı bas ızesti, Oń jaǵyndaǵy Chervákov:

— Dmıtrıev, Áıtıev, Cherzákovtar túrmege otyrsa otyrsyn, biraq olardyń sońynan ergen myńdaǵan tilektester men aktıvter bar, rýhanı súıenish — kópshilik bar. Jumysshy ókimeti bastaǵan úlken Reseı bar. Endeshe dushpanǵa pozısıamyzdy jarty shırek te uttyrmaımyz. Orynbor Sovdepi bir táýlik ishinde baǵyn dep shart qoıǵan eken ǵoı, mine, Voısko basshylarynan sol sharttyń oryndalýyn talap etý kerek,— dedi.

— Áńgimeniń logıkaly túbi osy ǵoı, — dedi kári ıýrıst Baqytjan Qarataev. Basqalary:

— Durys! — dep jamyraı maquldasty.

— Sóıtip, joldastar, meni ymyrashyl dep taptyńyzdar ma, álde qorqaq dep baǵaladyńyzdar ma? — dep surady da Iakovlev jaýap kútpesten:— joq, men qorqaq bolsam eki ret túrmege otyrmaǵan bolar edim, sarızmniń tamyryna balta shapqan kóptiń biri Iakovlev, keliskish Iakovlev joq, revolúsıoner Iakovlev bar. Osyndaı orynsyz at qoıyp, aıdar taǵýdyń, qur sheshensı berýdiń ne qajeti bar?— dedi qyzaryp.

Jurt úndemeı qaldy. «Alǵyryn alǵyrsyń, taýyp ta aıtasyń. Biraq máselege jeńil qaraısyń. Dmıtrıev sıaqty túp-tamyrymen qopara is isteýge shamań kelmeıdi-aý, jigitim... Kóptiń kózine tez túse qoıǵyń keledi, sol minezińnen arylsań ǵoı...» dep oılady Áıtıev Iakovlevke taǵy da kóziniń astymen qarap otyryp.

— Sonymen, Petr Astafevıch, generaldarǵa kim barady?— dep surady Chervákov Dmıtrıevten.

— Men baramyn. Kim qorqaq, kim tabandy ekenin kórermiz,— dedi Iakovlev julyp alǵandaı tez sóılep.— Voıskonyń baǵynýyn men ózim talap etemin. Dmıtrıev úndemedi, «meıliń» degen adamsha eki ushty maǵynada ıyǵyn kótere tústi de:

— Al, joldas Ipmaǵambetov, joldas Bykov, osy máslıhattyń uıǵarýy boıynsha, sizder, qazir júrip ketińizder, bir mınýt kidirýge bolmaıdy. Qalaı, daıynsyzdar ma?— dep surady, shınel kıgen shaqpaq deneli Meńdikereıge moınyn buryp.

— Daıyndalyp uzaq jınalatyn eshnárse joq, Petr Astafevıch, birinshi kerek at edi, myna Bykovtyń atymen Trebýhaǵa deıin baryp, sol jerden tyń kólik almaqshy bop uıǵardyq. Osy májilisten keıin júremiz,— dedi de Meńdikereı ornynan túrekeldi.

— Olaı bolsa máslıhat osymen bitsin, joldastar,— dedi Dmıtrıev.

Jurt birtindep shyǵa bastady.

2

Bastyq Mıheev oılanyp otyr..

Myń bir túnniń ertegisindeı ǵajaıyp qalaly, asyl qazynaly sarqylmas bulaǵy, taýly, saharaly, jýnglı ormandy, jolbarysty, jylandy, pildi qart Azıa. Qybyrlaǵan halyq, tegin baılyq, alty álemge tegis qol sozarlyq qos muhıt, sansyz darıa, sheksiz, shetsiz en dala, baıtaq dúnıe.

Eki jıhannyń qos bosaǵasy— Orynbor men Oral: ana keń oıpat— Azıaǵa asatyn qasqa jol. Osy qasqa jolǵa aldymen aıaq basqan ataman Ivan Kolso ǵoı.

Erkin amal, erikti ómir joıqyn joryqqa jetektegen ańǵal Ermaktyń nókerinen bólinip ný Jaıyqty saǵalaı jortqan Kolso. Noǵaı ordasy Sary Aıshyqtyń kúmbeziniń ústinde Kolsonyń jeńimpaz jalaýy tur. Joǵary órlep kelip toqtaǵan onyń anaý Rýbejnaıasy! Úsh júz qyryq bir jyl. Sonan beri balalap, molaıyp Jaıyqty jaǵalaı qaýlaǵan bekinister Kolsodan órbigen dańqty urpaqtar — kazaktar! Imperıanyń basyna kótergen bolat qalqany aıbyndy atty kazaktar! Jaý betindegi jalań qylyshy! Dańqty Neplúevtiń, Gýrevtiń, Perovskııdiń ystyq-sýyqqa birdeı kónbisti jaýyngerleri! Birneshe júz jyl tartyspen, abyroıly jeńispen qurylǵan úlken ımperıanyń kóbesi sógilýmen sógile bere me?! Onyń úlken qaqpa aýzyndaǵy kúzetshisi — batyr qazaq qylyshyn tastap, qolyna taıaq ustamaqshy ma?! Topas mujyq pen maı qoldy jumysshy ámir etpekshi me? Álde, anaý arda kırgızdar ókimet tizginin ustamaqshy ma?!.

— Joq!— dep ornynan turyp ketti bastyq Mıheev ózinen-ózi.

«Reseıden kelgenderdiń bári, ásirese Petrograd pen Moskvadaǵy revolúsıa qımylyn kórip kelgender shetinen geroı bola qalǵysy keledi. Bir ýys mılısıa jáne qolynda balǵasy men baltasynan ózge túgi joq Ýkraınanyń saıası shala saýatty jumysshylary kimdi qıratpaqshy! Bul oılanbaı basqan adym. Quraly mol, atty kazakti qorqytyp kóndirý, aqymaqtyń isi. Dmıtrıevten bastap mynalardyń Áıtıevine deıin eshnárse túsinbeıtin shetinen baran» dep kijindi Iakovlev, Voısko basshylarymen, tap sol Mıheevtermen sóılesýge bara jatyp.

«Iakovlev joldas, qasyńyzǵa adam ertińiz, jalǵyz barýyńyz laıyqsyz, elshi esebinde aıbarly túrde barǵanyńyz maqul?»— dep aqyl bergen Áıtıevke ol: «Aqylyń ózińe» degendeı jaratpaı qarap, jalǵyz ketken-di. Voısko basshylaryna, ásirese áskerı adam tolǵan ataman rezıdensıasyna jaqyndaǵan saıyn ol jalǵyz kelýiniń qate ekenin, jeńildik is istegenin aıqyn sezine bastady. Aldymen ony kúzetshi ofıser qarapaıym adam esebinde tápteshtep, ne aryzben kelgenin suraı bastady. Ol Iakovlevtiń: «Men oblystyń Sovdepten keldim» degenine shúbálana qarady, «sen atamanmen sóılesetin kim ediń óziń» dep oılady ishinen, dokýment kórsetýin talap etip, birneshe ýaqyt kidirtip, amalsyzdan dejýrnyı kapıtanǵa alyp keldi. Kapıtan kúzetshi ofıserdiń sózin qulaqqa da ilgen joq: oblsovet múshesi degen sózge ǵana selt etkendeı boldy.

— A, anaý bólshevıkter Sovdepinen be? Sizderdiń máseleńizdi Mıheev myrza qaraıdy, aryzyńyzdy berińiz, men oǵan tabys etermin,— dedi.

— Kapıtan myrza, men aryz berý úshin kelgenim joq. Kelissóz júrgizý úshin keldim. Generaldardyń órkókirek zamany qaldy, ony bilip qoıyńyz. Ókimet tizgini halyqta...— deı bergende, kapıtan onyń sózin keltesinen bólip jiberdi:

— Iakovlev myrza, aqylyńyzdy basqa jerde, basqa aýdıtorıada aıtyńyz, bul saıası sabaq emes,— dedi dókir túrde.— Alaıda, sóılese kórersiz, men basshyǵa aıtaıyn.— Onyń qatań úni sál báseńsı tústi, ózi arǵy kabınetke kirip ketti. Azdan soń ol qaıta shyǵyp:

— Mıheev myrza kirýińizdi suraıdy,— dep baıandady. Toqtasqan, shaǵyn deneli, pysyq qımyldy, shashy býryl tartqan, kishirek kelgen qara kózderi jyltyldaı qaraǵan kisi tanys adamyndaı jaıdary júzben qarsy aldy. Iakovlevke qol berip amandasyp, ózi jaıly ornalasyp, stol basynda túıtkilsiz sóılesti. Amandyq surasqannan keıin aýanyń raıyn aıtty, bıyl qystyń uzańqyrap ketkenin, tovar azdyǵyn, ishki qıynshylyqtar men memlekettiń saýda-sattyq jumystarynyń óte shaǵyndalyp ketkenin áńgimeledi: biraq qalanyń jaıyna, bolyp jatqan oqıǵalarǵa soqpady, áńgimeni jaı nárselerge, turmystyń kúndelikti usaq-tilekterine qaraı bura berdi.

— Jaqsy temeki tabý qıyn, qolǵa túskenin qanaǵat etemiz, tartyńyz,— dep Mıheev jyly júzben ıisi burqyraǵan jumsaq túrik temekisin usyndy da, jymıyp ezý tartty.

«Qandaı mádenıetti jan, úlken tárbıeli semádan shyqqany, kópti kórgendigi kórinip-aq tur»,— dep oılady Iakovlev jaıbaraqattana túsip.

— Ǵafý etińiz, Mıheev myrza. Men temeki tartpaıtyn edim, qurmetińizge kóp rahmet,— dep ol yzbaılyqpen basyn ıdi.

Mıheev kúlimsiregen kúıi onyń júzine, bet álpetiniń ózgesheligine, búkil dene qurylysyna qamtı kóz jiberip, synaı baǵa berdi. «Tompaq bet, tar mańdaı, tańqy tanaý, qaıqy keýde, menmensigen, óresi tapshy, shapshań oılap, taıaz qamtıtyn adamǵa bitedi. Salbyrańqy sempek ıyqtar tabansyz adamnyń belgisi» dep topshylady ol, dushpannyń álsiz jaǵyn izdegen adamdaı.

— «Temekiniń zıany» degen temaǵa nemis profesory Vernerdiń oqyǵan leksıasynda bolǵanym bar, olar leksıany ıllústrırovat etip oqıdy ǵoı, onyń leksıasyn tyńdaǵan adam endi qaıtyp temekige jýymaıdy, maǵan da úlken áser etti, úsh jyldaı tartpaı, tastap kettim. Osy tórt jyl týrasynda bir bolmashy sebeppen baıqaýsyzda taǵy tartyp kettim. Temeki asa zıandy nárse,— dedi Mıheev.

Ol sóılesip otyrǵan adamynan kózin aıyrmady. Bastyqtyq júzinde kúlimsireýden kóri tereńirek jatqan kekesin shyraı bar edi, dóńgelek qoıǵan shoqsha saqal men shalǵysy ońyp ketken murty sol kekesin shyraıdy Iakovlevtiń kózinen tasalap qaldy.

Kirgende kúzetshi ofıser men dejýrnyı kapıtannyń dókir qylyqtaryna shaǵym aıtqandaı pikirde edi, al myna basshynyń qarapaıym keskinin, kishipeıil qabyldaýyn kórgennen keıin álgi raıdan tez qaıtty. Onyń oıyna «mynalar jýasyp qalǵan eken ǵoı, aqyldasyp, qorytyndy pikirge kelip, baǵynýǵa bel baılaǵan shyǵar» dep túıdi Iakovlev ishinen. Sózdiń retin ańdyp otyrǵan ol:

— Uly dárejeli qurmetti myrza, shamalaýymsha, siz, Voısko basshylarynyń birisiz, aıyp etpeńiz, sizdiń laýazymyńyzdy anyq bilmegenime. Sizge málim, sıez saılaǵan oblystyq Sovdeptiń bir basshysy myna aldyńyzda otyrǵan menmin. Atqarý komıtetiniń tapsyrýy boıynsha men sizderden Orynbor Sovdepiniń qoıǵan shartty talabyna qandaı jaýap daıyndadyńyz, sony bile keldim,— dedi, aptyǵyńqyrap sóılep.

Mıheev sózin uqpaı qalǵan adamsha Iakovlevtiń betine maǵynasyzdaý qarap, sál otyryp qaldy da, áńgimeniń ne jóninde ekenin jańa ǵana mıyna kirgen kisideı:

— A-a,— dedi sozyp.— Orynbor Sovdepi deısiz be? Ia, ıa, áńgime... Shart sıaqty talap... Bizge shart qoımasa da túsinemiz ǵoı: shart degen túsinbeıtin, qasarysqan adamdardyń, já kelispegen eki jaqtyń arasynda bolady. Bizdi birqatar oqyǵan azamattar basqasha uǵynady. General boldy-aq, reaksıashyl, keritartpa jandar degen pikirge boı urady. Bostandyq, halyq, sosıalnyı teńdik, progres, ult mereıi ústem bolý degen ǵasyrdyń qoıǵan tilekterine qarsy bolatyn general ilýde bireý-aq shyǵar, bálkı bolmas ta. Reseıdiń mereıi joǵary bolýyna, Reseı halyqtarynyń ilgeri damýyna qandaı aqymaq kóldeneń turar, oılańyzshy, Iakovlev myrza! Reseıdiń batys ýalaıattaryndaı uly, prosveshennyı halqy bar zor ımperıa bolýy kimge maqtanysh emes, a?

— Bul sózder meniń saýalyma týra jaýap emes, uly dárejeli myrza. Men sizderge oblystyq Sovdepke qashannan bastap boıusynasyz, zańdy halyq ókimetin ókimet dep tanyp, myna Voısko úkimeti degendi qashan taratasyz dep surap otyrmyn,— dedi Iakovlev.

Endi ol qyza sóıleı bastady.

— He-he-he,— dep kúlip jiberdi Mıheev.

Biraq onyń kúlkisi shyn kúlki me, álde ótirik keleke me, ony aıyrý Iakovlevke óte qıyn, óıtkeni birinshi kórip otyrǵan, buryn-sońdy syrlaspaǵan, sóılespegen adamnyń bir kórgennen minez-qulqyn aıyrý ońaı emes-ti. Ol qyzara tústi, qalaıda sózben bastyrmalatyp úlken áser etip tastaý nıetine kóshti, kúsh kórsete sóılegen de zıan bolmas degen qorytyndyǵa keldi.

— Orynbor Sovdepi sizge bir táýlik sroktiń ishinde baǵynasyń degen shart qoıdy. Beıbitshilik jolmen kelissóz jasaý arqyly sharýa men jumysshy ókimetine boıusynasyz. Áıtpese kúnde ana Orynbordan shyqqan áskerdiń kúsh jumsaýy aqıqat, onda istiń aqyry nasyrǵa shabady, muny muqıat eskerýińiz kerek.

Mıheev selt ete tústi, biraq bul erikten tys qımyldan qarsysyndaǵy Iakovlevten jasyrý nıetimen tamaǵyn kenep kresloǵa shalqaıǵan boldy.

— Ásker... Árıne, ásker degen bizdiń zamanymyzda ıek astynan shyǵatyn úırenshikti nárse bolyp ketti ǵoı. Ásker jibergendeı biz bir soǵys ashyp jatqan qarsy tarap bolyppyz ba? Qyzyq nárse! Oıbaı-aý, atam zamanynan beri qarý-jaraq ustaýǵa úırenip qalǵan kazaktar quraldaryn tapsyrmaı jatyr, hıkmattyń bári osynda emes pe, Iakovlev myrza? İsti ýaqyt sheshedi. Halyq ókimetine boıusynbaıtyn kim bar? Myna kazaktardy birte-birte kóndirip, qarýyn tastatyp, beıbitshilik ómirge úırete berý jón. Osy aıtqandaı, Iakovlev myrza, siz mynandaı saýalǵa jaýap berińizshi: álgi Orynbordan sóılesken komısardyń famılıasy da orys famılıasy emes. Kim edi álgi...

— Svılıng.

— Ia, ıa, solaı. Suraıyn degenim: álgi Sovdep degenderińiz de tolyp jatqan Bronshteın, Svılıng, Frýnze, Kamenskııler. Jóıtter men nemister nege kóp sizderde? Sizdiń ózińiz de mordvınsiz ǵoı?

— Siz shovınıssiz, uly dárejeli myrza, biz ultqa bólmeımiz. Áńgimeni basqa jaqqa burmańyz. Maǵan sizdiń týra jaýabyńyz kerek.

— He-he-he. Aıyp etpeńiz, egerde bul sózim sizge unamaı qalsa. Shovınızm degen aıyp termın emes qoı. Baıqaýymsha sizdi meniń aıtqan sózim qanaǵattandyrmaǵan tárizdi ǵoı, Iakovlev myrza.

— Siz qanaǵattanatyn jaýap bergen joqsyz. Kazaktar qarýyn tastamaıdy degen ertegini jas balalarǵa aıtsańyz, bálkim sener de. Al, Voısko basshylary qoldaǵy qarýdy jınap alý bylaı tursyn, tipti qarýly kúshterdi kóbeıtýge kirisip jatyr ǵoı Mıheev myrza. Bul jaıdy búgý — arǵy jaǵynda jasyryn nıet bar degen boljaldyń shyndyǵyn dáleldeıdi. Úıine qaıtýdan bas tartqan soldatty estigen emen.

— He-he-he, siz Iakovlev myrza, shyn orys emes ekensiz, kazaktyń psıhologıasyn jaqsy bilmeıdi ekensiz. Kazak negizinde sharýa, biraq onyń plýgynyń qasynda súıeýli qylyshy men myltyǵy turmasa kóńili kónshimeıdi. Bul dástúr Ivan Groznyı patshadan da buryn bastalǵan, tarıhı ómir súrýine baılanysty jaýyngershilik zaman týǵyzǵan, kazak kazak bolǵaly kele jatqan dástúr. Muny bir kúnde, já bir jetiniń ishinde ózgertýge bolmas. Mine, sol eski qaǵıda boıynsha kazaktar Úlken Krýg jınap óziniń basshylaryn saılady, basshyny belgileý de, Krýgti de jınaý sol stanısa kazaktarynyń erkinde. Muny túsinbeýińiz ǵajap! Ana Svılıngter orystyń, onyń ishindegi kazak dep atalatyn orystyń saltyn, turmysyn, búkil rýhyn qaıdan túsinsin! Aıtqandaı, Iakovlev myrza, siz menshevık shyǵarsyz?— dep surady da, Mıheev Iakovlevtiń betine úńile qarady.

— Meniń saıası kózqarasymdy taldap bilýdiń sizge qajeti bolmasa kerek, Mıheev myrza! Keshirińiz, uly dárejeli Mıheev myrza,— dep saldy Iakovlev ashý qysyp.

Qandaı saıası baǵyttaǵy adam ekenińizdi aıtý-aıtpaý, árıne, óz erkińizde, Iakovlev myrza. Álgi saıası kósemder Kerenskıı de, Martov ta sosıalıser, biraq olarmen sóılesip, kelisip is isteýge bolady, al bólshevıktermen men, árıne ózine sengen bólshevıkterdi aıtamyn, olarmen kelisýge bolmaıdy. Sol úshin surap edim sizdiń qaı topta ekendigińizdi.

«Syr tartpaqshy ma, álde tálkek ete me? Saryny belgili. Sol óz pikirim birde-bir durys pikir. Bularmen kúsh teńelgen kezde ǵana sóılesý kerek, onyń bergi jaǵynda keregi: «siz de jaqsy, biz de jaqsy» degen saıasat» dep túıdi de, Iakovlev ishinen Dmıtrıevti aıyptaı bastady. «Kórermin men seniń geroılyǵyńdy mynalarmen shaıqasatyn...»

— Sonymen, uly dárejeli myrza, siz oblystyq Sovdepke óz erkińizben baǵynbaıtyn pikirdesiz ǵoı?! Jaqsy. Meniń basqa qoıatyn saýalym joq,— dedi Iakovlev ornynan túregelip.

Mıheev onyń bul sózin estimegen adamdaı:

— Siz qaıtasyz ba? Sizdi at-shanamen aparyp salsyn. Beıbitshilik jaǵdaıymen kelgen myrzalarǵa qurmetti beıil kórsetemiz. Sizben áńgimelesý maǵan úlken lázzat berdi, Iakovlev myrza. Aıtpaqshy, Orynbordan shyqqan áskerdi biz sizdiń ózińizben birge tuz-nan alyp shyǵyp qarsy alar edik, onyń qandaı rotalar ekenin de, bolmasa polk pa, habardar emespiz, qashan keletinin siz aıta almaısyz ba?

Generaldyń kózi Iakovlevtiń aýzynan lebiz kútkendeı kirpik qaqpaı qadalyp qaldy da, búkil nazaryn tyńdaýǵa aýdarǵan jansha tyna qoıdy.

— Úsh júz shaqyrym jerge áskerdiń neshe kúnde jetetinin Mıheev myrza, siz mennen kóri jaqsy biletin shyǵarsyz. Biraq sózińizge qaraǵanda, Orynbor otrádyn tuz-nan alyp shyǵyp qarsylaýyńyz ekitalaı... Degenmen ıgilikti nıet. Saý bolyńyz.

— Hosh turyńyz, Iakovlev myrza.

Iakovlev sál basyn ıdi de shyǵyp ketti.

3

— Paıdaly myljyń. Ózinshe kúsh kórsetpekshi. Áńgime endigi jerde ábden ashyq: ózimiz oılaǵandaı, Orynbordan ásker shyqqan kórinedi. Áńgime arasynda «rota ma, polk pa?» degen sózderdi qystyryp edim, ol: «otrád» dep saldy. Qalaı bolǵanda da bir batalón shamaly qarýly kúsh qozǵalýy. aıqyn. Men tóteleı otkaz jasaýdan kóri, jarany ýshyqtyrmaıyn dep, uzyn arqan, keń tusaýǵa salyp: «kazaktardyń qarýyn bermeıtin ádeti boıǵa sińgen nárse, ony jaılap-jastana kóndirmese bolmaıdy» degen pikirdi qulaǵyna quıa berdim,— dedi Mıheev ekinshi kabınettegi shtab generaly Akýtınge.

— Bastyǵy ma eken kelgen?— dep surady Akýtın sazarǵan pishinmen.

— Bular shetinen bastyq emes pe, general myrza, kóp predsedatelderiniń biri bolsa kerek. Maǵan «shovınıssiń» dep bále japty. He-he-he. Endigi kórgende «nege bólshevık bolmaısyń?» dep ilik taǵa ma deımin dep keketti ol kelissózge kelgen Iakovlevti.

— Arnaýly ornyna attandyrǵan shyǵarsyz dep sezemin ony, Mıheev myrza.

Mıheev kózderin sál qysa túskendeı boldy da:

— Qaıda keter deısiz, general myrza, birindemeı-aq bul birneshe saǵattyń ishinde birjola bitetin is qoı,— dedi.

Áńgime Iakovlevti tutqynǵa alý jóninde edi. Akýtın úndemeı qaldy.

«Aılaker adam. Qaqpanǵa aıaǵyn jazym baspaıtyn, izin de kestirmeıtin naǵyz kári túlki. Osynyń qýlyǵy men tapqyrlyǵy mende bolsaıshy» dedi ol ishinen, ózine-ózi rıza bolmaı qolyn silkip qaldy. «Toqtaı tur, sur shınel kıgen jalań aıaq mujyqtar, búkil kazak urpaǵyn qarsy kóterip tabanyńdy kirpiniń tikenine basqandaı etermin, áli!»

— Poselkelerdegi sovdepshilerdi aldymen qolǵa alamyz ǵoı?— dep surady ol Mıheevten, kelbetti júzi surlana túsip.

— Hm. Hm. Álbette.

Qara jýsannyń túbirine quıryǵyn shyrmaı orap alyp ábjylan qybyrlaǵan jandy shaǵýǵa ázirlenedi, basyn joǵary kóterip, aıyr tilin sýmańdata túsedi. Aq generaldar da jylandaı jıyrylyp, ańdaýsyzda bas salýǵa kiristi. Olar bir saǵattan keıin shtab májilisin ótkizdi, kúnshyǵys bettegi kazak stanısalarynyń atamandaryna qupıa buıryqpen shapqynshylar jóneltti, polkovnık Borodınge 6-kazaktar polkyna Darınskidegi júzdikterdi qosyp, Orynbordan shyqqan otrádtyń jolyn tosyp, qalaǵa jetkizbeı talqandaýdy tapsyrdy: tómengi Barbastaý, Býdarın, Tasqala jaqtan jyljyǵan jáne qala tóńiregindegi daıyn júzdikter men 7-polkty kontrrevolúsıalyq búlikke arnady. Bul operasıany general Akýtın ózi basqarmaq boldy.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

Ámir ákesiniń páterine kelgende Bykov ta jıren atyn jegip, at-shanasyna qaraıyp ketken qoǵajaı shópti toltyra salyp, sol jerge kelip tur edi. Ámir bul beıtanys kisige sálem berip, basyn ıdi de, ishke kirip ketti.

— Papa, erteletip elge shyǵaıyn dep jatyrsyńdar ma?— dep surady ol tereze aldynda shylym tartyp otyrǵan ákesinen. Meńdikereı úndemeı Ámirdiń betine qarap, birneshe sekýnd otyryp qaldy. Onyń túnnen beri qaraı boıy del-sal tartyp, qabaǵy bir túrli tyrysqan sıaqty bola berdi. Jańa ıspolkom májilisinde de ol burynǵy qyzý qalpy joq — salaqtaý sóılep, basqalardy qostaýmen ǵana otyrdy. Qazir basy zildeı bolyp, boıyn jaza almaı otyr.

— Sende bir poroshoktar bolatyn edi basty jazatyn...— dedi ol Ámirge, onyń suraǵyna jaýap berýdiń ornyna.

Ámir ákesiniń óńi búgin kúreń tartyp, kózderiniń janary jasaýrap turǵanyn jańa ǵana baıqady.

— Papa, sen naýqastanyp otyrǵan joqsyń ba? Óńiń ózgerip ketipti. Poroshok bar edi, biraq eski kostúmniń qaltasynda qalypty. Men qazir baryp alyp keleıin,— dedi.

— Joq, joq. Qaltańda bolmasa keregi joq. Men qazir júrgeli otyrmyn. İs tyǵyz. Bir mınýt kútýge de ýaqyt joq. Tek sen kelsin dep otyrǵanym.

— Papa, túsiń alkúreń tartyp tur. Seniń qyzýyń bolý kerek. Aýrý kúıi... qalaı ol... Jolǵa shyǵýyń. Qaı jaqqa baratyn edińizder?

Ámir azdap úreılene bastady.

Meńdikereı oılanyp qaldy da:

— Joq qyzýym bolmaýy kerek. Bastyń aýrýy, múmkin, shaıdiki shyǵar. Úıdiń shaıyn saǵynyp meń-zeń bop keıde osyndaı bir basymnyń zildeı bolatyny bar. Qaı jaqqa barasyń deısiń be? Qaı jaqqa baratynyn, ne úshin baratynyn adam myna sıaqty tar kezeńde aıtpas bolar, balam. «Balanyń qadirin balaly bolmaı bilmessiń» deıdi eken bizdiń bir atalarymyz. Sol sıaqty mundaı sýyt júris erteń seniń basyńa da keler bilip qoı: bir aqyldan eki aqyl jaqsy, biraq til tıeksiz, estigendi ol saqtaı bermeıdi... Aıtqandaı, Ámir, senderdiń stýdentteriń arasynda qyzý áńgimeler kóp bolady, baıqańdar, jastyqpen ańǵyrt iske urynyp qalyp júrmeńder. Myna Voısko úkimeti qarap jatqan joq, basqan izdi ańdyp otyr. Shyn joldas bolmasa, syrlaryńdy shashpa. Ábdirahman ázirge qalada qalady, sonyń aıtqanyn tyńdaǵaısyń...

Ámir ákesiniń sózin bólmedi, biraq ishinen onyń ósıet etip tuıyq-tuıyq sózderdi qadap aıtqanyn jáne belgisiz saparǵa attanyp bara jatyp, balasyna óziniń syryn búkkenin jaratpady. Meńdikereıdiń jabyńqy túri men ózgerip ketken daýysynyń kúńgirt úni júregin júıtkitkendeı áser etti. Sózge utymdy, syrt kórinisi salmaqty bolǵanymen ákesiniń minezi kúıgelekteý, amaly ushqyr jan-dy, aıtaryn aıtyp tastaıtyn, oılaǵanyn tez istep jiberetin adam edi. Al, qazir múlde ózgerip ketken. Ámirge ol óte tuıyq, tym sabyrly kórindi...

Balasynyń tańyrqaǵandaı qarap, tosyrqap qalǵanyn kórip jáne qaıda bara jatqanyn aıtpaǵanyna ózi de shydaı almaı, Meńdikereı:

— Ispolkomnyń jasyryn tapsyrmasymen Orynborǵa ketip bara jatyrmyn,— dedi.

Ákelik sezim bılep, Meńdikereıdiń salqyn lebizden senimdi jumsaq jaýapqa mort kóshkenin baıqap, Ámir ishteı eljirep ketti, ol kóńilde túıtkil qaldyrmaıtyn jadyrańqy pishinmen qýaqy áńgimege kóshti.

—

Papa-aý, sen óziń qyzyqsyń, osy biz úshin qaıǵyryp kúni buryn sary ýaıymǵa túsetiniń ne? Biz degen tutatyn tuldyry joq kádimgi kóseniń ıegindeı emespiz be?! Otqa salsa qylshyǵy shytyrlamaıtyn naǵyz úıtilgen qara sıraq jandarmyz! Aqsúıekter ustaı alsa, kómeıine kese turatyn keseldi qyltanaq taǵy biz. Bizde alar altyn, berer kúmis joq: tazdyń taqyr basyndaı bizdi qaıtedi?..

Meńdikereı myrs etip kúlip jiberdi. Tiline ishteı rıza bolsa da, ol basyn shaıqap:

— Seniń osy tiliń ýdaı. Qorqamyn, kereksiz jerge jumsap, biz joqta tilińnen jazyp júrmeseń ne etsin,— dedi.

— Baıaǵy Buqarbaı baqsynyń saryny. Papa, tonyńdy ózgertshi, nemene, jyldyq saparǵa ketip bara jatqan adamsha qaıta-qaıta «qorqamyn», «qorqamyn!» deısiń. Ámir Meńdikereevıchtiń gımnaznány qaltaǵa salyp alyp, ýnıversıtetke aıaǵyn alshańdaı basyp kirýge turǵanyn bilesiń be óziń? Áli bala sanaısyń!

— Bizdiń tilegimiz de Senderdiń adam bolǵandaryń, shyraǵym. Qanaty qatqansha torǵaı da balapanyn qorıdy ǵoı... al jaraıdy. Ázirge muqtajdanyp qalmassyń, á? Álde aqsha tastap keteıin be?

Meńdikereı jalma-jan qaltasyna qolyn salyp, aqsha shyǵara bastady.

— Artyq bolmas,— dedi Ámir, qobyraǵan qaǵaz aqshaǵa kózderin tige túsip,— aqshanyń anda-sanda kerek bolatynyn túsindirip, eger kóbeıip ketse ony dalaǵa tastamaı bankege salyp qoıý kerek ekendigin aıtyp, anaý kúni Alfred Ivanovıch leksıa oqyǵan. Sonan beri aqsha kóp bolsa zıan bolmaıtynyn uǵyp qaldyq.

Meńdikereı qaltasynan shyǵarǵan aqshany sanamastan Ámirge usyndy. Ekeýi bir mınýttaı taǵy únsiz otyrysty. Aqshany ishki qaltasyna muqıattap tyǵyp jatqan Ámirge qarap, onyń oıyna kenet jastyq shaq tústi... Albyrt jigit kezi. Oqý jolyndaǵy ári beınetti, ári shatty jyldar... Alystaǵy aýyl... yntyq júrek... úılengen baqytty aılar... Ámir... kishkene Ámir...Judyryqtaı qara bala... Pysyq bala... Óte pysyq...

— Naǵashyńa tartqansyń,— dedi ol Ámirge, oıyn shuǵyl úzip jiberip.— Al men júremin.

Ornynan túregelip Meńdikereı shınelin jyldam kıdi de, syrtqa shyqty. Qaqpa aldynda kútip turǵan Bykovty kórip ol adymyn tezdete tústi de qaıyrylyp, sońynda kele jatqan Ámirdiń mańdaıynan súıip aldy.

— Papa, úıge soqsań mamama sálem aıt, keshikpeı keledi dersiń.

Meńdikereı kúbirlep:

— Menen, múmkin, sen buryn kórersiń. Buryn kórgenimiz aıtarmyz,— dedi.

Shana syrǵyp júre berdi. Ákesiniń osy sózderi keıin Ámirdiń qulaǵynan ketpedi, sol úıdegi ekeýiniń tereze aldynda otyryp sóıleskeni úlken jazýlarmen battıtyp jazyp, ilip qoıǵandaı kóz aldynda turyp qala beretin boldy. Biraq qazir kúndelikti sapar júrý, qoshtasý, úı ishi áńgimesi sıaqty sózderge ol maǵyna berip oılanǵan joq. Ol joldasy Hakim Júnisovtyń páterine jetýge asyqqan edi.

2

Erteńgi qatqaq kezde jıren at cap jelispen joldyń biraz jerin utyp tastady da, túske taman salyǵa bastady. Qara ter atty baqaıyna deıin malmandaı etti: búıirin qatty-qatty soǵyp, endi búlkilden de aıańǵa kóshe berdi.

— Biz, sirá, atty myqtap salyqtyryp alatyn shyǵarmyz: jol aýyr jáne onyń ústine júkke beıimdegen myna shananyń qur ózi de bir atqa júk bolǵandaı adymyn kere aıańdap kele jatyp.

— Myna hýtorǵa aıaldap, shóp jegizip, tynyqtyryp alaıyq, cap jilik at qonaǵa jetkizedi qalaıda bolsa,— dep senimdi túrde jaýap qatty ıesi, qardyń muzdaqtaǵan qatty qabyrshaǵy qıa bastaǵan atynyń artqy shashasyna qadala qarap,— jylda osy kezde saı-sala bolmasa, qyrǵy jazyqta bir ýys ta qar qalmaıtyn, bıyl kóktem keshikti. Sizdiń jerde qalaı qazir jaz shyqty ma?

— Bizde de osyndaı. Bizdiń aýyl myna tusta ǵoı,— dep Meńdikereı Jaıyqtyń arǵy betin kórsetti.

— Áıel, bala-shaǵańyz bar shyǵar?

— Bar, biraq mal maldanyp, jan jandanyp úıde otyrýǵa qol tımeı keledi, Ignatıı Ivanovıch. Myna býrjýılardy bir jaıly etip, eldiń qolyna teńdik ápereıikshi, sonan keıin, úı sharýasyn qolǵa alarmyz,— dedi ol sharýa joldasynyń yńǵaıyna kóship.

— Bir jaǵynan boıdaq, salt basty júrgenniń ózi de durys pa dep qalasyń. Kári sheshe men emshekte balasy bar jalǵyzilikti áıel óz aldyna bir qam. Ásirese, myna sıaqty qoǵam jumysy bir qalypqa oraılaspaı turǵanda qıyn. Úıge kóz salmasań azyp júre beredi, al sharýamen bolýǵa azamattyq boryshyń jibermeıdi. Onyń ústine myna kýlaktar men baı kazaktardyń túksıgeni ábden bále boldy, óziń joq jerde úıińdi bar janymen órtep jiberýge bulardyń dúzi janbaıdy. Myna kele jatqan bizdiń selomyz óte jaman, bas kesýge daıyn. Atamandardyń úgitine erip qutyra bastaǵan kórinedi,— dedi Ignat, kúdikti jaılardy syr ete sóılep.

Meńdikereı úndemedi. Joldyń taptalǵan qaryna, kirt-kirt basqan attyń aıaǵyna qadala qarap, tunjyrap otyra berdi. Ignat onyń ilgeri shyǵyńqy iri ıegine, qońyrqaı kúreńitken at jaqty betine, dóńesteý kelgen uzyn murnyna, shúıdeli jelke, jumyr moınyna jáne qaqpaqtaı jaýyrynyna qarap: «Qandaı kúshti eken! Qazaqtar qamshyǵa myqty keledi, myna Meńdikereı bir urǵanyn qalpaqtaı-aq túsirer... Minezi qyzyq shyǵar óziniń, mundaı kúshti kisi bala sıaqty bolady.

Bizdiń Vasılıı de osyndaı. Keıde kúni boıy tunjyrap júredi...» dep oılady.

— Tońǵan joqsyz ba, Ipmagambetovıch? Kúnniń kózi shyqqanmen jylýy az, áli jel yzǵarly; akýrat, myna shınelmen muzdap qalýyńyz múmkin,— dedi Ignat, sózge sarań joldasyn áńgimege shaqyra sóılep.

— Joq, shınel eski bolǵanmen jyly. İshinde taǵy bylǵary týjýrkam bar,— dep Meńdikereı etegin qymtaı tústi.

Meńdikereı shıneliniń qaltasynan kısetin aldy, shylym orady, moınyn ishine tyǵa shıneliniń sol jaq omyraýymen qalqalap sirińke shaqty. Ol ishine úzbeı úsh-tórt ret myqtap tútin jutty da, shalqaıa túsip keýdesin jazdy; sóıtip shananyń qalqanyna qısaıa túsip, shylymnyń janyp birte-birte qysqarǵanyna qaraı otyryp, temekisin tartyp bitirdi.

Túsip at shaldyrǵan jerde ol peshtiń aldynda otyryp uzaq ýaqyt úndemeı qaıta-qaıta shylym tartty. Bir stakan sút pen bir tilim nan jedi de, Ignatty asyqtyryp tez attanyp ketti. Buryn syrlaspaǵan, saparlas bolyp kórmegen adamnyń minez-qulqyn Ignat jete bile almady. Onyń ómirimen de asa jaqsy tanysa almady.

Seloǵa jeti shaqyrymdaı jer qalǵanda jıren at bosańsydy.

— Qamshy saldyrmaıtyn janýar edi, qalada kúıi bolmaı azyp qaldy, akýrat, salyqqan. Degenmen jettik. Ipmaǵambetovıch, káne bir shylym tartyp jibereıik,— dep Ignat shanadan taǵy da túsip qaltasynan kısetin alyp shylym oraı bastady.

Soıaýdaı iri ekpe temekini sary qaǵazǵa jiptikteı etip shıyrshyqtap, ol sirińke tartty da, temekisin orap úlgirgen joldasyna ýysyna kólkeshtegen otty aldymen usyndy.

Kún ashyqqa batyp bara jatty. Aspannyń batys jaq jartysyn tutasymen kúreń shabdar sáýlege malyp alǵandaı. Kókjıekten arqan boıy joǵary turǵan birsydyrym kógildir bultqa soǵylyp sonaý qyzyl sáýle bıikke shashyrap ketip jatyr. Shyǵysqa qaraı ushyp ózen boıyndaǵy ormanǵa bet alǵan qara qarǵalardyń kóktegi noqattary da qyzǵylt kórinedi.

Ignat shylymyn tartyp turyp batys jaqqa kóz jiberdi de, basyn shaıqap:

— Týra qan sıaqty. Kún sýytady,— dedi.

— Jerdiń qatqaǵy ǵoı bizge eń keregi; bálkim túndeletip júrip ketermiz sizdiń seloda tamaqtanyp alyp, istiń bári ýaqyt pen jolǵa tirelip tur, ýaqytty utsaq, bárin de uttyń. At tabylady ǵoı, Ignatıı Ivanovıch, á?— dedi Meńdikereı esi-derti ilgeri asa berýde bolyp.

— Interesno, bul kim eken sonsha sýyt júristi? Baǵanadan alystan kóringennen-aq qatty sydyrtyp keledi,— dedi Ignat sol jaqtan kóringen salt attyǵa kózin tige qarap.— At tabyla ma deısiz be? At tabamyz ǵoı, biraq jyly jerde uıqy basyp júrmese.

— Joq, uıqyny qoıa tur. Uıyqtaıtyn ýaqyt sońynan da tabylar. At tabylsa boldy. Júrip ketemiz. Anaý atty kisi de seloǵa jetýge asyqqan bireý shyǵar. Bul jol qaıda baratyn jol, Ignatıı Ivanovıch?

— Darınkaǵa.

— Káne, Ignatıı Ivanovıch, qozǵalaıyq, at azdap býynyn bekitip aldy, kórdiń be, búıiriniń soqqany da sıreıin dedi. Shana aýyr, áıtpese eki kisige syr beretin janýar emes.

— Júreıik... júreıik...

Iesiniń yńǵaıyna qaraı daǵdy alyp úırengen at jol jıeginde turǵan Ignatpen qosyla qozǵaldy da, úıge jaqyndaǵan saıyn jedeldete aıańdady. Shananyń artynan ekeýi aıaqtaryn adymdaı basyp zorǵa ilese bastady. Salt atty keshikpeı cap jelispen oıysyp kelip nysana atym jerden bulardyń jolyn kesip aldyna tústi de artyna shuqshıa bir qarap alyp ilgeri asyp ketti.

— Mynaý Kalashnıkov degen bir áldi kazaktyń kenje balasy, ákesiniń eki dıirmeni, qyryq-elý dese jeri bar, maly da kóp, meken-jaıy da úlken, selodaǵy azýlylardyń biri. Bıyl Peskov deıtindermen ekeýine salǵyrtty basa salyp, biraz astyqtaryn alǵanbyz. Jaqynda osylar poselkelik Sovdepti órtep jiberýge áreket etipti, anaý kúni sıez kezinde bizdiń jigitter taǵy da biraz aýyzdyqtap alsa kerek. Myna balasy úsh aıdan beri Darınkadaǵy Voıskonyń ofıserler daıyndaıtyn shkolynda edi, kórdińiz be, horýnjıı shenin taǵyp alǵanyn. Búlik shyǵarýshylar — túbi osylar bolady,— dedi Ignat sydyrtyp ótken salt attynyń qoqaqtaǵan pishinine qýa qarap.

— Qolynan kelse bulardyń qaısysy qylysh kótermes deısiń...— dedi Meńdikereı, oıy basqa jaqqa bólinip.— Kalashnıkovtyń aty kim?

— Zahar. Nemene, tanıtyń ba edińiz?

— Joq. Qaıdan tanıyn... Jaı, oıyma bizdiń Kalashnıkov túsip ketti. Bizde de osyndaı bir áldi Kalashnıkov bar, áldiliginen de jaýyzdyǵy kúshti... Famılıalary uqsas bolǵan soń attary da uqsas bolatyn shyǵar degenim... Árıne olaı emes. Bizdiń Kalashnıkovtyń aty Innokentıı.

— İm,— deı saldy Ignat úı ishi oıyna túsip.

«Marfýsha monsha jaǵyp qoısa ıgi edi. Qyzym eńbektep etegine jarmasyp júr me eken ?!» «Jamansyńdar sender, bizder jas kúnimizde tańnyń atýynan, kúnniń batýyna deıin pishen shapqanda da «ýh» demeıtinbiz»... Kempirdiń aýzynan túspeıtin mátel bolyp ketken, qulaqqa úıir zilsiz sózderine ol jymıa kúlip qoıdy.

Ekeýi de úndemesten aıańdap júrip keledi. Kúndiz keı jeri syńar aıaqtap oıylǵan jol qazir qatańsyp qalǵan da, júksiz at aıaǵy ilikpesten shıraq basady. Alysyraqtaǵy qarasyndar kózden tasalana bastaǵan ińir aldynda beti irigen jentek qar kógildir túske aınalǵan; qystaıǵy úzdiksiz júrgen kóliktiń kóńi men shanadan tógilgen shóp-shóleńniń beti ashylyp jol ańǵary úzdik-sozdyq qaraýytyp jatyr.

Ymyrt jabyla berdi. Jolaýshylar poselkeniń shetine de tóndi, selonyń naq irgesindegi tereń saıǵa bir shaqyrymdaı qalǵanda olar shanaǵa otyryp aldy; tynys alyp qalǵan jıren ónimdi búlkilge salyp, shanany jeńil súırep syrǵyta jóneldi.

Qalanyń ishindegi neshe kún boıyna sozylǵan jınalys, júris, tolyp jatqan jumys, onyń ústine kún uzyn tynymsyz jorytqan jol, qajyǵan dene, keshtiń boı shimirkendiretin salqynymen sergı tústi de, bir juma kórmegen úı ishimen jaılanyp otyryp demalatyn mınýttyń jaqyndaǵanyna kóńil eriksiz kóterile berdi. Bykov yńyrsyp «Rábınýshka» ánin sala bastady. Oǵan tunjyrańqyrap otyrǵan qasyndaǵy Meńdikereı de qosylyp ketti. Keshki qońyrqaı mezette júrekke jyly, muńdy, shattyq quıatyn halyq ániniń jaıma qońyr úni aqyryn jyljyp, ilgeri órlep belgisiz bir qıalǵa jetektegendeı, aqyryn shaıqap, eptep terbetip, janǵa bir jaıly berik saıa izdetkendeı:

Nege tursyń sen teńselip,

Názik boıly rábına,

Taǵzym qyp jerge basyńdy ıip...

Attyń kúrt-kúrt, dik-dik aıań basqany, shana tabanynyń baıaý syrǵyp qatqyl qardy ysqylaǵan dybysy, jer baýyrlap jyljyǵan uzyn yrǵaqty názik qońyr ún — ómirdiń ári qushtar, ári beıǵam, ári jumbaq kúıiniń toqtaýsyz shertken pernesindeı kórinedi...

At jardyń qabaǵyna keldi de qulaqtaryn baıaý qaıshylap aıańǵa kóshti. Álsizdeý osqyryp, aldynda saı ishinde shoǵyrlanyp turǵan atty adamdarǵa qarady. Shanadaǵylardyń baıaýlata salǵan qońyr áni úzilip ketti, bular da shoǵyrǵa qarady.

Beıýaqytta ne úshin shoǵyrlanyp turǵanyn kózi jete uǵynbasa da Ignattyń kóńili qaradaı qashty,. «aram nıetti jandar?» degen oı sap ete tústi, biraq attyń bojysyn tejemedi, tejeýge, oılanýǵa ýaqyt jetpedi. At jyljyp saıdan tómen tústi de ekpinmen jelip, shoǵyrlanǵan adamdarǵa betpe-bet tónip qaldy.

— Toqta!

— Kim bul?

— Bykovpysyń?

Peskov Astahtyń daýsyn Bykov tanı ketti, shanaǵa tónip eńkeıe qaraǵan belgili buzyq, sotqar Arhıpty kerdi.

— Bykov, sen atamanǵa júresiń, bur attyń basyn!— dedi ol, zekı sóılep.— Qasyńdaǵy qaı komısar?

Shananyń ekinshi jaǵynan atpen omyraýlatyp baǵanaǵy budan bir saǵattaı ýaqyt buryn joldy kesip ótip, ozyp ketken horýnjıı Zahar:

— Arhıp, sen usta atty! Basqalaryń sýyr qylyshty! Qyzyldyń eki komısary tutqynǵa alyndy dep jarıalaımyn! Semen, Nıkolaı! Túsip boıyndaǵy qarýyn al!— dep komanda berdi.

Jas horýnjııdiń daýysy qylǵynǵan adamdaı shyryldap shyqty.

Bykov ne isterin bilmeı sasyp qaldy da, Meńdikereı ornynan kóterile berip:

— Sen óziń jón surasýǵa keletin adambysyń, bolmasa saı ishinde buǵyp otyryp, jol tonaıtyn qaraqshymysyń? Bul ne degen zańsyzdyq?!— dedi jýan daýyspen.

Sóıtti de shıneliniń ishine qolyn suǵyp, ishten asynǵan naganyn sýyryp aldy, shananyń ishindegi shóptiń astyna salǵan vıntovkany alýǵa úlgirmedi.

— Jóndi ataman kontorynda surasarmyz.

Ataman kontorynda meniń sharýam joq, bekzat.

— Seniń sharýań bolmasa, bizdiń sharýamyz bar qyzyl komısarlarda. Al, Semen, Nıkolaı, tint mynany.

Meńdikereı istiń qıynǵa shapqanyn seze qaldy da, attan túsip jaqyndap kelgen kishirek bir kazakty sol qolymen sermep jiberdi, ózi yrǵyp shanadan tústi. Osy kezde shananyń art jaǵynan qylyshtaryn kóterip jaýdyń úsh-tórteýi attaryn kıdirmelete tónip qalǵan edi. Meńdikereı júgire umtylyp attyń aldyna qaraı bardy da, saıdyń qarsy qabaǵyna umtyldy.

— Qýyńdar, shaýyp tastańdar! Umtyl!— dep aıqaılady shyryldaǵan daýys.

Artynan umtylǵan tórt attyǵa meńzep naganmen eki ret atyp jiberip Meńdikereı qyr basyna shyqty. Tómendegi úıme-júıme bolǵan attylar sál toqtap ý-shý boldy, balaǵattaı boqtap qaıta qýdy. Qaıta qashýdy ábden sheshpegen Meńdikereı qyrattyń ústimen qaraýytyp kóringen shetki úıge qaraı oıysty. Osy kezde aldynan shaýyp, jolyn kesken attyny kózge ala berip naganmen tartyp úlgirdi de, arttan kelip soqqan qylyshtyń ekpinimen ilgeri aýytqyp baryp, jer súzip qalǵandaı boldy. Ekinshi tıgen qylyshty sezgen joq...

İlgeri jar qabaqqa qaraı umtylǵan Meńdikereıdiń naganynyń daýysy shyqqan kezde jaýdyń nıetin jańa ǵana aıqyn sezip Ignat ta shanadan yrǵyp túspekshi boldy, biraq sol sátte oń jań ıyǵyna sart etken soqqydan shananyń ishine qaıtadan qulap tústi. Qoly uıyp qaldy, tula boıy jyp-jyly bolyp ketti. Keýdesin janysha basyp, aıaqtaryn sozyp jiberip eki adam ústine mindi de:

— Tartyńdar!— dedi.

Shananyń qımylyn, attyń júrisin sezgen joq, tek balaǵattap boqtaǵan sózder ǵana onyń qulaǵyna alystan úzilip kelip jatty...

3

Erin kútken Marfa Bykova qyzyn emizdi de:

— Sheshe, nemereńizdi ala turyńyzshy, men Mashkany qorasyna qamap keleıin, qaıta-qaıta qaqpanyń aldyna baryp móńireı beredi, shyǵyp ketip dalada týyp qalar,— dedi.

Sábı qarysyp aırylmaıdy, búrtıgen tıtteı saýsaqtarymen qarmanyp, anasynyń omyraýyna jarmasyp, kóılektiń qaqpaǵyn búrip alady; kempirdiń qaltyldaǵan álsiz qolyna múldem boı bererlik emes, qushyrlana umtylyp, murny pyshyldap, anasynyń keýdesine tumsyǵyn tyǵa beredi de, eki aıaǵymen sýǵa júzgen adamsha sermep ájesiniń ýysynan shyǵýǵa jantalasady.

— Myna tajal, qaıtedi? Tiri bolsań ájeń sıaqty bir tentek bolarsyń sen de,— deıdi kempir, nemeresiniń pysyq qımylyna rıza bolyp,— kele ǵoı ájeńe, kele ǵoı, kúıkentaıym, tentek bolma,— báribir óz aldyma kelesiń.

— Ájesi, siz tentek bolyp ósip pe edińiz?— deıdi kelini kúlimsirep.

— Bizdiń tuqymnyń tentek emesi bar ma, aqylsyz kelinim-aý?..

— Ignat ta tentek pe, qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn?— dep myrs etti áıel.

— Adyra qal-aý sol, er synaıtyn sen qaıdan shyqtyń, balańnyń jaıalyǵyn durys jýa almaıtyn mańqa.— Kempir julqı túsip balany keýdesine qysa, sákige qaraı keri shegindi. Bala azdap taǵy qarsylyq qımyl kórsetti de, kári ájesiniń shımaılaǵan kógildir betinen eń keregin jańa tapqandaı qadala qarap, opyryla bastaǵan tissiz aýyzyna qolyn sozdy. — Áldı, kúıkentaıym, áldı...

Úı ishi qońyr kóleńke, jurt orynǵa otyra bastaǵan shaq. Kelininiń ezý tartqanyn kempir anyqtap kórmese de shamamen sezdi.

— Sen nege jymıasyń kúıeýi kelgen qalyńdyqsha?

— Ignatty pysyq degenge, ásheıin, áje, oıyma bir nárse túsip ketip, soǵan kúlkim kelgeni.

— Pysyq bolmasa, basqalardan artyq bolmasa seniń ákeń meniń balama qyz bermegen bolar edi. Til aýyzym tasqa (kempir sol ıyǵyna túpý-túpýlep qoıdy) Vasılııim ýchıtel, Ignatym selen bastyǵy, el aǵasy, kempir jaman bolsa ondaı bala týa ma?— dep kempir ádetinshe órleı sóılep, maqtana tústi de, kenet daýsyn ózgertip jiberdi: — Aınalaıyn Ignatenkam qaıda júr eken, úıden ketkenine bir juma ýaqyt ótti, aman bolsa jarar edi?! Ústi-basy kirlep, azyp-tozyp ketken shyǵar. Marfýsha, sen monsha jaǵyp qoısań neter? Búgin qalaı kelmes eken?!

Ignat pen kelininiń tilin shırata kempir shesheniń: «Sender jamansyńdar: jas kúnimizde bizder qandaı edik. Balamyzdy qundaqtap janymyzǵa qoıyp, erteden keshke deıin pishen shapqanda bir «ýh» dep kórgen emespiz»,— deıtini zilsiz, muny ol eki sóziniń birinde aıtady, máteldeı bolyp ketken sózder, maqtana sóıleıtin bul minezi kelinine boı tumardaı jýyq, belgili minez. Kempir sóılegende ótkendegi óz qaıratyn, alǵyrlyǵyn salystyra aıtpasa sózderi jasyq sıaqty kórinip turady, al bul balalaryna súıkimdi lebiz esebinde.

— Ájesi-aý, sizderdeı biz qaıdan bolaıyq, atadan bala shırek kem týady ǵoı, muny meniń kári ájem de ylǵı aıtatyn,— dep myrs ete túsedi kelini.— Monshanyń otyny, sýy bári daıar, ishin aldyńǵy kúni jýyp qoıǵanmyn, búgin álde siz kirip shyǵasyz ba? Kirseńiz jaǵaıyn.

— Joq, joq, Ignat kelsin, soǵan ázirle. Áldı, áldı appaǵym, áldı, qarǵam, uıyqtaı ǵoı.

Al, sábıdiń uıyqtaý oıynda da joq edi, ol aıaǵymen serpip jiberip, kempirdiń qolynan sytylyp shyǵyp ketti de, eden ústinde jorǵalaı, ekilene eńbektep sheshesine umtyldy.

— Bar, jaman neme, shesheńe! Qaraı gór, munyń qarshadaı basynan sheshesine umtylýyn. Áje saǵan jat adam ǵoı shamasy. Kórermin, áli mendeı ájesiz kórgen kúnińdi de,— dep kempir balaǵa tyrjıǵan, etsiz qolyn erbeńdetip, judyryǵyn túıip qoıdy.

Qyz bala eńbektep, anasyna qaıta kelip, aıaǵyna oraldy.

— Jaraıdy, ana jamanyńdy óziń usta, Marfýsha, Mashkany men ózim qamap keleıin qorasyna. Peshti umytyp ketpe, kúıip kete kórmesin, Ignasha kúıgen pırogti aýzyna da salmaıdy, ákesi marqum sondaı edi, pırogtiń beti qoqyraıdy degenshe onyń qabaǵy jabyldy deı ber.

Kelinniń ózim baram degenin kempir eleń qylmady, aıaǵyn pysyq basyp, basyna úlken, qalyń shálisin búrkene saldy da, buryshtaǵy ıkonaǵa baryp, aýyzy jybyrlap shoqynyp jiberip, syrtqa qaraı aıańdady. Onyń tyrpyldata basqan galoshynyń dybysy senekten ári syrtqy esikten aýlaǵa shyǵyp ketkenshe estilip turdy.

Marfa Bykova otyzǵa taman kelip qalǵan áıel, eri Ignatıı Bykov fevral aıynyń ishinde sharýalardyń shotynda poselka Sovdepiniń predsedateli bolyp saılandy, marttyń ishinde oblystyq sezge delegat boldy, onda Ignatty atqarý komıtetiniń múshesi etip belgilep, mine búgin bir jetiden beri qaladan qaıtpaı jatyr. «Úı sharýasyn, áıeli men balasyn umytatyn bolsa, onda nachalnık bolmaı-aq qoısa etti» dep oılady Marfa. «Bas kóterer adam joq, ólmeli sheshe anaý, emshektegi balamen ne bitiremin? Qazir jer jyrtatyn ýaqyt ta jýyqtap keledi. Onyń ústine myna Peskovtar men Kalashnıkovtar tap bere bastady. Nalogty basa salǵany úshin Ignatqa ábden óshigip aldy. Ásirese, kesheden beri túrleri buzylyp ketti. «Komısarka Bykanıha, asyqpa, quda túsýge kelemiz» deıdi baǵana tańerteń Ostap Peskov qos búıirin taıanyp, baıaǵy jigit kúnindegi óziniń súzetin buqasha qaraýyna salyp... Tezirek kelse etti Ignasha...»

Sol qolymen qyzyn qoltyqtaı kóterip áıel oń qolymen peshtiń shoǵyn kósedi. Qońyr kóleńke úıdiń ishinde jaınaǵan shoqtyń qyzǵylt sáýlesimen Marfanyń ádemi tolyq beti de qyzǵylt shabdarlanyp ketedi. Azyraq totyqqan júzi shoqtyń lebine qyzyp, kúreńdene túsedi, súıkimdi ǵana túzeń murny ushyna deıin qara qoshqyl.

Peshtiń qyzǵan tasyna dúńkildeı soǵylǵan kóseýdiń dybysy ma, álde bir bógde dybys shyqty ma, kim bilsin, áıteýir, áıeldiń qulaǵyna kúńgirtteý dúńk etken daýys shalynǵandaı boldy. Ol kóseýin qoıa salyp, tyńdaı qalyp edi, terezeniń áınekteri bolar-bolmas zyńyldap tur.

Pesh janynda, shoqtyń qyzýyna balqyǵan jas balanyń eki kózi jumylyp ta ketipti. Kún uzyn typyrshyǵan tynymsyz qımyly joq, kishkene aıaqtaryn sozyp jiberip shekesiniń tizesinde beıǵam jatyr. Basy da sheshesiniń qarynan aýytqyp, salbyrap ketken. Balanyń betine kózin toqtatty da, kishkene bolsa da qońqıyp turǵan murnyn erniniń ushymen aqyryn ǵana súıip aldy, túregelip, burysh jaqtaǵy óz krovatyna aparyp saldy da balany odeıalmen qymtaı bastady. Álgi dybys «tańq» etip taǵy shyqty da, tereze aqyryn ǵana dir-dir etip zyńyldap ketti. Marfa jalma-jan terezege umtylyp syrt jaqqa qarap edi, kóshede eshbir beıseýit júris te, qımyl da kózge túspedi. «Sirá, myltyq daýysy... Kámil myltyq. Selonyń shet jaǵynan shyqqan sıaqty. Áınek myltyq atqanda ǵana zyńyldaıdy...» Selonyń ústi qońyr býaldyr; alysyraqtaǵy úılerdiń sulbalary ǵana kómeskilenip kórinedi. Jyraǵyraqta dabyrdyń qulaqqa talyp jetken úzindisi tárizdi bir emis-emis dybys bar. Biraq ony aıyrý qıyn.

Aıaǵyn tyrpyldata basqan kempirdiń dybysy senekke kirdi. Ol úıge kirmeı jatyp, sóılep keledi.

— Kún jylymaı adamnyń kóńili de jadyramaıdy, arqa betten jel tursa kerek, túnniń sýytatyn túri bar, álden-aq qaryp tur. Qys uzaqqa sozylmasa qaıtsyn. Kóktem aıy — áli bir jyly kún joq... Kelin-aý. Marfýsha-aý, Mashkanyń astyna salam tósep pe ediń?! Búgin buzaýlaıdy. Aýǵan joq, sheshesi Sýbbotka osyndaı edi, múıizimen kalıtkany adamsha ashyp kirip, adamsha ashyp shyǵatyn. Mashka da chýtochka shyǵyp ketpepti, qaqpadan shyqsa...

— Ájesi-aý, myltyq atty ǵoı, sizdiń qulaǵyńyzǵa shalynǵan joq pa?

— Qaıdaǵy myltyq!? Meniń qulaǵym búgin myltyq túgil zeńbirek atsań da selt etpes, azyraq shanyshqansyn oramalmen baılap alǵanymdy kórmeısiń be? Qaqpadan Mashka shyǵyp ketse áńgime bolyp edi, onda, endi Mashka joq dep ornyn sıpap otyrar ek. Ana jyly Sýbbotka da, oǵan kóp ýaqyt ótti-aý, chýtochka kóz jazyp qalǵanda tabynnan zym-qaıym bolǵan-dy. Emsheginen sary ýyz kóringen kez, Ivan Kýpaladan bir jeti buryn. Mundaı sýyń bolsa buzaý sharanasymen qatyp qalady ǵoı, onda jer tizeden kók maısa bolatyn. İzdemegen jer qalǵan joq, Ignasha qyrdy, oıdy tegis sharlady; men de qalyspadym. Jaıyq jaǵasynyń da balamyzben ekeýimiz túbin túrtkilemegen butasy qalǵan joq shyǵar. Tabý ońaı bolar ma bir ketken sıyrdy, búkil selo bolyp izdeseń de orman, toǵaı, saı-sala, jyra, ózek pen jyqpyl bitkenniń esebin alyp bitirersiń be?! Joq Sýbbotka, kún jarym izdep tappaı qoıdyq...

— Tabylmaı ketti me?— dep surady kelini enesiniń qarbalas ińirde bastaǵan uzaq áńgimesiniń túıinin birden bile qoımaqshy bop.

Ózi tereze aldynan shamdy alyp, pıalasyn tazarta bastady.

— Sıyrdy aıtasyń ba, buzaýdy aıtasyń ba?

Marfa jaýap bere almaı qaldy, óıtkeni ol sıyrdy joǵaldy dep uǵyp, buzaýdy eskermegen; degenmen:

— Buzaýdy aıtam,— deı saldy ol, pıalany shúberekpen ysqylaı túsip.

— Aqylyńa bolaıyn! Sender de bala týyp, bala asyraımyn deısińder, túgi, balasyn tiride tastar ma, mal ekesh mal da bala úshin janyn salady. Balasyn kúndik jerden izdep tabady. Táýlik jarym degende Sýbbotka tabynmen birge úıge kelip tur. Vaska qart edi tabynshy: «Afanasá Vasılevna, seniń myna qý qunajynyń toǵaıdyń túkpirine baryp buzaýlap, dáýde bolsa buzaýyn qyzǵanyp shóp arasyna jasyryp ketken. Erteń erte menimen birge qyrǵa shyq ta, alystan sıyryńnyń izine túsip júr de otyr. Buzaýyna ózi bastap alyp barady.

Arǵy atasy taǵy aıýan emes pe, adamnan jasyryp, ońashada buzaýlap aıaqtanǵansha shókeniń túbine jatqyzyp ketken»,— dedi. Balajan dep mine osyny aıt, jurttyń kózinen jasyryn týyp, jasyryn aıaqtandyrmaqshy bolǵan ǵoı. Sen buzaýy tabyldy ma deısiń, buzaýy tabylmasa myna Mıshka qaıdan shyqty?

— Ákesi-aý, men muny estigen joq edim... Qaqpaǵa bireý keldi bilem...— Áıel júgirip terezeniń aldyna bardy da, úńilip qaqpa jaqqa qarady:—Ignattyń ózi kórinbeıdi. Ryjık qaqpa aldynda tur, ájesi,— dep Marfa jalań bas kúıi syrtqa umtyldy.

— Júgir, Marfýsha, tońyp kelgen shyǵar, kirgizip atyn doǵarys, basyńa shálińdi jamyl, kún sýyq,— dedi kempir izinshe, biraq kelini qaırylǵan joq, esikti asyǵa jaýyp shyǵyp ketti.— Aıtqandy tyńdar ma bular, jalań bas shyqqanyn qarashy, ıyǵyna da eshnárse ilgen joq. Nanyn da, pırogin de umytyp ketti,— dep kúbirledi kempir peshti ashyp jatyp.

Marfa júgirip shyqqan boıy qaqpany ashpastan kalıtkadan basyn suǵyp qarady. Qaqpany tumsyǵymen súze aýyzdyǵyn shaınap turǵan Ryjık Marfaǵa jalt qarap oqyranyp qoıa berdi. Marfa aınalyp aýlany kózimen sholdy. Eshkim kózge ilikpeıdi. «Bul qalaı, úıge kirmesten kórshilerdiń birine kirdi me!?» degen oıǵa keldi. Ol aýlanyń burysh-buryshyn, lapastyń astyn qarady: sıyr qoranyń esigi syrtynan tıekteýli tur, áregirektegi monsha jaqty sholdy, baqshanyń ishimen kúzgi qyrman ústinde qalǵan salom-topandy bir súzip ótti de, kórshi Ivan Andreevıchtiń terezesinen qarady. Murjasyna qaǵaz qalpaq kıgizgen bestik shamnyń sarań jaryǵy Ivan Andreevıchtiń aldyndaǵy qamytty, úlken ókshe bizdi, qolyndaǵy taramys jibin jaqsy kórsetip tur, al onyń bir qyryn otyrǵan júzine qońyr kóleńke túsken, sopaqsha jaǵy up-uzyn, murny istikteı basyn kekshıte ustap qamyttyń shujyǵyn bizben tesip, smolaly uzyn taspa sabaǵy bar jýan ınemen jórmep jatyr; basy qımyldaǵan saıyn kózildirigi shaǵylysyp jarq-jurq etedi. Ignat munda da joq.

Kelip qaqpany ashyp, atty jetektep ishke kirgizip, shapshańdap doǵara bastaǵan Marfa bojynyń súırtilip, kók soqtalanyp qalǵanyn kórdi. Lapac astyna engizip Ryjıkti baılaı salyp, shana ústindegi úıden salyp ketken alashany kóterip ishke kirgizdi.

— Ene, at-shanasy keldi, Ignattyń ózi joq,— dedi ol, daýysy dirildep.

Sóıtti de shamnyń jaryǵy túsken alashanyń ústindegi uıysyp qatqan qyzyl kúreń qandy kózi shalyp, jaqyndap kelip úńile qaldy. Áıeldiń óńi qashyp ketti, qoldary dir-dir etti. Qan! Jap-jańa qan! Jylymshy, ıisi de áli ketpegen; beti qabyrshyqtanyp qatsa da, alashaǵa mol sińip shylqyp ekinshi betine ótken, qolǵa juǵarlyq dymqyl. Ortasynda úlken jalpaq kók jolaǵy bar alashanyń basqa jerlerine de tamǵan izderi kórinip tur.

— Mynaý tegin qan emes... Bir sumdyq bolǵan... Baǵanaǵy myltyq daýysy...— dep sybyrlady Marfa úni bitip.

Bir sekýnttaı mezettiń ishinde-aq áıeldiń oıyna jantúrshigerlik ne jamandyq, ne aýyr oılar men sýretter elestep ótti.

Attyń ıesiz kelýin ol jamandyqqa jorydy. Ignattyń basyna já ólim, já soǵan barabar qaýip tóndi dep bildi... «Bykanıha, quda túsýge baramyz...» — dep betinen oty shyǵa, kóziniń alasymen qaraǵan Ostaptyń búgingi jeksuryn súdini taǵy kóz aldyna keldi.

Kempir kelininiń aıtqanyna shala qulaq túrip, peshtegi nanmen bolyp jatyr. Ol ishinen kúbirlep birese shoqty maqtaǵandaı:

— Beti kúreńdenip pisken nandy aıtsaıshy nan dep, shoǵy da kelisken, kóp te emes, az da emes, áli jaınap jatyr. Taǵy da bir-eki lıske jeterlik. Ignashanyń ne istep júrgeni bul, úıge kelmeı? Kontoryna kirip qalǵan shyǵar.

— Ryjık ıesiz ózi kelgen... Bir bále boldy, búl tegin emes...— dedi Marfa daýysyn shyǵaryńqyrap...

— Nemenesi? — dep surady kempir túsinbeı. Ryjık deısiń be? Ignasha qaıda, aýlada bir jerde júr me? Sıyr qorany kórip júrgen shyǵar, maljandy neme, Mıshkanyń buzaýlaǵanyn kórmekshi de.

— O, jasaǵan buzaýdy aıtady ǵoı, týmaǵan. Ignat joq, shanaǵa tósegen alasha qan-qan... Bir sumdyq bolmasa ıgi edi, aýlaǵa kelse úıge kiredi ǵoı. Bar jerdi qarap shyqtym, qyrmannyń basyndaǵy salom men topannyń tóńiregin de tinttim. Baǵanaǵy myltyq daýsy tegin shyqpaǵan. Oı, jasaǵan, bul ne sumdyq!..

Marfa myrsyldap jylap jiberdi. Kempir jańa ǵana uqqandaı, az oılanyp turdy da:

— Aty bar da ózi joq deısiń be? Myna egesip júrgen Peskovtyń bóltirikteri soqqyǵa jyǵyp tastaǵan shyǵar bir jerde ony. Júgir. Vasılııge bar, aıt qaınaǵańa. Ignatty at shanasynan aýdaryp, soqqyǵa jyǵyp tastapty de. Olardyń baıaǵydan ádeti kópten uryp kek alatyn. Kisi óltirýge de júzi janbaıtyn ata-babasynan beri jaýyz,— dedi, bul isti ózinshe topshylap.

— Men atamanǵa barsam qaıtedi, ene? Sol jón siltemes pe?

— Joq, Vasılııge aıt, sol barsyn. Sen áıelsiń, ne bitirmekshisiń, ne dep suramaqshysyń atamannan? Atamannyń jón aıta qoıaryn qaıdan bilesiń? Ol da bir qyrtys qabań qahar soqqannyń biri,— dep qorytty kempir.

Úlken, qalyń shálini ıyǵyna ile sala Marfa úreıli, belgisiz qorqynyshtyń qushaǵynda jan ushyrǵandaı bolyp ýchıtel Vasılıı Bykovtikine qaraı júgirdi.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

1

Doktor Ehlastyń sózin Hakim samarqaý tyńdady. Onyń esi-derti Múkaramanyń: «Ýaqyty jetkende bárin bilersiń...» degen jumbaq sózinde, aıaq astynda kezdesken kenet ózgeriste, qý kempirdiń kirpiniń tikenindeı qadalyp, sóılesýge yryq bermegeninde boldy. Sondyqtan oıy múlde basqa jaqta otyryp ol doktor ne aıtsa da basyn ızeı berdi.

— Jaz aýylda bolasyń ba, álde qalaǵa kelesiń be?— dep surady onan Ehlas.

Hakim kúlimsirep:

— Ia,— dedi.

— Aýylda ázir aınalǵandaı eshnárse joq. Qalada úlken ister isteýge bolady,— dedi doktor jigittiń maǵnasyz jaýabyn elemeı, sulý júzine qadala qarap otyryp.

Hakim basyn ızedi.

Ehlas Hakimniń sulýlyǵyna qyzyǵa, qyzǵana qaraıtyn, al qazir: «Osy menen de sulý bolar bilem» — dep oılaıdy. Ol... «Ózimnen asqan ádemi qazaq joq»— degen pikirde edi. Ózi jónindegi onyń bul tákappar oıyn keshe keshte Olga Konstantınovna da ábden bekitti.

— Jáhansha, qarashy, doktor Ehlas Chýgýlovıch asqan sulý emes pe?— degen-di Olga kúıeýine, Ehlaspen kadrıldi bir aınalyp kelip otyra berip,—Peterbýrg baldarynda bılep júretin adam. Qandaı kórkem, tárbıeli jan, bilimi qandaı? Jasyraq bolsam doktordan basqa janǵa ǵashyq bolmas em. Qazirde de ǵashyqpyn.

Maqtaǵandy ishi jaqsy kórse de, Ehlas áıeldiń sózine qysylyp qalǵan edi, óıtkeni qyzǵanǵan adamdaı Jáhansha oǵan jalt qarady da áıeline:

— Olga, sen munan on jyl buryn maǵan da osylaı degensiń. Seniń ǵashyq bolmaı júretin kúniń bar ma? — dep qarq-qarq kúlip qoıǵan.

Sol, Baron Delvıgtiń keń úıindegi qalanyń oqymystylary bas qosqan keshte Olga basynan-aıaǵyna sheıin Ehlaspen ǵana bılegen, Ehlasty maqtaýmen bolǵan. Qazir de endi doktor ishinen: «Mynany kórse Olga Konstantınovna meni tastaı berip osymen bıler edi...»— dep oılap otyr. Onyń oıyna kenet ekinshi nárse kele qaldy. «Eki Dosmuhanbetovtiń ekeýiniń de nókerleri bar; ekeýiniń de shashpaýyn kóteretin, bastaryn shulǵyp aýyzdarynan shyqqanyn qostaı túsetin óz jigitteri bar. Men, árıne, olardaı úlken adam emespin, biraq meniń aınalamda da ózime laıyq adamdarym bolýy kerek qoı. Tentek Júnistiń myna sulý balasy sıaqty orta dárejeli bilimi bar jigitterden bes-altysy sońyma erip júrse kelisti-aq. Jaqsy adútant, pomoshnıkter. Qandaı sándi. Onyń ústine Júnistiń balasy meniń atqosshym bolsa buǵan ákem qandaı rıza...» Bul baqqumarlyq oı onyń basyna búgin ǵana kelgen joq-ty, ol birneshe kúnnen beri tynym bermeı, úzdik-úzdik, qaıta-qaıta orala berip, tap osy mınýtta jınaqtalyp, tutasyp, jaryqqa shyǵýǵa daıyn sıaqty edi.

— Hakim, sen myna oqýyńdy bitirisimen Jympıtyǵa maǵan kel, men ózim saǵan laıyq bir oryn daıyndap júrmin. Jurtpen tanysasyń, úlken karera jasaýyńa jol ashasyń, ósesiń, iske úırenesiń,— dedi ol pensnesin kóterip qoıyp.

Hakim buǵan da basyn ızeı saldy.

Esiktiń arǵy jaǵynan adamnyń aıaq basqan tyqyry estildi de, Ehlas qulaǵyn tigip:

— Men úıde adam joq dep otyrsam, ábı úıde eken ǵoı,— dedi ol senektegi kempirdi aıaq basqanynan tanyp... Sóıtti de ornynan turyp:

— Júr, úıge kireıik. Kún jaǵymsyz, salqyn tıip qalýy múmkin,— dedi.

— Munyń kózinshe qyzben sheshile sóılese almaıtynyn bilip Hakim úıge kirýden bas tartty. Jáne onyń ústine esik ashqan kempirdiń jek kóre qaraǵan kózderi muny atyp jibererlikteı edi, taǵy da kelissiz sózder aıtyp tastaı ma dep qysyldy.

— Ehlas aǵa, meniń jumysym bar edi, basqa bir jerge baratyn. Keıin taǵy da kelip áńgimelesermin,— dedi Hakim ketýge yńǵaılanyp.

— Jaraıdy, olaı bolsa erteń kel.

— Jaqsy, kórgenshe saý bolyńyz.

Hakim baspaldaqtan tez túsip ketti de, Ehlas aıaǵyn salmaqpen basyp úıge kirdi.

2

Qurbanovtyń úıinen tez ketkenmen Hakim páterine qaıtpady; kóshe boıymen maǵynasyz qydyrystap bir saǵattan artyq júrip qaldy. Ol jaǵalap kelip úlken dıirmen jaqtaǵy alańdy kesip ótip, Jaıyqtyń jaǵasyna shyqty.

Jer astynda jylymǵa eki áıel kir shaıqap jatyr, qoldary sýyq sýǵa barjıyp, qyp-qyzyl bolyp ketipti. Nege ekeni belgisiz: «Múkaramanyń súırikteı saýsaqtary da osyndaı barjıyp, terisi jarylyp keter me eken áıel bolǵanda» degen oı keldi oǵan. Biraq bul kelissiz teńeýge súıgen qyzyn qımaǵandaı beti shimirkene tústi de, ol kózin áıelderden basqa jaqqa burdy. Jalpaq Jaıyq muz jamylyp, jansyz jatyr; kóz jetken jerge deıin ıirim-ıirim, órlep baryp kókjıekke ushtasyp ketken; ózenniń arǵy beti jaıpaq, toǵaılyq, qalyń aǵash Barbastaý qyratyna sheıin tutasqan. Ózenniń ortasy sary qar da, eki kóbesi jibip qatqan kókshil muz. Jalǵyz aıaq joldar syzattalyp orman ishine kirip jatyr. Ár jerde bir qaraıǵan neken-saıaq jaıaýlardan ezge qybyr az, tutasyp jatqan ólik dala; kóz tartarlyq qımyl joq, aınala únsiz, muńaıtarlyq mylqaý kórinis... Hakimniń ishine sherli dert quıylyp ketkendeı boldy, qalanyń syrty da, ishi de oǵan kórneksiz, sánsiz, tartymsyz kórindi, kezdesken adamnyń júzinen de jyly shyraı tappaǵandaı — bári de salqyn pishindi sıaqtandy.

Ol keri qaıtyp, qalanyń ishine kirdi de Meshan kóshesimen joǵary órleı júrdi. Bul maǵynasyz júriske ol paryq berip jatpady, oıy tek taǵy da qaıtyp oralyp Qurbanovtardikine syrttan bolsa da soǵa ketý, bir aýyz qyz lebizin estý. «Tanys adam kezdespese eken; ásirese, Ámir jolyqpasyn, ol qarsy shyqsa: qaıdan kelesiń? Qaı joǵyńdy izdep júrsiń? Osy jerde jolyqpaqshy bolyp ýádelestiń be qyzben?— dep mazańdy alady— táńiri zańyn úıretetin Onýfrıı poptan da myljyń, ári mazasyz» dep oılaıdy ol.

Hakim dóńinen óte berdi de mańdaıyndaǵy jazýyn kórip keri burylyp, traktırge kirdi. Ol erteden beri as ishpegen-di, qarnynyń myqtap ashqanyn, burqyraǵan astyń ıisi murynyna kelgende ǵana bildi...

Hakimniń oqýshy ekenin bilgen jalpaq bet jýan traktırshi bul otyrǵan stolǵa qapelimde kele qoımady. Ol aldymen tereze jaq buryshta daýryǵa sóılep, joldasyna áldeneni dáleldep jatqan adamnyń suraǵan taǵamyn ákeldi, sonan keıin jan-jaǵyna kóziniń astymen qarap qoıyp, gazet oqyp otyrǵan bir chınovnıkke shaı men pırog ákelip berdi. Eń sońynan ol Hakimge bir tilim qara nan men syldyrlaý sorpa, ekinshisine úsh japyraq etten jasaǵan qýyrdaq ákeldi. Hakim ony tez iship, aınalasynda otyrǵandarǵa nazaryn salmastan, sózderine de qulaq qoımastan, úsh «keren aqsha» tóledi de, traktırden shyǵyp ketti. Ol Gýbernator kóshesine jetýge asyqty.

Qurbanovtyń úıine jaqyndaǵanda ol oılamaǵan jerden qarsy shyǵa kelgen Múkaramany kórdi. Qyz asyǵa basyp, úıine qaraı aıańdap keledi. Ústinde sholaq tıin ishik, basynda óziniń kishkene qara berki: tústen keıingi salqyn men jiti júris sopaqsha kelgen kelisti bettiń qanyn syrtqa teptiripti, kúndizgi qýqyl óńniń izi de joq. Biraq júzinde salmaqty pishin bar. Hakim qaqpaǵa jetkizbeı onyń jolyn bógep toqtatý nıetimen adymyn kere basty; qanat bitkendeı ol serpilip ketti, júregi alypushty. Muny kórip qyzdyń aıaǵyn aqyryn basqanyn Hakim ómirindegi eń baqytty mınýttaı sanady. Asyqpaı qarsy kezdesken, sóz joq, jolyǵyp sóılesýdi tilegeni dep uqty. Ol eriksiz ezý tartty, umtylyp kelip Múkaramanyń qolynan ustaı aldy. Baıaǵy yp-ystyq, súırik saýsaqtar... Ol álde óz júreginiń, álde qyz júreginiń dúrsildeı soqqanyn esitti. Shatty shyraı men qap-qara kózderdiń ishinen syr izdegendeı betine tiktep qarap edi, qyz uıalǵan balasha kózderin tómen túsirdi de, tip-tik qoıý qara kirpikter móldir júrek aınasyn kólkeshteı qoıdy.

Hakim demin zorǵa alyp:

— Múkarama, bul ne jumbaq?.. Men mundaı kenet ózgeris kezdeser degen joq edim!.. «Ýaqytynda bilersiń» degen sózdiń arǵy jaǵynda ne jatyr?.. Men álde qate esittim be?.. Joq, bul múmkin emes...

Jalyny betti sharpyǵandaı ystyq sózder, túıini aǵytylyp ketkendeı, toqtaýsyz tógilip jatyr.

Qyzda ún joq.

— Múkarama, aıtshy, araǵa sýyq sóz kirdi me? Álde úı ishinde bir kelissiz áńgime bar ma?.. Men bilemin... Men uǵyp turmyn. Aramyzǵa kılikken bir adam bar... Aıtshy, ne boldy?!

Qyz kózderin joǵary kóterip aldy.

— Qazir ýaqyt joq. Biz búgin qonaqqa baramyz. Asyǵys, erteń aıtamyn...— dedi.

— Joq, qazir aıt. Bir sóz ǵana aıt...

Qyzdyń kózinde kenet bir yntyzarlyq shoǵy jarq ete qalǵandaı boldy. Ol jigittiń aýzynan shapshań bir súıip aldy da, qolynan sytylyp baspaldaqqa shyǵyp ta aldy. Qyz Hakimge oılanýǵa da umtylýǵa da, taǵy bir til qatýǵa da múmkindik bermedi, jalma-jan úıge kirip ketti.

BESİNSHİ TARAÝ

1

Dmıtrıev úndeý tekstin qarap otyr. Oń jaq betiniń jybyr ete qalǵanyn baǵana tańerteń de sezgen edi, biraq Sovdep bastyǵy oǵan maǵyna bermegen. Al, qazir onyń tap sol beti taǵy da oqtyn-oqtyn jybyrlap turdy da úzdiksiz tartty — sondaı qatty tartty, ezýi ashylyp-jabylyp ketkendeı boldy, birneshe ret eriksiz kirpigin de qaǵyp qaldy. «Bul netken bále?!» dep kúbirlep ol oń alaqanymen betin ýqalap-ýqalap jiberdi, ózi oqyp otyrǵan qaǵazdan kózderin almady. Qasynda, sol jaǵynda otyrǵan Ábdirahman onyń betiniń jybyrlaǵanyn bilgen joq edi. «Bul netken bále?» degen sózine túsinbeı, tekste qate ketti me dep qobaljyp:

— Nemene, Petr Astafevıch, álde túsiniksiz ketken Jeri bar ma?— dep surady.

— Joq, joq, tamasha jazylǵan. Endi osyny tezirek basyp, kóbirek taratý kerek. Tamasha, jaqsy tekst!

— «Netken bále?» degenge já bir jeri túsiniksiz, já qate ketti me, dep oılap em.

— A, myna báleni aıtamyn,— dep Dmıtrıev burylyp Áıtıevke jybyrlap turǵan oń jaq betin kórsetti. Juqa, aq sur beti kóziniń astynan tómen qaraı tutas jybyrlap tur.

— Bul jóninde bizdiń qazaqta kóp joramal bar. Erin, kóz, qabaq tartady, báriniń de bas-basyna máni bólek. Tipti oń qabaǵyń men sol qabaǵyńnyń, oń kózdiń asty men sol kózdiń astynyń yrymdary da basqa-basqa. Negizinde bárin de jaqsylyqqa jorıdy. Mysaly: oń kóz tartsa jaqyn adamyn kóredi, oń jań ezý tartsa — jaryńdy súıesiń desedi... Jaqsy yrym emes pe, Petr Astafevıch?— dep Ábdirahman rahattana kúldi.

— Kúler edim, myna bále durystap kúlýge de yryq bermeıdi,— dep jymıdy Dmıtrıev betin taǵy da ýqalaı túsip.— Sizdiń el osy, kórip-kórisýdi, qushaq jaıyp dosty qarsy alýdy unatady bilem. Baqytjan Bısalıevıch anaý kúni kóp áńgime aıtty qazaqtyń turmysy jaıynan. Meılinshe aq peıil jáne myrza kórinedi. Úıine qonaq kelse kedeıi úıindegi jalǵyz laǵyn soıyp beredi deıdi.

— Ol ras, negizinde aqpeıil. Biraq momaqansyp otyryp, galoshqa otyrtyp ketetinderi de tolyp jatyr.

— Onysyz halyq bolmaıdy, úırektiń jumyrtqasynyń da on ekiden biri shirik bolyp shyǵady ǵoı. Baqytjan Bısalıevıchtiń aıtýyna qaraǵanda ǵajap, ol maǵan halyq ókili Qojanyń... Qoja ǵoı deımin jańylmasam?

— Qojanasyr.

— Ia, ıa, Qojanasyrdyń bir tapqyrlyǵyn aıtty. Aqkóńil, meımandos Qojany aldap soǵaıyq dep eldiń bir ala aıaq myrzalary kelip: «Qojeke, biz jaman habar estip, kúıinip keldik, erteń aqyrzaman bolatyn kórinedi, tiri jannyń bári óledi, janatyn nárseniń bári órtenedi, álemdi qarańǵylyq basady»,— depti. «Jaman eken!» dep basyn shaıqapty Qoja. «Sizben aqtyq ret otyryp, kúlip-oınap saırańdaıyq dep keldik. Ana toqtyńyzdy soıyńyz!» «Bolady!» degen Qoja. Toqtyny soıyp qazanǵa etin tutas salǵan kezde myrzalar ózenge sýǵa túsýge ketedi. Salqyndap, jýynyp rahattanyp qaıtyp kelse, maýyt shekpen, qamqa shapan, sýsar bórik, jibek belbeýler ornynda joq. «Qojeke bizdiń kıimimiz qaıda?»— dep suraıtyn kórinedi. «Kıim deısiz be, kıim? Kıimniń ne keregi bar endi sizderge?» «Keregi joq, degenmen!..» «Jańa jaǵyp jiberdim. Ana ish kıimderińizdi de sheship berseńiz et tez piser edi. Búgin báribir eshqaıda shyqpaısyzdar, al erteń bolsa bolmasa da aqyr zaman» degen Qoja. Talaı momyndy aldap zar qaqtyrǵan ala aıaqtardan aılasyn qalaı asyrǵan deseıshi! Mine aqyldy adam! Mine halyqtyń danalyǵy!— dep, Dmıtrıev máz-máıram bop balasha kúldi.

— Danalyǵymen birge aılakerligi de kúshti. Aldarkóse deıtin halyq aýyzyndaǵy bir geroı saıtandy da aldaǵan. Bákeń ony aıtqan joq pa sizge?— dep surap edi Ábdirahman, Dmıtrıev:

— Álgi jol shegip kele jatyp, jaıaý júrip sharshaǵannan keıin jas surasyp, úlkeni arqasyna minetini me!?— dedi.

— Ia, ıa.

— Aıtty, aıtty. Taǵy da tolyp jatqan halyq áńgimelerin aıtyp bir kesh kúldirdi. Baqytjan Bısalıevıch kóp oqyǵan, kóp biletin aqyldy qart,— dep maqtady Dmıtrıev Baqytjan Qarataevty.

— Bizdiń ol qart aqyldy, aq peıil adam. Biraq óte sengish, jáne kóńilshek jan. Sol minezin bilip ana baıshyl oqymystylar: «Báke, eldi ekige bólmeıik, bir bolaıyq» dep araǵa kisi salyp júr...

— Ol jaǵyn bilmeımin de, al tabandy, alǵyr, halyq úshin tura biletin adam ekenine kózim aldaqashan jetken,— dep Dmıtrıev advokatqa úlken baǵa berip ketti.— Qart meni elge alyp shyǵamyn, qazaq halqynyń turmysymen jaqsylap tanystyramyn dedi.

— Durys aıtady. İshki qıynshylyqtardy joıyp, bir jaıly bolǵannan keıin aýyldy aralatarmyz, Petr Astafevıch. Eldiń jaılaýy men kıiz úıin de, qymyzy men saltyn da, bárin de kórsetip, bárimen de tanystyrarmyz áli.

— Jaqsy, jaqsy, Aıtıevıch, sóz joq, aralaımyn aýyldy. Shyǵys elderiniń ómiri maǵan ertegi sıaqty kórinedi. Shynynda da saharanyń kóp jaılary jumbaq; turmysty jete bilmese, jaqsylap uqpasa, qate basyp, teris túsinip qalýǵa da ábden múmkin. Sonymen, Aıtıevıch, meniń kózimniń tartqanyn jaqsyǵa jorısyz ba?

— Álbette jaqsyǵa. «Jaqsy sóz jarym yrys» deıdi bizdiń qazaq halqy.

— Tek osy jaǵynan ǵana kóńildi kóterińki ustaý úshin. Al naǵyz sebebine kelsek: kózdiń, bettiń tartýy nerviden ǵoı,— dedi ol oılanyp.

— Sóz joq, sońǵy kezde uıqysyz túnder kóbeıip ketti. Biraq eshteme emes, halyqtyń jorýy kóńilge demeý, jaqsylyqqa deı berińiz. Sonymen, Petr Astafevıch, myna úndeýdi bastyryp, tarata ber deısiz be? Osy bastan taratsaq qalaı bolady, «aq kazaktar men generaldar Sovdepke shabýyl jasap jatyr» degen sózder kúni buryn baıbalam salǵan sıaqty bolmaı ma? Olar, durysynda, shabýyl jasaǵan joq; ázirge qur nıet qoı, nıetti júzege asyryp shyqqansha kóp ýaqyt bar.

Ábdirahmannyń bul sózine Dmıtrıev tańdanǵandaı, júzine qadala qarady.

— Lenınniń sońǵy hatyn bilesiz be, onda onyń ne degeni jadyńyzda ma?— dedi ol julyp alǵandaı. Sóıtti de jaýap kútpesten: — Lenın bólshevıkterge: eshkimge senbeńder, halyqty, jumysshyny qarýlandyra berińder dedi. Munyń maǵynasy jumysshylar ústemdigin ornatyp alǵansha eshbir myljyń sózge, tátti sózge aldanba degeni. Halyqty qarýlandyra berińder degeni, dushpanǵa qarsy turý úshin sol halyqtyń qolyna myltyqpen birge sana qarýyn da ustat degeni. Kimniń jaý ekenin túsindir, ol myltyǵyn soǵan kezensin degeni. Siz Chervákov ekeýińiz keshe de osy sózdi aıttyńyzdar: «Úndeý jazýǵa áli erterek emes pe dedińizder». Jaýdyń áreketin kún buryn ashyp, aldyn ala áshkereleý kerek, revolúsıa kútip otyrmaıdy, ol aldyn ala qımyl jasaýdy, qarsy qımyl jasaýdy talap etedi.

Dmıtrıevtiń kóziniń aldy taǵy da qatty tartyp ketti. Syrt pishini sabyrly kóringenmen ishten qatty tolqyǵanyn Ábdirahman jańa ǵana baıqady.

— Petr Astafevıch, Lenınniń búl sońǵy tezısin óz basym oqyǵanym joq, kóp máselelerdi shamamen, estýmen ǵana boljap kelem. Rahmet, bári túsinikti boldy. Halyqty qarýlandyra berý, aldyn ala qımyldaý eń basty, eń jandy nárse búgin tańda. Men ana Orynbordan kele jatqan otrád bar, óz kúshimiz jınaqtalyp jatyr. Bizge Sarytaý Sovdepi de kómektesýge kiristi, at tóbelindeı atamandar, ne isteı qoıady dep oılap edim. Bul pikirimniń tabandy, dáleldi pikir emes ekenin eki-úsh kúnnen beri jaýdyń qozǵala bastaǵanyn kórgensin túsindim,— dedi Ábdirahman.

— Jaý asa zulym jaý. Qapyda bas salatyn jaý. Keshegi Orynbor Sovdepiniń bergen últımatýmyna mine bir táýlik ýaqyt ótti. Martynovtyń shtaby aýyzyna sý toltyryp alǵan adamdaı únsiz jatyr. Bul tegin emes, ol opasyzdyq iske daıyndalyp jatyr. Eger de búgin túnde bas kótermese onda, bálkim, ataman Martynov boısunar. Menińshe bulaı emes, bular búlik shyǵarady,— dedi Dmıtrıev.

Dmıtrıevtiń sózderi Ábdirahmanǵa boılaı dáleldi, jınaqty, aıqyn kórinetin. Myna pikiri de qarsylyqqa jol qaldyrarlyq emes. Sonda da ol osy sıaqty oblys Sovdepiniń taǵdyryn sheshetin eń iri, eń aýyr máselege myna kóregen bólshevık joldasynyń kózqarasyn jete bilip alýǵa tyrysty.

— Jaqsy, sizdiń pikirińizshe aq kazaktar bizge bas salady. Men buǵan túgel qosylamyn. Óıtkeni bulardyń Svılıng joldas qoıǵan shartqa jaýap bermeı, túnergen bulttaı tunjyraýy da, qalanyń jan-jaǵyn torlaǵan atty kazak pıketteri de, stansıalardaǵy kazaktardyń toptanyp basyn kóterip jatqany da, osy pikirdiń jandy ekenin dáleldeıdi. Al, ana Orynbordan kele jatqan otrád, myna jaqtan Sarytaýdyń kómegi, Samardaǵy qyzyl gvardıalyq armıanyń bólimderi kúni erteń Martynovtyń soraıǵan moınyn julyp almaı ma? Bes kúnge ókimi júrmeıtinin bile tura Oraldyń oblystyń Sovdepine qol kótermekshi me?— dedi.

— Orynbor otrádyn bizge jetkizbeı jolyn bógese qaıtesiń? Joq, bul tartys bes kún emes, uzaqqa sozylýy múmkin, Keıingi tylda, Gýrevte general Tolstov ásker jınap jatyr. Donda Krasnov kóterilgen, myna jerde Dýtov bar jáne eń opasyz jaý shetel ınterventteri. Joq, Aıtıevıch, azamat soǵysynyń uzaqqa sozylý qaýpi bar.

— Máskeýdiń pikiri de osylaı ma?

— Álbette, biraq Lenın bastaǵan jaýynger jumysshy taby men Reseıdiń qolyna qural alǵan qalyń sharýasy mundaı oıdym-oıdym bas kótergen kontrrevolúsıany keshikpeı qurtyp, beıbitshilik ómirge tez kóshýi kúndeı aıqyn,— dedi Sovdep predsedateli. Úndeý tekstin aqyldasý ústinde komısar Áıtıev pen Sovdep predsedateli osyndaı keń áńgimelesip edi.

Keshke qaraı oqıǵa kenet shıelenisip ketti.

2

Sol kúni keshki saǵat altyda Dmıtrıev eki aýyr habardy qatarynan aldy.

Áıel aıaǵyn esikten eptep basyp kirdi de, ústel janynda otyrǵan oblsovdep predsedateline úreılengen kózderin qadaı qarady; shyramytqanmen jyǵa tanymaıtyn adamsha, bet álpetindegi onyń bir tanys belgilerin izdegendeı boldy; kıimine kóz jiberdi, boı tulǵasyn ólsheı bir súzip ótti.

— Myna kisi sizdi kórset, shuǵyl jumysym bar deıdi. Derevnádan kelipti, «aty-jónimdi, jumysymdy Dmıtrıevtiń ózine ǵana aıtam» degensin alyp keldim,— dedi Chervákov predsedatelge qarsy turǵan oryndyqqa otyra berip.

— Otyryńyz. Myna oryndyqqa otyryńyz,— dep Dmıtrıev ornynan túregelip, áıelge Chervákovtyń janynan oryn kórsetti.

— Dmıtrıev siz bolasyz ǵoı... Aıyp etpeńiz, qalaı, sizdi joldas dep ataı ma? Nadanbyz, aıyp etpeńiz, suraǵanǵa,— dep áıel kúbirleńkirep sóıledi. Sharýa áıelder tartatyn jyly, qońyr shálisin sheship, qulaǵyn bosatyp asha tústi: — Esimińiz ben ákeńizdiń atyn bilmeımin...

— Durys, durys. Aıyby joq. Joldas Dmıtrıev deseńiz bolady. Petr Astafevıch Dmıtrıev men bolam, shúbálanbańyz,— dedi ol áıeldiń senimsizdeý kózben qarap turǵan oıyn sezip.

Áıel otyra qoımady. Ultarǵan kıiz baıpaqty aıaqtaryn kezek sýytyp, keń kabınetti aınala júgirtip bir sholyp ótti de, Dmıtrıevke qaıta qarady. Dmıtrıev te kózin tikti. Totyqqan tolyq qara qoshqyl betinen kúdik nyshany birte-birte joǵala bastaǵandaı, qabaq ústindegi azdap túıilgen usaq syzyqtar jazyla túsken, kónetoz qara sýkno paltonyń biri úlken, biri kishi túımelerin Dmıtrıevten kózderin aýdarmaǵan kúıi aǵytyp jatyr; qoldarynyń jarylǵan terisi qyp-qyzyl.

— Siz Bykov degen kisini bilesiz be?— dep surady Dmıtrıevten áıel, kózin aıyrmaı synaı qarap turǵan kúıi.

— Ianvarsev Sovdepiniń predsedateli me?

— Ia.

— Ianvarsev Sovdepiniń predsedateli, oblystyq Sovdeptiń múshesi Bykov Ignatıı Ivanovıch. Aıta berińiz, grajdanka, qysylmańyz, men bárin de túsinip turmyn. Qupıa jibergen ǵoı sizdi. Nemene, shuǵyl jumys bolyp qaldy ma?

Áıel aýyr kúrsinip jiberdi, júzi kenet ózgerip ketti, kózine móltildep jas kelip qaldy. Paltonyń ishki qaltasynan ári qolyn boılatyp jiberip, ýqalanǵan men jyrtylmaǵan, áldeneshe búktegen qaǵazdy alyp Dmıtrıevke usyndy.

— Qarǵys tıgir Peskovtar turǵanda mujyqtarǵa kún bolar ma?..— dep býlyǵyp, áıel sózin aıta almady.

Bir aýyr oqıǵa bolǵanyn bastan-aq boljap kelgen Chervákov ornynan túregelip:

— Siz otyryńyz sabyr etińiz. İzdep kelgen adamyńyzdy taptyńyz... Ne isteý kerek ekenin bul kisi aıtady, qoldan kelgen járdemdi bergizedi,— dep áıeldi qolynan ustap oryndyqqa otyrǵyzdy.

Dmıtrıev qaǵazǵa qadala tústi, birneshe jolyn oqyp árilegen saıyn onyń júzi surlana bastady, Chernázákovke onyń oń jaq beti bir ret jybyrlap ketken sıaqty kórindi.

Kóz múdirtpeıtin aıqyn etip, qara sıamen sheber jazylsa da, dápter qaǵazynyń tutas eki paraǵyna toltyra jazǵan bul tórt bet hatty Dmıtrıev uzaq oqydy. Oqyp bolyp, sol qolymen shashyn bir sıpap etti de, ornyna kelip birneshe sekýnd ún qatpaı tómen edenge qapap otyrdy da, qaıtadan túregelip:

— Jolda qarý asynǵan, toptanyp júrgen kazaktar kezdesken joq pa?— dep surady kúńgirtteý únmen.

— Stanısa bitkenniń, hýtor bitkenniń bári toly áskerı qyzmetkerler, surap, tergep: «Qaıda barasyń? Onda kimiń bar edi?» dep moqshap júrgizbeıdi. Men: «Alekseevoǵa baramyn. Apam aýrý, hal ústinde jatyr» dep syltaýrattym. Bir hýtorda horýnjıı jibermeı jylap ta aldym. Vasılıı Ivanovıch sizge jolyǵyp, qalaı da hatty bere kór dep tapsyrdy maǵan, Ignatty bosatyp alýǵa járdem kórsetedi dedi. Dmıtrıev joldas, qalaı bolady, muny Peskovtar istetip otyr,— deıdi áıel jadyrańqyraı sóılep.

Dmıtrıev qaǵazdy Chervákovqa berdi de, áıelge:

— Rahmet sizge, kóp-kóp rahmet, bul habardy jetkizgenińizge. Qaıǵyńyz aýyr, bizge de aýyr. Biraq jasymaý kerek. Bosanady olar, bosatamyz, buǵan tek ýaqyt kerek,— dedi.

— Osy jaqtan barǵan komısardaı etip Ignatty da týrap tastamaı ma?

— Joq, týramaıdy. Siz ol komısardy týraǵanyn kózińizben kórdińiz be?

— Oı, suramańyz, adamnyń denesi túrshigerlik, bizdiń saıdyń jaǵasynda... Strashno...— dedi áıel eleýrep, eki kózi úreılene úlkeıe túsip.

— Jaqsy, jaqsy. Túsinikti. Siz búginshe páterge baryp dem alyńyz. Tanys úıińiz bar ma edi qalada toqtaıtyn?

— Bar, tátem bar. Makarov dıirmenniń túbinde, jezdem sonda jumys isteıdi.

— Endeshe sonda baryp tynyǵyńyz. Erteń ózim bilermin istiń mán-jaıyn, kómektesermiz...

— Rahmet, joldas Dmıtrıev, kórgenshe saý bolyńyz.

— Qosh bolyńyz, kórgenshe.

3

Bul hat — Orynbordan shyqqan úsh júz sovet jaýyngerin qarsy alyp, iri-iri kazak stanısalaryna soqtyrmaı, tóte jolmen tezirek Oralǵa jetkizý úshin attandyrylǵan eki elshiniń taǵdyry jóninde edi.

Dmıtrıev pen Chervákov ekeýi de únsiz. Qalyń oıda. Biraq nárse ekeýine de aıqyn. Ol: Orynbordan kútken qarýly otrád kazak naızasynyń ushy ıyqqa tóngen kezde kesheýildep qaldy...

Biraq ekeýi de til qatyspaı otyr. Ne demek? Arǵy jaǵy aýyr. Ashshy shyndyq kóz aldyna kóldeneń tartyla beredi. Aınala qorshaǵan aq kazak otrádtary qalaǵa bas salýy sháksiz. Búgin-erteń oǵan qarsy turarlyq kúsh joq. Muny moıyndamaý essizdik. Endigi shara qaıǵyly halge ushyratqan sebepti bilip, basqa amal kózdeý...

— Pavel Ivanovıch, kim dep oılaısyz osyndaı opasyzdyqqa barǵan? Sóz joq, jaý... óz ishimizde...— dedi Dmıtrıev.

— Mı jeterlik nárse emes. Hatqa qaraǵanda kazaktar olardyń jolyn tosqan, demek, Bykovtardyń oılaǵan nıetin stanısa atamany bilip qoıǵan ǵoı.

— Habar qaladan jetken bolyp shyǵady ǵoı sonda?!

— Endi ne isteý kerek, Petr Astafevıch?

— Ispolkom múshelerin jıyp, aqyldasyp sheshý kerek isteıtin isti. Meniń oıymsha aldymen: podpolnyı komıtet quryp alǵan jón. Ekinshi sharany taǵy da oılasa kórermiz...

Dmıtrıevtiń sózin aıaqtatpaı, aıaǵyn entigińkireı basyp Ábdirahman kirip keldi.

— Men bir jaman habar estip keldim, joldastar, joǵarǵy Barbastaý boıyndaǵy kýlaktar búlik shyǵaryp, poselka, derevná sovdepterin talqandap jatyr deıdi. «Sovdepti kýlaktardyń shabýylynan qorǵaýǵa perselender kazaktardan aıbynyp tur. Otrád uıymdastyrý jumysy qıyndap barady»,— dep Alekseı Kolostov zapıska jiberipti.

Ol Dmıtrevke zapıska usyndy.

— Jaman habar munda da jetkilikti,— dep Dmıtrıev oǵan Trebýhadan kelgen hatty berdi. Ábdirahman kózin tez júgirtip, hatty basynan aıaǵyna deıin bir qarap aldy da:

— Bul qaı Bykovtan? Vasılıı degen kim?— dep surady hattyń aıaǵyndaǵy qol qoıǵan adamnyń aty-jónin oqyp.

— Trebýhanyń ýchıteli Ignatıı Bykovtyń aǵasy,— dep edi Chervákov.

Ábdirahman shoshyna:

— Meńdikereıge bir bále kezdespegeı?— dep hatqa kózin qaıta júgirtti.

— Meńdikereıdi kazaktar shaýyp tastapty. Bykovty ustap alyp ketipti, ne isteri málimsiz,— dedi Chervákov. «Ol hattyń nesin oqısyń» degendeı tizbektep jazǵan ýchıtel qaǵazynyń búktelgen betterine renjı qarady.

— Opasyzdyń etken ǵoı... Mıheevtiń tyńshylary,— dep sózin aıaqtamaı Ábdirahman mańdaıyn ustap, sál oılanǵandaı boldy da, ushyp tura kelip, basyndaǵy kepka bórkin alyp, qaza tapqan komısar joldasynyń qabirine bas ıgendeı tájim etti.

Dmıtrıev pen Chervákov ushyp túregelip, bastaryn ıip bir sát tynyp qaldy.

Azdan keıin tynyshtyqty Ábdirahman buzdy.

— Bul Iakovlevtiń sózinen,— dedi ol yzaly pishinmen.

— Ol ne depti?

— Iakovlev ne depti?— dedi ekeýi qatar surap. Ábdirahman eki joldasyna Iakovlevtiń Voısko úkimetiniń ókili general Mıheevqa baryp Orynbor Sovdepiniń qoıǵan últımatýmyna tez jaýap berýdi talap etkenin, bul talapty oryndamaǵan kúnde Orynbordan shyqqan otrád Voısko úkimetin tutqynǵa alady dep «qorqytqanyn» aıtty.

— Áskerdiń shyqqanyn kúni buryn jaýǵa bildirip qoıǵan, sony estip dushpan qarsy áreket jasaýǵa kiristi,— dedi ol Chervákovke qarap.

— Paryqsyz myljyń, syrdy ashyp qoıǵany,— dedi Chervákov.

Dmıtrıevtiń kózi jaınap ketti, óńi surlana tústi, oń jaq beti jybyr ete qaldy.

— Bul jaı myljyńdyq emes. Bul opasyzdyq. Saǵat jetige baspahanada jınalaıyq,— dedi ol.

Úsheýi de predsedateldiń keń bólmesinen tez-tez shyǵyp ketti. Qarýly eki soldat esikti bekitip alyp, aldyńǵy bólmede túngi kúzette qaldy.

4

Baspahananyń shaǵyn bólmesinde jınalǵan komýnıser sany da shaǵyn. Asyǵys shaqyrylǵan májiliske Makarov dıirmenderinen eki adam, mekemelerdegi partıa múshelerinen jeti-segiz kisi jınalyp úlgirgen. Oǵan baspahananyń tórt jumysshysy men oblystyq atqarý komıtetiniń bes múshesi qosylyp ne bári on toǵyz kisi boldy.

Kóshe jaq terezeler tastaı jabyq, esik bekitýli. İshki jaqtaǵy torly terezeniń fortochkasynan salqyn aýa jer edenge qushaq-qushaq qulap jatyr. Adamnyń demi, tartylǵan shylymnyń kók tútini baspahananyń zildeı ıisine aralasyp, tamaq qyrǵandaı qop-qoıý qyshqyltym tartyp tur. Kerosın shamnyń sarǵysh jaryǵy burysh-buryshqa kúńgirt kóleńke shashqan, stanokke súıengen, sákide otyrǵan adamdardyń júzderi kógildir-sarǵysh kórinedi.

Oblystyń atqarý komıtetiniń eki múshesi Nýjdın men Polovınkın ústerine sur shınel, bastaryna áskerı fýrajka kıgen, bular joǵarǵy jaq buryshta qabyrǵaǵa súıenip ózara áńgimelesip tur da, al tereze aldyndaǵy kishkene stoldyń janynda Chervákov bir nárse jazyp otyr. Buryn atyn ǵana estip júzbe-júz kórmegen adamdardyń kózderi tereze aldynda turǵan qara bylǵary beshpetti, bylǵarymen tystaǵan qara buıyra qulaqshyndy, ań sur óńdi Dmıtrıevte; onyń orta boıly denesin, bet álibin, tipti oń jaq qulaǵynyń túbindegi kishkene aıshyq tańbasyn da jiti kózder aıyra qamtyp jatyr.

Dmıtrıev májilisti jaı keńespen bastap ketti. Ol ishki Reseıdegi sovet jaıyn áńgimelep, jumysshy men sharýa úkimetin qorǵaıtyn Qyzyl Armıa qurylǵanyn aıtty. Kórshi Sarytaý qalasy men qanattas Orynborda Sovet úkimetiniń nyǵaıyp, býyny bekip úlken kúshke aınalǵanyna toqtady da, áńgimesin Oral kazaktarynyń jasyryn istep jatqan jaýlyq áreketine tiredi.

— Joldastar, jaý jyrtqyshtyq súdinin kórsetip bas salýǵa daıyn tur. Biraq revolúsıany qorǵaýǵa tamshy qanymyz qalǵansha, sońǵy dem bitkenshe kúsh salamyz. Bul úshin qaırattylyq, tabandylyq, tapqyrlyq pen qajyrlylyq kerek, ádis kerek, aqyl kerek. Jasymaý kerek — qolda qazir kúshimiz az. Eger de zavodtarmen dıirmen jumysshylary, temir jol qyzmetkerleri tegis kóterilse, qolyna qural ustap qarama-qarsy tursa aq kazaktarǵa op-ońaı qamal bolmas edi, at ústinen shaýyp kelip japyryp kete almas edi. Jumysshy kollektıvteri qarý taýyp úlgire ala ma, úlgirse uıymdasqan túrde ıin tiresip, tap osy saǵattardyń ishinde shyǵa ala ma? Mine, áńgime osyǵan tireledi. Olardyń arasyna qaıratty, qajyrly basshylar ketti, biraq túrlishe jaǵdaılarmen baılanysty uıymdastyrý isi keshirek bastaldy, quraldaný jumysy qıynǵa tústi...

— Onyń ornyna sana quralymyz kúshti, saspa, joldas Dmıtrıev,— dep dem berdi Chervákov.

— Durys aıtasyń, jeńip shyǵýdyń basty aıǵaǵy sana-sezimniń oıanýy. Partıanyń kúshi — jeńimpaz ıdeıasynda. Halyq óz baqyty úshin kúresetinin ózi bilse oǵan eshbir jaý tótep bere almaıdy. Alaıda revolúsıany kontrrevolúsıadan qur qolmen qorǵap qalýǵa bolmaıdy. Myna aq kazaktardyń nıeti Sovdepti joıý, qandy óktemdik ornatý, jumysshy tabyna bas kótertpesteı álek salý. Búkil aq armıanyń qaldyqtary, oǵan dem berip qarý-jaraq, azyq-túligin tógip járdem berip jatqan shetel kapıtalıseri tegis jıylyp kelse de bul qara nıeti oryndalmaq emes, Reseıdiń jumysshy taby men qalyń sharýasy endi qaıtyp quldyq qamytyn kımeıdi de, ony eshkim zorlap kıgize almaıdy da... Bul aıqyn nárse, bul bir eshkim óshire almaıtyn shyndyq. Meniń aıtaıyn degenim basqa. «Aq qaıysady, synbaıdy...»— deıdi halyq naqyly...— dep Dmıtrıev tamaǵyn kenep bógelip qaldy.

Sózge sheshen, jalyndy Dmıtrıev sóz taba almaı bógelgen joq sıaqty, onyń aýzyna «jaý ýaqytsha bel alǵanmen túpki jeńis bizdiki» degen sóz kelip tireldi.

Bar jaǵdaıdy salmaqtap, bar múmkinshilikti ólshep, eki jaqtyń kózge kórinip turǵan kúshin teńdestirip kelgendegi «jaý ýaqytsha bel alady» degen ashshy qortyndy onyń kómeıinen beri aspady; revolúsıa isine shyn berilgen, qıyn-qystaý jer kelgende taısalmaı oqqa qarsy bararlyq tabandy joldastarynyń aldynda da ony ashyq aıta almady, tamaǵyn kenep toqtap qaldy. Otyrǵandar muny birden sezdi, óıtkeni osy jerde bas qosqan jıyrma shaqty komýnıserdiń bári de osy pikirde edi. Sondyqtan tyna qalǵan kóptiń oıyn bólip taǵy da Chervákov sózge aralasty:

— Petr Astafevıch, astyrtyn uıym múshelerin belgilesek bolmas pa? Partıa múshelerine jumysty jasyryn isteýge týra keler. Basshylyq etetin úshtik, ne bestik bolsa qalaı bolar?— dedi ol, terezege bir qyryn otyrǵan júzin Dmıtrıevke buryp.

Dmıtrıev tereze aldynda túregep turyp sóılep edi, ekeýiniń de sál muńaıyńqyraǵan kózderi sekýnd bólshegindeı mezet kezdese ketti de, jalma-jan júzderin basqa jaqqa buryp áketisti. Dmıtrıevtiń ajarly beti sál surǵylt tartypty, ashyq, súıkimdi, alǵyr kózderiniń aldy azdap kireýkelene túsken, jazyq mańdaıynda buryn joq eki syzat paıda bolyp qalǵan. «Sońǵy uıqysyz, azapty, oıly, ábigerli jumysty túnderdiń tańbasy... Munan eki juma buryn bul syzyqtar joq edi. Petrogradtan kelgen kúngi júziniń ózgeshe jarqyn nury men kózderiniń jaınaǵan ótkir shoǵy búgin ala-bóle solǵyn. Adamdy eriksiz bılep, ózine yryqsyz tartyp áketetin ekpin de baıaý dep oılady Chervákov. Biraq oǵan Dmıtrıev ekinshi ret qaraǵanda kóz quıryǵy sazarǵan kekesinmen: «Ýchıtel, áldeneni oılaı berý laıyq emes; muńaıýǵa oryn da joq, ázir sebep te az!» degendeı boldy.

— Durys, óte durys pikir. Oıdyń túıini osyǵan oıysady. Eger de áńgime jumysty jasyryn túrde júrgizýge tirelse— jaman aıtpaı, jaqsy joq, qıyn kúnder kezdesedi, ol anyq — osy otyrǵan jáne basqa jerdegi komýnıserdiń bári de tegisinen jasyryn uıymnyń múshesi bolyp qalady. Sondyqtan meniń oıymsha oblystyń Sovdeptiń atqarý komıtetine múshe bolyp saılanǵan joldastardyń bári basshylyq etýge mindetti...

— Durys!

— Durys!

— Eń birinshi mindet: baılanysty úzbeý. Qalanyń ishindegi jumyskerleri mol jerde partıa grýppalarynyń jumysyn jandandyra berý. Saıası úgit-nasıhat jumysyn kúsheıtý. Stanısalarda, selolarda, aýyldarda, poselkelerde úgit jumysynyń barlyq túrin júrgize bilý. Joldastar, kómekke Qyzyl Armıa kelip jetedi. Ol alysta emes. Revolúsıany qorǵaımyz, qorǵaı beremiz!— dedi Dmıtrıev kóterińki daýyspen.

— Qorǵaımyz!— desti bári bir aýyzdan.

Shetkerirek túregelip turǵan Ábdirahman, sál kúıbelektegendeı, ornynan qozǵala tústi, bir nárseni umytqandaı sol qolyn mańdaıyna taman apardy da, qaıtadan tómen túsirip, Dmıtrıevke qaraı soza tústi.

— Meniń bir-eki sózim bar edi. Oryndy ma, orynsyz ba, biraq, qalaıda sol sózimdi aıtqym kelip tur,— dedi ol Dmıtrıevke.

— Aıtıev joldas, aıtyńyz. Bul jerde aıtylǵan sózdiń bári oryndy, usynysyńyz bolsa, mine, joldastar arasynda aqyldasyp alǵan jón,— dedi Dmıtrıev mańdaıyna túsken shashyn sol qolymen keri qaıyrǵyshtap.

— Usynys emes, Petr Astafevıch. Siz oblystyq Sovdeptiń atqarý komıtetine saılanǵan joldastardyń bári de jasyryn partıa komıtetiniń basshysy bolyp esepteledi dedińiz. Ol durys qoı, Sovdeptegi adamdar men partıa músheleriniń túp tilegi bir. Alaıda, men partıa uıymynyń múshesi emespin, sondyqtan bespartıınyı bola tursa da oblsovdeptiń múshesimin dep, partıa jumysyn basqarý kelissiz emes pe? Bizdiń qazaqta maqal bar: «Áńgimeniń basy baıly bolsa, túbi saıly bolady» degen. Basyn ashyp alǵan jón. Árıne, «ári júr» dep joldastar meniń keýdemnen ıtermes, ony ózimde jaqsy bilemin...

— Aıtıevıch, bilemiz, bilemiz sizdiń kim ekenińizdi, bólshevık bolý úshin janyńda partıalyq bıletiń bolýy shart emes. Anaý zavod jumysshylarynyń ishinde partıada bary az, sonda da ondaǵy jumysshylardyń bir toby partıa qatarynda barlardan artyq jaýapty qyzmetter atqaryp jatyr. Partıaǵa múshe bolý qashpaıtyn nárse, sońynan bola beresiz. Onyń ústine siz komýnıs partıasyna tilektester qataryndasyz ǵoı, aıyrma jalǵyz qaǵazda ǵana,— dedi Chervákov.

— Men sizdi kópten beri komýnıs dep bilemin. Kerek deseńiz myna qazir-aq qaǵaz júzinde ýstav tártibimen oformıt eteıik. Birinshi kepildikti ózim beremin,— dep edi Dmıtrıev.

— Men de beremin kepildikti.

— Men de beremin,— dedi Petr Nýjdın men Pavel Chervákov onyń sózin bólip.

— Menińshe sizdiń bólshevık ekenińiz joldastaryńyzdyń nıetinen de kórinip jatyr. Al basqarý jumysyna, komýnıstik jumysqa sizdiń qatynasýyńyz asa qajet, óıtkeni ana ózderińizdiń qalyń musylman eńbekshilerińizdiń revolúsıalyq sanasyn oıatý sizdiń jáne Shamsýtdınov pen Epmaǵanbetovtardyń ǵana qolynan keledi. Elińizdiń tilin, ádetin, ǵurpyn, tilegin bizden góri sizder jaqsy uǵynasyzdar, ony bul jerde meniń uǵyndyryp jatýymnyń qajeti az, muny siz menen artyq bilesiz,— dedi Dmıtrıev.

Ábdirahman aıaǵyn sál taltaqtaý basyp Chervákovtyń janyna kımeleńkirep kelip, onyń betinen súıdi, bir sekýndtaı qushaqtap turdy da, kóńili bosap Dmıtrıevke jaqyndaı tústi. Dmıtrıev onyń nıetin kúni buryn sezgen edi — júrisi ebdeısizdeý Ábdirahman jaqyndap úlgirgenshe onyń ózi umtyla túsip, qara murt japqan tolyq erinderin aýzy tola súıip aldy. Ábdirahman tómen qarap qaldy, ol qatty qobaljyp ketti. Onyń shyn sezim bılep erekshe eljiregeni basqalarǵa da úlken áser etti. Sóılegende tili de dórekileý, úni de jýan shyǵatyn, kelbetinen de, qımylynan da qaıratty, betti adamnyń pishini kórinip turǵan, kóringenge kóńili jibı ketetin náziktikten kósh alys myna sabyrly minezdi, berik jannyń eljiregenine basqalary da qosyla tolqydy, asa ystyq sezimmen kezek-kezek kelip onyń qolyn qysty... Bir mınýttaı únsiz turyp qalysty.

— Joldastar, men kettim,— dedi, daýysy áli de sál dirildegen kúıi, Ábdirahman.

— Qazir bárimiz de shyǵamyz,— deı berip edi Dmıtrıev, Ábdirahman esikti asha berip:

— Jaman aıtpaı, jaqsy joq, Sovdep dokýmentterin, saıası ádebıetti basqa jerge kóshiremin... Senimdi jerge...— dep kúbirledi ol.

— Qaı jerge? Qasyńyzǵa adam alyńyz, jalǵyz bolmaıdy, kúshińiz jetpeıdi, kóp nárse...

— Járdem beretin adamdar bar. Qazir kólik ákeledi, poshtabaı attary... Ana baı saýdager Akchýrınderdiń tovar skladtaryna qoıa turamyn.

— Akchýrınder? Ol qalaı? Aıýdan qashyp...

Ábdirahman Dmıtrıevtiń sózin aıaqtatpady.

— «Aıýdan qashsań dóńbekke» demeksiz ǵoı. Árıne, bilip qalsa Akchýrınder bizdi jumaqty qoıa turyp, tamuqqa týra attandyrar. Biraq bilýge tıis emes. Biz Chervákov ekeýimiz onan qolaıly, onan senimdi oryn taba almadyq. Baı saýdagerdiń tovarynyń qabatynda sol jerden alyp jan-jaqqa jiberip turýǵa óte qolaıly. Elge taratyp áketetin de, qala ishine de jaıatyn óz jigitterimiz kóp. Myna tıpografıadaǵy qaǵazdardy da sonda qoımaqpyz,— dedi Ábdirahman Dmıtrıevke júzin burmastan, bylǵary beshpentiniń túımelerin salyp jatyp.

Ol esikten shyǵa berdi.

Dmıtrıev Chervákovqa qarady, onyń júzinde shúbálanýdan góri tańqalǵan shyraı bar edi; kózderiniń quıryqtarynda, juqa erinderiniń ezýlerinde jumsaq bir usaq syzyqtar jınaqtalyp kelip ishki rızalyqty sezdirgendeı boldy.

Alǵyr jumysshy Polovınkın teri-ton zavodtaryna, al Nýjdın dıirmen jumysshylarynyń arasyna ketti, basqalary da túrli tapsyrmamen baspahana úıinen shyǵyp, jan-jaqqa tarap jatty.

ALTYNSHY TARAÝ

1

Aspan ala bultty. Shaǵannyń teriskeı jaq jalań betinen úzdiksiz soǵatyn yzǵarly jel áli de betti qarıdy; mart aıynyń ishinde de óńmennen óterlik sýyq. Keshke qaraı búgin kún ala-búle sýytyp, kúndiz beti jibigen qar kóksoqtalanyp qatyp qalǵan. Úlken tas kósheniń boıy dombyranyń ishegindeı dyńǵyrap tur — alystaǵy júrgen adamnyń aıaq basqany kósh jerge estiledi; al sonaý kópir bettegi oqtyn-oqtyn qosarlana shaýyp ótken atty kazak pıketteriniń dúrsili qarshyldaı jyńyldap, bıik tas úılerge soǵyp, kúńgirt dybysty bir jańǵyryq berip jatyr.

Tońǵan betin jalap turǵan jelden de Sámıge anaý attylardyń dybysy ári mazasyz, ári sýyǵyraq. Dybys shyqqanda ol selt ete qalady, jetken qaqpasyna arqasyn súıeıdi, sál kidirip, tas pen muzǵa tıgen tuıaq jyńyly árilegende ǵana ilgeri júredi. Kóshe uzyn, jel qarsy. Kesh qarańǵy. Bala adymyn alǵa qaraı kúshpen basady, aıaǵyn súrine attaıdy.

Qaqpaqty kóp terezelerdiń aldynan ótip bara jatqanda jany ketýge aınalǵan, siresken saýsaqtar jelim jaqqyshty qoıa berdi. Onyń jerge túsip ketkenin Sámı «tyq» etken dybysty estip qana sezip qaldy. Úı ishindegi shamnyń káshek sańlaýynan irgege túsken ala jolaq sáýlesi eshnárseni anyqtap aıyrarlyq emes, óte álsiz, qaqpa janyndaǵy fonar jaryǵy da, qyzǵylt tartyp, tek qarys attam jerge tógilip jatyr. Ol qarmanyp, tamshy bujyrlaǵan muzdaq jerden sıpalap jaqqyshty taýyp aldy da, ony aýzyna tistep turyp, jany ketken qoldaryn kezek-kezek ýqalap jylytyp, saýsaqtaryn ıkemge keltirdi. Qaqpanyń jaqtaýyna jete berip, alysqa qulaǵyn tosty, jan-jaǵyna kórgish kózderin de júgirtti— qulaqqa urǵan tanadaı, aınala tym-tyrys, kózge iligerlik jandy qybyr elestemeıdi. Úırenshikti, daǵdy alyp qalǵan qol ebdeısiz qımyldasa da, onyń taqtaǵa jelim jaqqan jerinde qos-qosynan jarnamalar paıda bola qalady. Jarnamany bala eki qoınynan kezek sýyryp japsyrady, keıde baıqamaı teris japsyryp qoıyp, onyń ústine basqasyn jabystyrady. Ári álsiz, ári tońyp dármeni ketken bala qoly qorǵasyndaı nyq:

Azamattar! Jumysshy men sharýa depýtattary saılaǵan oblystyń Sovdepti patshashyl, alpaýytshyl atamandar men aq generaldar kúshpen taratpaqshy. Ozbyrlarǵa jol bermeńder!

Sovdepti qorǵańdar! —

degen jalyndy jarlyq qaldyryp ketedi.

Bıik basqyshy bar úıge kelgende onyń qaqpasy tanys sıaqty boldy. Sámı jaqynyraq kelip, eńkeıe tústi de: «Á, Qurbanovtyń úıi» dedi ishinen, biraq ol basqysh ústinde otyrǵan adamdy qarańǵyda kórmedi. Al úı-úıdi jaǵalap kelip, qaqpa aldynda eńkeıip áldene bir nıetpen turǵan balany Hakim anyq kórdi. Jurt aıaǵy saıabyr bolǵan kezde qaqpaǵa úńilip júrgen bala oǵan jumbaq kórindi. «Álde úı nómerinen adasyp taba almaı júr me, álde bolmasa terezeden túseıin dep júr me eken?»— dep oılady ol. Seıtti de qaqpa jaqta turǵan balanyń beınesinen kózin aıyrmaı, ne istegenin ańdydy.

Ákesi joq, jesir áıeldiń jalǵyz balasy Sámı Ǵadilshın baspahanada árip terýdi úırenip júrgen-di.

Ańǵarýly bala kórsetken jumysty buljytpaı istep, az ýaqyt ishinde kóp nárse bilgen edi. Onyń ústine, baspa isimen birge, sábı mıyna sińe bastaǵan taǵy da bir úlken uǵym bar-dy. Ol — baspahana jumysshylary júrgizip jatqan tóńkeris kúresi bolatyn. Bul kúrestiń mán-jaıyn myqtap uqpasa da úlkenderdiń yńǵaıymen, jumysshyǵa kimniń dos, kimniń qas ekenin bala ishinen sezetin boldy. Ásirese, sońǵy kezdegi, halyqty bostandyq kúresine shaqyrǵan plakattar, úndeýler men jarnamalardy aldymen ashyq túrde taratyp, sońynan jasyryn jaıý isi jıilengende Sámı aqty-qarany myqtap aıyrdy. Ózderi terip, ózderi taratýǵa ózi tilenip, aldymen kiristi. Ol búkil qala adamyn: «Mynaý bizdiki. Mynaý bizge dos emes» dep ózinshe ekige bóletin ádetti taýyp aldy. Chınovnıkterdiń kóbi Sámıdiń oıynsha «bizdiki» degen topqa kire bermeıtin. Sondyqtan, túsi sýyq úlken tilmashtyń úıin tanyǵan kezde ol: «Osy bizdiki me, bizdiki emes pe?» degen oıǵa kelip, birneshe sekýnd turyp qalǵan-dy. Óıtkeni qazaq pen tatarlarǵa «tilmash» bolyp, sózderin sóılep júrgen Qurbanovty Sámı «bizdiki dep te qalatyn, al sýyqtyǵyna qarap bizdiki emes» dep te bıtarap bolatyn. Qazir ol az oılanǵannan keıin: «Meıli, kimdiki bolsa da oqysyn!» dep tilmashtyń qaqpasyna da eki jerden iri áripti battıǵan úndeýden aq jolaq tańba basty da, ári qaraı asa berdi.

Sámı eptep jyljyp, úlken eki qabat tas úıdiń kúzetshi otyratyn býdkasyna jaqyndady; qaqpaǵa arqasyn súıep tura qalyp tyńdady, eshqandaı dybys bilinbegennen keıin býdkaǵa qaraı ol batylyraq jyljydy. Býdka bos tur. Jalma-jan býdkanyń qabyrǵasyna úlken úndeýdi, eki jaqtaýyna eki kishirek jarnamany japsyra salyp, úıdiń mańdaıyna qarady. Bul qaqpanyń fonary basqalardan anaǵurlym jaryq, kishkene esiktiń mańdaıshasyndaǵy iri jazýly vyveskeni kózi ábden aıyrarlyq. Biraq, Sámı ony oqymaı-aq tanydy; sol keńsesi, anaý tómenirek turǵany «prokýror baron Delvıg» degen iri jazý; talaı kórgen úı, kórgen jazýlar. «Tap osy ulyqtar myqtap oqysyn! dep oılap, esiktiń eki betine de, fonar turǵan baǵanaǵa da, qaqpanyń taqtaıyna da túr-túrinen janama, úndeýlerdiń beseýin jabystyrdy. Sóıtip, ózi nasattanǵan adamsha, buqpaı, boıyn jazyp shetkerirek shyqty da aınalasyna kóz jiberdi. Beıseýit júrgen adam da, qalanyń shet jaqtarynan shyǵatyn at dúbiri de estilmeıdi, ýildegen jel ǵana bar, qulaqqa telegraf symdarynyń zyńylyn ándetip ákeledi.

...Bul jer tas kósheniń sheti, endi keri qaıtý kerek. Qalǵany ońaı, yqqa qaraı tez júrip, tońbaı japsyryp, baspahanaǵa jetip jylyný. Joldastarǵa kórgen-bilgenin áńgimeleý qandaı rahat.

Buryla bergende qolynan onyń jelim quıǵan býtylkasy jerge túsip ketti, muzdy jerge «zyń» etip tıip, domalap barady. Ol eńkeıip, jerden qarmalap býtylkasyn izdedi. Tap sol sátte qoranyń ishinen arsyldaı umtylǵan ıttiń daýysy shyqty, sonymen birge aıaǵyn shapshań basyp qaqpaǵa qaraı júrgen adam dybysy da estildi. Bala jalma-jan kósheniń ekinshi betine qaraı júgirdi de, qarsy aldyndaǵy úıdiń bıik baspaldaǵynyń túbine tura qaldy. Balanyń myqtap seskengeni ıt boldy. Ol qaqpanyń astynan ars etip etekten ala túsken ıtten talaı qorlyq kórgen-di, onysynan da ıttiń jurtty dúrliktirgeni jaman. «Jeti túnde myna kúımen qolǵa tússem, aldymen ury dep urady ǵoı» — dep oılady ol baspaldaqtyń janynda buǵyp turyp. Biraq qaqpa aldyna shyqqan kúzetshi jan-jaǵyna qarap aldy da, adam kórinbegennen keıin, qoranyń ishindegi ıtke zekip qoıyp, qaqyrynyp, túkirinip jaılanysa bastady. Onyń býdkaǵa kirip otyryp alyp, shylym tutatqanyn bala aıqyn kórdi. Sirińkeniń qyzǵylt sarǵysh tartqan jaryǵynan kúzetshiniń qalyń murtyn da kózi shalyp qaldy. «Endi bir on shaqty jerge uran japsyryp keri baspahanaǵa qaıtaıyn» — dep oılap, ol ornynan aqyryn yǵysyp edi, yzǵyryq, sýyq jel ıtermelep baspaldaqtyń yǵyna tyqsyrdy; tórt-bes mınýttaı yqtasynda turyp buıyǵyp, boıy jylyna bastaǵan bala jeldiń ótine betteı almaı sál kidiristep qaldy.

— Makar, uıyqtaǵan joqsyń ba?— dedi qarlyqqan jýan daýys.

Daýys baspaldaqtyń ekinshi jaq qaqpa túbinen shyqty: kútpegen jerden, naq qasynan dúńk ete qalǵan dybystan shoshyp ketip selt ete tústi de Sámı buǵyp qaldy. Baspaldaqtyń asty biteý eken de, qaptaǵan qaraǵaıdyń dál úıdiń irgesine tirelgen jerinde eki taqtasy joq, úńireıip tur.

Qorqyp ketken balanyń tura jónelý bir degennen oıyna kelmedi, baspanalap jasyryný sezimi ony eriksiz qýysqa ıtermeledi— ol irge túbindegi baspaldaqtyń úńgirine qaraı buǵyp, umtyla tústi.

— Munda kel, myljyńdasaıyq...

Bul joly daýys onyń naǵyz kók jelkesinde turyp sóılegendeı estildi. Óte jýan, asa qarlyqqan, iri daýysty qatqaq kósheniń boıymen dóńgeletip, dúbirletip yqqa qaraı alysqa áketip jel kóp jerge estirtkendeı. Býdkanyń ishinde shylym tartyp otyrǵan kúzetshiniń dybysyn bir qyryn jel beri jetkizbedi, onyń jaýabyn bala estı almaı qaldy. Biraq myna jaqyn jerde turǵan adam qarsydaǵy adamdy eriksiz keltirerlik, degenin eki ettirmesteı óktem.

«Bular ne sóılespekshi? Baǵanadan beri meniń ne istegen isimdi kórip otyryp, endi qapysyn taýyp ekeýlep meni ustap almaqshy ma? Olaı bolsa «myljyńdasaıyq» degeni ne sóz? Joq, men jóninde bolsa úndemeı bas salar edi, bular sirá, kúnde osylaı «myljyńdasyp» úırengen shyǵar...»

Kósheniń arǵy betinen kele jatqan adamnyń aıaq basysy birden-eki jaqyndaı berdi de, bala qýysqa tyǵyla tústi.

Ústine qaýdyraǵan ton kıgen, jamaýly úlken kıiz baıpaǵyn zorǵa kóterip basyp, myqshyńdap kele jatatyn shaldardy Sámı kóp kezdestiretin, olardy ishinen myqtap aıaıtyn; áldeqalaı bir nársege jumsasa, já bolmasa: «Pálensheniń úıin bilesiń be, shyraǵym?!» dep suraı qalsa ol qýana-qýana suraǵan úıiniń qaqpasyna kirgizgenshe ertip baratyn, olarǵa paıdasyn tıgizgenine máz bolyp qalatyn. Qazir myna eki qaraýylshy da Sámıge ári sondaı qarıa jandar, ári aıanyshty adamdar sıaqtanyp kórindi; júzderin kórmese de jalyqtyrarlyq uzaq túnderde sarylyp tań kúzetetin bısharalar ǵoı dep bildi. «Bular, sóz joq, bizdiń adamdar» dep qoıdy ol ózine ózi sybyrlap.

— Makar, sezesiń be, kúnniń de búgin azynap turǵanyn?..— dedi jýan daýysty adam, bir syr aıtýǵa yńǵaılanǵandaı, sybyrlap sóılep.

Biraq onyń sózderin Sámı jaqsy ańǵaryp qaldy, tolyq esitti. Ózi jaqsy sóıleı bilmese de, orys tilin ol ábden túsinetin, baspahana jumysshylary arasynda ájeptáýir áńgimelesýge de shamasy keletin. «Kúnniń sýyǵyn aıtady ǵoı, zaty ústindegi tony jyrtyq bolyp tońyp turǵan shyǵar, bıshara...»— dep oılady Sámı.

— Seniń aıtyp turǵanyń naǵyz shyndyq, Martynych. Arqa bette qar jaýǵan bolý kerek — sýyń yzǵar keledi.

— Kúnniń sýyǵy óter ǵoı, adamnyń bir-birine jaýlyq yzǵar shashýy qorqynysh. Sirá, qan tógiler...

— Álde nashar habar esittiń be, Martynych?

— Keshte polkovnık sózderin ishime túıip qaldym. Keshki tamaqty tez ishti de, ol shtabqa ketti, denshıgi azdan keıin qaıtyp keldi, sol aıtty...

— Ia, ne dedi ol, Martynych?

— Bárin tyńdap júredi, general men polkovnıktan; áńgimesin tyńdap turypty... Qaıdaǵyny esitetin qý túk nárse baıqamaǵan bolyp, aqymaq adamsha solbyraıyp turady da, biraq tóresiniń ne oılap turǵanyn da bilip qoıady. Bizdiń úıde olar kópten tur ǵoı, tórgi úlken bólmeni, aldyńǵy úıdi tutasymen berip qoıdyq, kempir ekeýimiz as úıge kóship aldyq. Sen kórgen joqsyń ba polkovnıkti? İshki Novgorodtan kelgen. Áıeli men balasy sol jaqta bir týysqanynyń qolynda qalǵan...

— Joq kórgenim joq. Ia, ne deıdi ol denshık Vaska? Vaska dediń be atyn?

— Ia Vaska. Vaskanyń aıtýyna qaraǵanda búgin túnde bólshevıkterdi ustap, Sovdepti taratpaqshy. Ataman Martynov jıyrma júzdik áskerdi ákelip qala shetinde, kazarmada, Shagankada toptap otyrǵan kórinedi. Tómengi Býdarın, Saharnaıdan, joǵarǵy Darınkadan taǵy onnan astam júzdikter kele jatyr deıdi. Qıyn hal, qan tógiledi...

— Seniń aıtyp turǵanyń naǵyz shyndyq, Martynych. Kazaktar tegis qozǵaldy desedi, demek, qan tógilmek, urys bolmaq.

— Aglıskıe hám hransý qaptap keledi desip júr adamdar!— dep Martynych tańdaıyn qaqty.

Sámı onyń aglıskıı men hransýzyn túsinbedi. «Kazak atamandarynan da buzyq bireýler ǵoı, shamasy» dep oılady. Bir-birine jasyryn syr aıtýyna jáne tańdana sóıleýine qaraǵanda bul ekeýi de oǵan óz adamdaryndaı jyly kórindi. Bala demin ishine tartyp, denesiniń taǵy da dirildeı bastaǵanyna qaramastan qulaǵyn tosa túsedi. Kazak atamandarynyń ashyq jaý ekenin, rahymsyz ekenin jaqsy bilgenmen onyń tap búgin túnde «bólshevıkterdi ustaıdy» degen oı basyna kelgen emes-ti, qazir muny birinshi ret estip otyr, búl «jańalyqty» Ábdirahman aǵaıǵa tez jetkizýge, estigenin qaldyrmaı aıtyp berýge bel baılap otyr.

Sál oılanyp úndemeı qalǵan ekinshi kúzetshi:

— Qyzyldar Sarytaý men Samardy aldy dep edi, olardan nege habar-oshar bolmaı ketti?— dep surady Martynychtan.

— Áńgime mine sonda. Jylan quıryǵyn basqanda ǵana qaırylyp shaǵyp alady ǵoı; bular da sondaı...

Myna kazachestvony aıtamyn. Reseıden yǵystyryp kelip, shetke tyqsyryp qysqasyn basyn kótermeı me?!

— Jelkesinen ustap turyp tilin sýyryp almaı ma ondaı jylannyń?

— Sýyrýyn sýyrar, biraq bular da ordaly, zárin shashpaı ustatpas!

— Martynych, osy qyzyl kóp pe, aq kóp pe?

— Makar, sen balanyń sózin sóıleısiń. Saǵan men qarsy saýal bereıin. Sen oǵan óziń jaýap ber. Baron Delvıgtiń jıren qasqa rysaginiń jıren túgi kóp pe, aq túgi kóp pe?

Makar kúlip jiberdi.

— Ózinen ózi belgili, jıren túginiń kóptigi. Sonda aqtar attyń tóbelindeı-aq pa?

— Mine, solaı. Reseıde ne kóp — mujyq kóp, ne kóp — jumysshy kóp. Óziń qarasaıshy: Ovchınnıkovtiń teri ıleıtin zavodtarynda kim kóp? Ovchınnıkovke zavod basqarýshysyn qossań— eki-aq adam. Qalǵan bes júzi jumysshy, olardy tegisinen qyzyl deı ber. Anaý jer jyrtyp jatqan mujyqtar men hoholdar kóp pe, hýtor kazagi kóp pe? Mujyqtar darıa da, hýtorlyqtar— aral sıaqty ǵoı...

— Olaı bolsa, myna kazak voıskosynyń basshylary kópke topyraq shasha ma, báribir túbi kúshi basym jaǵy jeńedi ǵoı!

— Onda úlken mán bar,— dep Martynych bir kúrdeli syrdy búkkendeı tamsanyp qoıdy. Sámı: «Báribir bizdiki jeńedi» deı jazdady da, ózin áreń toqtatyp qaldy.

— Martynych, tyńda, álde dúbir bolmaǵaı...— dep Makar qulaǵyn tosqandaı boldy. Balanyń qulaǵyna alystaǵy, anaý kópir bettegi kóp dúrsil aıqyn estildi. Ol úrgelektenip, ornynan turýǵa aınaldy.

Biraq Martynychtyń qulaǵyna dúbir shalyna qoımady.

Jeldiń shýyly shyǵar,— dep qorytty ol.— Sen, Makar, ana Sovdeptiń taratyp jatqan qaǵazdaryn kóbirek oqy. Ony jazyp shyǵaratyn Chervákov ýchıtel. Basy tolǵan aqyl. Mine, naǵyz er jigit...

— Bizdiń mıymyzǵa kire me, ondaı ǵalymdar jazǵan nárseler. Jáne bizdiń qolymyzdan keleri de shamaly ǵoı,— dedi Makar enjarlaý sóılep.

— E, paren, seniń qolyńnan keletin jumys alda. Kóp. Erteń Sovdep saılaǵanda qol kóterýge de kisi kerek...

— Dádá Martın, pravelno govorıt... Chervákov, Ábdirahman nash... Dádá Makar, shıtaı, Borata... býmaga...— dep úzip-úzip orasholaqtaý orysshalap, Sámı qýystan atyp shyǵyp júgire jóneldi.

— Gospodı, antıhrıst...— dep shoshyp ketken Makardyń aýzynan qalaı-solaı shyqqan sózderi ǵana onyń qulaǵyna shalyndy. Basqa eshnárse estilmedi.

— Ia svoı!— dep aıqaılady Sámı taǵy da, súrinip-qabynyp júgirgen boıy artyna moınyn buryp. Ol alǵa qaraı júgire berdi.

2

Keri qaraı júgirip bara jatqan Sámı jasyl qıyqty úıdiń baspaldaǵynan tómen túsip, trotýarǵa shyǵa bergen Hakimge soqtyǵyp qala jazdady. Jurt aıaǵy basylýǵa aınalǵan kezde qarsy aldynan tap kelgen adamdy Sámı óziniń jolyn tosqan jan eken dep oılady, jalt berip kósheniń ortasyna qaraı júgirdi. Biraq Hakimniń ony qýý nıeti joq edi, qyz keshirek shyǵyp qalar degen úmitpen ol saǵat toǵyzdan bastap toryp, qarańǵy túskesin baspaldaqtyń ústindegi óziniń kúnde otyryp júrgen sákisinde sarǵaıa kútip, qaljyrap tońyp, endi qaıtýǵa bet alǵandy. Bir saǵattaı buryn qaqpa aldyna qaǵaz japsyryp ketken balany fonardyń ala kóleńke jaryǵynda ol tanyp ta qaldy, bir maqsatqa sonshama berilip, qaljyrap tońǵanyna qaramastan qaısarlyqpen is istegenine qatty rıza boldy. «Qaıdaǵy bala, kim jiberip júr muny jarnama japsyrýǵa? Qandaı jumbaq jandar? Qarǵadaı basynan adamnyń arqasyn shymyrlatarlyq jalyndy sózge, ótkir úgitke aralasqanyn kórdiń be? Sóıleser me edi ózimen?!» Hakim aıaǵyn jedel basyp ilgeri umtyla tústi, biraq qoıandaı zymyraǵan balanyń qarańǵyda qarasy úzilip ketti. Qatty júrgennen keıin dene qyza tústi, oı qaıtadan eski arnasyna qaıtty. «Balaǵurlym da kózdegen nysanaǵa jete almaımyn, bul batylsyzdyq... kúndiz qalaı da úıge kirip, qyzdyń bul kilt ózgerisin anyqtap alý kerek edi. Sypaıylyq pen mádenıettiliktiń de orny bar. Múmkin, qyzǵa meniń tap osy saǵatta kómegim kerek shyǵar... Jalǵyz sizdiń qalaǵanyńyz jetkiliksiz dedi. Ýaqyt jetkende túsinersiz... Bul ne degen sóz?! Jumbaq. Ashshy jumbaq. Joq, bul jumbaqty qalaı da tez sheshý kerek. Tezdetpese keshtik etedi. Álde bir mekerlik bar ma?..»

Páterine kelip, tóseginiń janynda eki qolymen basyn ustap kóp ýaqyt otyrdy.

Hakimniń páteri noǵaı meshiti túbinde, qalanyń qybyrly-shýly ortalyǵynan qashyqtaý edi; biraq túngi dúrmek bul jaqqa da estilgen-di; onyń ústine úı qojasy álsin-álsin tysqa shyǵyp alysyraqtaǵy atysty, dúbirdi, kóshemen shapqylap ótken atty adamdardyń dybysyn tyńdap, áldekimdermen kúbirlesip, sóılesip, tań bilingenshe uıyqtamaı shyǵyp edi. Al Hakim óziniń ońasha bólmesinde (joldasy sol kúni elden kelgen adamdardyń sharýasyn sharýalap úıde qonbaǵan bolatyn) terezelerdiń qaqpaǵyn jaýyp, esikti kilttep otyryp aldy.

Adamnyń aınalasynda bolyp jatqan oqıǵalarǵa maǵyna bermeıtin, kóp nárselerdi elemeıtin, qulaqqa kelgen kóldeneń dybysty estimeıtin, tek óziniń ǵana ishki dúnıesiniń keń aınalasyn júzip júretin bir mınýttary bolady. Hakim tap sondaı halde ózimen ózi ǵana bolyp otyr. Ol áldeneshe ret hat jazýǵa kirisip, biraq bastapqy betin bitirgennen keıin oqyp shyǵyp, unatpaı jyrtyp tastady. Jaǵyn taıanyp, sham jaryǵynan jarǵa túsken óz basynyń kóleńkesine qarap uzaq otyrdy. Túregelip, bólme ishinde olaı-bulaı júrmekshi boldy da, biraq oıyna áldenendeı ádemi óleń joldary quıylyp, solardy qaǵazǵa tóge salý úshin qaıta otyryp, taǵy da jazýǵa kiristi. Birin jazyp, birin syzdy, aıaǵynda óshirilip, qaıta tizilip, tórt jol óleń taza qaǵazǵa kóshirildi.

Sen gúlimsiń, baqshadaǵy

Men aınalǵan kóbelek.

Aımalaımyn, súıem taǵy —

Jaý qoısa da ý sebelep.

Hakim muny kóshirgennen keıin úsh-tórt qaıtara oqyp shyqty; oǵan bul óleń óte ádemi kórindi, júrekti terbeterlikteı áserli sıaqtandy. Jalǵyz-aq sońǵy joly yqshamsyzdaý ma, qalaı dep oılady. Onyń ústine buryn bir oqyǵan óleńniń saryny tárizdi, tanys...

Ekinshi shýmaǵyn jazbaqshy bolyp edi, shyǵara almady, uzyn qara óleńderge soǵyp, mundaı yqshamdy shyqpady. Sonsoń, ol qysqasha ádemi, súıispenshilik sózdermen Múkaramaǵa hat jazdy da, onyń aıaǵyn osy óleńmen kestelep bitirdi. Hatty konvertke saldy, syrtyna «Múkaramanyń óz qolyna» dep jazdy.

Muny, qalaı da erteń qyzǵa bermekshi boldy, óz qolyna bermekshi boldy. Sóıtip, ol qojaıynnyń sary ala áteshi saqarǵa shaqyrǵanda jatty.

Sámı bul kezde jan ushyrǵandaı zyrlap, qarańǵyda bir-eki ret súrine jyǵylyp, qaıta turyp, qatqaq jer sydyryp ketken qoly men tizesine nazar aýdarmastan baspahanaǵa jetti. Bir úlken oqıǵanyń bastalyp qalǵanyn ol aıqyn uqty. «Ozbyr atamandar...» «Aq generaldardyń qara nıeti...»— degen burynnan qulaǵyna shalynyp júrgen sózderge myna eki kúzetshi shaldardyń bir-birine jańalyq, syr esebinde jetkizgen áńgimeleri kelip qosyldy; tipti óziniń japsyryp júrgen qaǵazdary da eshkim aıtpaı-aq kóp nárseni baıandap, zor iske shaqyryp tur. «Ábdirahman aǵaı beıhabar. Ol kúndegindeı baspahanada tań atqansha ábigerlenip júrip, kim biledi, jaý qolyna jazataıym túsip qala ma?! Bárin aıtamyn» dep asyqty ol.

Baspahananyń ishinen býda-býda qaǵazdardy kóterisip syrtqa alyp shyǵyp, at-shanaǵa salysyp jatqan Ábdirahmannyń janyna entige basyp jetip keldi de:

— Beri júrińizshi... júrińizshi...— dep aptyǵa sóılep Sámı jeńinen tartty.

— Nemene? Meni shaqyryp kel dep jibergen joq pa bireý?— dep surady Ábdirahman balaǵa jalt qarap.

— Joq, Ábdirahman aǵaı, meniń óz sózim bar... Sizge ǵana aıtatyn sóz...

Balanyń qyzara túsken betine, entikken túrine birer sekýndtaı qarap turdy da, Ábdirahman ony ishke alyp kirdi.

— Nemene sóz?

— Ábdirahman aǵaı, atty kazaktar bizben soǵyspaqshy... Búgin túnde bizge bas salmaqshy... Ábdirahman taǵy da balaǵa tesile qarap, basyn shaıqady.

— Ony saǵan kim aıtty?

Sámı ústi-ústine asyǵa sóılep, sóziniń aıaǵyn juta, úzip-úzip, kórgenin, estigenin qaldyrmaı aıtyp saldy. Ábdirahman nazaryn sala tyńdaǵandaı boldy, biraq túsi de ózgergen joq, qımyly da burynǵy jaı salmaqty qalpynda qaldy. Onyń bul jaıbaraqat tyńdap «jańalyq habarǵa» selt etpegeni Sámıge oǵash kórindi, bala ishinen qatty renjip qabaǵyn túıip, azdan keıin tipti jylarman halge de kelip qaldy.

— Qarttar durys aıtady, kimniń ne istep jatqanyn olar aldymen estıdi. Jaqsy. Al, sen tez úıińe qaıt ta uıyqta. Bul jumystyń da, mundaı áńgimeniń de saǵan keregi joq. Bul úlkenderdiń jumysy. Shesheń seni kútip, keshikkensin úreıi ushyp otyrǵan shyǵar. Úıińe bar,— dedi Ábdirahman Sámıdi ıyǵynan qaǵyp. Sóıtti de: — Beker jumsaıdy balany, mundaı qaterli jumysqa...— dep áldebireýge renjigendeı boldy.

«Eń bolmasa qansha úndeý tarattyń dep te suramaıdy. Meni osy Ábdirahman aǵaı balasynýyń qoımady- aý...»— dep oılady da Sámı:

— Meni eshkim jumsaǵan joq, ózim kettim. Búkil kósheniń boıyna saý jerin qaldyrmaı úndeý japsyryp qaıttym...— dedi ol yzaly pishinmen.

— Eshkim jumsamaı, óziń ketseń, bul óte-móte jaramaıtyn jumys, bireýdiń qolyna túsip qalsań qaıtesiń. Qaıdan aldym, kim jiberdi, kim jumsady deısiń?

— Ózim istedim deımin, Ábdirahman aǵaı. Men jaman adamdarǵa syrymdy aıtpaımyn, qoryqpańyz meni bala dep.

— Jaraıdy, jaraıdy. Qaıt úıińe. Kerek degen ýaqytta ózim aıtarmyn, meniń ruqsatymsyz eshqaıda barma da, eshnárse isteme de. Túsindiń be? Qazir tez úıge qaıt. Uıyqta, erteń baspahanada isteıtin jumysyńa keshigesiń.

Bala narazy túrde aıaǵyn selqostaý basyp, baspahanadan shyǵyp úıine qaıtyp ketti.

Senektiń oń jaq buryshyndaǵy taqtaıdyń qýysynan sheshesiniń jasyryp qoıyp ketken ashqyshyn aldy da, esikti ashyp Sámı úıge kirdi, sham jaqty. Ystyq peshtiń janynda jylynyp biraz ýaqyt otyrdy da, sheshesiniń pesh qýysyna qaldyryp ketken tamaǵyn alyp ishti. Kastrúlge quıǵan et salma áli ystyq, býy burqyrap tur. «Mamam qaıda júr eken?»— dep oılady bala jyly úı, ystyq tamaqqa eljirep, kishkene sákiniń ústinde peshke qısaıǵan kúıi qalǵyp bara jatyp. «Mundaı áńgimeniń saǵan keregi joq, búl úlkenderdiń isi deıdi... Men de úlkenderden az japsyrǵanym joq... qaǵazdardy. Erteń onan da kóp... Já...»

Esikti aqyryn ashyp, aıaǵyn ádetinshe eptep basyp kirgen sheshesin Sámı bilgen joq. Kóterip ákelip kereýetine salǵanda qolyn qatty sermep jiberip: «Dádá Makar pravılno govorıt...»— dedi uıqysyrap, biraq ózi oıanbady.

Anasy onyń aryqsha sopaq betine tóne qarap, ań-tań bolyp turdy da, eńkeıip mańdaıynan ıiskedi.

JETİNSHİ TARAÝ

1

Akchýrınderdiń eki qatar tas úıleriniń ishki jaǵy bıik dýal — keń aýlanyń túkpiri jaǵalaı salǵan skladtar men qorajaı; úlken úımen qanattas bas prıkazchıktiń úıi tur, odan ári jalǵasyp jatqan qosalqy úıler men magazınder. Kópten tanys, ishteı tilektes prıkazchıkter arqyly eki shana saıası lıteratýra ákelip, kóp skladtardyń bir buryshyna jaılastyrdy da, Ábdirahman jegip kelgen óz atyn sýaryp jiberip er saldy.

— Ábeke, tamaq isheıik, meniń páterime júrińiz,— dedi Báıes, yńǵaıly kazak eriniń aıylyn shapshań tartyp jatqan Ábdirahmanǵa.

— Báıeke, qazir tamaq ishýge de ýaqyt tar, tyǵyz bir jumystarmen ton-teri zavodyna baryp qaıtatyn sharýam bar. Aldyrazy bolsyn, basqa bir mursha kelgen kezde ishermiz buıyrǵan tamaqty. Aıtqandaı, siz kimniń páterindesiz?

— Myna qatardaǵy Ýálıdikindemin. Zavod biraz jer, siz jetkenshe jurt jatyp qalmaı ma, Ábeke-aý? Erteń barsańyz netti? Qazir jaılanyp otyryp, shaı-sý iship, tamaq jeseńiz.

— Joq, aldyrazy bolsyn. Jumys bar. Siz elge qashan júresiz?

Ábdirahman atyn jetektep qaqpaǵa qaraı bura tústi. Joǵarǵy qatardan názik bir mýzyka daýysy kelip jatty, biraq oǵan sóılesip turǵan eki adam qulaq sala qoıǵan joq-ty. Skladtyń esigin jaýyp, qulyptap, sorǵysh eritip pechattady da, dúkenshi Sálimgereı mýzykaǵa qulaǵyn túre, bularǵa jaqyndaı berdi. Tap osy kezde úıdiń joǵarǵy qataryndaǵy orta terezeniń ish jaqtan qalyń perdesin túrip bir adam fortochkasyn ashyp jiberdi. Aýlaǵa aspaly shamnyń mol jaryǵy tógilip ketkendeı jarqyraı qaldy da, mýzyka úni bútin aýlany kemerinen asyra toltyryp jibergendeı boldy. Qulaqqa ári tanys, ári jaǵymdy, ári yntyq, ári muńdy tatar áni sezim júıesin tegis bılep barady...

— Aýylǵa qashan júresiń deısiz be? Alla qossa, erteń júrip ketermin. Sharýa — elge kerekti tovar alý edi, biraq shaı, sheker jaǵy joq, mata da óte tapshy. Sabyn, sirińke, temir-tersekten ózge mándi nárse bolmaı tur. Degenmen baryn áketemin ǵoı. Elge bul da muqtaj; Jaıyq pen Anqaty túsip ketpeı osynyń ózin jetkizip alǵan jón,— dedi Báıes.

Áńgimege Sálimgereı aralasty.

— Báıeke, tyńda, gramofon sóılep jatyr. Eı, sondaı ádemi mashına. Qojaıyn jaqynda Qazannan ákeldi, «Bıbısarany» qandaı jaqsy oryndaıdy; áı, ózi de jaqsy án. Boıyńdy balqytady.

Ábdirahman úndemedi; terezeden olaı-bulaı ótken adamdardyń beınesine kóz tastap bir qarap aldy da, atyna minýge yńǵaılandy.

— Ábeke, kimder jınalǵanyn bilesiz be?— dedi Sálimgereı terezeni ıegimen meńzep, sybyrlaı sóılep,— tatar býrjýılary men oqymystylary, ishinde bir qazaq doktor bar, kózine pensne kıgen, uzyn boıly ádemi jigit. Meniń qatynym qonaqtarǵa tamaq ázirlesip júr.

— Nemene, Akchýrınniń ákesi qajydan kelip pe, kúmbirletip saıran qurǵandaı?— dedi Ábdirahman, keshe ǵana úlken Akchýrınniń oblystyq Sovdepke kelip: «Bankrot boldyq, biz Ovchınnıkovtardaı dáýletti emespiz, Ábdirahman myrza nalogtan qutqaryńyz» dep jalynǵany esine túsip.

Sálimgereı basyn ızedi.

— Qýanyshy qajyǵa barǵannan da zor. Qonaqta eki tatar ofıseri otyr deıdi, bizdiń qatyn eptep áńgimeleriniń shet jaǵasyn estip qalǵan kórinedi. Maǵan qazir ǵana aıtty: «Bólshevıkterdi sypyrtyp tastaımyz» depti.— Sálimgereı qolyn kenet sermep, bir nárseni ysyryp tastaǵandaı boldy.— Sharap iship jatyr, ústel ústi taýyq pen qaz etine tolǵan... Álgi, Qurbanov ta qaryndasymen osynda. Qalaı, Ábeke, bular jaǵy kúsh aldy ma?

Ábdirahman Sálimgereıge tiktep qarady da, onyń shyn kóńilmen, aıanyshty kúdikpen suraǵanyna, tilektes ekenine ábden kózi jetip:

— Sálimgereı, siz esti adamsyz, men muny kózińizge aıtamyn; maqtaý úshin emes, rasyn aıtamyn. Osy qalada bes myńdaı tatar bar eken, sonyń kóbi adal eńbegimen kúneltip júrgen jandar. Birqatary qyzmet isteıdi, olar da eńbek ıesi. Al, myna Akchýrın sıaqty búkil iri qalalardyń bárinde magazınderi bar, aýyl-qystaqtarda dúkenshikteri bar, saýda jumysyn bir ózi bılegen, qaltasy qalyń tatarlar saýsaqpen sanarlyq. Bulardyń tabysy elden mal men júndi arzanǵa alyp, mata men shaıdy qymbatqa satý arqyly, myna ózderińizdeı tekke jumys istep júrgen adamdar arqyly baılyqty ıgere almaı jatqan joq pa? Ádildik qaıda? Bir adam baıyp, myń adam jarly bolý durys pa? Joq, olaı emes. Kúsh myńnyń jaǵynda. Muny men aıtpaı-aq ózderińiz jaqsy bilesizder, muny men ózińizdiń aýzyńyzdan talaı estigenmin. Bular búgin ústem bolsa, erteń báribir kóp jeńedi.

Saý bolyńyz, men kettim.

Ol atyna minip aldy da, tez qaqpadan shyǵyp ketti.

— Jigitsiń, Ábdirahman, halyq adamy dep mine osyny aıt! Jurt úshin uıqydan bezip, myna myrzalar sekildi emes, rahat, oıyn-kúlkiden mahrum. Mine hurrıatshy adam,— dedi Sálimgereı Báıeske.

— Páterge júr, shaı-sý iship ket dep edim, oǵan da mursham joq dedi. Er azamat. — Báıes rıza bolǵandaı bir mınýt ketip bara jatqan attyń muzdy qardy kútirlete, qarshyldatyp basqanyn tyńdap turdy.

* * *

Vokzal basyn barlap, temir joldyń boıymen ton-teri ıleıtin zavodtar men et kombınatyna baryp qaıtpaqshy edi Ábdirahmannyń oıy, biraq bul nıetten bas tartýǵa týra keldi.

Vokzal men qalanyń eki arasy bes-ondap shoǵyr-shoǵyr jortqan ásker — atty kazaktar eken. Surastyryp, bulardyń qaı jaqtan kelgenin bilip alyp, Ábdirahman qalanyń ishine qaıta kirdi de, oıysyp kelip Samar kóshesimen Jaıyqtyń jaǵasyna shyqty. Alashabyr qary ketken jar basy qaraýytyp kórinedi, kózge keıde toptanǵan atty-jaıaý adam sıaqty elesteıdi. Azdan keıin buǵan da kóz úırenip jazyq pen tóbeniń, jandy men jansyzdyń beınesin aıyra bastady. Ol jar astynyń jalǵyz aıaq jolymen bir shaqyrymdaı jer jortty da, aldy-arty birdeı qamashaý bul joldyń qaýipti ekenin bilip, qyr basyna qaıta shyqty. On mınýttaı eshbir toqtaýsyz, tek anda-sanda ǵana at tizginin tejep, qulaǵyn túre tyńdap, júrip keledi. Jol, shamasy, zavodqa deıin úsh shaqyrymdaı-aq; bıe qulaǵyn qaıshylap qoıyp jele búlkildeıdi. Zavod pen qala ortasynda qadaý-qadaý kezdesetin úıler bar-dy. Sol úılerdiń birine jaqyndap kelgende arǵy jaq tasadan eki salt atty onyń qarsy aldynan shyǵa keldi.

— Toqta! Búl kim kele jatqan?

— Óz adamyń.

Attylar úndemeıdi. Ábdirahman da bir sekýndtaı kidirdi de, qarsy kelgenderdiń oılanyp qalǵanyn paıdalanyp tez de, batyl áreket isteýge bel baılady.

— Jigitter, ózderiń qaıdan? 6-polktyń shtabyna jol silteseńder etti,— dedi, eshbir kúdikti oıǵa oryn qaldyrmaı ózine-ózi palýan túrde.

Qarsy kelgen ekeýi kúbirlese qaldy.

— Kırgız bilem.

— Endi kim dep ediń, sózinen baıqamaısyń ba?!

— Sen óziń qaıdan?— dedi birinshisi endi qazaqsha sóılep.

— General Akýtınnen tyǵyz tapsyrmamen baramyn.

Ekeýi taǵy da kúbirlese tústi; biraq olardyń sózderin bul joly Ábdirahman anyq estı almady.

— Famılıań kim, kırgız?— Salt atty kisi jaqynyraq tónip Ábdirahmannyń júzine úńildi.— Sen ne, áskerı adam ba?

— Shabarman. Famılıam Aıbasov,— dep Ábdirahman aýzyna birinshi túsken sózdi aıta saldy.

Ekeýi oǵan nanǵan sıaqty qımyl kórsetti. Tizginderin tejep, at basyn burýǵa yńǵaılandy.

— Osy jolmen baramyn ba? Kózge túrtip qalsań kórinerlik emes. Adasyp ketpesem qaıtsyn,— dep qoıdy Ábdirahman ábden sendirý nıetimen, zavod jaqty kórsetpeı temir jolǵa qaraı qolyn shoshaıtyp.

— Sol jol,— dedi ilki daýys.

— Rahmet, jigitter,— dep Ábdirahman atyn tebinip jiberip, temir jolǵa qaraı jóneı berdi.

Atty kazak pıketi ekenine onyń kúmáni qalǵan joq. «Qalany qorshap alǵan... Zavodpen eki ortany da qatynassyz qaldyrýǵa aınalǵany...»

Ekinshi kazaktyń:

— Ústinde bylǵary týjýrkasy bar... bólshevık bolyp júrmesin, jýlık...— degen sózin qulaǵy shalyp qaldy onyń.

— Aı, toqta, kırgız!— dedi álgi salt atty, munyń sońynan umtyla túsip.

— Nemene?

— Bizdiń júz basyǵa barasyń, bur atyńnyń basyn.

— Oıbaı, men keshigip qalamyn ǵoı, tyǵyz tapsyrmamen ketip baramyn.

— Joq, joq! Barasyń! Toqta!

— Júz basylaryń qaı jerde?

— Ana zavod kontorynda. Áıda, er sońyma.

Bulardyń jibermeýge bel baılaǵanyn Ábdirahman jaqsy túsindi de jáne zavodta «júz basy» baryn bilip, jalt berýge yńǵaılandy. Ol joldy da, attyń jaıyn da, qarýdyń kúshin de esepke saldy. Jol tegis emes, oı-shuqyry mol... bıe tyń jáne múshelik aǵyny bar... Altyatar oqtaýly...

— Qazir káne qalaı júremiz, bastańyz?!—dedi ol, buıryqty eki etpeı sońdarynan eretin adamsha.

— Bylaı qaraı,— dep ilki sóılegen kazak attyń basyn bura berdi.

Kazak Ábdirahmannyń qalaǵa qaraı quıyndata jónelgenin qapelimde uǵa almaı qaldy da, keıingi jaqtaǵy ekinshisi:

— Toqta, saıtannyń balasy!— dep umtylǵanda ǵana:

— Qýyp jet! Qýyp jet!— dep aıqaı saldy.

Túngi daýys tóńirekti jaryp ketkendeı shyqty, oǵan tarsyldata shapqan úsh attyń dúrsili qosylyp, keshki aıazben tońazyp betin muzdy qar japqan toń jerdi daýys pen dúbir jańǵyrta dúńkildetti.

Ábdirahman qos qýǵynshy sońyna jazyla túskenshe júz qadamdaı oqshaý shyǵyp ketti.. «Iá, bir bále kezdespese qutylarmyn-aq» dep oılady ol. Osyny oılap úlgirgenshe bolmady, shabystyń ekpinimen kózi buldyrap, joldyń sorabyn ańǵara almaı qaldy, tizgini tejeýsiz óz erkine ketken bıe joldyń janyndaǵy jyraǵa kepteldi; tizgindi jıyp, jan-jaǵyn barlap burylyp úlgergenshe bolǵan joq, qos qýǵynshy, qasqyr qýyp elirip alǵan ańshydaı qıqýlap, balaǵat sózdi aýyzdarynan qusyqtaı aqtaryp, kelip-aq qaldy. Attardyń yrsyldaı shapqan dúrsiline, kómeıden qyryldap shyqqan eki kazaktyń zyıtty dybysyna aralas jalań qylyshtyń zýyly ap-anyq estildi. Endi bir mınýt ishinde, múmkin birneshe sekýndtar ótpeı-aq qatesiz qyrqyp túsetin kazak qylyshy jelkege kirsh etetin-aq.

Jyraǵa omyraýlap keptelip, taqym men tizginniń tegeýirini julyp shyǵarǵandaı, tumsyǵymen jer súze julqynyp, tizerleı arǵy jıegine kóterilgen bıeniń bútin denesi dir-dir ete qaldy jáne Ábdirahmanǵa ol qolaýlap qalǵan jylqydaı, úsh aıaqtap siresip turǵan sıaqtandy. Jalma-jan qarǵyp tústi de, tizgindi qarǵa ilip jiberip, oń qolymen qabynan naganyn sýyryp aldy; bir tizerlep otyra qalyp, bıeni qalqanyndaı betke ustap, kezenip úlgergenshe aldyńǵy kazaktyń aty bıeden bir-aq adymdaı jer janap óte shyqty, siltegen qylysh erge sart etti. Kep-keń ordan attyń qalaı yrǵyp ketkenin Ábdirahman kóz toqtatyp qarap baıqaǵan da joq, baıqaýǵa shaqaty da kelmedi. Ol tek jıyrma metrdeı jerden krýg syzyp qaıta oralǵan kazaktyń saqaldy júzi men jalpaq keýdesine, tizgini bar sol qolyna súıep dóptegen nagannyń kishkene aýyzyn týralaı berdi. Altyatar daýsy tún ishinde dara shyqqanmen qaıratyn bildirgendeı «tyńq» ete qaldy.

— Atańa nálet, sarsaqal málǵun...— degen kelissiz bolsa da erlik jiger quıatyn shoqpardaı sóz Ábdirahmannyń aýzynan eriksiz shyǵyp ketti.

Ol kazaktyń saqaldy ekenine jáne saqalynyń jıren — sary ekenine, shalqalaı teńselip baryp, onyń attan yrǵala qulap túskenine kúmán keltirgen joq. Óıtkeni mundaı nysana túgil, oımaqtaı bes tıyn qara baqyrdy on-on bes qadam jerden de qolyn jastyq etip qoımaı-aq «zyń» ettiretin. Sondyqtan ol jalma-jan art jaqtaǵy ekinshi kazakqa oqtaldy. Kazak on bes qadamdaı jer qalǵanda qasqyrsha oraǵyta burylyp aınala tústi de, ıesiz oınap shetke shyǵa kelgen joldasynyń atyn kórip, burylyp ala keri shapty.

Ornynan túregelip, bolǵan oqıǵaǵa jańa ǵana túsine bastaǵan adamsha mańdaıyn sol alaqanynyń syrtymen bir sıpap qoıdy da, Ábdirahman tizginin qaıyryp bıesine minýge aınaldy. Biraq bıeniń oń jaq aldyńǵy aıaǵy jerge súıretilip jatyr edi.

2

Jańa ǵana aıaǵynan qaz turǵan baladaı tik basyp júre bastaǵan Sovdeptiń qolyna kúsh jıyp áli úlgermegenin aq generaldar jaqsylap esepke aldy. Sondyqtan da olar býyny bekýine mursha bermeı, tez tunshyqtyrýǵa umtyldy. Aq kazaktardan quralǵan altynshy polk Orynbordan shyqqan qyzyl otrádttyń jolyn kesip, joldaǵy úlken stanısalar men oblystyń Sovdepke kómek kórseterlik Jaıyqtyń Buqar betindegi pereselender qonystanǵan iri derevnálardy qarmap, ondaǵy sharýa komıtetterin, qurylǵan jerde selen Sovdepterin taratýǵa kiristi; al jetinshi polktyń bólimderi 29-mart kúni túngi saǵat on ekide qalany qolǵa aldy: onyń eki júzdikke taıaý bir toby qalanyń shyǵys betindegi et kombınaty men ton-teri ılep shyǵaratyn zavodtardyń jumysshylaryn baǵyndyrýǵa kiristi, bir toby vokzaldy qorshady, temir jol qyzmetkerlerin qaladan bóldi; qalǵan birneshe júzdik bólinip-bólinip qala ishindegi, kúsh kórseterlik dıirmen men elevatordyń qarýly kollektıvterine, pochta-telegraf jáne oblystyq Sovdep úıine bas saldy.

Ábdirahmannyń kezdeskeni sol zavodqa tóngen atty áskerdiń barlaýshylary edi.

Belgisiz bir sebeptiń jetegimen ol aıaǵy mert bolǵan bıeniń ústinen er toqymyn sypyryp aldy da, biraq ony qaıterin ózi de bilmeı jalma-jan erdi ordyń ishine tastaı berdi. Bul jerden tez ketýdiń keregin oılap, piship aqylǵa salýǵa keltirmeı onyń ishki sezimi jan ushyrǵandaı oqqa ushqan kazaktyń atyna umtyldyrdy. Biraq oqtan shoshynyp, qan ısinen osqyryp, tizginin súırete edireńdep shetke shyqqan at syrt berip Ábdirahmandy mańdatpady; tipti qulaqtaryn jympıtyp teýip jiberetindeı pıǵyl bildirdi.

Ol qalaǵa jaıaý júgirdi. Tún ashyq, qatqyl aıaz qulaq shymyrlatarlyq, júgirip qyzǵan dene, elegizgen jan eshnárse baıqatarlyq emes. Biraz jer júgirgennen keıin ol art jaǵyna qarady: alys býaldyr, kózge ózen jarynyń qara qabaǵy men áregirekte qalǵan úıdiń qaraýytqan beınesi ǵana ilinedi; az demin alyp Ábdirahman artyna jıi qaraılap endi aıańdap keledi. Oń qolda Buzaýlyq kóshesiniń shetki úıleri taıaý, aldyńǵy jaqta Makar dıirmeniniń bıik sulbasy tur, dıirmenge deıin kemi bir jarym shaqyrym jer. Jurt tegis uıqyǵa ketken shaq, terezelerde sham jaryǵy qadaý-qadaý jyltyraıdy. Kóshege túskende de, arttan kazaktar jetken kúnde baspanalap jasyrynarlyq bul jerde tanys úı joq, biraq kez kelgen qora-jaılar, dýaldar boı tasalaýǵa qolaıly sıaqty, jalań ashyq jerden góri áldeqaıda qarasyny mol, kóńilge medeý.

Dıirmendegi jumysshy komıtetine basshylyq etip júrgen oblsovet múshesi Nýjdındi habarlaý úshin Ábdirahman kóshege túspeı, ózen jaǵasymen ketti. Ol artyna bir qarap aldy da, adam beınesi kózge shalynbaıtyn jardyń naǵyz qaraýytqan qarsyz qabaǵymen júgirdi, otyryp qaramaǵan kisige naq janyna kelgenshe kóriner emes. Jar qabaǵy tegis emes, keı jeri sý jyrǵan kezet, jaǵalaı tómpeshik eken, onyń ústine kún kózine jipsigen jerlerde júrgen maldyń, adamnyń izi túsip shuqyrlanyp, jaǵalaı shoqalaq bolyp qalypty. Sol shoqalaqqa súrinip ketip, Ábdirahman jyǵyla jazdady. Alǵa qaraı ekpinmen jer baýyrlaı adymdap baryp, ol eńsesin joǵary kóterip áketti. Aıańdap qarly jerge shyǵyp, taǵy júgirdi. Ultany jyp-jylmaǵaı jeńil qara etik kókshildenip muzǵa aınalǵan qarǵa taıa berdi, qatty júgirtpedi, jaqyn kóringen dıirmen qarasyny baıaǵy kúıinde áli buldyrap tur, qyl eli de jaqyndamaǵan sıaqty. Taıa súrinip, ilgeri umtylyp, ókpesi ushyp aıaǵyn júgirte basyp keledi. Bir mezet beti qatty dýyldap, qulaǵy shýyldap ketti. Ol tura qaldy da, dúrsildegen júreginiń qulaqqa estilerlik qatty-qatty soqqanyn tyńdady, azdan keıin qulaǵynyń shýlaǵany báseńdedi, tynys kúıi túzele bastady. «Shynymen-aq osy aq generaldar men kazak atamandarynyń mereıi ústem bolmaqshy ma?! Bas kótertpeı basyp-janshyp joq ete me?! Shynymen-aq Orynbordan shyqqan qyzyl ásker jetip úlgirmeı me?! Jaǵalaı otrád qurastyryp, derevnálarda sovet uıymdastyryp júrgen Paramonov pen Alekseı Kolostovtar, Epmaǵanbetov pen Morozovtar qaıda? Anaý et kombınaty men ton-teri zavodtarynyń, temir jol men ún óndiris jumysshylarynyń komıtetteri qaıda? Búkil jumysshy kóterilse oǵan qalanyń usaq qolónershileri men oqýshylary dem berip bas kóterer edi. Áttegen-aı, eń bolmasa endi bir on bes kún artqa salsaq, qutyrǵan kazaktarǵa qandy kóbik jutqyzyp shaıqasar edik... kómekke Sarytaý Sovdepi de qol sozar edi. Orynbor áskeri de zaýlap jeter edi. Qalyń qara sharýa da jer úshin, nan úshin, bostandyq úshin tiresip óre túregeler edi...» dep oılady ilgeri aıańdaı túsip.

Qarasy úzilip, bir qaıyrylysta kórinbeı qalǵan múgedek bıe men tizginin súıretken ıesiz kazak aty jaqtan dybys estildi. Dybys birte-birte anyqtalyp, shapqan at dúbirine aınaldy, demin ishine tarta qulaǵyn tosyp, artyna eleýreı qaraǵan Ábdirahmannyń kózine alysyraqta shoǵyrlanyp, birte-birte molaıyp, ulǵaıyp, tún ishinde qatqyl qardy qarshyldata, jerdi dúńkildete, dúbirlete shapqan kóp attynyń qarasy da kórindi. Olardyń bir qatary Buzaýlyq kóshesiniń basyna qaraı oıysqan tárizdi boldy da, bir toby munyń izimen týra shapqan sıaqty kórindi. Jasyrynatyn qarasyn joq, dıirmen alys, endigi úmit jalǵyz ǵana jar... Ol syrǵanaı domalap, jardan tómen júgirdi; biraq jaǵasynda jalǵyz aıaq joly bar ózen jıegine túspedi, tyrmysyp, qaraýytqan qarsyz qara qatqań jardyń áldeqalaı kezdesken bir jyrasymaq qýysyna etpetteı jatyp, basyn tómen buqty, naganyn alyp sol bilegine bir súıemdeı jetesin súıep, jermen-jeksen jatyp qaldy. «Oq az... Jastyq alyp ólýge ǵana jeterlik. Eger de eki já úsh adam bolsa... Tipti tórteý bolsa da eptep qaırat qylyp baǵar em... Eh, jaraqty kúni jaý jolyqpaıdy... Eki nagan, bolmasa vıntovka nege alyp shyqpadym?! Eger de baıqap qalsa kazaktar jardan atymen de túse alady. Ombylaıtyn qalyń qar joq jáne jar tik emes, jataǵan. Ózenniń ústine tússeń taǵaly at muzdyń ústinde-aq qýyp jetedi, arǵy jaǵa kóp jer jáne arǵy bet, tap osy tús jalańash, aǵashy joq jer... Joq, ne de bolsa kórdim, taǵdyr basqa ne salsa da kóndim...» —dedi ishinen sybyrlap, óz daýysyn ol ózi estip qaldy.

Attylar dúrsildep áý derlik jerge keldi. Qarshyldap, muzdy jerge tıgen taǵaly tuıaqtyń dybysy ap-aıqyn, shamasy júz qadamdaı-aq, onan ári emes. Buǵyp jatyp, jar qabaqqa syǵalaı joǵary qaraǵan onyń kózine aldymen eki atty adam kórindi: ekeýi qaz-qatar, úzeńgi qaǵysyp, qasqyr tekirekpen keledi. Attar bir qalypty, bappen yrǵala sermep, aıaqtaryn top tastap, qarasyny sekýnd saıyn ulǵaıyp alpamsadaı, aldyndaǵysyn basyp-janshyp keterlik, jan túrshigerlikteı susty. Ekeýi de dóńnen óte shyqty. Olardyń artynan dara kele jatqan bireý kórindi. Ábdirahman jalǵyzǵa kózin tikti de, alǵa ketken ekeýiniń dybysyna qulaq tosty. Aldaǵy ekeýi qaırylmaı dybystary birte-birte uzap bara jatqan sıaqty, al myna jalǵyz atty tizginin tejeı artyna qaraılap, jan-jaǵyna da shúıile kóz salyp kele jatyr. Onyń art jaǵynda eshkim kórinbeıdi de, eshbir dybys ta estilmeıdi. Ekeýiniń izinde, ne bar, ne joǵyn ańdyp kele jatqan adamsha úshinshi atty aldyńǵylardan on bes— jıyrma sarjan keıin keledi jáne odan jaqyndap ne alshaqtamaıtyn sıaqty, óıtkeni Ábdirahmannyń kózine aldyńǵy ekeýi sál bógelip qalǵandaı boldy da, ony kórip keıingi de naq onyń dóńine kele bergende atynyń basyn kilt tejep, tóbege urǵandaı tura qaldy. «...Kórip qaldy...» dep oılady basyn burynǵydan da góri tuqyrta túsken Ábdirahman. Ol jáne keıinginiń aty ózine qulaqtaryn seltıte qarap, edireń ete túskenin anyq baıqady...

Qatarynan eki ret myltyq daýysy satyr ete qaldy, úshinshi daýys dúńk etip áregirekten shyqqandaı boldy. Túngi salqyn aýanyń tolqyny bıik qarasyndarǵa soǵyp, myltyq daýysyn jańǵyryq kóterip ketti, astyndaǵy qatty toń jerdiń dir ete qalǵanyn Ábdirahman ap-aıqyn sezdi, biraq bul atystyń qaı jerden shyqqanyn ol anyq bilgen joq, tek qana qala jaq Jaıyq bette ekenin shamalady. Birer sekýndtaı-aq ýaqyt ótken sıaqty: atys taǵy qaıtalady, biriniń artynan biri jalǵasa shyǵyp tutas tarsylǵa aınaldy; munyń qulaǵyna ý-shý dabyr, úzdiksiz tarsyl, tunshyqqan dúńkil, taǵy da basqa dybystar qosylyp, bári jınalyp jappaı gýilge ulasyp ketti.

Qoraǵa tónip kelgende qarsy aldynan shyqqan jaısyz aıtaqqa jalt bergen qasqyrdaı, atys daýsyna ereýildeı qulaq túrip sál kidirdi de, kúbirlesip, til qatysyp aldyńǵy eki atty burylyp ala keri qaraı shapty. On sarjandaı jer búıirinde Ábdirahmannyń dál tusyna toqtaǵan keıingi atty da atynyń basyn buryp aldy; ol endi artyna qaraǵan joq, eki joldasyn qanjyǵalaı, áldekimdi balaǵattaı sógip, kijingendeı emine umtylyp, quıryqtasa shaýyp ketti. Ábdirahmanǵa onyń úni tanys sıaqty estilip oıǵa qaldyrdy da, árilep bara jatqan attynyń sońynan basyn kóterińkirep qarady. «Á, baǵanaǵy «Áı, toqta, kırgız!» degen ana attan jyǵylǵannyń joldasy eken ǵoı» dep oılady ol.

Atty kazaktar toqtamastan shapqylap, tún býaldyrynda kózden tasa bola bastady. Sońyna túsken bul úsheýiniń endi qaıtyp keri oralmasyn Ábdirahman olardyń keıingi jaqqa qaraılap asyqqan túrlerinen-aq baıqady. Sonymen birge ol dıirmen bettegi qarýly soqtyǵysty da jaqsy túsindi. «Bul Petr Nýjdın... Búlikshiler qalaǵa jappaı bas salǵan eken. Qalaı da Chervákovke jetý kerek»,— dedi ol. Úsh júz qadamdaı jerdegi tar tabandy temir jolǵa jetkende ol úlken bir bekiniske ıek súıegendeı boldy, óıtkeni qalany shettep júrip otyratyn vokzal men dıirmen arasyndaǵy bul jol atpen de, kólikpen de júrýge sál yńǵaısyz, kóldeneń jatqan bir kedergili qamal sıaqty. «Áttegen-aı, baǵana osyǵan túskende...»

Bul jolmen dıirmen alańyna toqtaýsyz kirýge bolmady. Óıtkeni dıirmen jaqtan shyqqan urystyń qımyly men ý-shýy jaqyndaǵan saıyn aıqyndala berdi.

Alań ústi shoǵyrlanǵan atty ásker, beregirekte shep quryp jata qalǵan adamdardyń qarańǵydan tizbegi kórinedi, dıirmen jaqtan dúrkin-dúrkin atylǵan vıntovka daýysy, jata qalǵan adamdardy jerge buqtyrady da, eki jerden Maksım tyrsyldata ot shashyp, myltyq daýysyn býlyqtyryp tastaıdy. Dıirmenniń arǵy qabatynan shań-shuń daýys, balaǵattaǵan sózder, attardyń shurqyraı kisinegeni, bireýlerdiń qarlyǵa aıǵaılaǵany, tipti kúrsingeni, yńqyldaǵan dybystar kúńgirttene shyǵyp, jan túrshigerlik aýyr únder estiledi...

Ábdirahman oıysyp kelip, bazardyń art jaǵymen eńkeıe júgirdi. Alystan kózge ilikken attylardan qashyqtaı túsip, qalanyń ortasyna qaraı asa berdi.

3

Ispolkom úıinde Ábdirahmandy Chervákov pen Dmıtrıev úreılene qarsy aldy. Qalanyń ishinde bolyp jatqan oqıǵanyń tolyq sıpatyn olar bilgen joq edi. Biraq Ábdirahmannyń entigip, demin zorǵa alǵan, beti qara kúreńdenip, kózderine qan tolyp ketken, jan shoshyrlyq túrin kórgennen keıin Dmıtrıev:

— Otyryńyz, otyryńyz, demińizdi alyńyz,— dedi.

Entigin sál basa túsip, Ábdirahman sóılemekshi bolyp edi — kómeıi qurǵap, tańdaıy keýip, býlyǵyp dybysy shyqpaı qalǵanyn ózi ǵana bildi. Dybystan góri ymmen túsindirip ol Chervákovten sý surady. Sý denege jan endirgendeı boldy, búkil júıe keńip, jazylyp júre berdi...

— Ózen jaqtaǵy jańaǵy kúrsil urystyń aldy boldy... Qalaıda Saratovpen habarlasý kerek,— dep Dmıtrıev júzin Chervákovke qaraı burdy.

Ol oılanyp terezege qaraǵan kúıi otyr. Ábdirahmannyń ne kórip, ne bilip kelgenin aıtpaı-aq shamalaǵandaı.

— Vokzal men zavodtardyń jolyn kesip, aq kazak bólimderi tosqaýyl qoıǵan. Dıirmende urys bolyp jatyr,— dedi Ábdirahman, daýysy shyǵyńqyramaı, sybyrlaı sóılep.

Ol tamaǵyn kenep qoıdy, gımnasterkasynyń jaǵasyn aǵytty.

— Atyń qaıda? Jaıaý kelgenbisiń?— dep surady Chervákov. Ábdirahman qolyn syrtyna qaraı bir siltep:

— At bolsa bir saǵatta-aq aınalyp kelmeımin be, mynanyń qyrqylmaı qalǵanyna qaıranmyn,— dep oń qolymen óziniń jelkesin meńzedi.

Chervákov saǵatyna qarap:

— Bir saǵat emes, seniń baspahanadan ketkenińe úsh saǵat boldy. Qazir saǵat on ekige on bes mınýt qaldy,— dedi.

— Oqıǵanyń tap osylaı bolary bastan-aq belgili edi. Joldastar, endi syrtpen habarlasý kerek. Samara men Saratovqa munda ne bolyp jatqanyn qalaıda bolsa habarlaýymyz tıis.— Dmıtrıevtiń júzin kerosın shamynyń álsiz jaryǵy burynǵydan góri qýqyldaý kórsetti.

— Demek qaqtyǵysyp qalǵansyń ǵoı?— dedi Chervákov Áıtıevke.

— Soǵan jaqyn...

— Kóp adam ba?

— Joq, asa kóp emes. Eki adam edi basynda... sońynan kóbeıip ketti.

— Men jańa pochtaǵa baryp qaıttym, onda Voıskonyń ofıseri otyr, telefon men telegraf qatynasyn baqylaýǵa alǵan. Meni arǵy ishke kirgizbedi, tipti ózimdi kidirtýge áreket jasady... Qazir qasyma bir-eki jigit ertip sony rettep qaıtamyn,— dedi Chervákov Ábdirahmanǵa. Ol Dmıtrıevke burylyp: — Petr Astafevıch, siz osynda bolasyz ǵoı?

— Bolamyn, telefondy kútemin...

Úsheýi de únsiz. Jarǵa ilgen saǵat tyq-tyq soǵyp tur. Túngi on ekige taıaý. Syrtta ýildegen yzǵyryq jel tura bastaǵan. Tereze áınekteri syrt-syrt, keıde zyńyldap ketedi.

— Men de birge baramyn. Munda otyrǵanda bitetin is te shamaly... Múmkin onda ofıser jalǵyz bolmas...— dedi de, Ábdirahman ornynan turdy.

Dmıtrıev úndemedi. Ol zyńyldaǵan áınekten qulaǵyn almaı aıaǵyn tez basyp úıden shyǵyp ketken Chervákovti, sońyndaǵy qorbańdaý aıańdaǵan Ábdirahmandy oıly kózimen uzatyp saldy.

Pochta-telegraf úıiniń ishi syrttan qaraǵanda typ-tynysh jaı qalpynda kórindi de qarańǵy korıdorǵa aldymen Chervákov, oǵan jalǵas Áıtıev kirdi. Qarýly eki jaýynger olardyń sońynda kele jatqan kúıi esikke tónip kelip, ıyqtarynan túsirip vıntovkalaryn qoldaryna aldy. Olar ishke kirip úlgirmesten korıdorda áldene sart ete qalǵandaı boldy da, bulardyń qulaǵyna dúrsildegen, topyrlaǵan adamdardyń qımyly, yńqyldaǵan dybys, abyr-jubyr estildi...

Aldyndaǵy Chervákovtiń ne bolǵanyn, oǵan qarańǵy jerde bas salǵan adamdardyń ne istegenin Ábdirahman ańǵarǵan da joq jáne kóre de alǵan joq. Ol tek birneshe adamnyń úıme-júıme bolǵanyn kózi shalyp qalyp, keri shegine berip edi, basyna tóngen myltyqtyń qundaǵy aýytqyp sol ıyǵyna sart etti; tula boıy mıdan ótkendeı qan qaqsap ketti de bir mezet sol jaǵy tutas uıyp qalǵan sıaqtandy; jan dármen shalqalaı esikke tirelip, syrtqa qaraı tolyqsyp ketken kezde muny arttaǵy eki jaýyngerdiń biri ustap qaldy. İshki jaq dúr etip esikke umtyldy. Jaraqatty Ábdirahmannyń izinshe ilese shyqqan eki adamnyń birine qyzyl jaýynger shtygyn oqtalyp tura qaldy, biraq keıingi jaqtan kımelep taǵy bireýlerdiń umtylǵanyn kórdi, ol aldyńǵynyń keýdesine naızasyn suǵyp alyp, ekinshisine sermedi; naıza tıgen jaý yńq etip qulaı ketti de qalǵandary sheginshektep ishke tyǵyldy.

Bul kezde Ábdirahmandy súıegen jaýynger bes-alty qadam jerge ony qoltyqtaı jetektep, shetke alyp shyqty. Kútpegen jerden kezdesken páleni Ábdirahman jaqsy túsindi, jaýdyń bireý emes, áldeneshe adam ekenin ol jaqsy ańǵardy,— Men óz basymdy ózim qorǵarmyn, anaǵan umtyla kór,— dedi ol soldatqa, esik aldyndaǵy aıqasqandardy meńzep.

Jaýynger shtykpen oqtalyp, qaırat kórsetken joldasyna júgirgende ishki jaqtan saý etip shyǵa kelgen onǵa jýyq qarýly adamdar ekeýine bas saldy. Myltyq atýǵa mursha bermeı olar jan-jaqtan qorshaı umtylyp, ekeýimen qoldasyp urysyp ketti.

Sol qolyn kóterdi de, qozǵaı almaı ornynan bir qyryndaı jyljyp, Ábdirahman ekinshi úıdiń qaqpasyna qaraı oıysa berdi; oń qolymen qabynan sýyryp altyataryn aldy, kópke deıin syńar qoldap onyń kiltin asha almaı áýre boldy, jetesin aýzymen tistep turyp, zorǵa dep ashty. Osy kezde dúrsildegen at dúbiri estilip, tar kósheniń buryshynan Gýbernator kóshesine lekip shyǵyp jatqan atty áskerlerdi kórdi. Pochta úıiniń janyndaǵy alasalaý úıdiń qaqpasyna jabysa, arqasyn súıep turyp birneshe sekýnd ýaqyt ishinde ol ne isteý kerek ekenin oıǵa júgirtti.

«Jalǵyz qolmen tórt oǵy bar altyatar jaý qorshaýynda qalǵan joldastarǵa qansha kómek kórsetpekshi?.. Sonda da...»

Atty áskerler úlken kóshege shyǵa ekige jarylyp, bir bólegi ıspolkom úıine qaraı shubatylyp, jortaqtaı jóneldi de, ekinshi bir toby abyr-jubyr shyqqan jaqqa — myna qoldasyp urysyp jatqandarǵa qıqýlaı umtyldy. Attylar tónip kelip te qaldy. Onyń kózine qarańǵyda jarq-jurq etken jalań qylyshtar aıqyn kórindi... Qaqpaǵa jabysyp turǵan kúıi ol ıyqtap ashyp, ishke kirmekshi boldy, biraq arǵy jaǵynan shynjyrlap bekitken, tek qana eki arasyna judyryq sıarlyqtaı alshaq qalyp, nashar qabysqan eski qaqpanyń jaqtaýy jibermedi, ol oń ıyǵyn, basyn zorlap tyǵa berdi. Birte-birte uıyǵany aıyǵyp, endi jany kire bastaǵan sol ıyǵynyń syrqyraǵanyna ol qaraǵan da joq.

Ispolkomnyń áskerı komısary Nýjdın uıymdastyryp úlgirgen shaǵyn otrádtyń kópshiligi teri-ton zavodtarynda edi, al jıyrmaǵa tarta jaýynger erkimen jazylǵan dıirmen jumysshylary bolatyn. Baspahanadaǵy májilisten keıin Nýjdın zavodtarǵa adam jiberdi de, ıspolkom úıin kúzetýdi mılısıonerleri men Shamsýtdınovke tapsyryp, ózi dıirmenge ketken. Jarty saǵatqa jetpeı-aq ol on segiz adamyn jınap aldy, biraq pýlemetshi Alekseı Petrovtyń esin tandyratyn eski bezgegi kúnde ustap, úıinen shyǵa almaı qaldy. Petrovsyz-aq paıdalaný nıetimen pýlemetti bir saǵattaı áýrelep, is shyqpaǵannan keıin ol jaýyngerlerge mindetterin túsindirdi. Sapqa tizip, olardy ıspolkom úıine qaraı alyp shyqty. Bazar alańynan aspaı-aq qalaǵa tus-tusynan ańdap engen atty kazak júzdikteriniń bir bólimi tótenshe kezdesti de, olarǵa qarsy shabýyl jasady.

Vıntovka jáne qol granatalarymen qarýlanǵan qyzyl otrád atakalaǵan kazaktardy mańyna jýytpaı qarysa qarsylyq kórsetti. Biraq kazaktar toby molaıa berdi de, ıspolkom úıi qashyq boldy. Sondyqtan kúshi basym jaýǵa alańda turyp tótep bere almaı Nýjdın dıirmenge keri shegindi de bıik dýaldy, berik qaqpaly astyń skladyna enip bekinip aldy.

Júgirip kele jatyp, túndegi Ábdirahmannyń kórgen shaıqasy osylardyń sheginip dıirmenge qaraı yǵysqan kezi edi.

Tań atqansha álsin-álsin atakalap, qaqpaǵa dúrkin-dúrkin umtylǵan kazak júzdikterine bular qatty toıtarys berýmen boldy. Ekpindegen kazaktardyń árbir umtylǵan saıyn besten-onnan adamdary qaqpaǵa jetpeı jýsap qalyp jatty. Alaıda, tań aldynda kazaktardyń pýlemetshileri kelip dıirmenniń tórt jaǵynan birdeı úzdiksiz sytyrlatyp oqtan burshaq jaýdyrdy. Kún shyǵa jaý skladtyń ishine de endi, oq-dárisi sarqylǵan, qansyraǵan, azaıǵan álsiz otrádtyń onnan astamyn oqqa ushyryp, qalǵandaryn qolǵa túsirip, túrmege aıdady. Sonyń ishinde oń ıyǵy men sol qolyna oq tıip jaralanǵan komısar Nýjdın de ketti.

Ispolkom úıiniń kire beris korıdoryna pýlemet ornatyp, astyńǵy qabattyń esik, terezelerine birden-ekiden jaýynger mılısıoner qoıyp, Shamsýtdınov tań appaq atqansha aq kazaktardyń aıaǵyn ilgeri bastyrmady. Chervákov pen Áıtıev ketisimen izinshe ıspolkomǵa Iakovlev kelgen. General Mıheevten shyqqannan keıin ol: «Bári meniń aıtqanymdaı bolyp shyqty, bulardyń istegeni naǵyz ańǵyrttyq adym» dep Dmıtrıev pen Chervákovty aıyptap ıspolkomǵa da kelmegen. Voısko basshylarynyń qalaı qabyldaǵanyn jáne onda bolǵan áńgimeni qaldyrmaı Áıtıevke aıtyp berdi de, Iakovlev kópke deıin páterinde jatyp alyp edi. Qazir ol Dmıtrıevke oıyndaǵy plandaryn aıtpaqshy boldy da, biraq túnerip ketken predsedateldiń yzǵarly júzin kórip qaldy.

«Opasyz myljyń» degen sózdi Dmıtrıev te onyń betine aıtyp tastaı jazdady...

Munan keıin ekeýine bettesip sóılesýge ýaqyt bolǵan joq. Sovdep úıin aq kazaktar aınala qorshap aldy da, Dmıtrıev tómendegi Shamsýtdınov pen jaýyngerlerge pyx berip kóbinese solardyń janynda boldy.

Áldeneshe ret aq kazaktar atakalaýǵa áreket jasasa da, yńǵaıly ornatylǵan pýlemet kóshe jaqtan kelgen jaýdy jerge buqtyryp ydyrata berdi. Kóp ýaqyt ótken sıaqty boldy. Tereze kógis tartty. Atys ta tolastady. Biraq alystaǵy dúbir, jaqyndaǵy qadaý-qadaý shyqqan vıntovka daýysy basylmady.

— Báribir qolǵa túsiredi, sondyqtan ólip túskennen tiri berilgen artyq dep bilemin. Bizge ýaqytty utý kerek. Múmkin, syrttan qarýly kúsh kelip úlgirer,— dedi Iakovlev.

Dmıtrıev tómengi qatardaǵy oq byt-shytyn shyǵarǵan terezelerge shkaftardy súırep ákelip, qaza tapqan eki jaýyngerdi baspaldaqtyń astyna ornalastyryp, joǵaryǵa jańa ǵana shyǵyp, entigin basyp otyr edi. Ol Iakovlevtiń sózine qulaq qoıǵan joq. Dúrsil shyqqan kórshi bólmege umtyldy. Dmıtrıev esigin ashyp úlgirmesten qatardaǵy bólmege aýla jaqtan kelip, terezesine basqysh qoıyp kirgen kazaktardyń qylyshtaryn, nagandaryn kórdi, olar samsap shyǵa keldi de:

— Kóter qoldaryńdy!—dedi.

Dmıtrıev keıin shegine berdi, biraq qolyn qaltasyna aparyp úlgirgenshe taıaý kazaktyń nagandy judyryǵy shekesine sart ete qaldy da, eseńgirep baryp qos qoldap jarǵa súıendi. Ekinshi bireýleri ári asyp baryp, eki qolyn joǵary kóterip turǵan Iakovlevti de soǵyp-soǵyp jibergenin bul kórgen joq.

SEGİZİNSHİ TARAÝ

1

Ap-ashyq kúnderde de sahyrada aıaq astynan qara quıyn shyǵa keledi. Shańdy, shóp-sheleńdi burqyrata úıirip boıyna jınap alyp, naızadaı shanshylyp quıyn júıtkip aýylǵa tónedi. Qarasynǵa jaqyndaǵan saıyn órshelenip kóń-qoqyrdy asty-ústine shyǵara qoparyp, jolynda kezdesken jeńil-jelpi úılerdi jyǵyp ketedi; dúnıeni shashyp, aıaq-tabaqty qıratyp, aıran-súttiń betin qoqymǵa toltyrady; adamnyń beti-júzin topyraq shańmen qap-qara qylady; oıda joq jerden maǵynasyz álekke túsiredi, keıde maıa-maıa shópterdi tóńkerip tastap, shashyp boratyp, áldeqaıda ushyryp áketedi. Quıynnan órt te shyǵady. Al órt ústine kezdesse ony údetip, ulǵaıtyp qabyndatyp jiberedi. Halyq ony adamǵa qas jyn men shaıtannyń álegi, «túý páleket!» dep sý shashyp shyǵaryp salady. Qulaǵan, qıraǵan zattaryn oryn-ornyna jóndep qaıtadan qoıady, shashylǵan nárselerin jınastyryp jatady...

Ańsyzda bas salǵan aq kazaktardyń álegi úlken bir apatty qara quıyndaı boldy. Qalanyń asty-ústine shyǵyp, qandy búlinshilikke uryndy...

Kóshelerde ersili-qarsyly josyǵan aq kazaktardan boı tasalap, tań ata Ábdirahman dármensiz qolyn salbyratyp Sennaıa kóshesindegi qyrdan kelgen kazaktar toqtaıtyn páterge jetti.

Biraq ol jerde tintý, qýdalaý bastalǵannan keıin aýladan-aýlaǵa jyljyp ishki jaqpen dúkenshi Sálimgereıge bardy. Hal-jaıdy aıtpaı-aq túsingen Sálimgereı sál oılanyp turdy da:

— Panalaıtyn jer bar, sklad qaraýylshysy Kamalı qarttikine baramyz,— dep qolynan jetektep Akchýrınderdiń aýlasyna engizip, flıgel úıdiń art jaǵyndaǵy eleýsiz, terezeleri tuıyq dýalǵa tıip turatyn kishkene úıge alyp keldi de, ózi ishke kirip qojaıynmen sóılesip qaıta shyqty.

 

— Senimdi qart, adal jan, osynda aıaldańyz. Haýiptenbeńiz, eshkim de kelmes,— dedi Sálimgereı. Qalbańdaǵan Kamalı qart Ábdirahmandy tanys adamdaı jaıdary júzben qarsy aldy.

— Men sizdi jaqsy bilemin, joǵary shyǵyńyz. Ǵabdirahman myrza,— dedi qart basyndaǵy taqıasyn túzeı túsip.

Jaı ǵana basyn ızep Ábdirahmay qarttyń sózin maquldaǵandaı shyraı berdi, biraq ózi úndemedi.

— Men sizdi kórdim, buryn da kórdim, Ǵabdirahman myrza. Bazarda halaıyqqa sóz sóılegende kórdim, óte shattanyp turdyq. Jamaletden qart ekeýimiz, Saǵıttiń dúkeni artynda; arǵy juma kúni,— dedi sózýar qart; suıyqtaý shoqsha saqalyn sıpap qoıyp.— Qarshyq, shaı qaınat.

Eki kisilik kishkene sákige otyra ketken Ábdirahman aıaǵynyń uıyp aýyr tartqanyn, denesiniń del-sal bolyp qısaıýǵa eriksiz beıimdele bergenin jańa ǵana sezdi. Bir táýlik boıy tize búkpeı ushy-qıyry joq ispen, jantalasa qımyldaýmen qatty sharshaǵan, talǵan tán tamaqqa da qaratar emes.

— Rahmet, aqsaqal, eshnárse de ishpeımin, áýre bolmańyz...

— Shaı ishpeseńiz, toqmash ishińiz. Qarshyq, ysyttyń ba, keltir tezirek?!

Qaljyrap qalǵı bastaǵan Ábdirahmandy kempir-shal qoıar da qoımaı dámdi etip pisirgen etti salmamen syılady. Tamaq iship bolǵansha qart tynbaı sóıledi. Eńkeıińkiregen kári denesin pysyq ustap, qoldaryn sermeı túsip, sózin qımylmen uqtyra aıtady:

— Siz sol bazarda, Saǵıttiń dúkeni artynda sóılegende bek shattandym. Jamalı qart meni túrtip qoıyp: «Vot nastaıashı bizdiń kisi»,— dedi. Ol da bek shattandy. Nege shattanbasyn, bul baı alpaýyt Makarovtar men kúlli Oraldy bılegen Karpovtar musylmandy adam dep sanamaıdy, oramda olardyń balalary rısak saldyryp, músápirlerdi atqa taptatady, ondaı jaýyzdardy halyq obýzdat etkendi tileıdi. Áne sen sóılediń, Ǵabdirahman myrza, ıoq, Ǵabdirahman ebdásh...— Qart Ábdirahmanǵa jaqyndaı tústi...

— Eı, allasy, qart, saǵan ne bolǵan, ashaýǵa da bermediń endi,— dedi kempir.

— ...Qarshyq, nastoıashı hýrrıat jańa boldy dedim úıgá kelgánsin. Álgi Ǵabdirahman halyqqa sóz sóıládi Saǵıt dúkeniniń artynda, bazarda dedim. Bek támlı sóıledi dedim. Gaspada ıoq, zorlyq bolmı. Atty kazak, mýjık, qazaq, tatar bári bir pravaly bolady dedim. Mine hýrrıat!— dedim. Qarshyq: «Qaısy Ǵabdirahman, tigi Salahıtdın abzıniń Ǵabdirahmany ma?» dep suraıdy. Men oǵan: ıoq Qarshyq, sen aqylyńnan bútindeı shatasqansyń. Salahıtdınniń Ǵabdirahmany tolki biletiniń. Salahıtdınniń Ǵabdirahmany arshylǵan kókánı ashı da bilmı. Ol emes, Qarshyq. Álgi qazaq Ǵabdirahman, kádimgi Áıtıev Ǵabdirahman desem, ol: «Tigi qara Ǵabdirahman ba?»— deıdi...

Tarelkamen tamaq alyp, bólmege qaıta kirgen kempir:

— Ioq, sen ımenıı solaı dediń, tigi qara Ǵabdirahman ba? dediń al, men: qara dep, myna men de qara, sen de qara, qazaqtyń bári qara, tatarlarda da bar qara. Hekmat qaralyqta emes, aqylda bar hekmat. Mine Ǵabdirahman Áıtıev aqyldy adam dedim...

— Eı, allasy, qart, men de aıttym bıt, aqyldy kishi dep...

Ábdirahman myrs etip kúlip jiberdi.

— Men aıttym, aqyldy kisi arator bolady dep. Ǵabdirahman arator. Bek jaqsy sóılediń malaı, Alla taýfıq bersin...

— Alla, taýfıq bersin,— dedi kempir de qosyla.

— ...Sol, endi, taýfıq bersin,— dep soza tústi áńgimesin qart.— Sońǵy kezde bazarda da, Makar dıirmeniniń túbinde de halyqqa sóz sóıleýshiler bek kóp. Kazak atamandary da sóıleıdi. Olar: Rossıa! Imperıa! dep átesh kóbik qyshqyra. Al bizdiń Ǵabdirahman buryn hamanda qorlyqta bolǵan, ezilgen mujyqtar men qazaqtar, tatarlar men bashqyrlar qol ustasyp teńdik alýy kerek dedi. Qarshyq, munyń qaısysy ǵadalat sóz. Alpaýytlarny padderjat etken durys pa? Álde músápirlerdi jaqtaǵan durys pa?

— Áı, qart, óziń bilesiń endi.

— Álbette ózim bilemin, nasharlardy jaqtaǵan ǵadalat, sen ony jaqsylap túsinip qoı, Qarshyq.— Ábdirahman qarttyń shyn peıilmen qurmettep, qaltqysyz maqtap, oıyndaǵysyn aıtqanyna ishteı rıza boldy. Biraq uıqydan qaljyrap, sóılesýge shamasy kelmedi.

— Abzı, kóp rahmet. Aıyp bolmasa, men azdap aıaldaıyn,— dedi ol, as qaıyryp jatyp.

— Jaqsy bolady. Jaqsy bolady.

— Ruqsat etseńiz, ana sákiniń ústine qısaıaıyn.

— Ioq, ıoq. Krovatqa jatasyz, ana jaqqa. Qarshyq, krovatqa tósek sal!

— Joq, abzı. Maǵan edenge salyńyz, ana pesh janyna, óıtkeni bóten bireý kelse bir gospodın jatyr dep oılar.

— Pesh arty jyly, bek ıahshı,— dedi kempir ilese, kórpe jastyqqa toly krovat ústin qorǵaǵandaı qýanǵan pishinmen.

— Eger meni bóten bireý kórip bul kim dep surasa, Kópirli-Ańqatydan tovar alýǵa kelgen Akchýrınderdiń dúkenshisi, astyq tıeýge kólik kútip jatyr dersiz. Esimi Báıes Mahmetuly degen qazaq deńiz, umytpańyz. Báıes Mahmetuly,— dep Ábdirahman qartqa qarap kúlip qoıdy.

— Túsinemin, túsinemin,— dedi qart qalbalaqtap,— Báıes Mahmetuly... Kópirli-Ańqaty saýdageri... Siz Báıes saýdagerge uqsaısyz. Onyń murty qara, júzi de... Tolko shashy ıoq.

— Durys, durys, júzi de qara...

Basy jastyqqa tıisimen-aq Ábdirahman qor ete tústi.

2

Marfa Bykova túni boıy kóz ilmeı shyqty.

Sińlisi Evdokıa keshinde úıge otty myqtap jaǵyp, ystyq tamaqpen syılap, pesh ústine tósek salyp berip edi, biraq bir tún, bir kún bala embegen emshegin sút kernep, syzdap jatqyzbady. Oqtyn-oqtyn sút shaptyra berdi. Qaıta-qaıta ýqalap Marfa keýdesinen eki qolyn almady. Onyń ústine kúndiz qyzýmen bilinbegen búkil dene qazir qol tıgizer emes, jilinshik syrqyrap, aıaqtyń bulshyq etteri úzilip aýyrady; qos taban, ókshe tegisimen kúldirep ketken.

Sińlisiniń kúıeýi úsh jyl German soǵysyna qatysyp, kelgenine bir-aq jyl bolǵan frontovık edi, onyń eki kún qatar ustaıtyn bezgegi bastalyp, kúıip-janyp tór úıde jatyr. Anda-sanda sandyraqtap qoıady; sýsyndy úzdiksiz ishedi. İńir qarańǵysynda oǵan, dıirmenge shaqyryp, joldasy kelip ketti, biraq ony Alekseı Petrov zorǵa tanyp, basyn ızep amandasty...

Dmıtrıevpen kezdesip, hatty onyń qolyna tabys etkennen keıin áıeldiń kóńili jaılasqandaı bolyp, oblystyq mekeme basyndaǵy úlken ákim járdem kórsetedi, Ignatty bosatýǵa kómektesedi dep senip edi, biraq qalanyń astyn ústine shyǵarǵan túngi oıran Marfanyń bul úmitin kúıretip jiberdi. Bul oqıǵa oǵan aspan jerge túskendeı áser etip, qatty qorqynysh qushaǵyna endirdi; úreıi ushyp, ol qaıta-qaıta shoqynyp, duǵa oqı berdi; keshegi qylyshqa týralǵan jandaı, qandy qoıyrtpaq qarǵa aralasqan, kesilgen bas, yńyrsyǵan jan shubatylyp, tizbektelip kóz aldynan tartyla berdi...

Tań atqansyn ol ornynan túregelip, kıinip syrtqa shyqty, kóshe jansyz kórindi. Dushpandardyń qolynda ketken kúıeýin, jalǵyz qalǵan kári enesin, alpys eki tamyrdy ıitken sábıin oılap, ol qaqpa túbinde uzaq otyryp qaldy...

Saı-súıekten ótkize sarnaǵan áıel daýysy Marfany selk etkizdi — ol ornynan ushyp túregelip, júgirip kóshege shyqty. Qatardaǵy kóshede bireýi basyn qoltyqtaı kóterip, endi ekeýi belinen jáne eki aıaǵynan qushaqtap úsh kisi bir ólgen adamdy alyp bara jatyr. Ólgen adamnyń beti tómen qarap basy qısaıyp ketipti de, eki qoly jer tireıtindeı sereıip, súıretile salbyrap barady.

Sarnaǵan áıel qaqpadan júgire shyqqan boıy ólikke jaqyndap keldi de, etpettep kósheniń qarly, muzdy, shoqalaqty qatty jerin qusha jyǵyldy. Onyń sarnaǵan daýysy tunshyǵa, kúńirene shyqty. Qasyndaǵy qaqpalardan kóıleksheń jalań bas, aıaqtaryna shabata galosh ile salǵan erkegi, áıeli aralas adamdar órip shyǵyp jatyr. Úlkenderdiń ara-arasymen alǵa qaraı júgirgen balalar, az ýaqyttyń ishinde ólik kótergenderdi halyq qorshap aldy. Terezelerdiń ashylǵany ashylyp, ashylmaǵandarynyń perdeleri túrilip, áınekke jabysa qaraǵan better jybyrlap tur.

Marfa etpetteı qulaǵan áıeldiń qasyna kelip basyn kóterdi, súıemeldep ony ornynan turǵyza bastady. Eki ıini solqyldap áıel basyn joǵary kóterip alyp, Marfanyń betine qadala qarady: eki kózi uıasynan shyǵyp, bedireıip ketipti, maǵnasyz tóńkerilip jan úreıi ushqandaı jaltyldaǵan qarashyq adam záresin alarlyq, ún salǵan daýysy onan da ótken...

— Shıedeı jannyń ishindegi bas kótergen jalǵyz erkek... kimge tastap kettiń bizdi... Úı tolǵan qý jetim... Ózekten óterlik zarly ashshy ún áıeldiń keýdesinen jalynsha qabyndap shyǵyp jatyr.

— Sen ólgenshe men nege ólmedim? Sorly basym qaldyń qaıǵyryp... Qaıda baryp kún kórem?..

Qoltyqtaı súıemeldep áıeldi Marfa qaqpaǵa jetkizgende aldynan bir áıel shyǵyp qushaqtap, úıge jeteledi. Áıel shashyn jaıyp jiberip zar qaqty.

— Jiberińder, men de ólem. Qaıdasyń, Andreı... qaıdasyń, baýyrym...

Arǵy jaǵyn estýge de, bul qandy ólikti kórýge de Marfanyń júregi shydamady, qaqpadan tez keri shyǵyp, ol keshegi Dmıtrıev otyrǵan eki qatarly úıge, úlken kóshege qaraı júgirdi. «Tym bolmasa Ignattyń bir habaryn bilip ketsem...» degen oı onyń eki qoltyǵynan demep, aıaǵyn jerge tıgizbeı alǵa qaraı ushyra berdi. Adamnan saıabyrlaý, tanymaıtyn bir jińishke kóshemen keshegi ózi kórgen úlken kóshege shyqqanda kózine aldymen eki jerde shoǵyrlanǵan adamdar, tártipsiz ersili-qarsyly shapqylaǵan atty áskerler tústi. Taıaýdaǵy shoǵyrlanǵan adamdarǵa kelip ol shetkerirek turǵan bir áıelden:

— Dmıtrıev joldas turatyn úı qaısy?— dep surady.

Áıel munyń betine tańdanǵan pishinmen qasyn kere qarady da:

— Qalada kim kóp, Dmıtrıev kóp. Qaı jerde isteıtin Dmıtrıevti suraısyń?— dep Marfaǵa ol qarsy suraý qoıdy.

— Jańa úkimet bastyǵy,— dedi Marfa batylsyzdaý únmen.

— Á...— dedi ekinshi áıel sozyp.— Áne, tyńda, ana advokattyń ne aıtyp turǵanyn... túsinesiń.

Uzyn qara beshpet sıaqty jaǵasy ashyq palto kıgen, basynda bıik qara qalpaǵy bar, kishirek kelgen bir adam árbir sózin daqpa-daqtap uǵyndyra, kóptiń qulaǵyna jetkize, joǵary kóterip qaǵaz oqyp tur:

— Azamattar! Atamandar men generaldar jaýyz Nıkolaı patshany qaıtadan taqqa otyrǵyzbaqshy! Qaıtadan... túsindińder me?— dep qara qalpaqty jurtqa qarap qoıdy.— Qaıtadan taqqa otyrǵyzbaqshy. Jumysshy men sharýany, búkil halyqty ezip kelgen pomeshıkter men kapıtalıserge qaıtadan bılik alyp bermekshi. Qaıtadan bılik... esittińder me? Atamandardyń qara nıetine jol bermeńder! Túsinikti me?..

— Túsinikti!

— Durys jazǵan.

— Jaýyzdarǵa jol bermeý kerek.

— Raqmet advokat. Órkeniń óssin!— dep shýlasty jurt.

— Meniń sózim emes, halaıyq. Bul myna úndeýdiń sózi. Sony oqyp turmyn...

— Raqmet!

— Sender oqyp ber dep suraǵansyn, oqyp berip turmyn...

Toptanǵan halyqtyń deńinen ótip bara jatqan eki áskerı adam attaryn baýyrlaı qamshylap, burylyp kelip toptyń ishine kire berdi.

— Bul ne top? Tara!

Tebinip-tebinip jiberip, atpen omyraýlata kelip bireýi:

— Ákel munda, ne qaǵaz!— dep aıqaılady qara qalpaqtyǵa qarap.

— Myna halaıyq oqyp ber degensin...

Qara qalpaqtynyń qasynda turǵan iri deneli shal úndeýdi qyzǵanǵandaı jalma-jan qoınyna tyǵyp, áıelderdiń qalyń ortasyna qaraı kire berip edi, kórip turǵan ekinshi áskerı adam:

— Kári saıtan, ákel beri qaǵazdy,— dep atpen tóne tústi.

Ol japyrylyp jol ashqan toptyń ishindegi bir uzyn boıly jas jigitti qamshymen tartyp ta jiberdi. Jurt dúrlige jóneldi.

— Usta anany!— dep qamshyly joldasyna qara qalpaqtyny kórsetti de, ózi úndeýdi qoınyna tyqqan shaldy taqymdap kelip, eńkeıip jaǵadan aldy.

Shal eńserilip kelip, attyń omyraýynyń astyna tirsekteri maıysyp qırań ete tústi, biraq at ústindegi adam onyń jyǵylýyna yryq bermeı, jaǵasynan ustaǵan kúıi súırelep, kósheniń ortasyna alyp shyqty.

— Erik alǵan qarańǵy halyq ómirde ne bolyp jatqanyn bilgisi keledi. Men ana kárıa oqyp ber degensin, oqyp túsindirip turmyn myna jurtqa... bul qandaı ozbyrlyq?! Bul baryp turǵan beıbastaqtyq! Bul pravony taptaǵan zańsyzdyq! Búl prosveshenıaǵa qarsylyq. Bul taǵylyq!— dep qara qalpaqty qarashubar kisi narazylyq sózderdi jaýdyryp jatty.

Sol eki arada tolyp ketken aq kazaktar, jınalyp qalǵan kóshe adamdaryn qoısha ıirip, qamshylap aıdap qasyndaǵy qaqpany ashyp, japyra, janysha, shýlata aýlanyń ishine qamady. Shaldyń qoınyndaǵy úndeýdi sýyryp alyp jáne qaqpaǵa japsyrylǵan birneshe jarnamalardy sydyryp túsirip, qara qalpaqty advokat pen iri súıekti kári shaldy Gýbernator kóshesiniń boıymen tórt salt atty kisi «Qyryq turbaǵa» qaraı qýalady.

Besten-onnan kóshe-kósheniń boıynda baqylaýshy atty dozorlar turyp qaldy, birer saǵattyń ishinde-aq qala ishi bas qosyp shoǵyrlanǵan adamnan arylyp, jym-jylas boldy.

Keshikpeı arnaýly adamdar shyǵyp Voısko úkimetiniń: «İshki tártip jónge salynǵansha qala soǵys kezindegi halge kóshirildi dep eseptelinsin. Keshki saǵat altydan erteńgi saǵat toǵyzǵa deıin kóshelerde beıseýit adam júrmesin!»— degen buıryǵyn taratty.

Bul arnaýly adamdar qalanyń kórnekti jerlerine buıryqty jaǵalaı ildi; eski qulaqtandyrý, úndeý, jarnama bitkenniń bárin tegisimen sypyryp alyp qaqpa, esikterdi Voısko úkimetine qarsy qaǵazdardan tazartty. Osy «tazartýdyń» ústinde tártip ornatýshy ásker ókilderi Qurbanovtyń úıine qydyrystap kelip, ne ishke kire almaı, ne páterine qaıtyp kete almaı daǵdaryp turǵan Hakimdi kezdestirdi. Stýdent ekenin bilip, aq kazaktar ony aınala qorshaı qaldy. Bireýi attan sekirip túsip, qaqpaǵa japsyrylǵan jarnamalardy sypyryp alyp, jalma-jan Hakimniń júgirip kelip murnyna taıady da:

— Munda ne jazylǵan, oqy?!—dedi.

Hakim onyń shyn nıetin túsinbeı, shynymen bilgisi kelip tur ma dep, jarnamany sydyrtyp oqyp shyqty.

— Kim jazǵan muny?

— Famılıasy jazylmaǵan, kim jazǵany belgisiz,— dedi ol keri sheginińkirep.

— Muny japsyrǵan kim?

— Bilmeımin...

— Jádigóısýin, kitap mújigish dinnen bezgen! Tús alǵa!

Attylar Hakimdi aldyna salyp, okrýjnoı sottyń úıine jetip qalǵan advokattarǵa qaraı júrgizdi. Ústi-ústine jekirip, atpen omyraýlatyp ókshesin bastyra qýalap ketti. Birer qaıtara qazaq qamshysy juqa kıimdi arqany osyp-osyp ta jiberdi. Sol úıiniń deńinen asyp, qalanyń shetindegi túrmege bet alǵan adamdarǵa ony demin aldyrmaı júgirtýmen jetkizdi.

3

Túnimen dúrligip, elegizip shyqqan erler gımnazıasyna aqshyl qyzyl tý jarqyraı túsip, sátte qaıtadan jumdyqqa kóshti.

Tańerteń komıtet nusqaýy boıynsha tártippen, sap túzep, shashaý shyqpastan qyr kórsete kóshege shyǵyp, Gýbernator kóshesimen oralyp qaıtýdy uıǵardy.

Bult arasynan shyqqan álsiz nurly kúnniń shuǵylasyna aqshyl qyzyl tý jarqyraı túsip sátte qaıtadan kúńgirt tartady. İzǵarly jerden buıyǵyp boı tasalaǵandaı, syrǵyǵan qońyr bulttardyń tasasynan kún kópke sheıin shyqpaı qoıady.

Jelkem aýa. Jaǵymsyz salqyn...

Belin qysqan yqsham kıim. Formaly fýrajka. Ýyljyǵan better. Shymyr adym.

Taldyrmash dene, jigerli qımyl.

Dik-dik basqan sap.

Prıchaganskaıadan Gýbernator kóshesine burylatyn qaıyrylystan shyǵa kelgende Shaǵan aıdynynan soqqan yzǵarly ekpindi jel revolúsıa gımniniń:

...Bul bolar,

eń aqyrǵy,

eń kúshti

zor maıdan!..—

degen kekti, ashynǵan jigerli úndi sózderin júzdegen aýyzdan jerge túsirmeı julyp alyp ketti de, qalanyń ortasyndaǵy tomsaryp turǵan záýlim úılerge jetkizdi.

Dúnıe eńbekshilerimen

tabylar —

bar paıdań!

Shalqyp kóterilgen, jańǵyryǵyp qaıta jerge qulaǵan, dúbirli aıaqtardyń dúmpýimen ushtasa jyljyǵan ári nyq, ári qoıý daýys qarýly kazaktardy japyryp jibergendeı boldy. Olar shý degende munyń qaıdan shyqqanyn, kimniń aýzynan shyqqanyn bilmeı sasyp qaldy. Qalanyń bir shetinen sherý tartyp enip ketken sansyz qyzyl ásker me dep, ańyryp, podhorýnjıı atynyń basyn general Akýtın shtaby ornalasqan vıse-gýbernator úıine qaraı buryp ta aldy. Biraq ol daýys shyqqan jaqqa moınyn burǵanda onyń kózine demonstrasıashylardyń birkelki usaq deneli qońyr tizbegi tústi. Ol birneshe sekýnd kózin almaı qadala qarap turdy da:

— Qarǵys atqan stýdentter ǵoı dáý de bolsa,— dedi joldasyna.

— Ia, sol kitap mújýshi buzylǵandar.

— Bular kimniń jaǵynda dep oılaısyń?

— Belgili emes pe, kim jaǵynda ekeni?..

Júz basynyń kelip qalǵanyn olar baıqaǵan joq edi.

— Qýala! Tarat!— degen daýysqa selt ete túsip jalt qarady da, ekeýi gımnazıserge qaraı shaba jóneldi.

— Toqta!

— Buryl, keri qaraı!

Ekpindete shaýyp kelgen ekeýine saptaǵylar toqtamady, olardyń pármendi aıqaıyna yqpastan ilgeri jyljı tústi. Búl eki arada júz basy qolyna ilikken kazaktardy jıyp alyp, qaısar topqa jalań qylyshty jarqyldata tónip te qalyp edi. Qarýly kúshti kımelep kelip qalǵan tegeýirinine tótep bere almaıtynyn túsinip gımnazıser Internasıonal jyryn toqtata qoıdy da, kilt burylyp, jaıymen paradqa daıyndalyp júrgen kollektıvshe keri qaıtyp, óz kóshesine qaraı júrdi. Kazaktar toby kóbeıe tústi, jaıymen jyljyǵan toptyń art jaǵyn tyqsyryp, atpen omyraýlata qamshy siltep, balaǵatty jekiristiń astyna aldy...

Oqýshylardan bir adam qarsylyq etip ún de qatpady, seskenip tobyn da jazbady, jyljyǵan kúıi jyljyp otyryp gımnazıa qaqpasyna jetip, juptaryn buzbaı aýlaǵa kirdi, eń sońǵy lek ishke adymyn salǵan kezde tý ustaýshy Ámir qaıyrylyp kelip qaqpany tars bekitip aldy, atty kazaktardy ishke engizbedi..

On shaqty jaýyngerin gımnazıa úıin torýǵa tastady da, júz basy keri shtabqa shapty...

Jarty saǵattan keıin general Akýtın otrádpen kelip, ereýil kóterýshilerdiń basshylaryn izdedi. Qanshama qysyp surasa da, uıymdastyrýshylardy taba almaı, aqyrynda «kinálisin betine qarap aıyryp» júzden astam oqýshynyń ishinen otyzyn iriktep shyǵaryp, tutqynǵa aldy...

Sóıtip, qapylysta soǵyp ketken qara quıyndaı, atamandar oırany ystyq júrektiń jetegimen júrgen jasty da, soqpaǵy mol uzaq ómirdiń ádilsizdiginen qajyp shyndyqty qarmalaǵan ólmeli kárıany da, zańǵa súıengen aqpeıil advokatty da, halyq úshin kúresken revolúsıonerlerdi de, olarǵa tilektes jas túlekterdi de toptap aparyp ǵasyrlar boıy ozbyrlyqqa baspana bolyp kelgen tar qapasqa tyqty.

Bul oıran eri úshin esi shyǵyp alasurǵan áıeldi ańyratyp kóshede qaldyrdy, san sábıdi jetim etti, kóp jubaıdy jesir qaldyrdy.

TOǴYZYNSHY TARAÝ

1

Hakim búgin taǵy tunjyrady. Keshe de ol eshkimmen sóılespeı sonshama adamnyń ortasyndaǵy jalǵyz koıkanyń bir shetinde eki qolymen basyn súıep, uzaq kún otyryp qalǵan edi. Alǵashqy kúni «kóńildi bolǵanmen keshe Ámir de kóp túıilip, kóp oılanyp az sóılegen. Al búgin ol jarqyn da, Hakim tas jabyq. Hakimniń jazyq jáne qyrtyssyz sulý mańdaıy sál jıyrylyp ketipti de, jaǵyn taıanyp otyrǵandyqtan túıilgen qabaǵy onan ári qyrystanyp tur. Dúnıede túrme baryn, oǵan jazyqty adamdardy qamaıtynyn Hakim biletin, biraq eshbir qylmysy joq jandy túrmege otyrǵyzatynyn, ony aıyptap basyna pále jabatynyn ol bilmeıtin.

Alǵashqy saǵatta, kóshede, ony atty kazaktar qorshap alyp «Qyryq turbaǵa» qaraı qýalaǵanda tóbesinen jaı túskendeı bolyp edi, kisi óltirip, urlyq jasap tutqynǵa alyngan qylmysty adamsha mundaı masqaralyq halge dýshar bolý, oǵan ólimmen teń kórindi. Ol jerdiń jaryǵy bolsa oılanbastan enip, qulap, joq bolyp ketýge de daıyn sıaqty, kóshedegi san adamdardyń, terezelerden qaraǵan jandardyń bári bir ózine ǵana qaraǵandaı bári de tanyp turǵandaı – «fý» mundaı kúıge ushyraǵansha ólip-aq ketseıshi! Masqara! Bul ólim! Bul abyroıdan aırylǵandyq! Bul dúnıedegi esh juǵymsyz, eń nashar, adamshylyqtan aırylǵan eń qarabet jandardyń túsetin oryny. Sen soǵan bara jatyrsyń... sen bittiń!.. Saǵan endi ómir joq!..— dep turǵandaı, jappaı jurt túńilgendeı, teris aınalǵandaı, bireýler jerge túkirgendeı kóringen edi. Attylardyń aldynda qarly-muzy irigen kóksoqta kósheniń sary shalshyǵyn shalpyldata júgirip entikkeni bolmasa, osyp ketetin kazak qamshysy tıip arqasy ýdaı ashyǵan tán azaby qınaǵan joq, ony uıat azaby — jan azaby qınap, mıy qaınap kóz aldy tumandanyp ketken edi. Azdan keıin ol ózi sıaqty aıdaýǵa ushyraǵan bıik qara qalpaqty eskileý uzyn sýrtúk-palto kıgen orta jastan asqan oqymysty adamdy jáne eńkish kelgen iri kári shaldy kórip, solardyń qataryna qosylǵannan keıin oıy azdap sergigendeı, esin jınap, ilki aýyr sezimniń qushaǵynan birte-birte shyǵa bastaǵandaı bolǵan. Ásirese qara qalpaqty, beti shubarlaý oqymysty adamnyń baǵana ózin taqymdaǵan kazaktardyń oǵan ádilsiz is istegenin ashyp: «Bul zańǵa syımaıtyn buryn-sońdy bolyp kórmegen qylyq. Bul adamshylyqqa jat ozbyrlyq. Kóshedegi kóringen jandy abaqtyǵa aıdaý degen ne sumdyq! Bul jantúrshigerlik taǵylyq!»— dep túrmege jetkenshe úzbeı sóılegeni, jerlep, sógip burqyraǵany kóp súıeý bolǵan-dy.

«Masqaralyqqa, ólimmen teń uıatqa kezdesken jalǵyz men emes, myna sıaqty oqyǵan adamdar da bar eken» dep oılaǵan ol. Biraq kezdesken baqytsyzdyqty ábden taldap uǵynyp, oıy bir berik saıa tapqansha ony qasyndaǵylarmen birge aq kazaktar jedel júrgizip otyryp bıik tas dýaldyń túbine de alyp kelgen. Hakim dýaldyń túrin, qurylysyn, aýyr temir qaqpasyn, ústindegi san qabat shyrmaı oralǵan tikendi sym qorshaýyn, tórt buryshyndaǵy qarýly kúzetshi turatyn munarashyqtaryn kózi shalǵanmen túsingen joq — nege bulaı ekenin uqqan joq. Ol tek kire beristegi qarýly kúzetshilerdiń ishki esikti ashyp aýlaǵa engizip jiberip, izinshe aýyr qulyptardy qaıtadan salyp tars bekitkenin kórdi. Oǵan endi mynaý záýlim dýal, aýyr qaqpa, úlken qulypty temir esik, qarýly kúzetshiler «jaryq dúnıeden túnek qapastyń syz qoınyna birjola kirdiń» degen meırimsiz úkimin oqyp turǵandaı bolyp edi. Qansha jan kelse de birin-birine qospaı jutyp jatqan oppa esikterdiń birinen taǵy da ótkizip, bul úsheýin eki jaǵy jaǵalaı esik, tas edendi, ishi qońyrqaı uzyn korıdorǵa endirip jibergen.

— Sheshinińder!— degen qolynda balǵadaı ashqyshtary bar qara kıimdi nadzıratelderdiń óktem komandasyn úsheýi de túsinbeı betterine qarap úreılene ańyryp turyp qalǵan. «Atatyn shyǵar...» degen najaǵaı oı Hakimniń mıyn jaryp ótkendeı, arqasyna muzdaı sý quıǵandaı denesi túrshikken, onyń tula boıy qaltyrap, múlde ıekteri saqyldap ketken.

— Nege qaraısyń, ylaı kóz kári saıtan. Laqtyr ústińdegi silimtirińdi!— dep shaldy bireýi ıterip jiberip: — Al sen, qara qazanshyq, neni kútip tursyń? Qara munyń qalpaq kıýin, arda!— dep ol qara qalpaqtyǵa muqata, jer-jebirine jete tóngen edi.

Sol kezde ekinshi bireýi Hakimdi julqylap, túımesin úze, onyń ústindegi paltosin sypyryp ta alǵan.

— Tyrdaı jalańash sheshin!

Hakim tyrdaı jalańashtandy da, ony kórip ana ekeýi de epsiz qımylmen sheshine bastaǵan.

Tintýshiler onyń belbeýin, batenkesiniń baýlaryn sýyryp alyp bir jaqqa laqtyryp, shalbarynyń gımnasterkasynyń temir túımelerin shart-shart pyshaqpen qıyp buryshqa qaraı yrǵytqan; qaltalaryn teris aınaldyryp qarap qaǵazdaryn jınap alyp, aqshalaryn sanap alyp qoıǵan. Shal men qalpaqtynyń da taǵdyry tap sondaı bolyp edi.

— Bul adamdy aıaq asty etkendik! Advokatty bulaı etýge pravolaryń joq! Bul taǵylyq!..— dep qalpaqty taǵy da shubyrta bastap edi.

— Jap aýyzyńdy!—dep komanda bergen bas nadzıratel onyń aýyzyna judyryǵyn taqaǵan-dy.

Munan keıin úsh jalańashty qatar turǵyzyp nadzıratelder úsh mártebe júreletip otyrǵyzyp qaıta turǵyzyp, úsh mártebe tońqaıtyp, qaıtadan boılaryn jazdyryp, kıimderin kıgizbeı qushaqtattyryp kótertken boıy qasyndaǵy bir esikti saldyr-kúldir ashyp, kameraǵa kirgizip jibergen bolatyn.

Qabyrǵalarynyń túsin adam aıyra almastaı kir basqan, ezgen qandalanyń qany shubarlaǵan, qaryndash shımaılaǵan, shegemen syzǵylaǵan, temir torly eki terezesiniń áınekteri jarylǵan, synǵan, bir kózin shoqpyt-shoqpyt eski kórpeniń, ne maqtaly shalbardyń silimtirimen tyǵyndaǵan, ishi muzdaı kúńgirt tartqan surǵylt bólmede úsheýi, kópke deıin til qatpastan kıimderin kıip, julynǵan túımelerdiń ornyna qol oramaldarynan jyrtyp baý taǵyp, ony kúrmep, bekitip álektengen-di.

Bir saǵattyń ishinde buryn kórmegen, estimegen, oılamaǵan mundaı kenet ushyraǵan jaılar bulardy seń soqqan balyqtaı eseńgiretip tastap edi, boıdan dármen ketkendeı dymyn qurtyp sáttiń arasynda qorǵansyz, súıeýsiz, tórt jaǵy birdeı meńireý tas qabyrǵa, dostan, týysqannan, úıden aýlaq, kiriptarlyq halde qalǵan-dy.

Sol kúni birneshe saǵattan keıin bulardyń ústine topyrlatyp oqýshylardy kirgizgende Hakim bostandyqqa shyqqandaı qýanǵan. Ámirdi qushaqtaı alyp:

— Oıpyrmaı, seniń kelgeniń mundaı jaqsy bolar ma!— dep edi.

— Meniń kiriptar bolýym saǵan qýanysh eken ǵoı shamasy?— degende, Hakim Ámirge:

— Ne deseń de bul shynym, sender kelmegende men qusa bolyp óler em, myna qarańǵy kórdiń ishinde,— dep jaýap qaıyrǵan.

Biraq aýyr kúnderdi bastan joldaspen birge keshirip, ashyny birge tatý jeńilirek kóringenmen zildeı muń júrekti ezip, janshyp turǵan sıaqty.

Ómiri, qulqy, minezi basqa-basqa jandar da tar jerde tabysyp, birge edende syǵylysyp otyryp, aıqasyp jatyp, bastyǵyrlyǵyp kórgen tústeı ótkizgen aýyr úsh kún, úsh tún tastúnek belgisiz kúnderdiń bastamasy ǵana, mıǵa sımaıtyn, kóz aldyna keltirip bolmaıtyn ıtqorlyq astyndaǵy adamshylyqtan tys azaptyń aldy ǵana tárizdi.

— Bólshevıkter úndeýin taratqan sen kazzap! — dedi ofıser búgin Hakimge naganyn sýyryp.— Seni atý az, asyp óltirý jetkiliksiz; qol-aıaǵyńdy kisendep, jer astynda ómir boıy tachka tarttyryp qoıý kerek. Endi seniń jaryq dúnıe kóre almaıtynyńdy basyńdaǵy bórkińdeı bil. Búgin túnimen oılan, erteń ne istegenińdi qaldyrmaı aıtyp keshirim sura. Bar malǵun!

Synǵan saǵy odan ári synyp, tereń sýdyń túbine eshbir qarmaýsyz ketip bara jatqan jannyń tiri ólik pishinimen keldi ol kameraǵa. Ómirden kúderi birjola úzilip, bar asyl armannan aırylyp, aldaǵy tátti úmitten, baqytty shattyq qyzyǵynan kóz jazǵandaı, alystan qaıtty. Qazir burynǵysynan da tunjyr.

— Saǵan aıtqandy maǵan da aıtty, aıyrmasy tek sol-aq, maǵan ol tachka tartqyzamyn degen joq, sıraǵyńnan, qara sıraǵyńnan asyp qoıamyn dedi. Jaý solaı demeı ne deıdi? «Qosh kelipsiń, myrza, saý-salamat qutylyp shyǵýyńa tilektespin» demekshi me?! Sen tasta ýaıymdy, kóter basyńdy. Kimniń tachka tartaryn, kimniń sıraǵynan asylaryn ázir eshkim de bilmeıdi,— dedi Ámir oǵan.

Bularǵa jaqyn otyrǵan tatar jumysshysy Ámirdiń sózin maquldap basyn ızedi.

— Jasyma, malaı, senderge eshnárse de bolmaıdy. Tolko eshbir qaǵazyna qol qoımańdar jáne túrmede provokator kóp bolady, aýyzdaryńa saq bolyńdar,— dedi.

«Tatar jumysshysy kópti kórgen, talaı túrmede otyrǵan, tájirıbeli, aqyldy adam, ol durys aıtady. Jaqsy, eshnárse bolmaı-aq qoısyn. Sonda bul oıynshyq is pe? Qorlaý, janshý, sógý, tar qapasqa tyǵý... Joq, bul jaýyzdyq tegin jaýyzdyq emes. Bárimizdi qurtyp jiberse de eshkim bilmeıdi myna zyndanda ne bolyp jatqanyn. O, keń dala... el...»— dep qamyqty Hakim, kúrsinip.

Bir tutqynnyń basy aq marlimen tutas tańylǵan; kózderi jumylyp ketken, erinderi kóntıgen isik. Onyń sóıleýge shamasy kelmeıdi. Tek ymdap qana túsindiredi; jalǵyz koıkany soǵan berip, jatqyzyp, tamaǵyn ishkizip, tatar jumysshysy qasynan shyqpaıdy.

— Bul durys adam. Jigittiń arystany Janbarsa Sovdepiniń predsedateli. Kýlaktar istegen, sobakalar,— deıdi ol, háli aýyr álgi tutqyndy koıkaǵa jóndep jatqyzyp.

Kameranyń ishi lyq toly, ystyqta birine-biri syǵylysyp úımelegen qoı sıaqty. Tutqyndar ıin tiresip otyr; kóbi kóıleksheń; basta qaqaǵan sýyq úı qazir adamnyń býymen monsha sıaqty ysyǵan; terdiń, temekiniń, qaıys belbeýdiń ıisi tamaqty qyrǵandaı qyshqylt, ári aýyr.

Túrmeniń ishi de aýyr, syrty da aýyr, eski záýlim tas úı adamnyń ústin basyp, denesin janshyp turǵandaı.

«Jaryq kún bizge bar ma, joq pa?» dep qaraıdy Hakim onyń tot basqan temir jaqtaýly, kúńgirt kózdi sıyqsyz terezesine.

2

Tústen keıin bir sýyq torǵaı temir torly terezeniń jaqtaýyna kelip asyldy da «ishki jaqta ne bar?» degendeı kishkene qońyrala basyn qaltań-qaltań etkizip kameranyń ishine úńilgendeı boldy.

— Hakim, ana torǵaı saǵan qarap tur, seni bosatady eken,— desti orys, qazaǵy, tatary aralas kameraǵa lyq tolyp otyrǵan tutqyndar, qatarlasa jamyrasyp.

Hakim terezege arqasyn berip temir koıkanyń bas jaǵynda otyr edi. Terezege burylyp qaraǵansha, torǵaı teris aınalyp quıryǵyn shoshań etkizip ushyp ta ketti. «Bosanasyń» degen adamdy ishinen qatty-qatty súıip alǵysy kelse de, ol:

— Bári de qur yrym,— deı saldy.

— Ollahı, týra,— dep, janyn bere sóıledi qasynda otyrǵan qartańdaý tatar,— vernyı prımeta. Bosanasyń.

Solaı degenshe bolmaı, bir top torǵaı shýyldap kelip terezege qaptaı qondy da, áldeneden úrikkendeı «dúr» etip ushyp ketti.

— Ýra!

— Ýra!

— Bárimiz de ketemiz!

— Ýra!— dep jurt shý ete qaldy.

Bireýler qol shapalaqtap ta jiberdi.

— Ollahı, jaqsy malaı. Bizdiń is hotqa bararǵa tıis.

Qyzyl gvardıa...— dep qaldy da, qartań tatar sózin aıaqtamaı úzip tastady.

Ol ornynan túregelip ersili-qarsyly júrgisi kelip edi, biraq syǵylysqan jurt jol bermedi, oǵan júretin jerdiń ózi de joqtyń qasy edi. Túrine, sóz reńine qaraǵanda, kópti kórgen, talaı azapty basynan keshirgen «rabochıı-aý» dep oılady Hakim onyń qobaljyǵan iri súıekti betine qarap turyp.

— Áıda, ebdashlar!— dep, tatar jurtqa komanda bergendeı eki qolyn keń sermep, jýandaý kúshti daýyspen:

Basyńdar, joldastar, aıaqqa,

Týǵanda tóńkeris tańy.

Jaıyńdar qulashty jan-jaqqa,

Joıylsyn zalymdar zańy...—

dep birinshi shýmaqty bastaı berip edi, jurt jýandy-jińishkeli jigerli daýyspen tegis ilip áketti. Ekpindi sózder jan tebirenterlik sezimdi únmen toqtaýsyz jyljyp, edeni kir, kún kózi joq, kiriptar jandardyń teri men shylymnyń ashshy tútini aralasyp aýyr qyshqyl ıis basyp turǵan kúńgirt kameralaryna buzyp jaryp enip jatty. Bir mınýt ótpeı-aq, ushqynnan lap bergen órtteı, jalyndy jyr uzyn korıdor boıyn tutas ertip ketti — bularǵa jalǵas árbireýinde otyz-qyryq adam otyratyn, segizinshi, toǵyzynshy, onan ári jıyrma ekinshi, jıyrma úshinshi nomerli úlken kameralar qosyldy. Jyrdyń ekinshi shýmaǵyna jetkenshe basqa kameralar da jappaı ilesti.

Vyshlı my vse ız naroda,

Detı semı trýdovoı.

Bratskıı Soıýz ı Svoboda —

Vot nash devız boevoı.

Sózi oryssha, qazaqsha ár kameradan ártúrli shyqqan bir motıvti, bostandyq kóksegen kóp keýdeden syrtqa tepken jan úni janshyp, ezip turǵan mylqaý kári tas túrmeniń tóbesin julyp keterlikteı, kúńirene sharyqtap jatty.

Ne úshin? Kim bastady? Ne jaqsylyq bar?— muny jurt taldap jatpady. Eriksiz lyqsyp shyqqan jan súısiner jyrdyń jetegine ere berdi de, talpynyp ilgeri umtylǵan úmitti sezimniń qushaǵynda bes mınýttaı erkin sharyqtady.

Revolúsıa jyry qatar korpýstaǵy áıelder kamerasyna da, jeke otyratyn bir kisilik kishkene kameralarǵa da jetti. Munyń birinde Chervákov pen Dmıtrıev otyr edi. Temir torly jáne onyń ústine syrttan taqtaımen tumshalaǵan syńar terezeniń aldyna júgirip bardy da, Chervákov qulaǵyn tosa qoıdy.

— Petr Astafevıch, qulaǵyńyzdy salyńyz, úlken kameralarda ózgeris bar... «Smelo tovarıshıdy» jyrlap jatyr,— dedi ol.

Chervákovtyń kózderi birden-birge jaınaı tústi, tyńdaǵan saıyn ezýindegi kúlki shyraıy ulǵaıa berdi.

— Ózgeriske men qarsy emespin, ózgeris tap qazir óte kerek,— dep jymıdy Dmıtrıev,— mynadaı tas qaýashaqtyń ishinde otyrýǵa tyshqan da rıza bolmas.

— Petr Astafevıch, shýyl kúsheıip barady, tyńdańyzshy? Menińshe bir úlken ózgeris bar. Bálkim, kómek kelip úlgirgen shyǵar.

Dmıtrıev sál ýaqyt qulaǵyn qoıyp tyńdap otyrdy da:

— Menińshe, Pavel Ivanovıch, kómek kelip jetýge erterek. Bul basqasha bir kóńil kúıimen baılanysty shyǵyp ketken jyr bolar.

— Onda bútin túrme bolyp ándetpeıdi ǵoı?!

— Solaı-aq bolsyn, biraq...

Qatardaǵy kameradan tyqyl shyqty da, áńgimege shaqyrǵanyn bilip, Dmıtrıev sózin aıaqtamady, Chervákov jaýap retinde qarsy «tyqyl» qaqty.

Qatardaǵy kamerada Polovınkın men Nýjdın otyrǵan. Olarmen kesheden beri Chrevákov «baılanys» jasap Dmıtrıevti ersili-qarsyly júrgizip qoıyp «sóılesip» alǵan-dy.

— Nýjdın «qýanysh úni» deıdi.

— Ol da biz sıaqty shamamen aıtady ǵoı, oıdaǵy ǵana tilek.

Korıdordaǵy nadzıratelder shýyldaǵan kóp halyqty tártipke keltire almaı eki kúnnen beri aıqaılasa, balaǵattasa kelip, aqyr-aıaǵynda «bassyz» tutqyndardyń dabyryna kóngendeı bolyp edi. Birinshi kúni olar burynǵy zamannan beri kele jatqan «shybyn ushpaıtyn» tynyshtyqty ornatamyz dep, temir esiktiń syrtynan úlken ashqyshpen tarsyldatyp, tesikten de jekirip, qorqytyp ta aıtyp, keshke deıin esikten esikke shúıilip, yń-jyń shýylmen dabyrlaǵan áńgimeni tyıýǵa tyrysyp edi, biraq kelesi kúni ústi-ústine ákelip toptap qamap, túrmege qoısha toǵytqan halyq des bermeı ketti. Ýhlep-ahlaǵan qarttar da, bulttaı túnergen ashýly jumysshylar da, susty oqymystylar da, shýlaǵan jastar da úzilmeı kelip jatty. Ásirese gımnazıser kekesindi, ótkir sózdermen nadzıratelderdi bet qaratpaı janshyp, saǵyn syndyryp tastady.

— Qatty sóıleme, esikti soqpa! — dep tóngen nadzıratelderge olar:

— Halyq mal emes, myna sıaqty qoraǵa qamaıtyn!

— Tósek ákel!

— Koıka jetkiz!

— Terezeni ashyp tasta!

— Tıranıa qalǵan!

— Myna sıaqty kóringen adamdy qamaý «Glýpovtardyń qalasynda» ǵana bolady.

— Shaqyr prokýror baron Delvıgti!

— Ataman Martynovtyń ózin alyp kel!— dep aıqaılaǵan-dy.

Aıqaıdan, jekirýden ábden jalyqqandaı nadzıratelder búgin kamera ishindegi ý-shýǵa asa kóńil bólmeı, anda-sanda ǵana ár esikke úńilip «tynyshtan!» dep qoıyp, ısi aýyr kúńgirt korıdorda áńgimelesip turǵan «jan túrshigerlik» batyl, kúshti, ashynǵan únge selt etip jyr shyqqan esikke qaraı umtyla berip edi, otyzdan astam adamnyń edendi, qabyrǵany solq etkizgendeı joıqyn lepti hory qartań nadzıratelge qarańǵyda sart etkizip mańdaıyn saqaǵa soǵyp alǵandaı áser etti, ol birer sekýndtaı kózin jypylyqtatyp turyp qaldy, sodan keıin baryp batpandaı zor ashqyshpen saldyr-gúldir etkizip temir torly esikti ashyp jiberdi de, shoshyp ketip qaıtadan jaba saldy; onyń kózine ıin tiresip qatar turǵan ashynǵan tutqyndar bas salyp esikke umtylatyndaı kórindi... jolyndaǵy dińgekterdi jyǵyp, aǵashtardy túbirimen qoparyp, úıire aǵyzyp, syrǵytyp áketetin tasqyndaı myna julqynǵan top údere qozǵalsa jolyndaǵynyń bárin japyryp, janshyp, jermen jeksen etip ezip jibererlikteı...

— O, táńirim, myna esalańdardyń tergeýinen saqtaı gór,— dep qart nadzıratel bar yntasyn sala shoqynyp jiberdi.

Sol mezette nadzırateldiń barlyq erik-qýatyn ádeıi janshyp jiberýge ýaǵdalasyp qoıǵandaı kórshi kamera jyrǵa qatarynan qosylyp ketti de, lekigen ún yrǵalyp-teńselip turyp boıdy titiretip jiberdi. Ár jerde esikti sartyldata soqqan nadzıratelderdiń tyıym salýyna qaramastan endi túrme tegisimen kirisip jumyla ándetti. Korıdordaǵylardyń bireýi bas nadzıratelge júgirdi, bireýleri alasuryp ne isterin bilmeı sasty...

Sońyna ergen bes-alty aǵa nadzırateldermen korpýsqa ispek kóz, qyzyl jıren murtty nachalnık kirip kelgende, jyrdyń eń óri:

Dolgo v sepáh nas derjalı,

Dolgo nas golod tomıl.

Chernye dnı mınovalı,

Chas ıskýplená probıl,—

degen shýmaqty tutqyndar ekinshi ret qaıyryp jatyr edi.

Nachalnık sál múdirdi de, segizinshi kameranyń aldyna kelip toqtaı qaldy. Ol kamerany ash degendeı ıegin qaqty. Korıdordyń qartań nadzırateli:

— Asyl tek... sumdyqty bastaǵan myna kameranyń Hrıstostan bezgenderi,— dep jetinshi kamerany kórsetti.

— Ash!

Nadzıratel batpandaı ashqyshyn saldyr etkizdi, esik te ashyla berdi...

Chas ıskýplená probıl...

Esik jaqtaǵy tutqyndar samsaǵan alty-jeti qarýly baqtashy men uzyn murtty nachalnıkti kórip yǵysa tústi. Birindep jyrdy da doǵara bastady.

— Qysqart! — dep jekirdi murtty nachalnık. Jurt bıtarap bola bastady, bir qatary múldem doǵaryp buryshqa qaraı syryldy da, endi bireýleri báseńdeý qarqynmen jyrdy shubalta sozdy.

Jurttyń bosań tarta bastaǵanyn kóre sala, erteńdi kesh aıtatyn eki kúnnen bergi ádetinshe, Ámir ilgerirek turdy da, ádeıi astarly kekesinmen raport bergen bolyp:

— Nachalnık myrza, kamerada jazyqsyz on bes oqýshy, on jumysshy, bes temir jol qyzmetkerleri, tórt sharýa jáne eki ıntellıgent otyr, bári de cap-cay, bergen nanyńyzdy túgel jep, qalǵanyn alyp qoıyp, jańa úkimettiń ózi ruqsat etken tóńkeris ánin aıtyp, sizdiń osy jerden qozǵalmaı qyzmet isteýińizdi tilep jatyr,— dedi bir múdirmesten lekite sóılep.

— Táıt, jap aýzyńdy! Jazyqsyz... jazyqsyz eken á? Tártip buzýshy, úkimetke qarsy jandar?!—dep jekirip nachalnık jerdi tartyp qaldy.

Ámir daýysyn ózgertip múláıimsip sóıledi.

— Jazyqsyz demeı qaıtersiń, nachalnık myrza, aqty aq, qyzyldy qyzyl degennen basqa kinámiz joq. «Tártipti buzýshy» deısiz, oılap qarasańyz, tártipti sizdiń myna qandalasy júzden qozdap, myńnan órbip jatqan, qus jastyǵy— aǵash, mamyq tósegi— tas eden, janbasqa jaısyz qonaq bólmeńizge qamap qoıdy. Myna turǵandar (ol oqýshylardy kórsetti) zachetyn da bitirgen joq. Pıfagordyń shtanyda sheshýsiz qaldy... Hakim myrs etip kúlip jiberdi de, teris aınalyp ketti. Ámirdiń sońǵy sózin teris túsingen nachalnıktiń temeki sarǵaıtqan qyzyl jıren murty selkildep, erinderi jybyrlaı tústi.

— Qysqart, uıatsyz!— dedi ol daýysyn qaltyrata shyǵaryp.— Qus jastyq, eden... Pıfagordyń shtany... Óz betimen sóılep jatqan advokat kameranyń túkpirinen osy mezette sál ilgerirek esik jaqqa kelip, nachalnıktiń sózin beldi.

— Túrme nachalnıgi myrza, bul zańsyzdyqty adam aýyzben aıtyp, tilmen sıpattap jetkizerlik emes. Bul eshbir zamanda, eshbir mádenıetti memlekette bolmaǵan bassyzdyq, teńdesi joq oqıǵa. Bul uly Petr men uly Ekaterınanyń zamanynan beri qylapsyz oryndalyp kele jatqan eshkim ózgertýge bolmaıtyn nızam jınaqtaryn aıaqqa taptap, óz bildigimen bassyzdyq isteý bolyp tabylady. Qol astyndaǵy adal azamattardy ustaý úshin ókimet aldymen taǵylǵan aıypty tolyq dáleldermen prokýrorǵa beredi, prokýror qylmysy bar ma, joq pa, sony ashady; eger de qoǵamǵa zalaldy dep tapsa sol kórsetilgen azamatty tergeýge ruqsat berip tekserý júrgizetin oryndarǵa pármen etedi. Tekserý oryndary shyndyq hám ǵadalattyń jolymen kinásiz bezbendep sol kórsetilgen azamatty, sol aıtylǵan, dáleldengen qylmysy boıynsha ádil sottyń tóreligine júgindiredi. Al myna bizdi túrmege eriksiz endirý aktysynda bul nızam qaǵıdalary tolyq buzylyp otyr... Bul ádiletsizdikke dýshar etý... Bul ımperıanyń nızam júıesine qurylǵan myzǵymas qalpyn talqandaý... muny latyn tilinde...

Túrme nachalnıgi kárli júzin Ámirden aýdaryp, bylshyqtanǵan reńsiz kózderin alasa boıly zańqor adamnyń shubar betine tóńkerdi.

— Ym... siz kim boldyńyz?

— Ekinshi rangaly ıýrıst Eleýli Buıratov degen bolam. Okrýgtik advokattar kollegıasynyń múshesi. Mamandyǵym boıynsha halaıyqtyń ǵarzasyna túsinik berip, jol kórsetip ózime taǵalyqty jumysymdy atqarýǵa sot kollegıasyna ketip bara jatyr edim, sol jolda kazak horýnjıi tıissiz kiriptar etip, sizdiń qaraýyńyzdaǵy qylmystylar otyratyn túrmege qamady.

— E, zakonge usta kórinesiz, soǵan laıyq búlikshilermen birge qolǵa túspeýińiz abzal edi, Buıratov myrza... joq myrza emes, tutqyn Buıratov.

— Tutqyn emespin, nachalnık myrza, bulaı ataýǵa pravońyz joq.

— Myna tas qabyrǵanyń ishine kirgenniń ámmási de tutqyn, burynǵy ıýrıst Buıratov.

— Joq, myrza, maǵan aıyptaý áli taǵylǵan joq.

— Taǵylmasa, taǵý endi alys qalǵan joq.

— Qaqpaǵa japsyrǵan jarnamany halaıyq oqyp ber degen tilek etkensin oqyp berdim, bul aıyp emes, hat tanymaıtyn azamattar oqı almaǵanyn surap bilýge pravoly. Myna Martynych shal aıtsyn, solaı ma?— dedi advokat, qasyndaǵy eńgezerdeı Martynychty kýáǵa tarta sóılep.

Martynych salmaqpen basyn ızedi de:

— Eh, advokat, altyn sóziń zaıa. Búgingi zamanda zakon degeniń bir shymshym nasybaıǵa da turmaıtyn boldy...

— Zakon, zakon... zakondy syılaıtyn bolsańyz myna túrme tártibin nege buzasyz? Nege shýlaısyz kamerada? Tártip buzǵandaryń úshin karser beremin men bárińe,— dedi túrme ákimi, tutqyndarǵa sustana qarap. Sóıtti de qasyndaǵy nadzıratelge: — Myna kamerany bes táýlikke karser tártibine kóshir!— dedi.

— ...Bir shymshym nasybaıǵa turmaıdy. Saqalyna qaraı iskegi,— dep Martynych basyn shaıqap, shyǵyp bara jatqan túrme nachalnıgine izinshe qarap qaldy.

ONYNSHY TARAÝ

1

Qala aýrý jandaı sulq jatyr. Kóshelerde jan joq, jurt tegis úıde. Mekemeler, saýda-sattyq oryndary túgel jabyq; qos-qostan salynǵan qulyptar men beldeý temirler esik terezelerdi aıqara qushaqtap alypty. Qybyrlaǵan jan ıesi túgil óli múlikter de sýyq qoldan boı tasalaǵandaı. Jaıbaraqat kezde qaqpa astynan júgire shyǵyp júrginshige bezeńdep qalatyn beımaza ıtter de álde bir jaqqa bosyp ketken; keıbireýleri qoranyń túkpirlerinde, lapas astarynda jatyp, qaqpa jaqqa senimsiz jaltańdaıdy, quıryqtaryn jymqyra qysyp alǵan.

At quıryǵyn shart túıgen, besten-onnan tejeýli tekirekpen ótip bara jatqan susty áskerı adamdarǵa jurt esikten, terezeden syǵalap qaraıdy; jıren saqal, kúreń murtty kazaktar úzeńgige shalqaıa shirengen, jel men sýyqqa totyqqan betteri de qara qoshqyl, bastaryndaǵy eki búktelgen qos qyrtysty seńseń bórikteri sıaqty. Kóshe boıynyń irkilgen qyzyl-sarǵylt sýy shalpyldap at baýyryna soǵady da, tiktep tıgen tuıaqtar sýsyz jerdiń kók soqta qaryn sheńgeldep laqtyrady.

Dańǵyr-duńǵyr, kúmbir-kúmbir, bir sazdy, qońyr úndi erteden beri tynymsyz soǵyp turǵan shirkeý qońyraýlary adamnyń eńsesin ezip jalyqtyra mazasyn alyp tur...

Bir mezet shoǵyrlanyp, oqtyn-oqtyn shaýyp ótetin jalań qylyshty ór kókirek kazaktardan kóshe saıabyr tartty. Tústen keıin órshelene soǵyp aýany mazasyz kúńgirt, qońyr únge malyp turǵan shirkeý qońyraýlary da sol kez sál tynym tapty.

Jaıyq jaq bettegi tar kósheden qos qara at jekken úlken qara shana shyǵa keldi. Kozlodaǵy qońyr shekpen kıip, belin shúberek belbeýmen býynǵan tik qara bórikti kýcher bojylaryn kere ustap, joldyń shalshyǵy az kóbesimen attardy cap jeldirip Gýbernator kóshesine tústi. Shananyń eki kisilik artqy ornynda aldyn kilemmen jaýyp kishirek kelgen tóre bir ózi otyr. Ústinde polısıa formasy; oqaly sary pagon — epolet, polkovnık belgileri jaltyraýyq túımelerimen tutasyp qara shıneldiń ıyq, omyraýy, jaǵasy tegisimen sap-sary ala. Qońyraıǵan fýrajkanyń astynan dóńgelekteý kelgen jiti kózder aınalaǵa ótkir qadalyp, tóńirekti tinte qarap keledi. «Ana bir jyly tap osyndaı úsh-tórt kún boıy kóshege kóldeneń beıseýit adam aıaq salǵan joq edi; tártip bolmasa bul qara sıraqtar... tártip! Temir tártip!..» dedi forma kıgen tóre ishinen. Sóıtti de ol qos qara atty janamalaı shaýyp kele jatqan adútanttyń atqa pysyq otyrǵan pishinin kórip madaqtaǵandaı, murtyn sıpap, sol qolymen shıyrshyqtap qoıdy. Baǵanaǵy erteńgilikte oıyna kelip, áldeneshe ret qolǵa ustaǵandaı elestegen tátti tilekke eriksiz taǵy oraldy... «General-maıor sheni... orden... sonan keıin pochetnaıa otstavka... baq... ataq... qurmet...»

— Aıda, aıda, Jamaq! Delbeńdi pysyq usta!

Tátti qıalǵa elitken tóreniń daýysy buryn-sońdy Jamaqtyń qulaǵyna tımegen jup-jumsaq, múlde mańdaıynan sıpaǵandaı, erkeleterlik ún. «Nanaıyn ba? Nanbaıyn ba?» degen adamsha qaıran qalyp Jamaq tórege jalt qarady. «Aıda, Jamaqtyń» ornyna tóreniń aýzynan: «Aıda, aqymaq! Kózińe qara, glýpes! »degen tastaı qatty jáne muzdaı sýyq sózder shyǵatyn. Bul kóp zamannan beri, Jamaq — Jamaq bolǵaly, tóre — tóre bolǵaly osylaı-dy. Ózgermeıtin óktem únge boı úırenip, qulaqqa sińip ketken. Keshe kesh shyǵyp, túndeletip qatqaqpen shapqylaǵan, toqsan shaqyrym jerdi tóresimen birge san ret ólshep beketin esepsiz sanaǵan, kúnniń sýyǵy men jańbyryna da talaı birge tońyp, birge jaýraǵan, jumsaq jeli men hosh ıisti dalasyna da talaı birge jelpinisti. Sonda da «Aıda, aqymaq!» ózgermeıtin.

Qazir ǵajap! Tóreniń edireıgen murtty, túksıgen júzine jumsaq shyraı júgiripti. Dóńgelek kelgen, sál bedireıińkirep turatyn kózderiniń quıryǵyna bir názik syzyqtar jıyrylypty, at sýarýǵa barǵanda kúnde kóretin kádimgi jelsiz kezdegi sýdyń maıda tolqyndary sıaqty... «Á, kópten kórmegen keńsesine ishi eljirep kele jatyr eken ǵoı»— dep oılady ishinen bárin ańǵaratyn Jamaq, tóresiniń eki qatar úlken tas úıden kózin aıyrmaı qarap kele jatqanyn baıqap qalyp. Syrymdy bilip qaldy ma dep kúdiktengen adamsha tóre:

— Tanymaı qaldyń ba, aqymaq! — dedi shapshańdap mıyǵynan qolyn tartyp alyp.— Gýbernator keńsesine! Joq, aldymen páterge!

— E!— dedi Jamaq rıza bolǵandaı.

Ol tóreniń kelissiz, boıyna jaraspaıtyn jumsaqtyqtan góri ejelden úırenip ketken qatań únine kóshkenine qýanbasa da qoshtaǵandaı, bojyny shıraq qaǵyp, úlken úıge qaraı bettedi.

Áskerı basshylarǵa kóbirek bas shulǵyńqyraıtyn tóre Voısko úkimetiniń resmı predsedateli advokat Fomıchevqa soqpastan ataman Martynovtyń aldymen ózine kirýdi maqul tapty.

Páterine kelip, ábigerlene júgirgen qyzmetker áıeldiń ázirleı bastaǵan tamaǵyna qaramastan, Haron tez jýynyp qaıta kıindi de, murtyn shıyrshyqtaı túsip úıden shyǵyp ketti.

Vıse-gýbernatordyń kelgen halyqty qabyldaıtyn bólmelerinde burynǵy tolyp otyratyn saýdagerler men qalanyń qara taıaqtarynyń birde-biri joq, asyǵa kirip, júgire shyǵyp jatqan áskerı qyzmetkerler ǵana ersili-qarsyly josyp júr. Kabınetke kire beriste sóılesip otyrǵan eki kapıtan tanymasa da polkovnık shenine jáne formasyna qarap oryndarynan túregelip Haronǵa chestberdi. «Shabarman — adútant» dep oılady olardy polısıa nachalnıgi. Bolar-bolmas qana ızegendeı basyn sál tuqyrtty da, jınaqty tik júrispen kelip, qol berip amandasty; oǵan qazir ǵana kelip túskenin, nakaznoı atamanmen amandasyp, qyzmet jóninde shuǵyl áńgimelesý kerek ekenin aıtty.

— Sultan, sál ǵana aıaldańyz, ataman general Emýganovpen keńesip otyr; kelgenińizdi málim eteıin,— dep járdemshi ishke kirip ketti.

Biraq sultanǵa sál ǵana aıaldaýǵa týra kelgen joq, ol typyrshyp, aldyńǵy bólmede áldeneshe mınýt kútti. İshki qaltasynan altyn shynjyrly altyn saǵatty ol qaıta-qaıta sýyryp, qaıta-qaıta qarady; san ret murtyn shıyrshyqtady; olaı-bulaı júrip, jardaǵy sarǵaıǵan eski portretterdiń aldyna toqtap, biraq osynsha kúttirgen Martynov emes, tap solardaı-aq ishinen general bitkenniń bárine laǵnat oqydy, portretterge jırene kóz tastap sabyrsyzdana aıańdady. Eki kapıtan dıvannyń shetine otyryp, ózara sybyrlasyp jatty; sheni tómen tanymaǵan adamdarǵa syr shashpaıyn degendeı takabbar tóre olarmen áńgimelespedi.

İri súıekti, dókir qımyldy, ojar Martynov jýan daýysymen dúmbirleı sóılep general Emýganovqa qolǵa túsken bólshevık basshylaryn sottaý jóninde tapsyryp jatty. Ol áskerı-dala sotynyń predsedateli etip Emýganovty taǵaıyndaǵan; qataldyǵy ózinen ári bul myqyr general (oń ıyǵyn kóterip basyn tuqyrta júretin pishinine qaraı Emýganovty tómengi shender «myqyr» dep atap ketken), tergeý isin qalaı júrgizýdi de, kimge qandaı úkim berýin de kúni buryn kelisip qoıdy. Bulardyń oıynsha jumysshy men sharýa úkimetin ornatamyn degen adamdardyń birde-biri jazasyz qalmaýy kerek boldy: «tártipti» tek qana darǵa asýmen, túrmede otyrǵyzýmen, dúre soǵýmen ornatatyn zańdy zań dep bildi.

— Sottaýǵa materıal bolmasa «buzylýǵa beıim» stýdentterdi áskerı ýchılıshelerden de, gımnazıadan da shyǵartyp jiberý kerek,— dedi Martynov.

Bul oqýshylar jóninde áńgimeni sóz arasynda Emýganov qystyryp qoıyp edi, úıtkeni búgin oǵan túrme nachalnıgi: «Qamaýǵa oryn joq, ustalǵandardy derevná men poselkalardan toptap aıdap ákelip jatyr. Túrmede aty-jóni de málimsiz alpys eki stýdent otyr, olardyń shýlap tártip buzǵannan ózge úlken bir masyldyǵy — oryndy bosqa ustap otyrǵany. Osylardan qutqarsańyz túrme bir beıbitshilik ómirge ener edi» degen-di. Ózinen úlken nachalnıktiń bul jónde ne derin eptep boljaý úshin Emýganov atamannyń qulaǵyna salǵan.

— Ádil sóz, Kırıl Matveevıch, esi durys adamdy túrmege otyrǵyzbaıdy, qoǵam normasynan aýa jaıylǵan buzyqtar ǵana tutqynǵa alynady. Olardy mektepten shyǵarýdyń ústine, aldymen, ekinshi qaıtyp mańymyzǵa jýymaý úshin esinde qalarlyqtaı etip «shybyqqa jatqyzsam» dep oılap turmyn,— dedi Emýganov basyn tuqyrta qarqyldaı kúlip.

— Shybyqqa jatqyzý!.. He-he-he! Oryndy jaza...

— Sultan sizdiń qabyldaýyńyzdy surap tur,— dedi polkovnık atamanǵa.

— Qandaı sultan?

— Sultan Haron Ahmetovıch Qarataev.

— A... ony kim qýyp kelipti munda?! Toı ótkensin dańǵyra, kerek kezinde biri joq, qap teser qara tyshqandaı, kez kelgen tesikke kirip ketedi.

— Ádil sóz, Kırıl Matveevıch,— dep Emýganov taǵy da qyryldady.— Asqa ıe, arbaǵa júk sultandar.

— Kırıl Matveevıch, Qarataevty túrmeden prokýror baron Delvıg arashalap qalǵan; sonan keıin elinde bolyp, endi qazir kelgen boıy sizge sálemdespekshi,— dedi polkovnık.

— Onyń kerek jeri bar, Kırıl Matveevıch; qap teser qara tyshqandaı dep qandaı taýyp aıttyńyz! Aýǵan joq, qap teser qara tyshqan sıaqty!.. Ony ana óziniń jerles bólshevıkteriniń sońyna salaıyq, kári saqshy, onyń kómegi myqtap tıedi,— dedi Emýganov.

— Kirsin,— dedi Martynov járdemshisine. Haron aldyńǵy bólmede typyrshı kútip saǵatyna sońǵy ret úńile qaraǵan kezde ataman men generaldyń sultan jónindegi sózderi osy sıaqty edi.

— Uly dárejeli nakaznoı ataman sizdiń kirýińizdi bas ıip suraıdy, sultan Haron Ahmetovıch,— dedi járdemshi, joǵarǵy áńgimeni múlde estimegen adamsha Haronǵa eńkeıe bas ıip.

Sóıtti de, ol esikti keń etip ashyp, qolymen meńzep kirýin surady.

Shalqaq, shaǵyn, tik deneli Haron aıaǵyn salmaqpen qadaı basyp ishke kirdi.

— Imperator dárejeli patsha aǵzam haziretiniń shyn berilgen qyzmetshisi, gýbernalyq polısmeısterdiń járdemshisi jáne Oral qalasynyń jandarmerıa basshysy, búlikshilerdiń zorlyǵymen óziniń atqaratyn kirshiksiz mindetinen aýlaqtatylyp, ornynan alynǵan sultan Haron Qarataev patsha men Otanǵa qyzmet etýge daıyn ekendigin málimdeıdi,— dep izet etip, Haron aıaqtaryn salmaqpen sulýlap basyp kelip, ornynan samarqaýlaý túregelgen Martynovtyń qolyn aldy. Ataman jýan daýyspen:

— Sizdi kórýge asa qýanyshtymyn, sultan Haron Ahmetovıch, otyrýyńyzdy bas ıip tilek etemin,— dedi. Atamannyń úni baıaýlaý shyqty — ańǵal dene jýan daýysqa saı kelmedi.— Úı ishińizdiń aman-esen bolýyna tilektespin. Asyl jubaıyńyz saý-salemet turǵan shyǵar dep úmittenemin.

— Maǵan jáne meniń úı ishime úlken yqylaspen beıildi nıet bildirgenińizge shyn kóńilden alǵys aıtamyn, asa uly dárejelim. Jaqsylyqty bilmeıtin qara halyqty jýasytý jóninde Otannyń dańqy úshin istegen maqtaýly isińiz ben qaharman erligińizge halaıyq haıran qalady. Sizdiń ozat erligińizge Ólke árqashan da alǵys aıtpaqshy,— dedi Haron árbir sózin óte anyq jáne daqpa-daqtap sóılep.

Ataman oǵan bolar-bolmas túrde bas ıgen boldy. Haron otyrǵan generalǵa taǵzym etti de, tanymaǵanyna keshirim surady; biraq ataman Martynov bul ekeýin tanystyryp jatpady.

Otyrǵan general Haronnyń sálemine basyn shulǵyp qoıyp otyra berdi, ornynan túregelip qol berýge sultandy qomsynǵandaı, kreslonyń jumsaq arqalyǵyna ornyǵa shalqaıyp shirene tústi. Haron da onyń qolyna kishilikpen kelip jarmasa qoımady.

Úsheýi de bir sát únsiz otyryp qaldy. Haron aıtatyn sózderin saptady. Ataman aqyryndap qana saýsaqtarymen jybyrlata soǵyp, úlken, nyq emen ústeldiń jıegin dyńǵyrlatty. Ol Haron tóreniń baq juldyzy fevral tóńkerisinen keıin tómen quldyrap ketkenin bile tursa da ádeıi:

— Sońǵy sapyrylys... im... sońǵy aılardyń oqıǵalary kezinde ýaqytyńyzdy burynǵydaı baqytty túrde óz meken-jaıyńyzda ótkizdińiz be?— dep surady, sózin jóndep sóılep.

Haronnyń qulaǵyna ataman sózderinen kekesindi bir ún shalynǵandaı boldy.

— Uly dárejeli vıse-gýbernator Mordvınov myrzany ornynan túsirgende... qyha... qyha... ornynan yǵystyrǵanda meni de laýazymdy dárejemnen aýlaqtatqan bolatyn. Aýlaqtatyp qana qoıǵan joq — tutqynǵa alǵandy. Sol bir qolaısyz jaǵdaıdan asyl tekti baronnyń kúsh salýy arqasynda ǵana bosandym. Sóıtip ýaqytsha alystaǵy óz meken-jaıyma qashyqtaı turýǵa týra keldi.

«Kórýge asa qýanyshtymyn» degen ataman Haronnyń túrmeden bosanǵanyna shattyq sezim bildirmedi, sultannyń úmit etken quttyqtaý sózi onyń aýzynan shyǵa qoımady; qaıta sultannyń jiti kózderi Martynovtyń bir nárseden jırengendeı murnyn azdap tyrjıta túskenin shalyp qaldy. Munyń ataman júzindegi árbir qubylysty tese ańdyǵan qara monshaq kózderiniń jaltylyna kóldeneńnen qarap otyrǵan Emýganovtyń oıyna, «qapteser qara tyshqan» degen Martynov teńeýi túsip ketti, ol teris qarap ezýindegi eriksiz kelgen kúlkini tasalady. Martynov generaldaryn madaqtaı sóılep, áńgimeniń aıaǵyna qaraı oraldy.

— Mıheev myrzanyń alǵyrlyǵy men general Akýtınniń sarqylmas qaırattylyǵy arqasynda qyzyldardyń tútikken qaýipti jerin joq ettik te, basshylaryn áleýmet ortasynan alystatyp jatyrmyz. Alaıda olardyń uıymynyń kóptegen músheleri qolǵa túspeı jasyrynyp úlgirdi. Ásirese sizdiń jerlesterińiz, jyrtqan jerge sepken tarydaı shashylyp, bet-betine qashyp ketti. Kún buryn qam jemese olardyń keıbireýi jazalaý oryndarynyń qolynan birjola jyrylyp shyǵyp ketýi de múmkin. Bizdiń Otan aldyndaǵy ardaqty boryshymyz jóninde, qurmetti Sultan, sizge eskertip jatýdyń qajeti joq. Myna uly dárejeli general Emýganovpen qosylyp kúshterińizdi bólshevıkterge qarsy tolyq jumsar dep, tapqyrlyq kórseter dep úmit etemin. General, siz sultan Haron Ahmetovıch Qarataevpen tanys shyǵarsyz!?— dedi Emýganovke moınyn qasqyrsha buryp. General Emýganov basyn ızegendeı ıshara kórsetti.— İsterińizdiń jemisti bolýyn tileımin. Qolyńyz bosaǵan bir keshte, sultan Haron Ahmetovıch, bizdiń úıge shaı ishýge kelýden bas tartpassyz,— dep qosyp qoıdy ataman sypaıygershilikpen.

General Emýganov ornynan túregeldi. Aýdıensıanyń aıaqtalǵanyn kórip Haron basyn ıdi de:

— Marhabatyńyzǵa qatty súısinemin. İsti bir tártipke keltirgennen keıin ózińizdiń jáne baǵa jetpes jubaıyńyzdyń súıkimdi lebizin estip, ortańyzda bolýdy úlken lázzat jáne zor baqyt dep sanaımyn, — dedi.

Emýganov te, Haron da kabınetten shyǵyp ketti. Tanys adamdaı qoltyqtap general Emýganov sultandy shyǵysymen óz kontoryna jetektedi.

2

Jaryq, sańlaý, qýys, tesikterden ópe shyǵa kelgen taraqandardaı, Haron Qarataev qaıtyp kelgennen keıin Jandarmerıanyń formaly, formasyz qyzmetkerleri polısıa basqarmasynyń úıine tolyp ketti. Tazydaı jalańdaǵan tyńshylarǵa «bólshevıkter men bólshevıkterge tilektes adamdardy, profsoıýz basshylaryn tabý eń basty, eń asyl boryshtaryń»dep «iske» jumyldyrǵannan keıin sultan tereń-tereń oılarǵa ketti. «Topas atamannyń dóreki tóbetteri kózderine kóringenge ǵana tap bergen. Qaladan shyǵyp kete almaıtyndardy ustaǵanǵa máz,— dep oılady ol,— al ana orys derevnálary men qazaq aýyldaryna sińip ketken bólshevıkterdi kim tappaqshy? Aıtqandaı, osylardyń baspahanasy qaıda, basyp shyǵaryp kósheni sarttyń ala shapanyndaı etip, tún saıyn shubarlaıtyn urandary men japsyrýshylary qaıda? Osylar sıqyrshy emes pe ózderi?! Múmkin emes qoı bulardy bútin qala bolyp jasyrýy! Álde ekiniń biri bólshevık te, úsheýdiń ekeýi solardyń tilekshisi me? Á...»

— Buratana elderdiń basqarmasyndaǵy tótenshe tapsyrmalardy oryndaıtyn chınovnık Qurbanov tilmashty shaqyrt,— dedi ol sekretar-járdemshige.

— Hop, sultan Haron Ahmetovıch. Qaı saǵatqa kelsin? Haron oılanyp qaldy da:

— Qazir kelsin,— dedi.

«Qazir kelsin!»— degen Qurbanov bir saǵat ýaqyt ótkennen keıin de kelmedi. Áldeneshe ret járdemshi sekretardi shaqyryp qaıta otyryp, pomoshnıkı shaqyryp surap bilip, typyrshyǵan tórege saǵat jarym ýaqyt ótkennen keıin Qurbanov kirdi.

— Salamat qaıtyp kelgenińizge shyn qýanyshtymyn, Haron sultan,— dedi tilmash salmaqpen, azdap qana basyn ıip.

— Raqmet, otyryńyz.

— İs kóp. Zemstvo jumysy molaıyp ketti. Tolyp ketken jer daýy; qazekeńder de áıteýir atamzamanǵy bir «abrochnaıa», «polosa ochýjdenıa» degen bálelerdi keri qaıyryp alamyz dep basty qatyrýda. Ǵajap, qazaqtyq ushy-qıyry joq jalpaq saharasynyń jeri jetpegendeı, hoholdarmen shekaradaǵy tildeı jerlerdi daýlaıdy,— dedi Qurbanov tórege kereksiz áldeqaıdaǵy áńgimeni eń qajetti nársedeı etip bastap.

«Nege shaqyrǵanymdy shamalasa da bilmegensip, áńgimeni basqa jaqqa burdy. Uzyn arqanǵa salmaqshy»— dep oılady sultan.

— Jer daýynan kóri qazir ıdeıa daýy basym emes pe, Qurbanov myrza? Siz ben biz zemstvo jumysyn qoıa turyp, onan zoryraǵyn oılassaq.

— Ideıa daýy deısiz be? Bul daý emes, qyrqysyp biriniń biri keńirdegin qyrqyp bitetin qyryq pyshaq tartys qoı. Sizder bolmasańyz, mundaı jáıtke aralasý biz sıaqty kishkene adamdardyń qolynan kele me, sultan?!

— Ym. Shamamyz kelmeıdi dep, qol qýsyryp qarap otyrýǵa azamattyq boryshymyz ruqsat etpes, Qurbanov myrza.

«Bul maǵan nasıhat dárisin oqymaqshy ma! Kómeıiń, meni járdemge shaqyrmaqsyń ǵoı» dep oılady Qurbanov.

— Osy qalada kórinedi álgi qazaqtyń ishinen shyqqan alaıaqtar...— dedi Haron qazaq revolúsıonerlerin ymmen meńzeı tamaǵyn kenep.

— «Alaıaq» dep siz sultan, Aıazbaı uryny aıtasyz ba?— dep óp-ótirik bilmegensidi Qurbanov.

Haron Qurbanovtyń sózin de, ún yrǵaǵyn da jaratpaı qaldy. Kópten beri ol bólshevık jaqtas jandardyń kóbeıip ketkenin oılaı-oılaı; «bútin túrme qyzmetkerleri, keńseniń usaq chınovnıkteri, qalanyń jumysshy kvartaldarynda turatyndardyń bári jáne noǵaılardyń kóbi astyrtyn komýnıstik áreketter isteı me qalaı» dep kúdiktengen. Osy kúdikti dáleldegendeı myna Qurbanovtyń quıryqty syrtqa sala, tek óz isimen shuǵyldanyp, bolyp jatqan úlken oqıǵalarǵa túsinbegendeı sóıleýi jaǵymdy nárse emes. Biraq bul memlekettiń úlken tapsyrmasyn oryndap júrgen, polısıa mekemesine esep bermeıtin syrtqy saýda sıstemasynyń adamy...

— Qurbanov myrza, men sizdi bólshevıkterge tilektes degen pikirden aýlaqpyn. Al, myna osy kúngi ala aıaqtardyń kim ekenin bilmeýińiz uǵymǵa sıatyn nárse emes. Bilmeseńiz bilmeı-aq qoıyńyz, sizdiń bálkim óz qyzmetińiz qaýyrt bolar, sizge basqa jaǵdaıdy oılaýǵa da qıyn shyǵar. Alaıda myna túbirimizben tutas qoparyp alyp tastamaqshy bolǵan bárimizge ortaq jaýdy jeńip almaı turyp, kúndelik tirshilikti isteý qıyn.

— A... ana qazaq bólshevıkterdi aıtasyz ba, túsindim. Onyńyz durys, biraq Haron sultan, ózińiz oılap kórińizshi, qalada kimniń baryn, qandaı dushpan baryn biletin men tergeý-baqylaý oryndarynyń qyzmetkeri emen ǵoı. Sondyqtan meniń siz oılaǵan nárseden shet bolýym tabıǵı nárse,— dedi Qurbanov ezý tartyp.

 

Biraq onyń qara sur beti tutas kúlki shyraıyn bergen joq — ezýi kúlimsirese de qabaǵy qatý qaldy.

İshki syryn aldyrmaıtyn, yńǵaıyńa ıile bermeıtin, qanyn ishke tartqan myna qalaq jaq, uzyn tilmashtyń bógesindi sózderi men qaıyspas minezi shaǵyn deneli shapshań oılap jiti áreket etetin polısıa nachalnıgin zeriktirip jiberdi; Haron shoǵaınaly kıizge otyrǵan adamdaı, ornyqty qyzyl emen oryndyqtyń ústinde qoıqańdaı tústi.

— Siz jaqsy bilesiz, Akchýrındardyń úı-jaılary, qora-qopsy, skladtary kóp, áldeneshe jerlerde dúkenderi men bólimsheleri bar. Bólshevıkter osy etek-jeńi keń «senimdi» jerdi paıdalanyp júrmes pe? Jasyryn baspahana ornatyp áreket jasaý isi kóbeıip ketti. Biz onyń bir qataryn taptyq ta, sonda da,— dep kúmiljidi sultan.

Biraq ol «bir qataryn taptyq» degen sózdi Qurbanovqa kóz etip «bular da kóp is jasap jatyr eken-aý» degen oı salý úshin aıtty, durysy olaı emes-ti.

Qurbanov tań qalǵandaı boldy.

— Bári de múmkin nárse,— dedi ol, qabaǵyn kórip,— biraq maǵan túsiniksiz nárse mynaý: siz óte bımaǵlum nárselerdi suraısyz. Ózińiz meniń mundaı nárselermen shuǵyldanbaıtynymdy jáne baqylaý oryndarynyń qyzmetkeri emes ekenimdi jaqsy bilesiz.

— Siz bizdiń qyzmetker bolmaǵanmen zor qupıa isterdi júrgizip keldińiz, asa jaýapty tapsyrmalardy oryndadyńyz. Jáne dáýletti adamdarmen de, qara halyqpen de baılanysyńyz bar. Sondyqtan siz súıikti Otan úshin baǵa jetpes qyzmet eter edińiz...

Haron oıyn sozbaı sóziniń aıaǵyn kese qaıyrdy, ózi ornynan turyp tereze aldyna bardy.

Qurbanov oılana tústi de, tóreniń kózderine kózi ushyrap qalyp, tez moınyn buryp sol jaq qabyrǵadaǵy ekinshi Nıkolaı patshanyń sopaqsha jıren saqaldy solbyr sýretine qarady. «Myna sıaqty tıpter ǵoı, mańdaıy jerge tıgenshe sájdá qylyp, jer ámirshisi etip, shirigen taǵyńdy osy kúnge deıin súıemeldegen. Qalaı edi álgi, qazaq maqaly, bir qumalaq bir qaryn maıdy shiritedi...»

— Sultan, myna modańyz eskirgen moda emes pe? Alpys ultty Reseıdi eki basty samruq qaıtadan sheńgeline alsyn demeseńiz,— dedi ol qabyrǵadaǵy patshanyń sýretin ıegimen meńzep.

 

Onyń erinderi tistengendeı jymqyryla tústi.

— Myna ala topalań bassyzdyń týyp, búlik kóterilip jatqan kezde eki basty samruq temir tártiptiń sımvoly. Ol relıkvıı esebinde de qabyrǵada kóp zaman qalýǵa tıis. Bizdiń áńgimemiz ol jónde emes, Qurbanov myrza. Siz tótenshe tapsyrmalardy oryndap kelgen adamsyz, úlken tájirıbeńiz bar; bedeldi adamsyz, qazaq pen tatar tegisinen sizge senedi, sizden syryn jasyrmaıdy. Sondyqtan myna búlikshilerdiń qaı jerde qandaı uıasy bar — osyny ashýǵa kómek etýińiz kerek.

— Men basqa salanyń qyzmetkerimin, Haron Ahmetovıch. Bul sóz sizdi renjitpeýge tıis; men sizdiń ózińizdi de, mekemeńizdi de asa ardaqtaımyn, biraq ondaı is isteýge meniń qabiletim joq,— dedi Qurbanov Haronǵa tiktep qarap.

Haron oılanbastan:

— Jaqsy, olaı bolsa. Sizdiń kómegińizsiz de is isteler. Biraq sońynan ókinesiz, men sizge ótken kinálaryńyzdy myna kezeńde ispen jýsyn dep jaqsylyq nıetpen shaqyryp edim,— dedi sultan salqyn lebizben.

— Sultan, qorqytpańyz. Meniń ujdanym taza, búgin kelip jýyp-shaıǵandaı ótkende men eshqandaı kúná, bolmasa qylmys jasaǵanym joq, siz qatelesesiz.

— Oılanyńyz, Qurbanov myrza. Saýda ókiliniń mısıasymen barǵanda shyǵys memleketterindegi baılanystaryńyzdy eske túsirińiz. Jumbaqtaıtyn eshnárse joq — bas ýázirmen eki arańyzdaǵy kelisimder...

— Men úkimetke ızmena jasaǵanym joq, zaman ıdeıasynyń lebi eldiń, ezilgen ultynyń qamyn árkimge de oılatady, sultan. Bul qylmys emes, bul azamattyq borysh,— dedi Qurbanov, ornynan túregelip. Onyń qýqyl betine azdap qyzyl shyraı belgisi júgirgendeı boldy. Úlken jáne som qyzǵylt emen ústeldiń jıegine qos qolmen tireı súıenip, qarsysyndaǵy sultanǵa tesile qarady. — Abaı-qoqaıǵa salmańyz, Haron sultan, meniń ústimnen daq keltiretin materıal bolsa siz aıap qalmaısyz.

— Kózim ábden jetkenshe ustadym, endi óz obalyńyz ózińizge. Ejelden jaýlyq etip kelgen Stambylǵa arqa súıegenińiz keshirerlik qylmys emes,— dep Haron túsin múlde ózgertip jiberdi de,— basqa aıtarym joq, saý bolyńyz,— dedi.

Qurbanov birneshe sekýnd qozǵalmaı qaldy, eki kózin Haronnan aıyrmaı túsi kógerip ketti.

— Jaqsy!— dedi Qurbanov, jaǵynyń bulshyq etteri jybyr-jybyr etip. — Qandaı rol daıyndadyńyz?

— Maǵan erteńge deıin bólshevıkterdiń ishki ister komısary Ábdirahman Áıtıevtiń ózi men úgit-nasıhat taratatyn quraldarynyń turǵan jeri kerek.

Kelgendegideı basyn bolar bolmas ıdi de, Qurbanov tis jaryp jaýap qatpastan shyǵyp ketti.

— Shybyqtaı ıilersiń áli,— dedi Haron ol ketkennen keıin.

ON BİRİNSHİ TARAÝ

1

Oral sotynyń prokýrory ataqty baron Delvıg qazaq dalasyndaǵy maldy ósimge berý jaıyn zerttep iri eńbek jazǵan ıýrıst-ti. Jurt ony ári lıberal, ári úlken ǵalym, ulyq dep júretin. Baron Oral mańyndaǵy ataqty adamdardyń bárimen tanys, sonyń ishinde belgili Shuǵyl qajyny «tamyr» deıtin. Shuǵyldyń úıinde bolyp, onyń ósimge mal berý ádisterin ábden zerttep, ǵylymı eńbegine kóp materıaldar alǵan edi. Bir jyly jaz qymyz ishýge Shuǵyldyń úıine de kelip jatqan bolatyn. Shuǵyl oryssha bilmeıdi, baron qazaqsha bilmeıdi, biraq ekeýi keıde araǵa tilmash salmaı-aq túsinise beredi. Kóbinese ekeýine ortaq uǵym: «ósim jaqsy», «nesıe zańdy» degen sózder. Shuǵylǵa nesıeniń óse bergeni jaqsy da, baron Delvıgke onyń zańdy bolǵany unasa kerek. Alaıda nesıeniń ádet-ǵuryp zańyna baılanysyn ashamyn dep, Delvıg qazaq dalasyndagy ósimniń soraqy jaǵyn da kórgen. 1912 jyly óziniń «Qazaqstan» atty gazetinde belgili advokat Eleýsin Býırın baron Delvıgtiń buqarashyl baǵytta jazylǵan úlken maqalasyn eki tilde birdeı basyp edi. Biraq prokýror Delvıg is júzinde ósim alý zulymshyldyǵyna qarsy shyqpady. Ol óziniń bul amalyn ataqty fılosof Gegeldiń aıtqandarymen dáleldedi. Nemis tilinde oqysa da mıyna qonbaǵan Gegel eńbekteriniń oǵan unaǵany jalǵyz-aq: «bolmystaǵy bar nárseniń bári durys» deıtin jeri boldy. Osyny ol boı tumardaı etip jadynan shyǵarmady, kóp nársege dálel izdegende osynyń aınalasynan shyqpaıtyn.

«Túrmede otyrǵan adamdardy «tutqynǵa alýǵa» sanksıa berińiz»— degen general Emýganovqa prokýror Delvıg «ózim baryp shyǵaıyn» dep jaýap qaıyrdy. Ol: «prokýror sanksıa bermeı turyp tutqynǵa alý, árıne, zańsyz, biraq bolǵan nárseniń bári durys. Men emes Gegel solaı deıdi» dep dáleldedi ishinen. Sóıtti de ol qoshtasyp shyǵýǵa kelgen Ehlas Shuǵylovty qasyna mingizip, jıren qasqa rysakpen «bir mınýtqa ǵana» túrmege keldi.

Úsh kúnnen beri úzdiksiz oıdan-qyrdan aıdap ákelip jatqan jandar túrmege syımaǵansyn general Emýganov oqýshylardy bosatpaq bolyp edi. Bosatar aldynda túrmeniń keń aýlasynyń ishine alyp shyǵyp, abaqtyny «esten shyǵarmaý úshin» olarǵa dúre soǵyp jatqan. Prokýror Delvıg pen Ehlas Shuǵylov tap osynyń ústinen shyqty.

Doktor men prokýror ne bolyp jatqanyn birden-aq túsine qaldy. Ehlas altyn pensnesin súrtip qaıta kıip qarady da, baron tompıǵan qoldarymen kózderin súrtip ýqalaı bastady. Kútpegen jerden kelgen prokýrordy kóre sala túrme nachalnıgi shoshyp ketti. Ol aıaǵyn shapshań basyp kelip:

— Kórikti dárejeli baron, bul uly dárejeli generaldyń buıryǵymen... biz tek oryndaýshy ǵana... keshirińiz...— dedi, dir-dir etip,— shyǵar aldynda árqaısysyna bes dúreden ǵana...

— Túrmeden shyqsa, bularǵa, endeshe sanksıa kerek emes qoı,— dedi prokýror óz jaıymen sóılep,— degenmen bul soǵý jazasy zańdy emes...

— Endi qaıtyp túrmege jýymasyn, esterinen shyǵarmasyn dep buıryq etti... álbette zańdy emes...

— General qaıda?

— Meniń kabınetimde, kórikti dárejeli baron...

Delvıg tap osy kezde biri bókse, biri bas jaqtan turyp, úshinshisi qońyr tándi bir oqýshyny qulashtap soǵyp jatqan nadzıratelderge qarap qaldy. Súmbideı túzý shegirshin taıaq ushy quıryqtan asa, jonnan qıǵashtaı tıgende qaıta kótergenshe, oryny josamen batyra syzyp jibergendeı, qyp-qyzyl bolyp shyǵa keledi de ekinshi, úshinshi... besinshi oralǵansha qantalap bileýdeı bolyp, isip ketedi... Aıaǵyn táltirekteı basyp ornynan turyp ketken taldyrmash deneli oqýshynyń ornyna kezektegisin jatqyzady. Taǵy qyzyl tańba... Shimirkenbesten oraı siltep ózine qaraı tarta soǵady, jansyz týlaqty sabaǵandaı, meırimsiz, qatal urys... Bireýleri taıaq «bylyq» etip arqany tilip ketken mezette, yshqynyp qalady da, biraq qaısarlyqpen dybys shyǵarmaıdy, ornynan tistenip turyp ketedi...

«Teri men ettiń arasyndaǵy sansyz usaq qan tamyrlar úzilip ketedi de qan quıylady. İsinip qyzaryp ketetini sondyqtan...» dep anatomıalyq taldaý jasady Ehlas doktor ishinen.

Baron Delvıg «bul aqyldy qylyq emes» dep teris aınaldy. Ol nachalnıktiń kabınetine ketip bara jatyp, bolyp jatqan oqıǵaǵa jańa maǵyna bere taldaǵan adamsha qabaǵyn túıip: «Múmkin, Gegel aıtqandaı osynyń ózi de durys shyǵar»— dep oılady.

Kógendegen qozydaı kózderi jaýdyrap, birine-biri syǵylysa ári qorlyq, ári jan qınaıtyn jaýyz jazany kútip tizilip turǵan oqýshylardy sanaǵandaı qarap turyp Ehlastyń kózi altynshy kezekte turǵan Hakimge túsip ketti.

Baǵanadan beri jendetterdiń zulym áreketinen jany túrshigip «bir qaramas pa eken» dep kózin aıyrmaı qadalyp turǵan Hakim, Ehlastyń kózi túskenine adam aýyzben aıtyp jetkize almastaı qýanyp ketti. Onyń ezýlerine kúlki shyraı júgirse, kózderinde «qutqaryńyz» degen jalynyshty qaras bar edi.

Ehlas tez burylyp kabınetke qaraı júre tústi de, ekinshi bir oı ony kilt toqtatty. «Ózime nóker etemin deýshi em bul qudaı qarǵaǵandy. Ákesi Júnis qoı munyń sotqar...»

— E, bala, sen qalaı mundaı kúıge tústiń? Álde stýdentter uıymyna kirip pe ediń?— dep surady ol Hakimnen qaıran qalǵan pishinmen.

— Joq, Ehlas aǵaı. Bul bir jańsaq jáıt, bútindeı jaqsaq is. Qurbanovtyń krylsosynda otyrǵan jerimnen atty kazaktar kósheden ótip bara jatyp ustap ákelgeni. Jabatyn jalasy: «úndeý japsyrdyń» deıdi. Úndeý japsyrý degen meniń oıyma da kelmegen nárse. Sol úıdiń, kádimgi siz jatqan úıdiń, qaqpasyn alapestep ár jerine urandar jelimdep qoıypty osyndaǵy bir balalar. Sony menen kóredi myna esýastar— dedi Hakim jabyqqan pishinmen.

«Jalańash etke salǵan shegirshin taıaqtyń aıqysh-uıqysh qyzyl aıǵyzynan endi qutyldym» dep oılady ol. Ehlas ezýinen kúldi de, pensnesin alyp, qara buıra jaǵaly paltonyń qaltasyna qolyn saldy, úlken aq oramalmen kózildiriktiń áınegin asyqpaı súrtkishtep turyp:

— Muny qazaqsha ne deıtinin bilesiń be?— dep surady da Hakimniń jaýabyn kútpesten, — muny qosaq arasynda bos ketý deıdi,— dedi.

Qasyndaǵy feldsher doktor Shuǵylovtyń myna stýdentpen jyly sóıleskenine qarap «jaqyn tanysy ma, álde týǵany ma» dep oılady. Syrt qaraýǵa Hakim de, Ehlas ta bir áliptes edi, ekeýi de uzyn boıly, túzeń músindi, tik jaýyryndy jáne bet álipteri de uqsastaý: aqquba óńdi. Biraq stýdent taldyrmash ta, doktordan góri muryndyraq.

— Doktor, myna jigit sizdiń týǵanyńyz emes pe? — dep surady túrme feldsheri.

Ehlas oılanyp qaldy. Ol týmam edi deýge arlandy da:

— Jerles, bir jerden edik,— deı saldy.

Feldsher shetkerirek turǵan túrme nachalnıgine jaqyndap baryp birdeme degendeı bolyp edi, dúre kezegi tónip turǵan Hakimdi ymdaǵandaı jetelep túrmeshilerdiń biri nachalnıktiń kabınetine qaraı ertip áketti.

— Sizdiń jerles stýdentińizdi dúresiz bosatyp jiberdi, doktor,— dep feldsher oǵan chestberdi.

— Rahmet, alaıda ondaı ashyq aýyzdarǵa bes-on shybyq zıan da bolmas edi, ekinshi qaıtyp qaqpa kúzetpeıtin bolar edi,— dep taǵy da ezýinen kúlip feldsherge Hakimniń qalaı «qolǵa ilikkenin» aıtty.

— Bul áreketti bizsiz de ótkizer myna jigitter, doktor, júrińiz,— dep ol Shuǵylovtyń aldyna túsip keńse jaqqa qaraı bettedi.

— Meniń bir aýrýyma kóz qyryn sala ketińiz,— dep feldsher óz kabınetine aldyryp, tutqyn Nýjdındi Ehlasqa kórsetti.

Sol bileziginen oq ótip ketken, oń qary synǵan, ústi-basy tutas jara, bet-aýyzy isik Nýjdınge asyqqan Ehlas nazaryn da salǵan joq. Sol qolynyń ǵana oraýyn sheshtirip tez qaıta baılatty. Shyǵyp bara jatqanda feldsher Ehlastan:

— Sonymen komısardyń qoly gıpstemese de biter deısiz be?— dep surady.

Ehlas pemsnesin alyp (murny túzeń bolǵanmen belbasary juqa, sóılegende, ásirese kúlgende túse bergendikten Ehlas altyn pensnesin alyp sóıleýdi ádet etken. Onyń ezýinen kúletini de sol sebeptep bolý kerek):

— Do svadby zajıvet,— dedi oryssha naqyldap.

Talaı tutqynnyń aqtyq tamyryn ustap kórgen túrme feldsheri qandaı «svadba» ekenin jaqsy ańǵardy.

2

Túrmeniń syrtqy qaqpasynan qalaı shyqqanyn Hakim durystap jadyna túıe almady. Jalǵyz-aq onyń sezgeni: byqsyq tútin tolǵan úıden qashyp shyqqan adamdaı kózi jarq ete tústi; jandy eliterlik bir tátti aýa onyń ón boıyna quıylyp ketkendeı boldy; aıaǵy jerge tımeı beıne qalqyp júzip kele jatqandaı, ózin úkiden de jeńil sezdi. Ol artyna qaraǵan joq — kózderi jan-jaǵy men aldyndaǵy dúnıeni: sonaý kókti, kókjıekti, kóz jeterlik jerdegi qarasyndy, úılerdi, adamdardy, jandy-jansyz nárseniń bárin birjola sholyp ótti. «Óńim be, túsim be?» dep oılady ol. Bári óńi: anaý kozlodaǵy shirengen atshy da, kóshevkede otyrǵan chınovnık te kádimgi adamdar; qaqpa aldynda kúrek ustap irgeniń sýyn jyryp aǵyzyp jatqan adam da, áldenege asyǵa, aıaqtaryn tez-tez basyp júrip bara jatqan áıelder de tiri jandar; temir qıyqty úılerdiń ústindegi qary erip joǵarydan sý sorǵalap tur; turbalardan jińishkelep shyǵyp kómeski kógildir tútin álsiz kóterilip jatyr...

Báteńkesinen sý ótip aıaqtarynyń dymqyl tartqanyn, shalbarynyń balaqtary ári las, ári malmandaı bolǵanyn ol jańa ǵana baıqady. Ústine kóz jiberip edi: formaly maýyt paltosy uıpa-tuıpa, shalbary jan kórerlik emes, saltaq-saltaq kóıleginiń jaǵasy qap-qara kir, tipti bet-aýyzy da battasyp turǵan sıaqty kórindi. «Myna túrimmen jurtty úrkitermin» dep ol jalma-jan Gýbernator kóshesinen burylyp, Prıchaganka kóshesine tústi, páterine tezirek jetip, jýynyp, taranyp, taza kóılek kıip, paltosyn tazartyp kóshege shyqpaqshy boldy. Úsh kúnnen beri jadynan shyqpaı, áldekim ıemdenip qoıǵandaı qyzǵanyshty sezim ýyna bólegen Múkarama kóz aldyna keldi. «Ne aıtpaqshy? Meni qaıda ketti dep oılady eken? Ne dep aıtamyn, ne úshin tústim deımin túrmege? Masqara... Ólimmen teń nárse... Halyqty qamshymen aıdap úırengen topas, dóreki soldafon kazaktardyń qylyǵy... Alda naqrustar. Eń bolmasa qylmys jasaǵan adamdardy aıdasaıshy túrmege. Anaý shal, anaý advokat, anaý sharýa, anaý tatar jumysshysy, ne jazyǵy bar olardyń?! Oqýshylar she?! Tfý, derjımordalar bılegen Reseı-aı!»

Úıine kirip kelgende kitap oqyp otyrǵan Sálmen ony ushyp túregelip qushaqtaı aldy.

— Tirimisiń? Qaıdan, jer astynan shyqtyń ba? Myna bas keser kazaktardyń biri týrap tastady ma dep úsh kúnnen beri oılaǵanym sen. Qaı jaqqa zymzıa boldyń, shyraǵym-aý?

Hakim Sálmendi bir jyl kórmegen adamsha, qushaqtap, qysyp betinen qaıta-qaıta súıip-súıip aldy.

— Sen surama, men aıtpaıyn qaıda bolǵanymdy. Danteniń jazǵan jahannamy — ujmaq sıaqty meniń túsken jerimmen salystyrǵanda. Búgingi arqasynan taspa alǵandardy oılasam denem túrshigedi, tfý, malǵundaraı... qaǵynǵan zamannyń qara qasqa ámirshileri!..— dedi ol.

— Túrmege túsip shyqtyń ba?

— Endi ne dep ediń. Tek tezirek ketý kerek myna sumyraı jerden.

Hakim bolǵan oqıǵany Sálmenge bastan-aıaq aıtyp berdi de:

— Aınalaıyn, eshkimge aıtpa meniń mundaı masqaraǵa ushyraǵanymdy. Dıreksıa bile kórmesin... ásirese Múkaramaǵa lám dep tisińnen shyǵara kórme búl sumdyqty,— dedi.

— Toqta, saǵan zapıske jazyp ketti.— Sálmen kitaptyń arasynan Múkaramanyń hatyn alyp berdi.

Hakim jalma-jan hatty ashyp oqı bastady. Hat óte qysqa jazylǵan edi.

«Hakim! Sizge men úsh ret keldim, úıińizde bolmadyńyz. Qaıda ketkenińizdi joldasyńyz da bilmeıdi. Men sizdiń qalańyzdyń esimin oǵash dep ázildeıtinim esińizde me? Mine, endi men sol qalaǵa iske turýǵa kettim. Ana sizdiń Ehlas doktor meni sestralyq orynǵa taǵaıyndady. Meniń abıym sony qalady. Abı aqyldy kisi ám raqymsyz adam, aıtqanyn istetpeı qoımaıdy. Men ony ǵaıbatlamaımyn, qaqıqaty sol. Onyń aıtqanyna kónbeýge bolmaıdy...

Sol endi, sizdiń qalańyzǵa kettim. Kelińiz! Kelińiz! Kelińiz! Kútemin sizdi! M. K.»

— Júrip ketti me?— dep surady Hakim surlanyńqyrap.

— Já, keshe keshke, já búgin ertemen júrmekshi. Búgin kelmeýine qaraǵanda ketip qalǵan shyǵar. Al, jýyn, demal. Túriń kóp nárseden habar berip tur,— dedi Sálmen aıanyshty pishinmen.

ON EKİNİNİ TARAÝ

1

Aspan sup-sur. Aýa dymqyl. Tystan úıge aýyr ylǵal ıis keledi.

Qos qara atpen Haron tóre qalaǵa engen kúni ózen jaqtan shyǵatyn Mostovaıa men Gýbernator kóshesiniń túıisken jerindegi kishkene úıde Ábdirahman otyr edi. Adam qamyǵarlyq qybyrsyz jym-jyrt kósheniń ajarsyz túrine, aýla ishindegi kúrekti ebdeısiz ustap, irkindi sary sýdy aǵyzyp jiberý áreketine kirisken áıeldiń dármensizdeý qımylyna ol terezeden qynjylǵandaı, qabaǵyn túıe qaraıdy. Sálden keıin ol úı ishinde jaı adymdap olaı-bulaı júre bastady. Eki kózi qyryp jýǵan sarǵysh edende; kóziniń aldy kilmik tartyp, ajary synyp qalǵan; kúreńitken betiniń qyzyly joǵalyp edáýir solǵyndapty. Ol oılap-oılap bir túıinge kelgendeı bolady. Oıdyń ushy alys, sonaý sheti joq qazaq dalasy sıaqty, qyrqa-qyrqa jaldardan asyp jatyr; biraq oı jazǵy saǵym sıaqty kózge elestep jap-jaqyn kóringenmen, qolǵa qashyq...

...Qyr sýretteri kóz aldynda. Jazǵyturym qandaı áserli. Anaý Barbastaý, ári assań buldyraǵan alystaǵy belderde birte-birte aıqyndalyp, joǵary kóterilip, jaqyndaı beredi. Sonaý «Syrym shyqqannan» bergi úlken jazyq alaqanyńnyń ústinde turǵandaı Borǵýmashtan arǵy Hankóli jaıyp tastaǵan kilemdeı, aıaq astynda jatyr. Ádemi dala, qaraýǵa kóz toıarlyq emes... Jalǵyz-aq qımylsyz, el sırek, aq qaǵazdyń ústine ár jerden qoıǵan noqat sıaqty. Kórinim-kórinim jerde eki-úsh úı, birine jetseń arǵy jaǵy taǵy sondaı qıyr dala, taǵy da sondaı bytyraǵan el, typ-tynysh sahara, kózge iliger nyspy nárse joq. Jaıyqtyń Reseı beti sıaqty shoǵyrly, jıyntyq, jybyrlap jatqan tirshilik belgisinen jurdaı, ne bir zavod turbasy, ne bir temir jol vyshkasy joq, jylmaǵaı dala, qalǵyǵan dúnıe...

«Oıatý kerek!— dedi ol estirte ernin jybyrlatyp,— tezirek saharaǵa shyǵý kerek, dala jandanyp, silkiner shaq keldi; el sergip, dúrliger kezeń jetti. Qozǵalar, qımyldar, oıanar ýaq...»

Onyń qulaǵyna alysyraqtan shyqqan bir dúmbir estilgendeı boldy da, oıy bólinip elegize tústi. Biraq anyq eshbir dybys bilinbedi. Oıǵa qaıta oraldy. Endi taǵy da tynyshtyq tapqyzbaı oıaý kezde oıǵa shyr aınalyp soǵa beretin túrmedegi basshylar tústi. «Partıa jumysyn ózimiz basqarýymyz kerek... Atqarý komıtetiniń músheleri basqarýǵa mindetti...» degen Dmıtrıevtiń sońǵy sózi qarsy aldynda úlken jazýmen orap-orap iri etip jazyp qoıǵandaı elesteıdi...

...Joq, qońyraý dybysy. Ábdirahman terezege taman kelip qulaǵyn qaıtadan tosty. Anyq qońyraý. Dúmbir birden ashyǵyraq aıqyndala berdi. Sál ýaqyttan keıin ol terezege eriksiz jaqyndady. «Mundaı kezde kúımeli jolaýshy kim bolmaq!» Terezeniń perdesin aqyryndap qolmen syryp qarap, kópir jaqtan beri qaraı kele jatqan shanalyny kórdi. Shananyń aldy-artynda jele shoqytqan qoshametshi salt attylar...

Shanada otyrǵan Haron tóreni Ábdirahman birden tanydy da bar oıy, bar nazary soǵan aýdy.

Kósheniń shalshyǵyna qaramastan shanada meılinshe shirenip ózine-ózi palýan, tipti saltanatty júrispen tóre úı deńinen tez ótip ketti.

Salt attylarymen at shana ótip ketse de, Ábdirahman terezege súıenip uzaq turdy. Ol qalaǵa erkindep engen Haron Qarataevty oılap turdy.

...Ekinshi Nıkolaı taqtan túskende laýazymy shart synǵan, han tuqymy, sultan ataqty Haron... Sarqyrap tasyǵan kóktem sýy túbimen julyp aǵyzyp áketip, bir qaltarysqa ilikken shóke sıaqty, tasqyn keri serpkende bul da keıin yǵysqan. Ǵajap! Budan eki jyl buryn okopqa qazaq jastaryn alǵanda ıýn jarlyǵyn patsha aǵyzam atynan elge eǵlan etken Haron! Bul jarlyqqa qarsy turǵandardy túrmege, bas kótergenderdi katorgige aıdaǵan Haron. Káriniń eńsesin túsirgen, jastyń ómirin jer etken Haron. Obyr ımperıanyń tártibin qalǵymaı kúzetken, sol úshin dáreje, shen, orden, ataq, baq ıesi bolǵan sultan. Qaqpaqtyda úlken ımenıasy bar, jeri shuraıly, zor dáýletti, qudiretti sultan. «Saqtaı gór, táńirim, patshany!» degen duǵany kúnine úsh mezgil taǵzymmen oqıtyn sultan. Endi kontrrevolúsıa shoǵyn úrlep órt shyǵarýǵa, aq generaldarmen birge jumysshy men sharýa qanyn urttaýǵa kelgen... Revolúsıa jarshylaryn atýǵa, asýǵa kelgen... sultan!..

Sultan polısmeısterdiń qalaǵa kelýi Ábdirahmannyń qyrǵa tez attanyp ketý nıetin jedeldete tústi; sonymen birge ol qaladan shyǵa almaı qalǵan Sovdep qyzmetkerlerin qutqarý joldaryn da sheshti.

«Búginnen, ári ketse erteńnen qalmaı júrip ketý kerek, áıtpese keshtik etedi» dep oılady.

2

Atty kazak sholǵynshylarynan saıabyr art jaq kóshemen kóldeneń kózge eleýsiz Maǵrıpany jiberip, Ábdirahman gımnazıs Shamıl Qarataevty shaqyrtyp aldy.

Taldyrmash kelgen qaratory jas gımnazıs Ábdirahmanǵa tosyrqap qalǵandaı qaraıdy. Onyń dóńgelek kózi kirpigin qaqpastan qadala qalatyn ádeti bar edi. Bul joly ol tesile qaraǵan joq, Ábdirahmannyń tula boıyn, júzin barlap qarady, onyń ón boıynan úlken ózgeris tapqandaı boldy. Jigittiń tańyrqaǵanyn sezip Ábdirahman:

— Sultan Qarataev qalaı tanyr eken muny dep, qarap tursyń ba? Tanyr, qaraǵym, tanyr. Syrtyńdy qanshama ózgertseń de sultannyń jylan kózinen jasyryna almassyń. Qalaı, ózgerippin be?— dedi.

Ábdirahmannyń kóziniń qıyǵy kúlimdeı tústi, Shamıl onyń sózine túsinbeı qaldy. «Jylan kóz sultan...» degen zárli teńeý bútin Qarataı tuqymyna taǵylǵan kiná sıaqtandy. «Bul ne degen sóz? Álde papammen ekeýiniń arasynda kelispestik bar ma?» — dep oılady.

— Ábdirahman aǵa, men sizdiń sózińizge túsingenim joq, bir aıtqanda uǵa qoımaıtyn topastyǵym úshin keshirim suraımyn. Sizge qaraǵan mánisim: túrińiz jan tanyrlyq emes, tamasha ózgeripsiz, sony kórip: «Meniń papam da osylaı etse bolmas pa?» degen oıǵa kelip qarap edim. Qarataevtar sizdi nege tanymasyn, tanymaı ketetin takapparlyq bizde bolmasa kerek...

Ábdirahman kúlip jiberdi.

— Sen shynynda túsinbeı qalǵan ekensiń, buǵan meniń ózim kinálimin. «Sultan» dep men Haron Qarataevty aıtyp em. Sonyń jylan kózinen jasyryný qıyn dep edim. Ǵafý et, aınalaıyn, seni aıtyp turǵanym joq. Sender keleshektiń qyraǵy kózdi Qarataevtary bolasyńdar ǵoı. Men ana patshashyl tóreni aıttym...

— Aǵa, ol kisi alysta qysylmasańyz da bolady.

— Áńgime sonyń alysta emes, jaqynda bolǵanynda, Osydan birer saǵat buryn meniń terezemniń aldynan ótip ketti. Myna jaý jaǵadan alyp jatqan kezde ol bizben quda bolý úshin kelgen joq. Óziń aıtqan papańdy tezirek qaladan shyǵaryp áketýiń kerek, áıtpese atalas ekenmin dep Haron musylmandyq jasamas, qaıta sý túbine jiberýge tyrysar. Mine, seni sol úshin shaqyrttym. Bakeńniń ózi qaı jerde, kimniń úıinde qazir?— dep surady Ábdirahman Shamılden.

— Papam Nurtazanikinde.

— Qaı Nurtaza?

— Kádimgi molda Nurtaza.

— Ne istep jatyr? Keteıik dep eshnárse aıtqan joq pa?

— Joq, aıtqan joq. Papa, saǵan da tıedi ǵoı, qaladan jasyrynyp shyǵyp, elge keteıik desem: — Elden tappaı ma meni? Myna saqal, myna túrmen qaıda jasyrynbaqpyn. Elde qaıta jasyrynbaq oınaǵan baladaı men mundalap turmaımyn ba? — deıdi. Jáne onyń ústine Lenınge hat jazyp otyrmyn, sony bitirip jiberýim kerek,— dep jan kirmeıtin abystaı bólmesinde Dýmanyń ochettaryn oqyp otyr.

— Áı, Báke, Báke,— dep Ábdirahman basyn shaıqady,— bala sıaqty beıǵam jan. Naǵyz jaryqtyq adam. Tapqan eken jasyrynatyn jerdi! Qysyp surasa ana generaldardyń qolyna Nurtazanyń ózi jetektep aparyp beredi. Qazir Haronnyń tyńshylary óre túregeldi... Haronnyń atshysy qandaı adam?— dep surady Ábdirahman gımnazısen.

Shamıl eki ıyǵyn kótere túsip, ań-tań boldy da:

— Bir jalshy, qandaı deýge bolady ony— ómiri atshy bolyp keledi.

— Sen Haronnyń atshysyna bar da «Sultan saǵan meniń papamdy Mynanaıǵa sheıin at shanamen tez aparyp tastasyn» dep aıtty de. Óziń Haronnyń adútanty bolyp kıin de, salt atpen shananyń aldyna tús. Joldaǵy kazaktarǵa: Oberpolısmeıster sultanǵa jol ber!— dep ilgeri asa ber. Bakeńe de bir formaly kıim tabarsyń, tap osylaı etedi dep orysy da, qazaǵy da oılamaıdy, muny eshkim baıqamaıdy da. Tek tez qımylda, batyl qımylda. Áıtpese Bákeńdi qamaıtyny anyq.

Shamıl bul aılaǵa túsine qaldy, kózderi jaınaı tústi.

— Tek papam kónse?— dedi ol Ábdirahmanǵa kirpigin qaqpastan qarap.

— Men qaǵaz jazyp beremin. Kónedi.

Ábdirahman jalma-jan qaǵaz jazdy, oılanbastan tez jazdy jáne kóp jazdy. Jazǵan qaǵazyn basynan aıaǵyna deıin shapshań sholyp ótti de:

— Qaqpaqtyda jatyp qalmasyn, tez Aqtóbege asyp ketsin. Sen óziń birge bol. Bákeńe kómegiń tıer. Sol jaǵynan Orynborǵa kelseńder, telegramdy da, hatty da jetkizersińder Máskeýge. Al, bala, bul bir aqqa táýekel is. Batyl qımyldamasań bosqa ólesiń. Túsindiń ǵoı?

— Túsindim, túsindim.

— Túsinseń jolyń bolsyn, joldaryń bolsyn. Bákeńe sálem aıt. Kórgenshe saý bol, qaraǵym.

Ábdirahman Shamıldiń betinen súıip, qolyn alyp, úıden shyǵaryp jiberdi.

3

Pysyq qımylyna, ázir jaýap, ótkir tiline qarap túrmeshiler Ámirge ózgeshe qaterin tigip qalyp edi. Oqýshylarǵa jappaı dúre soqqanda basy-qasynda bolǵan nadzıratelder oǵan bes «shybyqtyń» ornyna jeti «shybyq» soǵyp jiberdi.

— Tula boıym qozǵaltpaıdy, biraq sonda da jataalmadym, bostandyq degeniń adamǵa tamaqtan da artyq nárse eken ǵoı, júrgende kósheniń tasyna aıaǵym tımeıtin sıaqty. Qudaı biledi, seniń baǵyń bar. Bizdiń arqamyzdan ýdaı ashytyp taspa sydyrǵanda sen sýdan shyqqan ala qazdaı qup-qurǵaq shyǵa keldiń. Maǵan taǵy eki taıaqty artyq soqty-aý, ońbaǵandar. Sirá, fortýna seni aıyrylmastaı qushaqtaǵan shyǵar deımin,— dedi Ámir túrmeden shyqqannan keıin bir saǵat ótpeı-aq Hakimge kelip.

— Seni qurtqan Pıfagordyń shtany ǵoı,— dedi Hakim kúlip.— Ras, álgi josa murt nachalnık meniń kezegim kelgende kózi bylshyqtanyp ketti. Ehlas doktor bolmaǵanda meniń de arqam bileýdeı bolatyn edi, táńir jarylqaǵyr, qaıdan kelgenin bilmeımin, áıteýir sonyń arqasynda aman qaldym.

— Ol bolmaǵanda shymbaıyń bir shymyrlaıtyn edi, bosqa kúıý degen op-ońaı. Seniń qolǵa túsýiń qyzyq, biz sıaqty tym bolmasa kóptiń qatarynda da emes, laǵyp jalǵyz júrip, qyr kórsetýshilerge de qosylmadyń,— dedi Ámir ilik taqqandaı.

— Muny ózim de myqtap túsindim,— dedi Hakim ókingen pishinmen,— azan-qazan bolyp úlken kósh ózennen ótip jatqanda eki qolyńdy qaltańa salyp qyzyǵyna qarap turýǵa bolmaıdy eken.

— Sonymen jańany jaqtaıtyn kópke qaraı oıysam deısiń ǵoı?

— Bul áldeqashan oılanǵan nárse,— dedi Hakim salmaqpen, mańdaıyna túsken buıralaý shashyn keri qaıyryp tastap...— Ana, qyz barbolǵyr jetektep... Shettep júrmin...

— Onyń ózin beri súıremeısiń be, joldastaryńnan bólinip ońasha ketkenshe.

— Bul oılanatyn nárse, biraq qyz ketip qalypty Qyzyl únge.

— Oılap, oılap, oılanamyn dep otyryp taýyq jumyrtqa salyp qoıǵanyn ózi de sezbeı qalǵan.

— Sóziń bar bolsyn seniń shóp tatyǵan,— dedi Hakim kúlip.

— Qazir Zevstiń kolesnısasyna Prometeıdi mingizedi. Júr, kórip qaıtamyz,— dedi Ámir onyń qulaǵyna tónip, daýysyn báseńdete jymıyp. Hakim oǵan túsinbeı qaldy. Úıde bóten adam bolmasa da Ámir oǵan sybyrlap Shamıldiń júreıin dep jatqanyn aıtty...

Biraq bul ekeýi noǵaı meshitiniń janyndaǵy Nurtazanyń úıine jetkenshe Shamıl ákesin Haron sultannyń shanasyna otyrǵyzyp, Jamaqqa delbesin ustatyp, ózi salt atpen adútant esebinde júrip te ketken edi.

4

Bir jumadan beri arqadan azynaı soǵyp, oqtyn-oqtyn qar ushqyndatyp turǵan yzǵarly jel keshe túnde basyla qaldy da, tań aldynda qubyladan jyly lep esti. Ońtústiktiń dymqyl qońyr bulttary tómendeı jyljyp teristikke kóshti, Jaıyqtyń ústine tumandana shógip qyrattardy qymtaı búrkedi. Óńmennen ótetin ókpek jel aqshyl qardy kógildirlendirip iritip jiberdi; kún kózin jerden kóterilgen qoıý ylǵal japty; keshke qaraı býaldyr qoıýlana túsip aspan boz aıran bolyp ketti...

Kóktem jarshysy sýsyldaq úırek birinshi ret búgin qalanyń ústimen júıtkı ushyp parlasqan kúıi Shaǵanǵa qaraı asyp ketti. Ábdirahman aýlanyń ishinde syńar qoldap, tyrnaýyshpen shóp-shóleńdi jıystyryp jatyr edi. Bir joǵary, bir tómen zýlaǵan úırekterdi ol kózden joǵalǵansha uzatyp saldy. Jyl qusy ishke belgisiz bir jylylyq sezim quıyp jibergendeı áldene shattyqtyń habarshysy sekildi boldy. Ol uzaq ýaqyt bozǵylt kókke kózderin tigip turdy da, aqyryn ǵana kúrsinip qoıyp, ýaqyt ozdyrý ermegine qaıta kiristi. Ersiz Ǵarıpanyń kishkene úıiniń shaǵyn aýlasy oǵan eldegi ózderiniń eski qora-jaıyn eske túsirdi...

Jazǵa salym aýla ishi osy sıaqty sary sýǵa batqan shóp-shóleń; mal qoralardyń ishi tóbeden tamshylaı sorǵalaǵan, irgeden kirgen sýmen battasqan las, jer kepkenshe qurǵamaıdy, qystan shyqqan mal arýaqtaı erbıip kókke aýyz ilikkenshe tóńirekte synyq shóp qaldyrmaı jaıpaıdy, qý qamysty qajalaıdy, shalshyq simirip, batpaqqa tolarsaqtap úı aınalasyn kezedi. Buryn úıde bir úlken qyzyl sıyr bolýshy edi, jazǵyturym jatqan jerinde umtyla túsip, biraq ózdiginen ornynan tura almaı qalatyn. Janbas súıekteri terisin tesip keterlikteı aryq, bul kóterem muqyrdy Ábdirahman san ret quıyryqtan kóterip turǵyzǵan bolatyn. Ǵarıpanyń sıyry da sol eldegi úlken qyzyl sıyr sıaqty aryq, onyń ústine ári býaz. Biraq bul ornynan demeýsiz turady. Qazir ol qoranyń janyndaǵy kóńniń eteginde kúısep jatyr; kózin jumyp qoıyp babyna keltirip, jaqtaryn jalpaq qaızap jatyr. Onyń aryqtyǵy endi esine de kirer emes, endep jaıylatyn Shaǵan boıyna keshikpeı shyǵamyn degendeı, beıǵam pishinde, senimdi sabyrmen kútken jyly kúnniń jetkenine ábden rıza bolǵandaı, artqy aıaǵyn shirenip qoıady.

Ábdirahman sıyrdy ornynan turǵyzyp mazalamaı qoranyń basqa jaǵyn tarashtaıdy. Keıde eti kógerip myqtap isip ketken oń ıyǵyn aqyryndap qozǵap-qozǵap qoıady, súıeginiń amandyǵyna áli de kúdiktengendeı ony oń qolymen barlap, ústinen basyp qoıady: «Bul jaraqat eshteme emes, munan da zory kezdese jazdady. Kezdesti de, biraq ajal joq...»

Aýlanyń túkpir jaq taqtasy syqyr ete qaldy. Kún men jelge qýraǵan eski dýaldyń basyna jarmasqan kishkene qoldar jalt qaraǵan Ábdirahmannyń kózine shalyndy, oılaǵansha bolmaı óte shapshań tyrmysqan Sámıdiń basy da kórindi. Járdemdesip ishke túsirip alý nıetimen qarsy umtylǵan Ábdirahman aıaǵyn birneshe attap úlgirgenshe bala dýaldan asyla salbyrap, jerge túsip te ketti.

— Aqyryn, qulaısyń, men túsirip alaıyn...— dedi ol.

Biraq bala oǵan aıaǵyn entige basyp, jaqyndap ta qaldy.

— Ábdirahman aǵaı, úıge kirińiz... Kórip qoıady...— dedi ol aptyǵyp.

Samıdiń kózinde úreıli bir qorqynyshtyń ushqyny bir sónip, bir janyp turǵandaı kórindi, sonda da balaǵa syr bermeı, Ábdirahman sabyrmen aqyryn ǵana:

— Meniń munda ekenimdi eshkim bilmeıdi, aınalaıyn,— dedi.

Qanshama sabyrly salmaqty sóılep qysylmaı tyńdasa da sońǵy kúnderdiń oqıǵalary Ábdirahmandy burynǵydan áldeqaıda saq bolýǵa, qulaǵyn árbir sózge ashyǵyraq túrýge, kózderin qadaı qaraýǵa úıretken-di.

— Meni bireý surady ma, álde men jóninde bir sóz estidiń be? Kim kórip qoıady?— dedi ol ishteı taqatsyzdanyp.

— Qaıdan shyqqanyn bilmeımin, meshittiń ber jaǵynda qarsy aldymnan tilmash Qurbanov kezdesip: «Malaı, toqta myna qaǵazdy Ábdirahman Áıtıevke ber»,— deıdi. Men betine qaraı qaldym da aldap turǵanyn sezip; «Áıtıev kim?» dep bilmegensı qoıdym. «Senderdikine kelip júretin bólshevık Áıtıev» dep qabaǵyn túıdi. «Bilmeımin» dep basymdy shaıqadym da, ketip qaldym. «Toqta, toqta, aqsha beremin» dep edi, men qaraǵanym joq. Úıge týra qaıtpaı basqa kóshege túsip alyp, júgire berdim. Eshkim kórmesin dep úıdiń qaqpasynan da kirmeı aýlany aınalyp art jaqtan tústim,— dedi bala shapshań sóılep.

Ábdirahman Sámıdiń asa ańǵarýly ekenin jańa bildi. Onyń jap-jas bola turyp, úlken kisiniń de qapelimde oıyna kele qoımaıtyn tapqyrlyq isine ishinen qatty rıza boldy.

— Rahmet, aınalaıyn, kóp jasa. Muradyńa jet! — dedi, aýzyna basqa laıqatty sóz túse qoımaı, jas kezinde óziniń qarttardan talaı esitken sózin paıdalanyp.— Qurbanov jalǵyz ba, álde qasynda bireý bar ma?

— Qasynda uzyn boıly qara kisi bar, eshnárse dep úndegen joq.

Ábdirahman sál oılanyp turyp qaldy, biraq uzyn qara kisiniń kim ekenin shamalaı almady. Qurbanovty ol jaqsy biletin, buryn ony talaı kórip, sóılesken de adamy. «Qurbanovtyń mende qandaı jumysy bar? Álde bul da myna generaldarǵa «qol úshin» bermekshi me? Patshaǵa qarsy. Otarshylyq júıege jany qas. Revolúsıany qubyjyqtaı kóredi. Osy Qurbanovtyń kózdegeni ne sonda?! Kerenskııdi de bul tonnyń ishki baýyndaı kórgen joq. Mine, juǵymsyz tıp! Bákeń nedeýshi edi ózin... Nıgılıs... Ia, ıa, baryp turǵan nı-gılıst. Qoı, munyń bárinen de aýlaq» dep oılady Ábdirahman.

— Ondaı kisilerge meni kórdim dep aıtpaǵanyń jaqsy bolǵan. Paıdasy joq adamdar, múmkin, zıany da tıer ondaılardyń,— dedi ol balaǵa.

5

Ákesiniń jaý qolynan jazym bolǵanyn Ámir áli estigen joq-ty, ol úıge kirip kelgende Ábdirahmannyń kóńili buzylyp ketti, biraq ol jas jigittiń aldynda bosańdyǵyn bildirmeýge tyrysty, bir nárseni kúbirlegendeı teris aınalyp kózge eriksiz irkilgen jasty baıqatpaı jeńimen súıkep jiberdi. Onyń bul tolqyǵanyn Ámir baıqaǵan joq, óıtkeni ol ań-tań bolyp barlyq nazaryn Ábdirahmannyń túriniń jan tanymastaı ózgerilip ketkenine aýdardy. Keıde shalqasynan qaıyratyn, keıde balanyń kekilindeı boı bermeı salbyrap mańdaıǵa túsip ketetin qoıý qatqyl qara shashty basy tap-taqyr, noǵaı taqıanyń astynan jaltyraǵan kókshil quıqa ǵana kórinedi, ádemi murttyń orny da jym-jylas, jaqtary da ashań tartyp, burynǵy dóńgelek beti sopaıa túsken be, qalaı?! Jyltyr óńdi qara qońyr júz bop-boz bolǵan; onyń ústine sol qolyn oramalmen ıyǵyna asyp alypty da, uzyn noǵaı beshpetin qaýsyryna túsip, oń qolyn da omyraýyna tyǵa beredi.

Aýyr minezdi, salaýaly, oılap sóıleıtin Ábdirahmandy Ámir asa syılaıtyn, ishinen bir túrli seskengendeı, onyń aldynda kóp sóılemeıtin, aıtqan aqylyn ǵana tyńdap, qarsy jaýap qatpaıtyn; keıde ákesimen qaljyńdassa da, Ábdirahmannyń aldynda artyq sóz, shashaý qımyl, jeńil minez kórsetpeıtin. Qazir sol aıbyndy Ábdirahman múlde basqa, álde bir sırk artısi sıaqty, sıqyna adam kúlgendeı. Ámir kúlip jibere jazdap, ózin-ózi zorǵa ustap qaldy. Onyń aýzyna: «Qanaqanyń» aýzynda turatyn Qasen qarı sıaqty bolypsyz, Ábdirahman aǵa»,— degen sózder kelip qalyp, tamaǵyn kenep jiberdi.

— Beri kel, beri kel,— degen oǵan Ábdirahman kúmiljińkirep.

Ámir jaqyndaı tústi.

— Bir qaǵaz bar edi... saǵan sony...

Ábdirahman kúıbelektep, buryshtaǵy beti kúńgirtteý tartqan shar aınanyń artynan eski musylmansha jazǵan kitapty alyp arasyn aqtardy. Tórtke búktelgen qaǵazdy alyp syńar qoldap, ony jazdy da bastapqy jolyn oqyǵandaı úńile tústi.

— Ábdirahman aǵa, papamnan hat keldi me?— dedi Ámir, nazary qaǵazǵa aýyp.

Ámir ákesinen hat kelgen eken dep oılady, esi-derti endi sol hatta boldy. «Úıdiń amandyǵyn jazǵan shyǵar... Mamamnyń sálemi...»

— Joq, Ámirjan, papańnan emes... papań týraly...

Ol qaǵazdy Ámirge usyndy da, tereze aldyna baryp oń qolymen mańdaıyn súıep, bir jeri qatty aýyryp ketkendeı qabaǵyn shytty.

Ámir qaǵazdy tez-tez oqı bastady.

«Qurmetti Dmıtrıev joldas! Men sizdiń halyq isine jumsaıtyn qymbat ýaqytyńyzdyń birneshe mınýtyn osyny oqýǵa bólmekpin, bul úshin aıypqa buıyrmańyz, óıtkeni bul zapıskada aıtylatyn áńgime de sol jurtshylyq isiniń bir bólshegi. Muny jazyp otyrǵan Trebýha poselkasyndaǵy selolyq mekteptiń ýchıteli. Siz bilýge tıissiz— osy seloda týyp ósken Ignatıı Bykov, bıyl poselka Sovdepiniń predsedateli bolyp saılanǵan. Ony halyq saılady. Ekinshi sózben aıtqanda eńbekshi sharýalar erkimen sıez ashyp, basqarý jumysyna óz ishinen ýákilder belgiledi. Jurt saılaǵan ýákildiń biri Bykov Sovdeptiń predsedateli bolyp kóptiń tilegine saı ister istedi. Ejelden poselkeni bılep kelgen kóp jerli, maldy, egisti, dıirmen ıeleri, birneshe at zavodtary bar Peskov, Kalashnıkov degenderge salǵyrt saldy, jerlerin kesip alyp jersiz jalǵyz atty sharýalarǵa berdi. Soǵysta balalary, erleri ólgen jesirlerge jáne jumysqa jaramaıtyn ǵaripterge astyq alyp berdi. Mine osy sıaqty jurtshylyq múddesin kózdegen qaıratker azamatqa joǵaryda attary atalǵan áldiler qaterin tigip dushpandyq jasaýǵa kiristi».

Ámirdiń oıyna kameradaǵy basyn tańǵan, hali aýyr tutqyn Bykov túse qaldy. «O, sorly, sol Bykov jóninde ǵoı myna hat. Al muny maǵan nege oqytady Ábdirahman aǵaı!..»— dep oılady ol.

«...Ótken beısenbi kúni, ıaǵnı marttyń 27-de, sol Kalashnıkovtyń ofıser balasy qasyna qarýly buzyqtardy jıyp alyp, Oral qalasynan qaıtqan Bykovqa jáne onyń qasyndaǵy komısarǵa shabýyl jasady...»

Ámirdiń tula boıy muzdap ketti. Onyń kóz aldyna munan alǵy kún buryn ıspolkomnyń tapsyrmasymen ketken ákesi keldi... Qaqpa aldyndaǵy jıren at jekken orta boıly orys jigiti sol Bykov eken ǵoı... Ákesiniń tereze aldynda oılanyp otyrǵan sýreti elestedi. «Basym aýyryp otyr. Ámir, seniń bir parashokteriń bolýshy edi...» degeni qulaǵyna estilgendeı boldy. Ol jalma-jan qaǵazdan basyn kóterip alyp, Ábdirahmanǵa qarap edi, onyń teris aınalyp terezege qaraı burǵan kózderinde ylǵal baryn kórip qaldy. Jamanshylyq jaıdy ol ishki tilsiz uǵymnyń jaza baspaıtyn dál belgilerinen-aq uqty. Hattaǵy jazylǵan odan arǵy meırimsiz sózderge ol endi qaıtyp kózin salǵysy kelmeı:

— Ábdirahman aǵa, ne boldy, papam bir jamanshylyqqa kezdesti me?— dedi.

Onyń ómiri dirildep kórmegen daýysy búkil denesimen qosyla dirildep ketti de, úni sybyrlaǵandaı jýas shyqty.

Ábdirahman onyń ash óńdi, bozǵyl tartqan sopaqsha betine jańa ǵana tura qarady. Túsi shúberekteı qup-qý bolyp ketipti, úlken kózderi uıasynan shyǵa, úreılene qarap tur. İlki mınýttaǵy qobaljyǵan qalpy birte-birte ornyna kele bastaǵan Ábdirahman mysalǵa kóship áńgimeni alystan bastady.

— Ashshy menen tushshyny tatqan biler, jaqyn menen alysty jortqan biler,— deıdi qazaq. Kópti kórgen, uzaq jasap ómirdiń soqpaqty joldarymen arshyndap adymdaǵan, ózi dana, tilge sheshen, oıǵa júırik Jırenshe bı degen bı bolypty. Jırenshe bir joly alys sapardan qaıtyp kelse, úıinde eldiń ne jaqsy adamdary jıylyp otyr eken. Olar bıdi qarsy alyp, osy saparda júrgende onyń basyna túsken úlken aýyr haldi estirtýge kirisken...

— Arǵy jaǵy túsinikti, Ábdirahman aǵa. Asqar taýym qulaǵany...— dep Ámir júresinen otyra ketti. Ol kenet óksip-óksip jylap jiberdi, kómeıge túıilip kelgen úlken tolqyn tez lyqsyp syrtqa tepti, eki ıini bir kóterilip, bir basylyp denesi solq-solq etti. İrkilgen ashshy jas shyqsyn, tolqýy saıabyrlasyn dep, ony Ábdirahman birden jubatpady, erkin eńireýge ábden yryq berdi. Áldeneshe mınýttan keıin ol Ámirge:

— «...Ia, jigittiń ákesi ólse ne bolar» degende Jırenshe sheshen: «Jigittiń ákesi ólse asqar taýynyń qulaǵany!»— depti... biraq, Ámirjan, áke túrli-túrli. Ózi ólse de, aty máńgi óshpeıtin áke bar. Ómiri men isi óz balasy túgil ózgege úlgi bolatyn áke bar. Jer bitip, sý aqqaly adam balasynyń qaraı-qaraı kóz talǵan ádildik zamanyna qol sozǵan kemeńgerdiń biri — Meńdikereı edi, ol sol jaryq dúnıeniń biline bastaǵan tańynda jazym bolyp ketti... Ol meniń joldasym, ári aqylgóı aǵam edi, seniń ákeń edi, myna mereıi ýaqytsha ústem bolyp turǵan jaýdyń áleginen ol kúnniń shyqqanyn kóre almaı ketti, kóp úshin kóksegen kúndi kóre almaı ketti... Biraq myna sender men biz Meńdikereı kótergen revolúsıa týyn joǵary ustaýymyz kerek, onyń atyn ana qyzyl jalaýǵa óshpeıtin etip jazýymyz kerek, Tur, jasyma!— dedi.

Ámir eseńgirep qalǵan adamsha aıaǵyn teńsele basyp esikke qaraı júre túsip edi, Ábdirahman ony ustaı alyp, qushaqtap betinen qatty-qatty súıip aldy.

— Men qazir júreıin dep turmyn, elge, saharaǵa shyǵaıyn dep turmyn. Sender mundaǵy jigittermen baılanysyp turasyńdar...

— Biz de elge qaıtamyz, Ábdirahman aǵa. Bizdi gımnazıadan shyǵaryp tastady. Men anaý kúni júrerde «mamama sálem aıt!» degende, «qaı buryn kórgenimiz aıtarmyz» dep edi papam... Onyń sońǵy sálemin maǵan jetkizýge týra keldi. Qosh bolyńyz, Ábdirahman aǵa,— dedi Ámir daýsy dirildep.

— Biz áli kórisemiz,— dedi Ábdirahman qolyn alyp.

ON ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

Júkti aqon shanany myqshyńdaı tartqan attyń taǵaly tuıaqtary tik tıgende qaýdyrap mújilip qalǵan qysqy joldyń qarly muzy kúńgirtteý qarshyldap kútir-kútir omyrylyp túsedi. Qara shoqalaqtary qalqıyp joǵary qalyp, jentektelip tómen túsken onyń shuqyrly beti syńar aıaq oıylyp, atty mardymsyz shoınaq júriske túsirip keledi.

Jol jany sharbydaı juqaryp, tómpeler men dóńester tegis ashylyp qalǵan. Qar tek qana saılardyń teriskeı betterinde molyraq, o da kún sanap, saǵat sanap shaǵyndala beredi; araǵa endi bir kún salsa tegistikte oımaqtaı da qar qalar emes. Erigen qardyń astynan jylyp aqqan sýlar jylǵalardy tegis toltyryp tastaǵan, olardyń shetteri qabyrshaqtana qatyp alystaǵy saılarǵa jetýge asyǵa aǵyp jatyr.

— Kún kóterilgenshe Barbastaýǵa jetip qalsaq jarar edi. Apyr-aı, Ańqatynyń seńi júrip keter me eken!.. Ábeke-aý, ana jáshikti demeseńizshi, túsedi ǵoı,— dedi aldyńǵy shananyń janynda jaıaýlap, delbesin qaǵyp kele jatqan Báıes artyna kilt burylyp.

Ábdirahman qısaıǵan júkti aıaǵymen jer tireı oń ıyǵymen súıemeldep ornyna qaıta túsirdi de, bosap ketken arqandy syńar qoldap qytyp baılady. Júkshiniń qolyn ańdyp kele jatqan kók at toqtaı qaldy; attyń qatty soqqan ashań búıirlerinen kózderin aýdarmaı turyp, Ábdirahman oń jaq qaltasynan temeki dorbasyn aldy, sary qaǵazǵa sol qolynyń múgedek demeýimen mahorka orap, shylym tartty.

Shylym orap ony ıesi tartyp bitirgenshe zárden jeńilip tynys alyp qalǵan at aıaqtaryn shymyr basyp shanany ornynan jeńil qozǵap ketti. Zaqymdy ıyǵyn sóleket kóterip aıaq batpaıtyn qatańdaý jerlermen Ábdirahman atyn shý-shýlap keledi. Quıńasy sydyrylǵan, pisken sıraqtaı yrsıyp, asty ashylyp qalǵan joldyń sıqyn kórip jáne jeldiń jyly lebine qarap ol túske jetpeı-aq shanamen shaqyrym jerge de jyljyp bolmaıtynyn bildi...

Tań bilingennen beri júrgen jolǵa on eki-aq shaqyrym jer, bul júrispen qaladan qashyqtap ketý ońaı is emes; arttaǵy jalań qylyshty jaýdyń qarap jataryn kim bilipti?

Qarǵa adymmen qarystap attap kele jatqanda art jaqtan qýǵynshy tónse? Batyldyq pen qarysa umtylǵan qaısar bettilik qutqara berse jaqsy! Jaý aqymaq emes, aılaker! Onyń ústine ózgeshe meırimsiz, alysqan jaýyn jerge tyqpaı tynysh tabar sıqy joq...

— Báıeke,— dedi Ábdirahman, búıiriniń soqqany óte jıileı bastaǵan atynyń janynda shanasyn súırese demep kele jatqan Báıeske.— Meniń baıqaýymsha Ańqaty túgil bizdi myna jol Hankóline de shendestirmes. Jasylmoıyn júıtkidi degenshe saı-saıdyń aǵysy sarqyrady deı ber. Áne, kórdiń be, úırekterdiń jup-jubymen arqaǵa qaraı asyp jatqanyn, bul — alda qar joq degen sóz.

Ábdirahman alaqanymen kózin kólkeshteı aspan kóbesin aı qaraǵan adamsha qarady. Báıes oılanyp qaldy. Onyń oıynda lajdap elge jetip alý maqsaty basym edi.

— Solaı deısiz be, Ábeke? Elge jetip alǵan jaqsy bolar edi, apyr-aı, myna júkti tastap ketetin jer de joq!

— Myna jerde bizdiń bir baqtashy shal bar, joldan eki shaqyrymdaı jer bir búıir. Júkti sonda qaldyryńyz da, áıteýir ana tórt qapshyq qaǵazdy jarty qapshyqtan bolsa da maǵan jetkizip berip turyńyz. Meniń sońyma túsýshi kóp bolady, siz eleýsiz adamsyz, jún-jurqa satyp alýǵa kelgen saýdager dep oılaıdy sizdi. Áldeqalaı kózge túsip qalatyn kún bolsa «zat oraý úshin satyp alǵan makýlatýra edi, «Oral jarshysy» gazetiniń redaksıasynan aldym» deı salarsyz,— dedi Ábdirahman.

— Al, sonda siz ózińiz qazir qaı jaqqa ketpeksiz?

— Men elge soǵyp, úı-ishin kórip, sonsyn isteıtin jumys kóp, soǵan kirisemin...

Báıes basyn shaıqady.

— Bir sekirdim qutyldym, eki sekirdim qutyldym, úshinshisinde tutyldym... degen. Munyńyz bolmaıdy, aqsaqal, bul aqylyńyzǵa da jartylaı kóneıin, biraq aýylǵa baramyn degen oıyńyz balalyq is. Túıeni tyǵyp qoısań taba almaıtyn qalada qala almaǵannan keıin aýyldyń ishinde adyraıyp otyra almaısyz. Men sizdiń aýylyńyzdy aıtamyn. Júkti baqtashyǵa tastaımyz, onyńyz durys aqyl, al ekeýmiz eki atqa minip, bizdiń elge ketemiz. Qolyńyz jazylady, tynyǵasyz, sonan keıin isteıtin isińizge kirise beresiz. Bizdiń elden sizdi eshkim izdemeıdi. Shaldan er toqym tabyla ma ózi bizge?— dedi Báıes, áńgime tek erde qalǵandaı.

Báıestiń aqyly Ábdirahmanǵa unap ketti. Ásirese onyń: qolyńyz táýir bolǵannan keıin «ýchıtelim, esepshim» dep eldi ózim aralataıyn, kerek bolsa tap osy «dúkenshi» bolyp kele jatqan formańyzben qalanyń ishine de alyp kireıin degeni úlken aqyl kórindi.

Sóıtip bul ekeýi sıyr sáske kezinde atqa salt minip, at quıryǵyn shart túıip, bóktergen qos qorjynymen Hankóli arqyly Báıestiń aýylyna tike asty.

— Bizdiń aýylǵa eń tóte jol osy Hankóli, joly jaqsy bolǵanmen Súttigendi burys, kóp burys,— dedi Báıes.

2

Bul kúni Haron Qurbanovty jyly júzben qarsy aldy. Ol: bir betkeı, syry ishinde, júzi ómiri jumsaqtyq shyraı bermeıtin jumbaq, qýlyqty, basqadan ózgeshe, tipti oǵash minezdi bul adamdy endi qaıtyp oralmas dep te oılap edi, óıtkeni tilmashty jasyta qoıamyn degen ádis óz oıynsha da typyr etkizbeıtin dáleldi emes, abaı-qoqaıǵa jaqyn. Árıne ústińnen «kirshik keltiretin maǵlumat bar» dep meńzegenge basqa kisi bolsa kók terektiń japyraǵyndaı qaltyrar edi, Qurbanov ondaı solqyldaq jan emes. Tabandy jáne degenine aınymaı jetetin kókbezer. Qandaı-qandaı jańalyq ákeldi eken?..

— Otyryńyz,— dedi ol, qarsy júrip kelip Qurbanovtyń qolyn alyp.

— Raqymet, sultan. Otyryp áńgimeleskendeı úlken jumysym joq, jáne uzaq otyryp sizben jaıly keńes quratyn qazir ýaqyt ta tar. Siz keshe bir adamnyń atyn atadyńyz, sol jóninde bir aýyz sóz. Biraq bul meniń sizge mindetti bolyp jetkizgen jasyryn maǵlumatym emes, ondaıdan meniń aýlaq júretinimdi ózińiz de jaqsy sezesiz...

— Joq, joq, Qurbanov myrza, men sizdi jasyryn maǵlumat jetkizetin adam dep oılamaımyn, ondaı usaq jumystyń sheńberine siz sımaısyz da. Myna tar zamanda úlken azamattyq boryshty ǵana eskerttim men,— dep Haron tilmashtyń yńǵaıyna kóshe demdeı sóıledi. Qurbanov sál bógeldi de, tamaǵyn kenep qoıyp kúńgirtteý úndi jýan daýyspen sózin jalǵastyryp ketti:

— Jaq-jaq partıa bolyp tartysqan qyzý jandardyń kúresinen men bir aýlaq qalǵan adammyn. Munym lıberaldyq pa, bolmasa boıymdaǵy jasyq minezden týǵan kemshilik pe — ózim baǵalaı almaımyn. Biraq sol adamdardyń qandaı jandar ekenine, qalyń halyqtyń ishinde qandaı tiregi bar ekenine shalaqumar janmyn. Siz Ábdirahmen Áıtıev dedińiz, ony men buryn da estetinmin, tipti birer jerde kezdesip, sóılesken de adamym bolatyn. Sizden shyqqannan keıin «osy qandaı adam eken?» degen oı basymnan ketpeı qoıdy. Tipti kezdeısoq, áldeqalaı bolmashy bir jáıt meni onyń jáne joldastarynyń aq qardyń ústinde qalǵan aıqyn izdeı, tastap ketken bir dokýmentiniń ústinen túsirdi. Bul bir ǵajap oqıǵa. Batyl isti, realnyı amaldy júzege shyǵarýǵa taıynbaı kirisken geroılardyń qımyly. Ózim úlken ıdeıaǵa umtylǵan essiz erdiń keýdege sımaı týlaǵan myqty júregin jaratamyn. Mine sony, sol dokýmentti ǵana kórseteıin dep keldim. Myna qaǵazdyń (ol omyraý qaltasynan áldeneshege búktelgen qaǵaz sýyryp aldy) aıtýyna qaraǵanda muny jazǵandar qazir já Qaraobada, Shyńǵyrlaýda, Trebýhada, Kúıikqalada, Darınkede, Barbastaýda, durysyraǵyn aıtsam bar jerde de bolýy kerek.

Haronnyń epti kelgen kishkene saýsaqtary qaǵazdy kózge ilikpesteı shapshań jazdy da, jiti kózderi jazýǵa qadaldy. Bul bir qysqasha ǵana hat edi. Oqı bastaǵannan-aq Haronnyń kishirek qara tory mańdaıy masa shaǵyp alǵandaı tyrjyń ete qaldy. Kózin almaı ishinen tabalaı qarap otyrǵan Qurbanovtyń kózine sultannyń qaǵazdy ustaǵan qoly selt etken sıaqty boldy. Qaǵazda bylaı delingen edi:

«Túrmedegi kiriptar joldastarǵa!

Qutyrǵan aq generaldar men atamandar aqtyq ret tirsekten alyp jatyr. Sarızmniń buralqy saqshysy ober polıseıskıı Haron Qarataev ıt qoradan shyǵaryp bar syshıkterin qalaǵa jaýyp jiberdi. Qalany ázirge bir top salpań qulaq tóbetterge tastap ketip jatyrmyz. Orynborǵa, Samarǵa, Sarytaýǵa habar jetkizip kúsh suraýǵa adamdar attandy. Biz jeńimpaz Qyzyl gvardıa kelip jetkenshe anaý qalyń derevnálar men selolardyń sharýalaryn, jumyskerlerin, basqa da sanaly azamattaryn, keń saharasynda teńdiksiz tunshyqqan qazaq eliniń erkindik izdegen er jigitterin, jarly-jaqybaılaryn qolyna qural berip atqa mingizbekbiz. Biz kóppiz. Jaý az. Qajymańdar! Kútińder! Kelemiz!

Kýıte ız sepeı mechı!..

Áıtıev, Kolostov, Paromonov, taǵy basqalar.

2 aprel, 1918 jyl»

— Bul qaıdan shyqqan qaǵaz?— dedi Haron qoly dirildep, ornynan shetkerirek ysyrylyp.

— Men jańa aıttym ǵoı, áldeqalaı ústinen shyqtym dep. Maǵan bir tatar shaldary ákelip berdi. Bir orys kempiriniń qolynan da kórdim. Olardyń aıtýynsha kesheden beri osy qaǵaz bútin Sennaıa kóshesin aralap shyqsa kerek jáne bazar aınalasyndaǵy dúkenderdiń bárine de japsyrylǵan ba, qalaı? Siz, qalaı dep tabasyz, myqty jazylǵan, á? Árıne, azdap til tıgizgen jeri de bar...

— Uıat emes pe, sizge osyndaı saýal berý,— dedi Haron túsi qýqyldanyp.

Ań-tań qalǵandaı Qurbanov ıyǵyn kóterdi.

— Menińshe, logıkaly. Sizdiń muny elemegenińizge qaıranmyn. Siz Áıtıev búlikshi deısiz, munyńyz shyndyqqa janasyńqyramas,— dedi Qurbanov eshbir kekesinsiz.

— Sizdiń ózińiz, solarǵa tilektessiz, sondyqtan logıkaly kórinedi, mundaı sumyraı jazýlar!

— Siz ǵafý etińiz, Haron sultan, oılansańyz bul jazýda kóp shyndyq bar. Orynbor, Samar, Sarytaý kómegi... Qyzyl gvardıa degen sózder aqıqat bar nárselerdi baıqatady.

— Bylshyl úgit. Siz meni nasıhattaý nıetinde shyǵarsyz, sirá, sóz saptaýyńyzǵa qaraǵanda. Álde Áıtıevtiń jaǵyna shyqtyńyz ba?

Haron osy pikirim durys degendeı Qurbanovtyń kózine qadala qarady. Biraq tilmash salqyn ezý tartyp:

— Áıtıevke meni qosaqtaýǵa tym alshaq jatyr ǵoı aramyz. Meniń qaıran qalatyn nársem, Áıtıev halqyna súıenedi, kópke súıenedi. Al, myna sizdiń qıraǵan monarhıanyń bólshegin qarmaýyńyz túsiniksiz-aq. Túbi siz myna kolonıashyl Voısko úkimetine de kereksiz bop qalasyz, qazaqtar da sizdi mańyna jýytpaıdy-aý dep oılaımyn,— dedi ol, aıanyshtan góri tabalaǵandaı bir únmen.

— Týrkoman, fanatık. Monarhıaǵa bul sıaqty qaterińizdi tige berseńiz men sizdi tutqynǵa aldyrtamyn,— dedi Haron daýysyn ózgertip.

Qurbanov daýystap kúlip jiberdi.

— Ǵafý etińiz, sultan, artyq sóz ketse. Men sizdiń betińizdi jyrtaıyn degen nıette emespin, ondaı pıǵyldan qudaı saqtasyn. Óz túsingenimdi ǵana aıttym. Sonsoń siz meni taǵy da qorqyttyńyz, bul jaramas. Men de, siz de bir úkimetke qyzmet istep keldik. Meni sol úkimettiń zańy boıynsha eshkim ustaı almaıdy — ony siz bilýińiz kerek— prokýratýradaǵy eshkim mańdaıymnan qaqpaıtyn ýákildik kýálikti oqymasańyz, oqyp kórýińizge bolady. Al, Áıtıevtiń quramyn dep kúsh salyp júrgen úkimeti ustaımyn dese, onda áńgime basqasha, oǵan qarsy turatyn mende kúsh joq. Sonan keıin, sultan, sizdiń at-shanańyzben, kýcherińizben, tipti adútantyńyzdyń qorǵaýymen bólshevık Baqytjan Qarataev keshe qaladan shyǵyp elge ketipti, álde sizdiń bólshevıkterdiń bireýin ustap, bireýine pana bolatyn pravońyz da bar ma?— dedi Qurbanov ashshy keskinmen.

Haron shoshyp ketti:

— Ne deısiz?— dedi ol túsinbeı qalǵan adamsha tańdanǵan pishinmen.

— Sizdiń at-shanańyzǵa minip, adútantyńyzdy alyp oblystyń Sovdeptiń múshesi ıýrıst sultan Baqytjan Qarataev keshe qaladan shyǵyp, ishki betke qaraı ketken. Soǵan qarap men sizdiń bólshevıkterge meńzegen kóregen kózińiz birde jumylyp, birde ashylyp tura ma dep oılap qaldym. Múmkin Baqytjan Qarataevty siz toqtatýǵa pravoly emes shyǵarsyz?

— Jala. Ósek. Jalǵan sóz. Maǵan muny ádeıi aıtyp otyrsyz, qasaqana kek alý úshin aıtyp otyrsyz. Men ol bólshevık Qarataevty qolyma tússe aldymen atý jazasyna buıyrar em,— dedi ábden-aq boıyn bıleı almaı ishteı qalshyldap ketken Haron.

Qurbanov taǵy da kúldi.

— Siz ǵajap adamsyz! Meniń kek alǵandaı sizben óshti-qasty bolyp kórgen jerim joq. Jáne men sizben salystyrǵanda kishkene adammyn, qolymda ókimetim, bolmasa jazalaý oryndarym joq adammyn. Sizdiń qudiretińizge qarsy keler shamam joq. Ekinshi, siz Baqytjan Qarataevty ózim atar edim deısiz, munyńyz da ańǵyrt sóz: Baqytjan Qarataev jıyrma bes-otyz jyl ıýrıst bolyp istegen adam, dýmanyń depýtaty, jasy kári, ony atý bylaı tursyn tergeýge alýǵa da pravońyz joq,— dedi.

— Jıyrmanshy ıýn zańymen atý emes, asý jazasy beriledi ókimet qurylysyna qarsy qol kótergen jandarǵa.

— Taǵy da zańsyz. Jıyrmanshy ıýn zańy Kerenskııdiń zańy. Qazir onyń ókimeti túgil ózi de joq. Jáne siz monarhıanyń oń kózisiz, monarhıany qulatqan Kerenskııdiń zańyn qýattaısyz ba? Óte qyzyq áńgime! Jaqsy! Munyń bári jaı áńgime, durysyna kelsek, meniń aıtaıyn degenim, joǵarǵy hat jóninde ǵana edi. Kórgenshe qosh turyńyz. Qalaı bolǵanda da bir birimizge alty alasy, bes beresimiz joq adam bolyp shyqtyq. Sizdiń Baqytjandy qashyrǵanyńyzdy men Voısko úkimetiniń bastyǵyna maǵlum etpeıtinimdi ózińiz de jaqsy bilesiz,— dep ol basyn da ımesten adymdaı basyp kabınetten shyǵyp ketti.

Haron tóre uzaq oılandy. Biraq ol myna «bezergen tilmashqa», qansha zárin tógip, ony atyp jibergendeı jek kórse de naızasynyń ushyn basqa jaqqa burdy.

Bir-eki saǵat ótpeı-aq polısıa men atty qazaqtardan qurylǵan úlken otrád qýǵynǵa shyqty. Baqytjan Qarataevtyń sońynan Qaqpaqtyǵa bet alyp Eshmuhambetov bastap on bir adam jóneldi de, komısar Ábdirahman Áıtıevti qolǵa túsirýge qyryq kisiden quralǵan bir top ásker ekige jarylyp, biri Ábdirahmannyń Qaraoba bolysyna qaraı, biri tómengi Barbastaý men Súttigendige bet aldy. Otrád bastyǵy Aıtqalı Abylaev Ábdirahmandy Úırektikólden tabam dep oılady; Hankóli arqyly kópirli Ańqatyǵa ketedi dep ol oılaǵan da joq.

EKINSHI BÓLIM

BİRİNSHİ TARAÝ

1

Báıesti jurt «saýdager Báıes», «epti Báıes» deıtin. Biraq ol epti bolǵanmen saýdager emes-ti. Akchýrınderdiń etek alyp ketken, eldegi kóp dúkenderiniń birinde satýshy bolatyn. Baı tatardyń bas dúkenshisin araǵa salyp, Báıes qybyrlaǵan jandy qıa bastyrmaı turǵan «Atty qazaktar úkimetinen» qyrǵa tovar alyp shyǵýǵa ruqsat qaǵaz aldy da, ejelgi dosy Ábdirahman Áıtıevke «satýshy» degen mandat tapty.

Sóıtip ony Ańqaty ózeniniń Shalqar kóline quıǵan saǵasyndaǵy Tárjimen meshiti dep atalatyn aýylǵa — óz úıine alyp keldi.

Jańalyq habarlarǵa qulaǵyn tosyp, elge kelgen adamdy esepke alyp otyratyn jurtqa Báıes Ábdirahmandy «tanys ýchıtel edi, jerdi, jaǵdaıdy unatsa kúz osynda bala oqytýǵa shaqyramyn, ázirge qonaq bolýǵa keldi» dep jarıalady. «Jer taıǵaq, jol jaman, kele jatqanda ıyǵyn jaraqattap aldy» dep Ábdirahmannyń topshysyna qazy tartyp emdedi; jas sorpa ishkizýmen boldy; ishýge qysyr qymyzy da tabyldy; birneshe kúndeı mápelep úıden shyǵarmaı baqty.

Uzamaı ózenniń muzy buzylyp, seńi júrdi; oıpań jerlerdi tegisimen tasqyn sý basty; ıirim-ıirim alqaptardy, qamysty qoınaýlardy ernektete toltyryp kól-kósir jaıylǵan yzǵarly bozǵyl sý sel qylyp jiberdi. Kóp ýaqyt saılar tutasyp, jylǵalar endep, ótkel bermeı qaldy; sý jedel shyǵyp, arnasyna sarań yǵysty...

İlki kezde ólsheýsiz uzaq kóringen birine-biri uqsas kúnderi birte-birte jiti jyljýǵa aınaldy; Ábdirahman ýaqytty kitap oqýmen, qaýmalaǵan jurtpen erteli-kesh áńgimelesýmen ótkizdi; ol jıi-jıi sý jaǵasyna baryp, uzaq ýaqyt serýendep te qaıtatyn boldy.

Halyq Báıestiń dúkenshisinen shyqpaıdy, alatyn zattyń túri shaǵyn bolsa da, bireý shyrpy, bireý sabyn surap keledi. Biraq kóbiniń izdeıtini jańalyq; qolyn tańǵan «ýchıteldiń» áńgimesin tyńdaýǵa, gazet oqytýǵa jınalyp qalady. Ásirese, balyq kásibimen kúneltetin jaǵadaǵy maly az, egisi joq sharýalar muz ańǵarǵa qulap, sý arnaǵa túskenshe bos ýaqytyn Ábdirahmannyń tóńireginde ótkizetin boldy. Dúnıede ne bolyp jatqanyn, Reseıdegi jańa úkimettiń, Oral qalasyndaǵy oqıǵalardyń jaıyn ýchıtel olarǵa jalyqpastan uǵyndyrady; jurttyń kóksegenin kóz aldyna alyp kelgendeı jańalyqty ústi-ústine jarıalaıdy; buryn ertegide ǵana esitetin ádilettik degen nárseni qolǵa ustatqandaı etip túsindiredi.

Qaladan shyǵarda Ábdirahman Lenınniń «Ne isteý qerek?», «Halyq dostary kim?» degen kitapshalaryn, syrtyn sydyryp alyp, túbin sógip, «qajetsiz qaǵaz» esebinde Báıestiń orap satatyn tovarǵa degen bir býda eski qaǵazdaryna aralastyryp jibergen edi. Qazir ol sol eki kitapshany qaıtadan jınastyryp, bet-betimen orny-ornyna qoıyp, túbin ıne-jippen muqıattap tigip otyr. Sóıleskende «orysshaǵa sýdaı» Báıes kitap oqı almaıtyn; Ábdirahmannyń túbin tigip, búktelgen jerlerin jazyp, alaqanymen basyp-basyp qoıǵan kitaptaryna qyzǵanǵan pishinmen kóz tastaıdy. İshinen: «Oqyr ma edi, shirkindi! Dúnıeniń astyn-ústine shyǵarǵan Lenınniń basyn aıtsaıshy, mıly bas dep», aqyryndap tańdaıyn qaǵyp qoıady da, «myna bas ta bir qazaqqa osal bas emes!» dep rızalyq shyraımen Ábdirahmannyń qap-qara shash jaýyp kele jatqan dóńgelek basyna, ótkir qara kózderine, juqa tanaýly qyrly sulý murnyna birinshi ret kórgendeı qaraıdy.

— Ábeke, sizge bizdiń balyqshylar óte rıza,— dedi ol oıyn sózge aınaldyryp. — «Jaqsy men jamandy aıyryp qaldyq ýchıtel kelgennen beri. Sóılesýge áńgimesi saı, áńgimesine naqyly saı, biz sıaqty kedeılerdi elep birinshi ret aqyl aıtqan osy jampoz. Bizdiń de taıaǵymyzdy soǵatyn adam bar eken ǵoı»,— deıdi. Men olarǵa aqyryndap qana: «Kúni erteń senderge jerdi de, sýdy da óz qoldaryńa alyp beretin osy kisiler. Oıazyń, bolysyń, baıyń, starshynyń qurıdy, bárine ózderiń qoja bolasyńdar. Sender bólshevıkke jazylyńdar» dedim...

Ábdirahman tereze aldynda qolyndaǵy kishkene kitapshasynyń betterin aýdarystyryp turǵan kúıi Báıestiń sózin júzin burmastan tyńdap edi, sońǵy sózderge ol eleń ete qaldy, betin jalma-jan buryp alyp, murtyn nasattana shıyryp qoıyp, kúlimsirep turǵan Báıeske qadala qarady.

— Ia, olar ne dedi?

— «Bul kisi bólshevık pe edi?» dep surady. Syr shashpaıtyn bári de óz adamdarymyz bolǵanmen men sizdi bólshevık dep ashyq aıta almadym...

Ábdirahman sál oılanyp qaldy da:

— Qate istegensiz, shyn nıetimen suraǵannan keıin jasyrmaý kerek edi; halyqtyń seniminen artyq ne asyl nárse bar dúnıede? Ne dedi jazylamyz dedi me?

— Kómeıin aıtpaı-aq túsinip turmyn. Ana ortadaǵy aýyldan kelip júrgen kók kóz kishkene kisi bar ǵoı, onyń aty Asan. Sol Asan men myna bizdiń Qajymuqan qaı jaqqa bastasańyz da eretin adamdar,— dedi Báıes.

Bul áńgimeden keıin Ábdirahman myqtap oılandy. Ol japyraıǵan shym qystaýlardy mekendegen, jyrtyq jeńdi shıdem shekpen kıgen jandardyń tepsinip, teńdik suraıtynyna shák keltirgen joq.

2

Jol starshına óte timiskek edi. Ol Báıestiń kúndiz úıinde bolmaı, erteden keshke deıin dúken tóńireginde júretinin bile tura, ońashada úıge ádeıi kirip áıelinen shyjymdap syr tartý nıetine kiristi. Oralda bolyp jatqan ózgeristerdi emis-emis esitse de, starshına oǵan jete túsinbeıtin. Ózgerilip, óńdelip, jumbaqtanyp jetetin kóp áńgimeniń elge molyraq taraǵany Jympıty úkimeti, bul beıne bir tolyp ketken búge men shigelerdiń ortasyndaǵy alshysynan han turǵan qyzyl asyqtaı Joldyń kóz aldyna kele beredi jáne oǵan úlken súıenish sıaqty kórinedi. Jolǵa eń keregi: «Han Jáhansha burynǵy bıler men starshınalarǵa, eldiń ıgi jaqsylary men dáýletti adamdaryna arqa súıeıdi eken» degeni. Osyny estigennen keıin Jol qystan beri halyq bas qosqan jıyn jerden shetkerirek júretin jasqanshaq minezin tastaı berip, starshınalyń isine erkinirek kirisken edi.

Asa oqymysty bolmaǵanmen kózi ashyq, qala jaıyn bes saýsaǵyndaı biletin, gýbernıada bolyp jatqan oqıǵalarǵa ábden qanyq Báıes oǵan syryn aıtqan emes. Syryn aıtý bylaı tursyn, Joldan kórer kózge qashqaqtap júredi; týysqan bola turyp, ekeýi jat adamdar sıaqty. Buǵan sebep jalǵyz ǵana qysqy mekenderiniń bólektigi emes, ekeýiniń oı-pikiri, is-áreketteriniń alshaqtyǵy. Jol eldiń bılik isine, basqarý isine ala tańnan turǵannan kózi uıqyǵa ketkenshe kirisetin jan. Erli-zaıypty adamnyń urysqany da Joldyń qulaǵyna shalynbaı qalmaıdy, eki kisi janjaldassa onyń arasynda da Jol júrý kerek. Alym-salyq jınaý Jolǵa eń mártebeli is, kóz qyryna alǵan adamyn iskenjedeı syǵý oǵan úlken lázzát alatyn jáıt-ti. Sondyqtan Jol kele jatqanda jurt: «osydan-aq qudaı qutqarmady-aý» dep yǵysyp júre beretin. Al Báıes kóptiń adamy. Ony qaladan jurt jyl qusyndaı kútip alady; onyń ákelgen zatyn, ánsheıin bergendeı talap áketedi; aıtqanyn qulaqtan qulaqqa jetkizgenshe asyǵady. Ásirese, sońǵy jumanyń ishinde kedeı jaǵy kúbir-kúbir áńgimelesip Báıestiń dúkeninen shyqpaı qoıdy. Jurttyń shyraıynan da, keıbireýlerdiń teris aınalyp ketetin qulqynan da jaǵymsyz jaǵdaılar baıqalady. «Osylar álde bir habar estip menen qupıalap júr me? Saqal-murtyn qyryp tastaǵan áne bir ýchıtel degenniń kózqarasy adamǵa naızadaı qadalatyn birdeme eken? Osynyń ózi álgi jasyryn júrip, eldi azǵyratyn ázázilderdiń biri emes pe?..»— dep oılady Jol Báıes úıiniń janynda attan túsip jatyp. Onyń uzyn jeńdi shıdeminiń etekteri esikke qaraı adymdaı basyp júrgende delbegeılene tústi de, sopaq ıindi denesi esikke tez enip ketti.

— Kelin, aman ba, aman-esen turasyńdar ma?— dep Jol Báıestiń áıeli Bıǵaıshamen asyǵa amandasyp, jer edendi úıdiń kilemdi tórine qaraı ozdy.

Ol ádetinshe úı ishin tinte qarap ótti de, uzyn qıyqty kózderin ıba qylyp, jaǵyn sıpaǵan esik aldyndaǵy ash óńdi áıelge burdy. Áıel áldenege qymsynǵandaı pesh jaqtaǵy tóselgen kórpeniń jıegine qadala qarap qalypty, Jol da júzin tezdete solaı qaraı burdy.

— Qudaıǵa shúkir. Ózderińiz de aman turasyzdar ma? Bı jeńeshem deni saý ma?— dep áıel jalma-jan sypyrǵysh alyp kıiz ústin sypyryp shyǵýǵa kiristi.

Kıiz ústin kisi kelgende bir sypyryp ótý Bıǵaıshanyń ejelgi ádeti edi, biraq bul joly onyń osy nıetine basqa nárse aralasty: kórpe astynan kórinip jatqan qaǵazdy starshınadan buryn tezirek jınap áketý kerek boldy. Ol aıaǵyn shapshań basyp kelip eńkeıip, kórpeniń shetin túzetken boldy da, tasqa basqan úlken sary qaǵazdy jumarlaı búktep kónetoz nambok peshpetiniń qaltasyna tyǵa saldy. Sóıtti de kóńili jańa ǵana kónshigendeı kıiz ústin aqyryndap sıpaı júrip, sypyrǵyshpen baptap sypyra bastady. Onyń oıyna aldymen: «Timiskek qaınaǵa qaǵazǵa umtylady da, men jetkenshe alyp oqıdy, bolmasa janyna salyp alady» — degen óte qaýipti oı kelip, «kúni buryn jınap qoımaı meniń uqypsyzdyǵymnan úıdegi qonaqqa bir bále kelmegeı»— dep qoryqqan edi. Óıtkeni Bıǵaısha bul qaǵazdyń ishinde ne jazylǵanyn myqtap uqpasa da, onyń myna «starshına qaınaǵalarǵa» ańsyzda aıaǵyna basyp alǵan ystyq qolamtadan da jaman tıetinin ábden túsinetin. Muny ol Ábeken ýchıtel men eri Báıestiń áńgime etip otyrǵanyn, bireýden jasyryp, bireýlerge ádeıilep oqyp bergenin talaı kórip, talaı estigen-di. Bıǵaısha qanshama tyqqyshtasa da bul qaǵazdyń ne ekenin jyryndy starshına da bilip qaldy. Áıel kórpeniń jıegine jetkenshe áripti áripke zorǵa qosatyn hatqa shaban erinderin kúshtep jybyrlatyp, ol bir-bireýi shortan qarmaqtyń úlkendigindeı ımek, iri áriptermen tizip jazǵan «úndeý» degen sózdi: «ú-ú-n-de-de-ý» dep súrine-jyǵyla oqyp shyǵyp, endi bul sózdiń dámin tatyp qaraǵandaı, tamsanyp maǵynasyn izdep otyrǵan. Ol tez tapty... İshinen «Úndeý! Sóz taratý! Úgit taratý! Nasıhat taratý! Jaıý! Jar salý!.. Ún qatý Bálshábaı! Úgit! Úndeý!»— degen sózderdi shubyrta tizdi.

— Kelin, ana qaǵazdy beri bere turshy!..

Bıǵaısha selk ete tústi, biraq qysylǵanyn bildirmeýge tyrysty.

— Qaıdaǵy qaǵaz, qaınaǵa?— dep, júzin burmaı, sypyrǵyshtyń jibin qysyp qaıta baılady.

— Ana qaltańa salyp alǵan úndeý... Úgit qaǵazdy... Ákel men oqyp bereıin, ne jazady eken...

— Qaınaǵa-aý, ne degenińiz... Bul bir kereksiz shaı orap ákelgen qaǵaz. Japash qoı kóringendi shashyp-tamyzyp júrgen. «Qaǵazdy aıaqqa baspa, obal bolady» deseń de qaramaıdy. Osy sen bala da bir...— dep áıel qazan jaqtan kele jatqan juqa óńdi qara balasyna zekigen únmen, biraq jumsaq kózben qarady.

Bala anasynyń júzinde zár joǵyn baıqap, eki kózi cap qaǵazda, tyshqan alatyn mysyqtaı aıaǵyn eptep basyp, bildirmeı jaqyndaı tústi.

— Kerekti, kereksiz ekenin suraǵanym joq, kelin. Maǵan qaǵazdy beretur deımin.

«Endi umtylmasam qaǵazdan aıryldym»— degen oı balanyń bar júıesin tutas bılep alǵandaı boldy, onyń tesireıe qaraıtyn dóńgelek qara kózderi sheshesiniń qaltasyn tesip jibere jazdady.

— Qaınaǵa-aý, oıbaı-aý, o ne degenińiz. Oqysańyz...— dep áıel ne qylaryn bilmeı, biraq «eń sońǵy úmit sende» degendeı balasyna bir qarap qoıyp, qaltasyna qolyn salýǵa aınaldy.

Onyń qarasy balasyna: «Ne bitirip tursyń, má, al da qash!» degen sózdi uqtyrdy. Dúnıedegi qaǵaz bitkendi qoımaı jıyp, asyl múlikteı tyqqyshtap júretin Japar qolyn qaltaǵa sheshesiniń qolymen qatar saldy da, gazet betiniń tórtten birindeı sary qaǵazǵa basqan Oraldyń oblystyń Sovdepi taratqan úndeýdi sýyryp alyp syrtqa qaraı qasha jóneldi.

— O, saıtan júgirmek! Oıbaı-aý, mynaý qaıtedi?!— dep áıel opynǵan boldy, biraq ol balany qýmady da, shaqyrmady da.

Ózimen aqyldasyp istemese de, Bıǵaısha eriniń el qamyn jeıtinin, ıgi ister istep júretinin ishteı myqtap túsinetin, sondyqtan ony jamanshylyqtan, kóldeneń sózden qyzǵyshtaı qorıtyn. Birneshe kúnnen beri úıinde jatqan ýchıteldiń úlken adam ekenin kelgen kúnnen-aq bilip, ony eń jaqyn aǵasynan artyq qurmetteıtin. «Starshyn Ábekeń men Báıekeńniń jumysyna kedergi keltire me» dep kórpe astyndaǵy sary qaǵazdyń shetin kórgennen-aq onyń záresi qalmap edi. Biraq «tentek» balasynyń bul qaýipten oıda joq jerde qutqarǵanyna qýanyp ketti. Onyń ornyna Joldyń óńi surǵylt tartty. «Ústinen tústim. Bulardyń jasyryn áreketiniń bir ushynan ustadym-aq» degen starshına ne isterge bilmedi, «Myna jaman qatynnyń istegen isin-aı. Qap!» — dedi ishinen.

— Báıes qaıda? Osynda ma, álde taǵy da Tekeden búlik qaǵaz jetkizýge ketti me?— dedi ol áıelge túıilgen qatal únmen.

— Osynda, osynda, qaınaǵa. Qazir keledi. Shaıǵa keledi. Shaı qaınap tur, sheshinip otyryńyz. Alda, júgirmek Japar-aı, qaǵazdy alyp qashyp ketkenin... Qaınaǵa, maldaryńyz aman-esen tóldep bolǵan shyǵar?..

 

Jol tistenip terezege qarady.

— Báıestiń Tekeden alyp kelgen ýchıteli qashyp júrgen alaıaq kórinedi. Mundaılardy mańyna jınap Báıes nemene, Sibir ketkisi kelip júr me?! Qatyn-balanyń, el jurttyń keregi bolmasa — Sibirge aıdalýyna bolady.

Starshına endi qorqyta bastady. Áıel oǵan tiktep bir qarap qoıdy. Joldyń ásheıinde jylmań qaqqan júzinde ashýly kijingen sus bar. Bıǵaısha shaıyp-jýyp kelistire sóıledi.

— Qaınaǵa, ne degenińiz, inińizdiń esi-derti usaq-túıek nárse jetkizý, eldiń qajetin, muqtajyn qamdaý. Qudaı saqtasyn, mal-maldanyp, jan-jandanyp otyrǵanda, jamanshylyqtyń betin aýlaq qylsyn. Jel jaǵymyzdaǵy panamyzdaı sizden jasyryn syry bar deısiz be inińizdiń? Tekeden kelgen ýchıtelge esep-hısaptaryn jazdyryp júrgen shyǵar.

— Elge jaýap beretin men. Sonyń ishinde ózimizdiń aýylǵa, Báıeske kir kelmesin deımin, óıtkeni osy kezde elde buzyqtar kóbeıip ketti, teris nasıhat taratyp, sharýalardy qutyrtyp júrgenderdi ustap, bolysqa tapsyr degen buıryq aldym. Bireýlerdiń pálen etemiz, túgen etemiz dep elirtkenine erip ustalyp ketpesin deımin; senderdi aıaǵannan aıtamyn. Ózim óz bolyp, starshyn bop turǵanda sóz keltirmespin, árıne. Áıtkenmen saq bolǵan jaqsy. Biraq, kelin shyraǵym, munyńdy basqanyń aldynda iste, ne pıǵylyńnyń baryn men jaqsy bilemin, nemenege máımóńkelep áńgimeni basqa jaqqa bura beresiń?

Áıel jasyńqyrap qaldy. «Jaman áńgimege iligip ustalyp ketpesin» degen sózden qorqyp ketti.

— Qaınaǵa, sizdi bóten dep oılasam, qudaı kýá, siz ne aıtpaqshysyz, men ańǵara almadym, jamanshylyqtan ózińiz qorymaǵanda bizdi kim qorıdy?!

— Ana ýchıtel dep júrgen adamdaryń buzyq kórinedi, men bárin de estip keldim. Bálshábaı kórinedi. Úkimet ondaılardy ustaıdy, panalatqan adamdardy da ustaıdy. Ne aıtady, áńgimesin estigeniń bar ma? Baı, bolystardy qurtamyz deı me?

— Ózińiz de estipsiz ǵoı...

— Men estigende... árıne, estidim, biraq tap osy saǵada ne istep júrgenin menen góri myna sender jaqsy bilesińder, úılerińde jatyr. Eldi ne dep azǵyryp júr? Kedeıler baılardyń malyn alady, jerin alady, ózderine ózderi qoja bolady deı me? Álgi qaǵazdardy kóp taratyp júr me?

— Sizge muny kim aıtty?

— Maǵan aıtty aıtatyn kisiler. Aty kim óziniń? Ábekesh pe, Ábdiǵalı ma?

— Ábeke deıdi ǵoı erkekter.

— Ábeke deıtinin men de bilemin. Shyn aty kim?

Áıel oılanyp qaldy, anyq bilmese de ýchıteldiń jasyryn adam ekenin jáne halyqqa jaqsylyq jasaý úshin ómirin sarp etip júrgen jan ekenin ol jaqsy biletin. Jurttyń bul kisini maqtaıtynyn, jaqsy kóretinin ol óz qulaǵymen estip, óz kózimen kórgen-di. «Men sıaqty alystaǵy aýylynda áıeli, meniń balamdaı balasy qaldy ǵoı, bısharanyń. Áke-sheshesi, úıi, maly, aǵaıyn-týysqany...» degen aıanyshty oı keldi áıelge. Ol julyp alǵandaı:

— Joq, qaınaǵa, inińizdiń ózinen surańyz, ózimen sóılesińiz, men ol kisini jaman adam dep aıta almaımyn,— dedi Bıǵaısha berik únmen, súıtti de aıqaılap: — Japash-aı, kókeńdi shaqyryp kelshi, bı qaınaǵa otyr úıde, mamam «shaı ishsin dep aıtty» de.

Jol ún qatpaı qaldy; qatty aıtqannan da, maıdalaǵan sózden de endi eshbir maǵyna shyqpaıtynyn jaqsy uqty. Ol Báıestiń ózimen sóıleskende neden bastaý kerek ekenin oılandy. «Al ana ýchıtelmen qalaı sóılesý kerek?»— tor aldynda ony typyrshyta túsken osy sońǵy oı boldy.

3

Sol saǵany jaılaıtyn kóp aýyldyń deni Tanabaı degen atadan órbigen edi. Tanabaılar óte kóp jáne Jol starshına men biren-saran qajylarynan basqasy malǵa jarly, kóbinese balyq kásibimen aınalysqan kedeı sharýalar-dy. Ala jazdaı sý basynda balaǵy túrýli balyqshylardy malmen aınalysqan basqa atalar «qara sıraq Tanabaılar» dep atap ketken. Sol «qara sıraq» kedeı balyqshynyń biri Qajymuqan bolatyn. Qajymuqannyń úıi ózenniń jaǵasynda, esigi arqa bette; Ábdirahman men Báıes kelgende ózi sol esik aldynda ay jamap jatyr edi. Áńgime bolmashy nárseden bastaldy da, Ábdirahman kúndegi ádetinshe bastary qosylǵan balyqshylarǵa uzaq ýaqyt Sovdep jaıyn túsindirdi. Jamaǵan aýyn qoıa salyp tyńdaǵan Qajymuqan:

 

— Men bárin de túsindim; ishim bárin de sezedi, Ábeke, sizdiń kim ekendigińizdi de uqtym; qoıdy da serke bastaıdy, bizge de bastaıtyn azamat kerek. Kóp nársege qolymyz jetpeı otyr, myna kól ekesh kólimizdiń balyǵyn da jegizbeı otyr; aı qaraǵandaı, muz ketkennen beri balyqtyń júrýin kútemiz, biraq sýymyzdyń saǵasy býýly, myna endep jatqan shalqymaǵa kóldiń iri balyǵy shyǵa almaıdy; al Shalqardyń ústin bizge bermeıdi. Sol ózińiz aıtqan baı Makar men myna bir ózimizdiń qazaq obyrlary tutas ıemdenip aldy. Solardyń áne temir qorshaýy men mejelep qoıǵan temir baǵany tur,— dedi.

Otyrǵandardyń bir qatary tómen qarap jer shuqylady da, al bir-ekeýi «sen aıtsaıshy» degendeı Báıeske kóz tikti. Úlken bir syr baryn, ishke sımaı aqtarylýǵa turǵan yzaly syr baryn Ábdirahman da uqty; júzderinde qynjylǵan shyraıdyń izi jatqanmen sózderinde, qımyldarynda jiger, qaırattyń jalyny ushqyndap turǵan adal eńbekke umtylǵan bul uǵymdy jandarǵa ol tap osy mınýtta jan-tánin aıamaı qyzmet etkisi keldi, onyń boıyn kúreske jetektegen, ushqyr sezim bılep ketti.

— Ozbyrlardyń qylyǵyna men de ábden túsinip otyrmyn. Soǵan qarsy myna ózderińiz sıaqty sanaly azamattar bir pátýaǵa kelip, kóp bolyp kúresseńder eńbekterińniń jemisti bolatynyna men kepil,— dedi Ábdirahman.

— Bizge boı bere me?..

— Úkimet jaǵynan qoldamasa, boı berý qaıda!..— dep kúńkildesti bireýler.

— Toqta, ana kisige túsindirseńdershi durystap.

— Báıeke, sen aıtshy.

— Osy kisiden járdem bolmasa.

Báıes sózge júırik edi.

— Ábeke-aý, bizdiń bul kólimiz jarty yrys qoı,— dep bastap ketti ol sózin.— Munyń balyǵyn jeseń — tamaq, satsań — aqsha, shaı-sheker, kóılek-kónshegińdi osy balyq kásibimen aıyrasyń. Bizdiń eldiń balyq aýlamaıtyny joq deseń de bolarlyq; ásirese mal basy kemtar kedeıler balyqty ata kásibi etip alǵan. Biraq sol sýdyń bergen baılyǵyn da, jer shuraıyn da ákesiniń bergen enshisindeı, baýyr basyp áldiler ábden ıemdenip aldy; kúni keshe, jigit alatynnan az-aq buryn, solar anaý saǵany temir tormen býyp ózenge balyq shyǵarmaı qoıdy... Sony aıtady,— dedi Báıes.

— Jigit alatynnan buryn deısiń sen, Báıeke, saǵany býǵany tap sol jyly emes pe?— dep Qajymuqan aýyn jazyp jatqan kúıi Báıestiń áńgimesin bólip jiberdi.

— Joq, jigit alatyn jyly jigitter onyń talqanyn shyǵaramyz dep dúrlikti, biraq qolǵa ilikpeı qaldy ǵoı, tordyń áli kúngi alynbaı turǵanyn kórmeısiń be?..

— Onysy qalaı? Ózendi qaıtip býady?— dedi Ábdirahman tańdanyp.

— Qasaqana jaýyzdyqpen kólden ózenge balyq shyǵarmaý úshin eki jaǵaǵa shoıyn baǵan ornatty da, kózinen shabaq ótpeıtin temir aýdy kerdi de saldy... áne kórdińiz be, temir baǵandy...

Ábdirahman Qajymuqannyń balyq qabyrshaǵy japqan kenep kóıleginiń jeńinen, syrty jarylǵan qara qoshqyl qolynan kózderin tez tartyp alyp Báıeske qaıta burdy da, onyń qolyn shoshaıtqan jaǵyna qarady. Ózen men kóldiń qosylǵan keń saǵasynan joǵaryraq qynamaly jerde parom dińgegindeı qońyr ala baǵana tur; kádimgi temir joldy kesip ótetin jerdegi, bolmasa kópir aýzyndaǵy kese kóldeneń turatyn qaraly aǵash sıaqty; jaǵa bes júz qadamnan astam jer bolsa da, qarala baǵana Ábdirahmannyń kózine ap-aıqyn shalyndy.

— Top kermeniń bul bergi basy, al arǵy bettegisi anaý qyltıyp kórinip turǵan... kórdińiz be? Áne, áne!— dep Báıes qolymen arǵy bettegi temir dińgekti de kórsetti. Biraq ony shoǵyr-shoǵyr jyńǵyldy, ıtsıgekti arǵy jaǵalaýǵa kózderin qanshama qadasa da, Ábdirahman kóre almady.— Osynaý kóldiń,— dep Báıes alystaǵy kókjıekke ushtasqan Shalqardyń ońy men solyn qolymen sermeı kórsetti.— Úlkendigin ózińiz kórip tursyz: uzyndyǵy jıyrma jeti shaqyrym, eni de on bes shaqyrymǵa aıaǵyn jımas. Sonaý qubyla bettegi Ashshy deıtin sý arqyly Shalqar Jaıyqpen jalǵasyp jatyr. Jazǵyturym Jaıyqtyń balyǵy kólge, kólden myna Ańqatyǵa, Oınaqqa — ýyldyryq shashýǵa shyǵady. Qyz ben jigittiń aıtysyndaǵy:

Bireýi onan sońǵy aqqaırańdy

Basynda aıdary bar saqa balyq...

Bireýi onan sońǵy laqa balyq

Qara sý jylqy túsken shyr aınaldy...

Bireýi onan sońǵy shortan balyq

Túıeli baı qonady sortańdy alyp...—

dep óleńge tizip qosqan ózimizdiń úırenshikti balyqtyń toqsan túri osynda.

Bir jyly kúzdigúni jurt balyqty qyryp saldy. Jeńdeı qarakóz ben búkteseń jonynan maıy shyǵatyn jumyrdy talaı kólikke tıep, bazarǵa satýǵa Tekege qystaı tasydy. Qarakóz ben jumyr bylaı tursyn, kózdiń qurtyn túsiretin balyq kókserke. Kókserkeniń maıynan qymbat nárse joq, ony ózińiz jaqsy bilesiz. Shalqardyń kókserkesi degen Tekeniń bazaryn jaýyp ketti. Árıne, kez kelgen jerden ay salyp, sýdyń qazynasyn aqtara almaısyń, buǵan da kóp tájirıbe kerek. Bizde ejelden balyqpen kózi shyǵyp kele jatqan adamdar kóp. Mine osylar bastap súzbe aý salyp, muz qatysymen kóldiń ústine balyqtan kóktóbe turǵyzdy. Tekeniń bazarynda jurttyń áńgimesi de, tańdanatyny da sol bizdiń balyq boldy. «Shalqardyń balyǵy sýyna sımaı ketipti, jaǵasyndaǵy qazaqtar jylym oıady eken de, aýdyń qorjynynda turǵan balyqtaı, jaryqqa shúpirlegen kókserke men qarakózdi saqpen sheńgeldep laqtyra beredi eken» dep shyǵardy. Osy laqap qulaǵyna tıgen jebirler jaı jatpapty. Qosatardyń baı qazaq orysy Makar deıtin myna kerderi Shoraqpen birlesip, kampan bolyp, kók arbaǵa aý-quraldaryn tıep kelip, kelesi jyly muz qatysymen Shalqardyń ústin jaılaýyndaı aralady; talassyz-tartyssyz qudaıdyń bergen baılyǵyn bóle-jara paıdalansa bir sári, kelgender qaıda balyq kóp shyqsa sol jerdi basyp alýǵa umtyldy. Ata-babasynan beri qaraı ejelden kásip etip kúneltken jer-sýyn ózderine bıletpeı bizdiń Kenjekeılerdi yǵystyra bastady. «Biz húkimetten bul kóldi jalǵa aldyq, aqsha tólep aldyq, degbirlep aldyq, senderge budan balyq ustaýǵa ruqsat joq» dep soqty. Jalǵyz ǵana sózben aıtyp qoımady, kedeılerdiń otyz-qyryq úı bolyp birigip alǵan súzbe aýlaryn sýdan sýyrtyp, kólden balyq súzdirmeı jarly-jaqybaılardy kún kórgishinen aıyrdy. Olarǵa: «Kól bizdiki, ózen sizdiki, ózenge ket!»— dedi. Onymen de qoımady. Úsh adamymyzdy qańtardyń qalshyldaǵan aıazynda sýǵa súńgitip shyǵaryp...

— Oı, sumdyq-aı deseıshi, adamǵa adamnyń jany ashymaıdy eken ǵoı,— dep tańdaıyn qaqty Qajymuqan.— Aqyry sol sý qurtty ǵoı sorlylardy.

— ...Kóldiń ortasyn ıemdenip alǵanmen shet jaǵynan ysyra qoımas dep jurt eptep biren-saran aýlaryn quryp, kásibin ete berdi. Kózdiń qurty balyq degen, bir dándegen adamdy qoıa ma, jetektep ketetin ádeti bar ǵoı. Maldybaı degen kisi óte balyqshy adam edi. Shalqardyń túbinde ne baryn biletin, onyń qaı jeri saı, qaı jeri qyrat, qaı jeri balyq toqyramaıtyn sortań — mine sony jaqsy biletin, tipti qaı balyq qaı kúni, qalaı qaraı júretinin biledi desem de ótirikshi bolmaspyn. Sol Maldekeń myna otyrǵan Kenjekeıdi jáne Qaıypqojany ertip alyp, kazaktardyń aý salǵan jerine deıin barǵan. Sybyzǵy tartýdan basqany bilmeıtin Qaıypqoja sorlynyń balyq aýlap ne jumysy bar eken, beınet qoı jetektegen! Sol úsheýi qurma aý quryp júrip qolǵa túsedi. Munart shalǵan bir appaq tún eken. Dúnıe tep-tegis shańytqan, kóldiń shetiniń qaısy ekenin, ortanyń qaısy ekenin aıyryp bolmaıtyn aq aıań aıaz bolsa kerek. Sońynan muny Kenjekeı aıtady: «Maldybaı uıyǵynan kelip keshe kesh quryp ketken aýlarymyzdy qarasaq siresip turǵan kókserke eken, bir-bireýi jeńdeı, ap degenshe shorshyǵan kók ala balyqtan quıryǵyn qaıqaıtyp bir shana balyq aldyq»,— deıdi. «Maldybaı uıyǵy» dep ózderiniń belgilep alǵan sý astyndaǵy balyq jataǵy, ony basta Maldybaı tapsa kerek. Urlyq qylǵan adamdaı apyl-ǵupyl júrip kep kettik, kazak-orys aýshylarynyń kózine ilikpeı esi-dertimiz jaǵaǵa jetý.

«Qudaı shatastyrǵanda, aspandaǵy juldyzdy baıqap bolmaıtyn túnniń aq qylaýynda joldan shyǵyp ketippiz. Júrip kelemiz, jaǵa joq. Shortanbaı aǵashynyń ókpe tusyna jetkende barlaýshy eki adam kezdese ketti; qoldarynda kók myltyq, aı-shaıǵa qaratpaı keri aıdady»,— deıdi. Ne kerek, kól ústindegi qostaryna alyp kelip «ury» dep bulardyń at-shanasy men balyǵyn tartyp alady da, ózderin qýyp jiberedi. Biraq balyǵymyzdy alsa alsyn, at-shanasyz ne kún kóremiz dep, úsheýi qosqa qaıta barady; at-shanasyn suraıdy. Kóldiń mańyna jýytpaı qaqoldardy da qyryp-joıyp, sabap, kún kórsetpeıtin qudaıdan bezgen baı kazak-orystar bul úsheýin aıasyn ba? İshindegi qojaıyny bolsa kerek, qasqyr ishik jamylǵan bireýi «kırgızdar Iısýs Hrıstosty tanyp qoısyn, kresıt etińder» dep buıryq beripti. «Kresıt etińder!» degeni kazak-orystardyń ádetinshe sýǵa salyp shoqyndyryńdar degeni ǵoı. Qojaıyn buıyrǵan soń nesin qoısyn, bári jabylyp úsheýiniń qoldaryn artyna baılap, belderine arqan taǵyp, kádimgi súzbe aý túsiretin oıyqqa salǵan...

— Isha!— dep tula boıy shimirkengendeı Qajymuqannyń áıeli eki ıyǵyn kóterip qaldy.

— ...Saı súıegińdi syrqyratarlyq muzdaı sýǵa jan shydar ma, jylymǵa qolyńdy malyp alǵannyń ózinde de qaryp ketedi. Ábden qalshyldap, siresip halderi bitkennen keıin sýdan súırep shyǵaryp tastaǵan. Óń joq, tús joq, beıne ólik sıaqty bolsa kerek. Jan siri ǵoı, naǵyp ólmeı qalǵan deseıshi, á? Kıimderi siresip muz bolyp qalǵan, myna Kenjekeıdiń etigin qaınaǵan sýǵa malyp áreń dep sheshti ǵoı úıge kelgensin. Úsheýiniń osy kúnge deıin aıaǵynan tik turyp júrgeni osy kisi, al Maldybaı úıine jetip jyǵylǵannan turmady, úsh kúnnen keıin opat boldy da, Qaıypqoja sonan beri tósek ústinde, kókirek aýrýǵa shaldyqty. Oı shirkin, adamnyń ónerlisi edi, Qaıypqoja sybyzǵy tartqanda jan-janýar uıyp qalady! Qaıypqojadaı sybyzǵyshy az shyǵar. Onyń túbine jetken de osy jaýyzdar... Sabaz, qan qaqyryp júrip «Muz jaryldy» degen kúı shyǵardy-aý, kúı dep sony aıt! Sol óziniń oıyqqa túsken aq aıań aıaz túnin kóz aldyna keltirse kerek. Sybyzǵynyń kújildep shyqqan úni bir kez syqyrǵa aınalady. Kádimgi syqyrlap turǵan aıaz sıaqty. Tula boıyńa muzdatarlyq sýyń engizip jiberedi. Sodan keıin sybyzǵy shytyr-shytyr jarylyp kele jatqan muz sıaqty bolyp eleńdetedi de shatyr-shutyr ete qalady. Aýǵan joq aqpannyń aıazyna shydamaı, muzdyń jarylyp jatqany... oı, shirkin-aı! Qaıqańdaı sybyzǵyshy bar ma eken! Onyń «Nar ıgenin», Ábeke, amandyq bolsa ózińizge tarttyryp beremin. Biraq sorly qatty aýrý...

— Báıeke, arǵy jaǵyn aıt. Qaıypqojanyń jyry úlken jyr.

— ...Ia, kazak-orys alpaýyttary men qazaqtyń óz ishinen shyqqan Shoraqtardyń jaýyzdyǵyn jurt «bolystyń qulaǵyna jetkizeıik, myna qorlyqqa tyıym salsyn, sýymyzdy qaıyryp bersin», — desti. Bireýler «bolystyń áli kelmeıdi, oıazǵa ǵarıza eteıik», — dedi. Endi bir kózi ashyq, zańǵa júırik bilgishter «aq patshanyń ózine shaǵym etińder» dep aqyl aıtty, «óıtkeni buǵan oıaz eshnárse isteı almaıdy. Oıazyńnyń ózi sol kazak-orystardan shyqqan, qarǵa qarǵanyń kózin shuqı ma?!» — dedi. Aınala kelgende oıazdan da, aqpatshadan da eshnárse shyǵara almady. Ǵarızasyn berdi bilem, biraq ol ǵarızaǵa jaýap keldi degendi ózimiz estigenimiz joq. Onyń ornyna ǵarızasyz-aq shaýyp kelgen oıazdy da, jandarmdy da óz kózimmen kórdim...

— Qurbanaıty ústindegiden keıin be?— dedi Qajymuqan aýyn qoıa salyp.

— ...Ia, qurbanaıty kezindegi bolǵan dúrligisten keıin. Qurbanaıty kezindegi dúrligis deıtinimiz mynadan; shataq aıt kúni shyqty. Kópten bergi ishke shemendeı qatqan qorlyq syrtqa teppeı qoıa ma?! Bolmashy bir ottyń ushqynyna tutanyp ketetin dalanyń órti sıaqty sol kek aıt ústinde burq ete qalmasy bar ma! Muz júkti kólikti de kótererlikteı ábden bekigen kez, ústin juqalap qar basqan Shalqardyń ústi erteden keshke sheıin baı kazak-orystar men qazaq kýpesteriniń aýyn tartqan jannan kórinbeıdi. Jurt aıtpen bolyp aýyldan aýylǵa shubap, boı jazyp, qoshamet jasaǵan kúni de kózge shyqqan súıeldeı bolyp, muz ústi yzy-qıqy balyqtyń qyzyǵyna batyp jatty. Tegisinen atqa minip jeligip, múshe alyp, báıgege shaýyp elirgen jurt, kim bastaǵanyn bilmeımin, kól ústindegi súzbe aýshylarǵa qaraı bet qoıdy. Basta shaýyp alý nıeti bolmaǵan da shyǵar, ásheıin, qoqanloqy, qyr kórsetý sıaqty ma qalaı, top-top jaǵaǵa tóngen halyq birte-birte, áıteýir muzdyń ústimen árilep, kóldiń ortasyna qaraı júrdi. Kóptiń ishinde men de kettim, biraq qalyp qoıdym. Jamandatqyr, astymdaǵy jıren bıe, ómiri aıaǵyn muzǵa salmaıtyn bir qyrsyq-ty. Jol ústinde qatqan alaqandaı qabyrshaqqa aıaǵyn salmastan aınalyp ótetin, al úlken muzǵa basyn kesseń de tuıaǵyn tıgizbes. Qamysqa jetpeı-aq turalap qalǵan atsha, bıe siresip turdy da qaldy. Qaptaǵan attylardy maǵan alystan qaraýǵa týra keldi; tus-tustan aǵylyp, qorshap alatyndaı, ańdap barady. Osy kezde «sezikti sekirer» dep, kólge qojaıyndyq etkender: «qyrǵyzdar býnt shyǵaryp bizdi óltirýge kele jatyr» dep aýlaryn, búkil qural-saımandaryn, qos-qos bolyp jatqan dúnıe-múlikterin tastap, attysy atty, jaıaýy jaıaý, muzdyń ústimen jóńkip bersin! Muny kórgen halyq batyldana túsip, qojaıynsyǵan kúshtilerdiń tastap ketken qural-saımandaryn, aý-jabdyqtaryn bas salyp talaýǵa kiristi. Bireýler qashqandardyń sońyna túsip on shaqyrymdaı muz ústimen qýyp, attaryn parlap jegip shanamen qashqandardy ekinshi jaǵaǵa jetkenshe dúrkiretti, keıbir tentek jigitterdiń qamshysynyń ushy tıgender de az bolmasa kerek. Kópten tisin basyp júrgen jurt kazak-orys baılarynyń ashýlaryn, eginge túsken saıaqtaı etip, kólden qýyp tastady. Mine, osyǵan kim aıypty: kelip jerin-sýyn basyp alyp, balyqshy kedeılerdi kásibinen aıyrǵan anaý alpaýyttar aıypty ma? Bolmasa oǵan qarsy bas kótergender aıypty ma? Áńgime munymen bitip qana qoıǵan joq, onyń aıaǵy kelip nasyrǵa shapty. «Býnt shyǵardyńdar» dep úsh kún ótpeı-aq oıazy, prıstavy, bolysy, tilmashy lek-lek bolyp Jympıtydan da, Oraldan da bizdiń Shalqarǵa aǵyldy, shod, jıylys, tergeý, tekserý bastaldy. Áldeneshe úıler daıyndady, kóptegen mal soıyldy. Eldiń jaqsylary tegis jınaldy, bitimge bıler kiristi, qajylar bas qosty. «Búlik shyǵarýshylardy taýyp berińder, áıtpese tep-tegis Sibir jiberemin» dep oıaz aqyrdy. Jurt qatty qysyldy, ne isteýge bilmeıdi. «Bir-eki jigitti qurban etpeı bolmas, úıtkeni el kúızeledi» desken adamdar da boldy. «Sońǵy lebiz sende, ne isteımiz, bir amaly bar ma?» degendeı jurt tegis Júnis qajyǵa qarady. Ári er, ári bı, ári ádiletshil Júnis tiri de azamatty qolynan ustap bere me? «Oıaz myrza, jazyqty adam bar»,—dedi ol: sóıtti de,— «Maldybaıdyń qatynyn shaqyryńdar»,— dedi. «Jazyqty bar» degenge oıazy da, bolysy da, olardyń sońyna ergen bir top shashpaýyn kóterýshiler de jaınaı tústi. «E, báse!» desti kúlimsirep. Bir balasyn jetektep, bir balasyn kóterip, jyrtyq másiden ókshesi jylt-jylt etken Maldekeńniń jesiri men jetimderin alba-julba kúıinde oıazdardyń ústine kirgizdi. «Eń aldymen myna osy úsheýi Shalqardyń ústinde búlik shyǵarǵan, osy úsheýin myqtap jazalaý kerek»,— dedi Júnis suq qolymen kórsetip. «Bizdi ajýa qyla ma, myna qajy ne deıdi?! Myna sıaqty qaıyrshy sorly jáne nadan áıel ereýil kóterer me?..» Oıaz ornynan turyp ketti, kózderi shatynaı tústi, Júnisti tirileı jutyp qoıatyndaı álpet kórsetti. Tóreńizge quldyq, taqsyr oıaz, durys aıtasyz,— dedi Júnis; bul sorly. Buǵan janyńyz ashyǵany ǵadiletti qoldaǵanyńyz. Al, ana qulqynnyń ǵana qamyn kózdegen jandar osy jetimderdiń aldymen aýzyna salyp as etken balyǵyn aldy, onan soń asyrap otyrǵan ákesin qańtardyń qalshyldaǵan aıazynda sýǵa súńgitip óltirdi. Ulystyń uly kúni jurt tegisinen ǵadetin, ǵurpyn, dinin madaqtap saırandaǵan aıty ústinde sol bir jaýyzdyqqa meńzep jumyryǵyn túıisti, bir adam emes, jurt tegis túıisti. Biraq zulymdyqqa qarsy zulymdyq istemedi, kisi ólimine, qan tógiske barmady. Halyq ol kúni muz ústinde: «Biz de tiri janbyz, saq bolyńdar!» degendi ǵana aıtty. Áńgimeniń bary osy, aıypty dep tapsań ana úsheýin Sibirge aıda, myna úsh júz úıden úsh júz kisi alyp ket, óıtkeni bári tegis qynjyldy,— dedi. Oıaz eshnárse isteı almady, ol jubyn jazbaǵan qalyń topqa tisin batyra almady. Bolystarǵa: «ózderiń bitir» dep ketip qaldy. Biraq ana jaýyzdar bir jumadan keıin jıyrma-otyz kólikpen kelip ózenniń naq saǵasyn temir aýmen torlady da saldy. Sóıtip ózenge jibermeı kóldiń iri balyǵyn da bógedi. Shalqarǵa aý da saldyrmaı qoıdy...

— Zorlyq dep mine osyny aıt. Naǵyz jaýyzdyń,— dep Qajymuqan tańdaıyn qaqty.

— Al, ol Júnis degen qazir bar adam ba?— dep surady Ábdirahman Báıesten.

— Bolǵanda qandaı, naǵyz eldiń bir bedeldi adamy. Ózińizdiń eski joldasyńyz Qalenniń kórshisi, sonyń degeninen shyqpaıtyn adam. Qalen arqyly kórip, tanysyp, sóılesýge bolady.

Ábdirahman ishinen: «Bul da bir kerek adam eken» dep oılap qoıdy.

— Ie, ıe... sóılesý kerek,— dedi ol. Báıestiń sońǵy pikirin qostaı túsip.

4

— Kókem de, óshetil de dúkende joq, jaǵadaǵy balyqshylarǵa ketipti,— dedi Bıǵaıshanyń shaıǵa shaqyrýǵa jibergen balasy.

Shaı ázirlendi. Jol jaılanysa tústi. Ári syryn bilmeıtin, ári oqyǵan ótkir ýchıtelmen sózdi neden bastap, qalaı sóılerin bilmeı ol kún buryn sasyp, tipti ishteı seskenip te otyrǵan. «Balshábaı ma, balshábaı emes pe, bul neǵaıbyl nárse. Al tipti balshábaı bolǵanda men oǵan ne isteımin? Ony japyryp tastarlyq mende de qudiret shamaly. Qalen sıaqty bilmeıtin jerimnen soǵyp, belden shalsa abyroıym aırandaı tógilgeni emes pe? Asyly, oqymystylarmen aıqasý maǵan qol sharýa emes. Amanǵalı aıtqandaı keıde «assýkýti ǵanımttiń» ózi aqyl» dep oılady ol altynshy shynyaıaqty bitirip ábden býsanyp, kemeline keltire kekirip qoıyp. Sóıtti de Jol «taǵy da isher me eken?» dep, kóziniń astymen qarap, ústep shaı salar-salmasyn bilmeı eki oıly bolyp otyrǵan Bıǵaıshaǵa:

— Quı, kelin. Bizdiń qatynnyń shaıy taýsyldy. «Bıǵaısha jarty qadaq bolsa da shaı berip jibersin» dedi,— dep jaǵasyn kir shalǵan aqsur kóıleginiń omyraýyn jelpip-jelpip qoıdy.

— Qaınaǵa-aý, bar shaıymyz osy deýge bolady. Bul jo... («bul joly» dep Joldyń atyn atap qala jazdady da, áıel jalma-jan sasqanynan aqqumandy tońqaıta tústi): — Bul sapar bizdiń kisi shaı ákelgen joq...

Ol toltyrǵan shynyaıaqty starshınaǵa qaraı shapshańdap ysyryp qoıyp, eselep taǵy da ústep shaı saldy.

— Jarty qadaq bolsa da... epteı turýǵa... kelin, shekerleriń kóp shyǵar?

— Burynnan jatqan bir shaqpaq sheker ǵoı, sizge ǵana shyǵaryp otyrǵanym.

— Bı jeńesheńe sálemdemege birer shaqpaq bolsa da... Jol qanyp ishetin myna qyzylkúreń shaıǵa muqıattap jetkize istep otyrǵan shattaýyqtaı shekerge qunjıa qarady. «Áıeldiń sózi ras bolsa, kelesi shynyaıaqtarǵa mynaý jalasa da juq bolmas...»

— Tabady ǵoı Báıes. Tekedegi baı tatarlardyń shaı, shekeri shirip jatqan shyǵar qoımalarynda.

— Dúnıe joq, qalanyń asty-ústine shyǵyp jatyr dep keldi ǵoı bizdiń úıdegi.

— Saýdagerlerge dúnıe bolmaýshy ma edi, kelin, sen bala ekensiń ǵoı. Olardyń tyqqyshtaǵany da bir jylǵa jeter. «Qalanyń asty—ústine shyǵyp jatyr» deı me qaladan kelgender?

— Erkekterdiń sózine túsinemiz be, kim biledi, dúnıe joq deıdi ǵoı áıteýir.

Bıǵaısha qala jaıynda estigen-bilgenderin Jolǵa aıtqysy kelmeı qysqa jaýap qaıyrdy da, bar oıy urshyqtaı úıirilip «osydan qalaı tez qutylamyn? Bastalmaǵan bir shırek shaıdy bersem be, bermesem be? Bersem — ózimizge shaı qalmaıdy, bermesem taǵy bir bále. Qadalǵan jerinen qan alǵan bul súlik bir shókim bolsa da shaı almaı úıden shyqpas» degen eki jaqty pikirdiń tóńireginen alystaı almaıdy. Áıel osy oıdy shynyaıaqtaryn ystyq sýmen shaıqap, súrtip, dastarqanyn jınap júrip te oılady. Shaıǵa qanyp, sırek kezdesetin nan men maıdy da jaqsylap jep, tór aldynda terin shamyrqana súrtingen Joldyń áli de otyryńqyraıtyn túrin kórgennen keıin ǵana áıel starshınanyń suraǵanyn berip qutylýǵa bel baılady. Ol áshekeıli kók sandyqty kiltpen burap «dyq» etkizip ashty da:

— Qaınaǵa, bar shaıymyz osy edi, ózimiz aqsý ishsek te bı jeńesheme berip jibereıin,— dep, baıaýlaý únmen Jolǵa shırek qadaq qaǵaz shaı usyndy.— Jurt syrttan bizdikinde shaı da, sheker de kóp deıtin shyǵar, biraq dúken ustasa da inińiz óziniń úıin aldymen umytady.

— İm,— dep Jol shaıdy shyr aınaldyryp alaqanyna salyp salmaqtap, satyp alatyn adamdaı qarady,— Tseılon, Qazanda, eskiniń kózi...

Ol sózin taýyspaı shaıdy terin súrtip otyrǵan úlken shubar shyt oramalyna shapshań oraı saldy da, eski mańdala beshpetiniń qaltasyna tyqty. Bıǵaıshanyń amalsyz bergen pishini oǵan: nıetinen bezip shaıdy qaıta surap alatyndaı kórindi, ol jalma-jan ornynan da tura bastady. «Úlken olja... Baqtyly basyn jazatyn boldy, joq jerden ilingen, mundaı shaı kezdesedi dep kimniń oıyna kelgen...»

— Kelin, qosh. Alda rıza bolsyn,— dedi Jol, syrtqa qaraı kelgendegisinen de asyǵa umtylyp.

— Qosh bolyńyz,— dedi Bıǵaısha qazan jaqtan aqyryn qana.

Jol syrtqa shyǵa kelgende Japar onyń kózi shaǵyr kók ala bıesiniń quıryǵynyń eń uzyn taramynan ekinshi ret toptap qyl julyp alyp edi. Sýsyp, shýmaqtaýǵa kelmeıtin qatty qyl jumarlaı jınap qoınyna tyqqanmen kúmpıip bilinip-aq tur. Qulaǵyn tosyp kózderin úı jaqtan almaı turǵan bala esik oıbaılap ashylyp sart etip jabylǵannan-aq túk nárse kórmegen adam bola qoıdy. Óz oıymen bolyp basqaǵa kóńil aýdara qoımaǵan Jol balanyń at quıryǵynan qarmaqqa baý esýge qyl julyp turǵanyn baıqamady, onyń oıyna aldymen Japardyń baǵanaǵy alyp qashyp ketken «jarnama» qaǵazy tústi de, shaı da, at ta óz jaıyna qaldy, ol tek qaǵazdy qalaı qolǵa túsirý tásiline kóshti.

— Japarjan, men saǵan aqsha bereıinshi,— dep Jol oń jaq qaltasyna qolyn saldy.

Aqshany jaqsy kóretin Japar eleń ete qaldy, senerin de, senbesin de bilmeı: «Aqsha beremin dep aldap ustap alǵaly turǵan joq pa?» degen oı keldi oǵan. Tap osyny bilgendeı Jol:

— Qane, qaǵyp al, má,— dep shılanynan bes tıyndyq eki qara baqyr alyp tórt-bes qadamdaı jerden balaǵa birindep ytqyta laqtyrdy.

Eki baqyrdy da jerge túsirmesten Japar asyqtaı qaǵyp aldy da, «taǵy da laqtyr» degendeı Jolǵa qolyn sozǵan kúıi kúlimsireı tústi.

— Oı, jigit. Ákeńe tartqansyń, sen pysyq bolasyń. Birer jyldan keıin bazarǵa bir óziń baryp kelersiń sen. Oı jigit, nasybaıǵa dep myna bir japyraq taýyp alyp edim, osyny oraıtyn bir qaǵaz tabylmas pa, Japarjan, úıge jetkenshe túgi qalmaı úgilip, shashylyp bitetin boldy.

Aqshaǵa, maqtan sózge máz-maıram bolǵan bala yńǵaıǵa tez kóshti, ol ezýin yrjıtyńqyraı kúlimsirep:

— Qaǵaz tabam, bı-aqa. Qaǵaz kóp. Sizde qaǵaz aqsha joq pa, qalam saýyt satyp alatyn,— dedi.

— Bar, men saǵan markeden úı japqandaı qylaıyn, sen óziń aldymen jańaǵy úlken gazetti taýyp bershi nasybaı oraıtyn.

— Marki karta oınaýǵa ǵana jaraıdy.

— Oı, aqymaq, kartaǵa jaraǵan aqsha, qalam saýyt satyp alýǵa da jaraıdy,— dep Jol júrmeı jatqan keren aqshasynan balaǵa eki-úsh marke berdi.

Bala sekirip-sekirip tústi; baqyr aqshamen markilerdi sol alaqanyna myqtap jumyp, oń qolymen kóılektiń astyna qystyrǵan úndeýdi sýyryp alyp Jolǵa usyndy. Bir betinde ǵana tasqa basqan jazýy bar jumarlanǵan sary qaǵazdy qolyna alyp, birneshe qabat muqıattap búktep jatyp ol:

— Japarjan, myna qaǵazyń shylym orap tartýǵa jaqsy eken. Budan basqa molyraǵy joq pa; iri súıekti japyraq eken, oraýǵa kelińkiremes, sirá,— dep kúmiljidi Jol.

— Bı-aqa, ekinshi kelgende munan da úlkenin taýyp beremin. Búgin kókem dúkenin jaýyp ketipti,— dedi bala.

— Jaraıdy, taýyp qoı.

«Bulardyń astyrtyn isteriniń eń jandy jeri osynda bolý kerek» dep oılady Jol, kók ala bıege minip jatyp.

Buryn qulaǵyna emis-emis tıgenmen jańa ǵana kózimen kórip, qolymen ustaǵan bul «úgitshi» qaǵazdy ol pısarine oqytyp, ekeýlep túsinip, shyqqan jerin, taratqan adamyn taýyp, joǵary jaqqa maǵlum etýge asyqty, bıesin tebinip-tebinip jiberdi. Erqaqty aryq bıe tebingenge narazylyq bildirgendeı qos qulaǵyn qaıta-qaıta jympıtty.

Erteńine sıyr saýýǵa alańdap, uıqyly-oıaý jatqan Manar tósekten týra sala shala kıinip, syrtqa qaraı asyǵa jónelgen erine bir qarap, terezege bir qarap:

— Shyraǵym-aý, saǵan ne bolǵan ala kóleńnen turyp?— dep tańdaıyn tamsana qaǵyp qoıdy.

Sóıtti de ol tańǵy tátti uıqyny qımaı kózderin qaıtadan jumdy. Aspannyń shyǵys jaq jıegi alma bettenip sary ala tartypty da, qoıý qara kóleńke qabaqtan tómen yǵysyp kelip taý oıpattaryn ǵana shala búrkep turǵan sıaqty. Sý ústi kók býaldyr, arǵy bettegi Ásheter qystaýlary da kózge ala buldyr.

Qajymuqan úıden shyqqan boıy tóńkerýli eski shananyń qasynda mańǵazdana kúısep jatqan qyzyl ógizge keldi de, bas jibin ilmektep múıizine ilip jiberip, shanaǵa baılap saldy.

Ógiz ıesiniń úırenshikti áreketine narazy nıet kórsetpeıin degendeı kúıisin toqtatyp, baǵynyshty túrde basyn qısaıta tústi de, ábden baılap bolǵannan keıin ǵana «yńq» etip demin bir-aq aldy.

— Jatarda ógizdi baılap salýǵa umytyp ketippin.

Sıyrmen birge óriske ketip qala jazdaǵan,— dedi ol úıge endi asyqpaı kirip.

Uzyn kirpikteri qybyr-qybyr etip, Manar álde ne bir shýyldaǵan dybystardy estip jatty, eles-eles túster endi oǵan sol mezet, qalǵytqan maýjyr uıqynyń qushaǵynda eriniń sózderin de ap-anyq esitti, biraq kózin ashyp jaýap qatpady.

— Ákesin tanytyp túbirimen sýyryp tastaıyq ana kesepatty torlaryn... qyl tamaqtan býyp sýymyzdy da bıletpep edi, atańa náletter...

— Sen neni aıtyp otyrsyń óziń? Jatsaıshy balyqqa baratyn kisishe ala kóleńnen kıingeniń ne?— dedi áıel kózin jumǵan kúıi.

— Qaıdaǵy ala kóleń, tań appaq atyp qalypty. Qazir jatatyn ýaqyt pa, keshe ógizderimizdi ustap alyp qalyp, ana Ańqatynyń qyl moınynan salǵan temir buǵalyqty baǵanasymen qosa julyp tastamaqshy bolyp ýádeleskenbiz,— dedi Qajymuqan.

Manar ushyp túregeldi.

— Ash qulaqtan tynysh qulaq, qoıyńdarshy osy, bir bálesi tıip keter sol páleniń,— dedi ol úreılenip.

— Bále túgil túgi de joq. Rashaı jaqta jerdi, sýdy ákesiniń múlkindeı ıemdengen obyrlardyń mujyqtar jerin tartyp alyp, ózderin qýyp jiberipti. Qatyn, sen erkektiń isine kirispe, biz de sol jurt qatar óz jemimizdi ózimiz alyp jeımiz. Buǵa-buǵa búgilip bittik, boıdy jazatyn kún bizge de jetip keledi...

Ol umtylyp baryp tósek astynan anda-sanda ózi atyp qoıatyn qaǵazǵa oraýly nasybaıyn alyp, eki qolynyń ushymen shymshyp qatty-qatty ıiskep jiberdi. Keýip qalǵan nasybaı qolqaǵa deıin ketti de, shashalyp, túshkirip kópke deıin sińbirýmen boldy.

— Taptyń ónerdi, qartaıǵanda shaıtannyń tozańyn ıiskep... Sen bálege uryndyrasyń...

Qajymuqan áıeliniń kúnde aıtatyn úırenshikti narazylyǵyn qulaqqa da ilgen joq — tabaldyryqtan attaı berip taǵy bir túshkirdi de, syrtqa shyǵyp ketti. Oń jaǵadaǵy úılerdiń shetinen kirip, jarty saǵat ótpeı-aq jurtty tegis aıaǵynan turǵyzdy. Bireýler arqan, bireýler ıyq qaıys aldy: arbanyń tájbaý shynjyryn qamtyǵandar da az emes. Qamyttaǵan ógiz ben attardy jetektep ózenge qaraı shubyrǵan halyq; jas ta, kári de sonda. Shýlaǵan balalardyń daýysy jaǵany jańǵyryqtyryp jatyr.

Kún kóterile Ábdirahman men Báıes keldi.

— Halaıyq, myna Ábekeń sizderge bir aýyz sóz aıtamyn deıdi. Qalaı deısińder, aıtsyn ba?— dedi Báıes amandasyp bolǵannan keıin.

— Aıtsyn.

— Aıtsyn.

— Aıtqany jaqsy. Tek áıteýir sońynan...

— Sońynan ana qudiretti qojaıyndar kelip munan da myqty baǵan qaǵyp júrmese...

— Qaǵa almas. Álgi Mıkalaıdan keıingi kim edi? Ol da tońqalań asty demeı me...— degen sózder aıtylyp jatty.

— Aǵaıyndar, men sizderge Lenınniń qandaı kósem ekenin túsindirýge tyrystym, jón-josyqty biletin jigitsińder, ózderińiz kóp nárseni shamamen de túsingendeı boldyńdar. Sol Lenınniń «jer kresándarǵa, ıaǵnı sharýalarǵa berilsin» degen dekreti bar. Onyń mánisi jerge eńbek sińiretin, ıakı jyrtatyn, sebetin, óńdeıtin, ónimin oryp jınaıtyn adam sharýa, sondyqtan jerdiń naǵyz ıesi ana toptap jalshy-qyzmetshi jaldap egin ektiretin baılar emes, jerdiń qojasy eńbek sińirgen eginshi, arqasy arsha, borbaıy borsha bolyp kúıttegen kedeı sharýa. Myna senderdiń sýlaryń da sol sıaqty. Sýdyń baılyǵyn sýyqqa tońyp, tońbaǵan kúni belshesinen sý bolyp, ala tańmen jyly tósekten turyp, bar jiger-kúshin sarp etip, paıdalanǵan kásipshi ǵana ıemdenýge tıis. Mine osyny túsinińder. Qysqasha aıtqanda: jer de, sý da ózderińdiki. Býǵan eshkim qoja bola almaıdy, ony ana Reseıde qurylǵan kedeı ókimet ózderińnen basqa eshkimge bermeıdi de. Kúni erteń sol ókimetti tap osy jerde de ornatyp, bılikti osy otyrǵan ózderińniń qoldaryńa ustatamyz. Ol úshin ózara bir aýyz bolyńdar, óıtkeni tirliktiń kúshi birlikte degen. Men sol jańa ókimetterińniń qıyn-qystaý kezinde aralaryńa túsinik júrgizýge jibergen bir kishkene jarshysymyn. Aıtaıyn degenim osy,— dedi Ábdirahman.

— Túsindińder me?— dep surady Báıes.

— Túsindik!

— Túsindik!

— Túsinseńder, káne, myna qubyjyqtaı bolyp turǵan temir baǵanany sýyryp tastaıyq,— dep ol jerge jantaıyńqyrap nyq kirgen qos-qabat rels temirge qaraı júrdi.

Jurt ony shynjyrmen tumshalap, san qabat arqanmen shyrmap túpki par ógizdiń qamytyna baılastyryp ta salǵan eken. Kóshim jegilgen kóp kólik shubatylyp edáýir jerge sozylǵan. Arǵy jaqtaǵy baǵannan tros arqandy bosatyp aıqaılap qol siltegen jigitterge qarap:

— Al tartyńdar!— dedi Báıes.

Ý-shý dúrmekpen qushyrlana julqynǵan onnan astam par ógiz sazǵa boılap ketken temir dińgekti maıdan alǵan qylshyqtaı sýyryp áketti. Biraq birneshe jyl sý astynda tattanyp, shirip, sazǵa enip, sal basyp qalǵan temir tor aýdyń juqyny ǵana tros arqanǵa ilesip shyqty, deni kóbesinen sógilip, ózenniń túbinde qaldy.

Dúnıeni tutas obyp, jer-sýdy tańbalap, qorshap, bólip enshisine basqan alpaýyt qojaıyndardyń kóp mejeleriniń bir qazyǵy osylaı sýyryldy.

Halyq sý jaǵasyna tegis ketkennen keıin úıde jalǵyz otyra almaı Bıǵaısha da Qajymuqandikine kelip edi. Kórgen-bilgenderin bir-birine aıtyp bolǵannan keıin ózen jıegindegi kijingen, daýryqqan, órshelene qımyldaǵan jandarǵa qarap turyp eki áıel bylaı desti:

— Bıǵaısha-aý, yp-yras, osy kúni adamǵa senýge bolmaıdy, seniń sol Jol qaınaǵań erteń bolysty alyp kelip: «Osynyń bárin istetip júrgen myna buzyq Qajymuqan» deýge júzi janbas...

— Ásirese bizdiń úıde jatqan ýchıtelge áldene jamandyqtyń bárin japsyrama deımin, kelgennen qulaǵyn túre tyńdap, pálen de túgen, esek te qulan dep aıtpaǵany joq.

— Osy jeksurynnan basqa starshyndyqqa durys adam tabylmady ma eken...

— Manar-aý, bizdiń anaý aıtady; atyn umytyp qaldym, kim edi álgi? Solar, «baılar men starshyndardy shetinen shytyrlatyp kele jatyr, kúzden qalmaı osynda da keledi: qoryqpa, qatyn, ózimizdiń adamdar» deıdi...

EKİNSHİ TARAÝ

1

Arty burshaqqa aınalǵan quralaıdyń qara jańbyrynan keıin qońyr jaz keldi. Araǵa kóp kún salmaı-aq aýa raıy bir qalypqa toqyrady da, aspan túıdek-túıdek salqyn qońyr bulttan aryldy, qaýlap shyqqan kók maısany jaıdary maıda jel jelpip, dala qulpyra tústi.

Qalen ýchıteldiń aýly molaly toǵaıdyń syrtyna shyǵyp qondy: bul Ańqaty ózeniniń arǵy betindegi onyń qystaýynyń ókpe tusy — eki Ańqatynyń aralyǵy. Arǵy bettegi ıirim-ıirim túbekti toǵaılyq jerdiń shóbin shaýyp, jıyp, úıip alǵansha, qyrdaǵy eginge oraq salǵansha Ańqaty boıyndaǵy aýyldar osy jerdi jaılaıdy, jazdy osy órisi keń berekeli jaılaýda ótkizedi. Molaly toǵaı men keń sýattyń eki arasyn tutas alyp otyratyn bes aýyldyń aldymen kelip qonǵany osy ýchıteldiń aýly. Bul bir ári shaǵyn, ári jarly aýyl — ne bary alty-aq qarasha úı. Sol alty úıdiń arasyndaǵy ilip alary Qalendiki — segiz qanat kıiz úı, munyń tórt týyrlyǵy túgel qońyr, tek artqy úzigi men túndigi ǵana aq. Úıdiń ishi buıymdy bolmasa da jınaqy, tap-taza: oń jaqta úlken aǵash kereýet, tór aldynda kónetoz ala tekemet. Qalǵan kishkene qońyr úıler, qys balyq aýlap, jaz birdi-eki sıyrynyń sútin aıran-shalaptap kún kóretin ýchıteldiń aǵaıyndary: eki eshkili Asan mergen, onyń balyqshy inisi, jalshy Rahmanqul, jesir Kúmis jáne Qubaıra deıtindiki.

Orta dáýletti, úlken meken-jaıdy ákesi erterekte qaıtys bolyp, Qalen Orynbordaǵy ýchıtelder semınarıasyn bitirgennen keıin ýez ortalyǵynda bala oqytý jumysynda qaldy da, sharýasyn aǵasy men inisi basqardy. Birneshe jyl boıy ýchıtel áıeli Mákkamen birge qys qalada, jaz elde turyp kelip edi. Dalanyń álsin-álsin kezip, jurtty baýdaı túsiretin meırimsiz qara sheshektiń sıyr jylǵy jappaı kelgen indetinde onyń sheshesi jáne aǵasy Ertileý áıelimen opat boldy da, az mal ada bolyp, aǵasynda qalǵan qyz ben uldy qalaǵa óz qolyna alǵan.

Qyzyl úıdegi eki klastyń orys-qyrǵyz mektebinen Qalendi ótken jyly mektep dırektory qyzmetten shyǵaryp jibergen bolatyn. Bul oqıǵa kútpegen jerden kezdesti.

Qas pen kózdiń arasynda jer astynan shyǵa kelgendeı, tez arada paıda bola qalǵan jańa ókimettiń ınspektory kelip ketkennen keıin ile-shala mektep dırektory: «Siz otstavkaǵa shyǵýǵa suranyńyz»,— dedi. «Ne úshin?» — degen Qalenniń suraýyna ol: «Inspektor myrzanyń qalaýy solaı», — dedi jasyrmastan. Onyń ar jaǵynda túptep sebebin suraýdyń mánisi kelmedi de, ýchıtel on jyl eńbek sińirgen bul mektepten birjola bosanyp, úı-ishimen elge kóship kelgen edi. Sodan beri bir jyl ótti, qazir ol oqytý jumysynan bos dese de bolarlyq, óıtkeni qys boıy bes-alty ǵana bala oqytyp shyqty, onda da kóńildegideı oqytý bolǵan joq: úıinde oqytqan bes-alty balanyń ózi de ýaqytymen kelip úzbeı oqyp turmady — birde boran bolyp qatynasa almaı qalyp júrdi, birde shákirtteri úı sharýasyna aınalaqtap shyǵa almady. Al, turaqty mektep ashtyrýǵa onyń shamasy kelmedi.

Kópirli Ańqaty bolysynyń jetinshi aýyly bolyp atanatyn úsh júz úıli Barqyn dinı oqýdyń týyn tikken jer. Bul elde ataqty Tarjeke hazirettiń meshiti bar, ol meshittiń janynda eki úlken medirese bar. Jurt balasyn aldymen osy medreselerge beredi, jańasha, oryssha oqytýǵa beretinder neken-saıaq. Meshit pen medreselerdi ustaýshy sol Tarjeke áýlıeniń balasy Hámıdolla haziret pen Ǵubaıdolla deıtin ıshan, ekeýi de Buharada oqyp, úlken ımamnyń múrıdi bolyp qaıtqan belgili adamdar, bulardyń medreselerin attap ótip, balany basqa jaqqa oqýǵa jiberý — asýy aýyr, qıyn jol. Onyń ústine bul elde bedeldi on eki qajy jáne onnan astam basqa da ıshandar men maǵzumdar bar. Bular oqý jasyna jetken balalardy asasynyń ushymen kórsetip, ákelerine:

— Ana qara sıraǵyńdy nemene, shashyn qoıyp, tilmash etkiń kelip júr me? Apar mediresege, — dep ámir etetin. Qalen ýchıtel bir jyldan beri oryssha mektep ashamyn dep qanshama tyryssa da, ıgilikti nıetine kese turǵan kedergiler osy sıaqty tártipter.

Balalaryn osy dástúr boıynsha mediresege bermeı, tegisinen oryssha oqytýǵa kirisken Júnis qajy boldy; ol munan on jyl buryn Hakimdi Qyzyl úıdegi orys-qyrǵyz mektebine oqýǵa bergen, al ótken kúzi kishi balalary Álibek pen Ádilbekti elge kelgen Qalen ýchıteldiń qolyna ustatyp:

— Hakimdi oqytqan óziń ediń, myna eki jamandy da seniń qolyńa berdim, Qalen. Aralasqan aǵaıynbyz, eńbegińdi jemespin,— degen.

Bul adam ári qajy, ári pirge qol berýge taıaý bolsa da, óz bıligimen júretin, bir betkeı kisi. Minezi shálkes, betiń bar, júziń bar demeı oıyndaǵysyn týra jáne kózge aıtatyn jan edi. Sondyqtan kóp jurt bul kisiden yǵatyn, qarsy kelmeı qyńyr qajynyń yńǵaıyna kóshe sóılep, onyń degenin eki etpeıtin.

Qalen ýchıteldiń barmaqpen basyp sanarlyq az shákirtteriniń ekeýi mine osy «tentek» Júnistiń kishi uldary — biri óziniń aǵasy Ertileýdiń balasy, al qalǵan ekeýi anaý Saǵadaǵy meshitti-medireseli aýyldaǵy dúkenshi Báıestiń balasy men bılikke qumar pysyq sharýa Batyr degenniń jalǵyzy bolatyn. Bul eki bala qystygúni Qalen aýlynda jatyp oqyp, juma saıyn úılerine qaıtyp, bir kún, jarym kún oqýǵa kesheýildep keletin edi. Qazir sol shákirtteriniń ózi de joq. Jaılaýǵa jurt tegis kelip qonbaǵan kez; neshe jyl boıy kúndiz sabaq berip, keshke kitap-jýrnaldar qarap ádettengen ýchıtel birneshe kúnnen beri múlde basy bos, jumysy joq, barar jeri shaǵyn, sóıleser jan az bop, asa zerikti. Arnap kelgen adam bolmasa, jan soqpaıtyn, úlken joldan qashyq jatqan bir qaqas jaılaý. Birer kúnnen keıin shyǵamyz degen Júnistiki de áli kóship kele almaı jatyr. Onyń mánisi de bar: Júnistiń Oral qalasyndaǵy oqýshy balasy bıyl mektebin bitirmek — soǵan qarsylap jibergen at, tarantasy da, balasy da qaıtpaı jatqan tárizdi, áıtpese búgin, mine, beısembi, jeksembiden qalmaı kóshemiz degen qajy arǵy bette habarsyz qalyp qoıdy. «Tym bolmasa Júnisekeń kóship kelse de úlken ózgeris bolar edi. Qajy qajyrly adam. Sózge de sheber utymdy da, sharýanyń jaıyn biletin kisi. Kóp nárseden habardar jan, kóp nárseni bilýge qumar. Sharýanyń kóbi osyndaı kelseıshi... Ózi de bir betkeı qısyq adam-aý, óz degeni bolmasa, janǵa kónbeıtin kesir»,— dep kúlip qoıdy Qalen, sońǵy jyly zamandas adamdaı syrlas bolyp ketken kórshisi Júnisti oılap jáne onyń keıbir qıqar minezderi esine túsip.

— Mákka, bıeni aǵytaıyqshy. Kún ystyq, qulyn shóldegen shyǵar,— dedi ol áıeline, syrttan úıge kirip kelip.

— Erte emes pe?—dedi de, Mákka keregeniń basyndaǵy ilýli turǵan kónekti alyp, sýmen ishin shaıqaı bastady.

— Joq, erte emes.

— Jaraıdy, aǵytaıyq. Bazarshy kútkendeı, tań atsa qara joldyń boıyna qaraısyń, oılaǵanyń erterek jar jaǵasyna barý ǵoı,— dedi áıeli kúlimsirep.

— Dál ústinen tústiń... Mákka-aý, óziń bilesiń ǵoı, gazet-jýrnalsyz, kitapsyz, sabaq berýsiz otyra almaıtynymdy. Júkeńniń balasy kelmekshi edi qaladan, kóp jańalyq habar ákeledi ǵoı dep, sony kútip júrmin.

— Kútkennen, qaraǵannan ne shyǵady, keletin kisi kútpeseń de kelmeı me!

Eriniń syryn aıtpaı aq uǵatyn áıeli onan keıin úndemedi. İshinen: «Erteden qara keshke ot basynda úıde otyrýǵa ishi pysady ǵoı» dep oılady da, jelige qaraı ketti.

2

Áıeli Mákkaǵa bıe saýdyryp, ýchıtel jylqyny sýǵa qaraı aıdady. Jardan jelip túsken boıy qara bıe ádetinshe sýǵa túsip ketti. Ol sýdy moınyn ilgeri sozyp, astynan kóterilgen kók sazdyń ylaıy betine shyǵyp, tunyq sý qara qoshqyldanǵan saıyn omyraýlap tereńnen ishti; enesine quıryqtasa túsken qulyny jony qyltyldap, aldyn oraǵyta júzip júr.

Ýchıtel qıa jolmen aıańdap tómen túsip, sýat basyna kelgenshe, qara bıe basqa jylqydan buryn ózenniń ortasyna sheıin túzip iship, oraǵytyp qaıtyp kelip, sýattan shyǵyp ta ketti.

Ol jar jaǵasynda turyp ózenge kózin tikti. Qara bıe júzip betin lyqsytqan sýdyń tolqyny birte-birte azaıyp, ydyrap barady. Áregirekte jelsiz aýanyń bolmashy lebi terbetip, sý beti bujyrlanyp qana jatyr. Ózenniń oń qoldaǵy ıininde batýǵa tusaý boıy qalǵan kúnniń araı shuǵylasy shalmaı qyzyl jardyń qońyr kóleńkesi ǵana túsken jerde jaǵalaýdaǵy quraq arasynan eki qasqaldaq tirkesip júzip shyǵady da, qaıtadan balǵyn quraqtyń ishine enip ketedi. Onan árman aıdynda súńgip ketip, eki mınýttaı joq bolyp, arǵy bettegi jal qopanyń túbinen shoshań etip shyǵa kelgen súńgýir tóbesi úrpıip jan-jaǵyna qaraıdy da, qaıtadan súńgıdi. Yqtasyn jerde iri balyq týlasa, úrikken jasyl shabaqtar jalt etip, sý betinen qarys súıem kóterilip shorshyp túsedi. Jar astynan jasań samal ańqıdy, murynǵa baldyrly sýdyń tosap ıisi keledi. Sý boıynyń kórkem kórinisin únimen toltyrǵysy kelgendeı naq jıekke deıin ósken ıtsadaqtyń arasynan baqa qyrq ete qalady da, ony qostap jel qozǵamaǵan, tunba kók tosapty shalshyqtyń ishi tańdaıyn qaqqan, kómeıden ún qatqan túrli dybysqa tolyp ketedi. «Bári kelisti, bári sulý...» — deıdi ýchıtel ishinen. Onyń osy pikirin qostaǵandaı qulaǵyna alystan shyrqaǵan bir tanys ánniń ádemi úni talyp jetti de, tolyq shalynbaı úzile qaldy. «Qaı jaqtan shyqqan án» dep, ol aýyl jaqqa qarap edi, aınalasy qybyrsyz, malsyz, únsiz, tirshilikten jurdaı ózderiniń tesikti, jamaýly, qara qurym úzikti jupyny alty úıi tur. Bular beıne órtten shyqqandaı, ajarsyz-aq, ana kók shalǵyndy, qyzyl-jasyl gúldi, jap-jazyq sulý jaılaý men quraq juryndy, san dybysty, kerilgen kórkem ózenniń shyrqyn buzyp turǵan sıaqty. Ýchıtel kúrsinip tómen qarady. «Osynshama baılyqtyń ortasynda qandaı jarly kórinis, qandaı músápir turmys... jesir áıelden basqasy tepse temir úzetin jandar. Nege sorly, nege kásipsiz?..» Qulaǵyna álgi úzilgen án qaıtadan keldi. Ol keıingi jaqqa qarap edi, ózenniń arǵy betinde túbektiń aınalmasynan shyǵyp, lekite jortyp kele jatqan adamdy baıqady, quıqyljytyp salǵan ánin qaıyrǵan kezde onyń aýzyna tostaǵan etip, úıirip ustaǵan bórkin de kórdi. Án shalqyǵan bir shabytty ómir kúshin meılinshe serpiltip dalaǵa shashyp jibergendeı; keshki aýa osy jigerli úndi alysqa áketip, jarǵa, túbekke soǵyp, qaıtadan kóterip jatqandaı.

Mal dese Muqıtyńda-eı, eki-aý sıyr,

Bolady-aý baspaǵymen tórteý bıyl.

Muqıttyń-aı sharýalyq kepinde-aı joq,

Eldegi tóremenen, aıdaı-aý, qaraǵa úıir.

«Oı, shirkin, jarly bolsa da saharanyń sulýlyǵy osy áninde ǵoı» dep, ýchıtel ándi uıyp tyńdap, kenet boıyn bir shattyq bılep ketti. Ol taǵy da qulaǵyn tosty, biraq arǵy bettegi attyly ózenniń ýchıtel turǵan tusyna kelip te qaldy, onyń óleńiniń sońǵy shýmaǵy aldyńǵylarynan báseńirek shyqty, úni baıaýlaý estildi. Attyly qyr basynda turǵan ýchıteldi tanyp, ánin aqyryn saldy, sonda da onyń úni aıqyn jáne áserli keldi, bastapqy qushtarlyq ekpinin tómendetip áýezi balqyńqyrap, tolǵanyńqyrap shyqty:

Tuztóbe tań qalamyn tuzyn kórsem,

Jyloıdyń qýanamyn qyzyn kórsem,

Atyma túsken qaıta mine almaımyn,

Áıaıdiń sýdan qaıtqan aıdaı-aý, izin kórsem.

Ýchıtel Amanquldy alystan-aq, ániniń ilki úni qulaqqa tıgende-aq daýysynan tanyǵan edi. Salt attynyń shanshylyp atqa otyrysy, ústindegi kıimi onyń Amanqul ekenine kúmán qaldyrǵan joq. «Óleńińniń mánin de, ánińniń yrǵaǵyn da, daýsyńnyń ekpinin de bilemin, kimge ańsap kele jatqanyń da belgili, shyraq», — dep jymıdy ol, ishinen arǵy jaqtaǵy ózen jaǵasyna tónip kelgen, kók maısa yzanyń naq jıegine túse qalyp atynyń erin shapshań sypyra bastaǵan jigitke rıza júzben qarap. Amanqul — ýchıteldiń jarly aǵaıyny, iri dáýletti, ataqty Shuǵyl qajynyń jaz jylqysyn baǵatyn jigit edi. Bul qazir on bes shaqyrymdaı jerdegi Shuǵyldyń aýlynan úıine kele jatyr. Amanqul jazdygúni keshtetip te, túndeletip te, tań ata da jumasyna bir ret, onan da jıi elge soǵyp ketip júretin; jıyn-toıdan, oıyn-saýyqtan qalmaıtyn jáne ony jurttyń bári biletin aýyldyń naǵyz syrbaz jigiti. Aýyl-aýyldyń arasynda bolyp jatqan jańalyqtar, túrli áńgimeler, usaqty-irili ózgerister kóbinese Amanquldyń jetkizýimen kóptiń qulaǵyna shalynatyn. Qalen Amanquldyń ánine qandaı shattansa, onyń kelýine de sondaı qýandy. Sondyqtan attyń er-toqymyn sypyryp alyp, ony muqıattap qalyń jyńǵyl shókesiniń túbine tyǵyp, atyn arqandap, jaǵadaǵy qoǵa arasynan kóriner-kórinbes etip kózden tasalap qoıǵan qaıyqty súırep shyǵaryp, onyń sýyn tógip, eskeksiz qolmen esip, arǵy jaǵadan beri jyljyǵan Amanquldyń bar qımylyn ol kóz almaı qarap, jete baqylap, bergi betke jetkenshe sabyrsyzdana kútti. Ol jar basynan yldıǵa túsip, sýattyń qaıyq shyǵatyn asty qaırań, sheti taptalǵan jaıma jerine kelip turdy.

— Assalaýmaǵalaıkúm, Qalen-aǵa!— dedi Amanqul, qos qoldap sýdy qushyrlana serpip-serpip jiberip, basyn joǵary kóterip alyp.

Bir kóterilip, bir túsip, sý betin shylpyldaı soǵyp kele jatqan qazaqy qaıyqtyń túzý basy ekpinmen kelip, jıekten bir kezdeı ozyp, qumdy súzip tura qaldy.

— Ýaǵalaıkúm-assalam, Amanqul, aman ba?

— Shúkir,— dep, jigit jerge sekirip túsip, orta beline deıin qaıyqty súırep, quryǵa shyǵaryp tastady.— Úı ishi aman ba, Qalen aǵa, aýyl tegis tynyshtyq pa?

— Aman-aq. Bala-shaǵaǵa deıin seni saǵynyp kútip turmyz...

Amanqul ýchıteldiń betine jalt qarady da, onyń jymıyp turǵanyn kórip, qarqyldap kúlip jiberdi.

— Aı, Qalen aǵa-aı, astarsyz sózińiz joq-aý. Kútse, mine keldim...

— Joq, ázil óz aldyna, bas bolyp seni myna men kútip turmyn.

Amanqul jerge otyra qalyp, jalma-jan balaǵyn túsirip jiberip, aq julyq bolǵan túzý taban bylǵary etigin kıdi de, ornynan atyp turyp, beline túrgen túıe jún shekpeniniń etegin túsirdi, qıa jolǵa qaraı ýchıtelmen qatarlasa júrdi.

— Qashan shyqtyń aýyldan? Týra kelesiń be, álde joldaǵy aýyldarǵa soqtyń ba,— dep surady Qalen Amanquldan, onyń ótirik bolsa da bir jańalyq aıtatynyn bilip, sony estýge qumarlanyp.

— Qalen aǵa-aý, qaıdaǵy aýyl, óristen, jylqydan, «Myń shuńqyrdan» shyqtym. Shuǵyl meni aýyldan jiberer me, óldim desem bosatar ma, á! Jylqynyń basynan kettim. Taýdan oıysyp kelip, «Qan jurtynyń» syrtymen Saǵaǵa soǵyp, onda biraz bolyp, Aqpan túbine kelsem, Júnis qystaýynyń qasynda qańtarýly at turǵanyn kórip, túse qaldym. Júnistikine emes, Bekeıdikine tústim. Júnistiń balasy kelipti Tekeden. «Úlken ákim bolady» dep kúmpıip otyr Qades. Qoı soıyp jatyr, biraq et jeýge bolmady; jańa soıylyp jatqan qoıdyń eti túnniń bir ýaǵysyz piser me? Júrip kettim, úıge jetýge asyǵyp...

— Toqta, toqta. Sen ústi-ústine shubyrtyp, áńgimeniń biriniń basyn biriniń aıaǵyn qosyp maǵynasyz sóıleısiń. Júnistiń balasy degeniń Hakim be? Ol qandaı ákim bolmaqshy? Shatastyryp kelesiń ǵoı óziń.

— Qalen aǵa, shatastyrǵan túgim de joq, ótirik aıtsam ishim jarylsyn, «ákim bolyp kelipti»,— dep soǵyp otyrǵan Qades. Oıbaı-aý, ákim bolmaýshy ma edi? Júnistiń máńgi-baqı kózdegeni Shuǵyldaı bolý ǵoı. Shuǵyldyń Ehlasy Qyzyl úıdi bılep tur. Júnistiń balasy da bir laýazymdy ustamaı ma? Kádimgi álgi Tekede oqyp jatqan Hakimi. Maǵan «amandasaıyn ba, amandaspaıyn ba?» degen adamsha murnyn kóteredi, ákesi Júnis emes pe, shennen shyqqan toń moıyn, tomar jólke, Shuǵyl bolamyn dep bola almaı qalǵan tomyryq sotqar. Sony da jurt qajy deıdi-aý, aýzyna ne kirip, ne shyqqanyn bilmeıdi «Áı, sen qaıdan kelesiń, Shuǵyldyń sýmaqaı tazysy?!»— deıdi maǵan, «amanbysyń» deýdiń ornyna. Men bir sútin aramdap ketkendeı-aq, — dep Amanqul ákesine de, balasyna da ishteı narazylyǵyn aqtara saldy.

— Óı, jolyń bolǵyr, sen Júkeńe de, balasyna da ábden ókpelep qalypsyń ǵoı. Júkeńniń minezin bilmeýshi me ediń osy kúnge deıin, ol seni jek kórgennen aıtyp otyrǵan joq, Shuǵyldy muqatpaqshy bolyp aıtqany ǵoı. Biraq ol Shuǵyl sıaqty emes, dáýleti de shaǵyn, ózi de adamshylyǵy kúshti jáne aǵaıynǵa izgiligi mol parasatty adam. Ie, Hakimniń nendeı ákim bolǵanyn aıtqan joq pa? Qyzyq eken, erte bastan ákimdikke umtylǵany. Qoı, sen qate túsingen shyǵarsyń.

— Áı, Qalen aǵa-aı, dosyńyz bolǵan soń jýyp-shaıyp jaqtaısyz ǵoı Júnistiń minez-qulqyn. Adam súıer qylyǵy joq kisi. Tasyr-tusyr, shatyr-shutyr etken birdeme, Shuǵyl sıaqty bolmasa bolmas, biraq, Shuǵyly ne, Júnisi ne, báribir biz sıaqty jalshy-malshylardy tórine shyǵarmas olar. Álgi kedeılerdi jaqtaıtyn bolshybek kelip kózdi ashpasa. Aıtqandaı, Qalen aǵa, men Saǵada Báıestiń dúkenine soǵyp edim, ol kisi sizge kóp-kóp sálem aıtty. «Ábekeńmen birge Qalekeńe baryp sálem beremiz»,— dedi. Ábekeńniń kim ekenin bilesiz be? Mine naǵyz adam: «Sen, bala Shuǵyldyń jylqysyn baqtym dep jasyma. Mal — baqqandiki, jer — jyrtqandiki bolady. Kedeıdiń sózin sóıleıtin, taıaǵyn soǵatyn úkimet keledi»— dep meniń arqamnan qaǵyp sóıleıdi. Mine adamnyń tóresi. Sonsyn sizge Báıes: «Myna bir qaǵazdy Qalenniń óz qolyna tabys et»,—dep berip jiberdi. Men oǵan árıne: «Qalekeń meniń týǵan aǵam, qalaısha men onyń qolyna tabys etpeımin, álbette tabys etemin, óz qolyna týra tabys etemin. Qam jemeńiz. Ábeke, siz de Báıeke, meni bilesiz ǵoı» dedim. Oqyǵan adamdar sondaı kishipeıil,— dep Amanqul shekpeniniń qoınynan jumyrlap búktep, belinen kendirmen býǵan sary qaǵazdy sýyryp alyp, Qalenge usyndy.

— Ábekeń deısiń be?— dep Qalen ózi bilgen «Ábeke» atty adamnyń bárin esine túsire bastady, Amanquldyń qolynan býda qaǵazdy alyp jatyp.

Sózýar Amanqul «úlken syrdy men de bilemin» degen adamsha tóńireginde jan joǵyn bile tura, aınalaǵa bir qarap alyp, daýysyn báseńdete sóıledi:

— Álgi naǵyz úlken Ábekeń, Tekeden kelgen Ábekeń. Siz bilersiz, ol sizdi jaqsy bilip tur. Kazak-orystarǵa qarsy shyqqan bolshybek. Men ol kisini munan bir juma buryn kórgenmin. Aýylǵa kelip qaıtarmyn dep shyqtym da, jolshybaı Saǵaǵa soǵa keteıin dep ymyrttatyp kelsem, Tanekeń jigitteri oıyn jasaımyz dep dúbilip jatyr eken. Oıyn derlik oıyn da bolmady, tek qur áýre; qaıdan oıyn bolsyn qyz aldyna tartatyn jemis joq. Jemis bar ma eken dep Báıestiń dúkenine kirip edik Saǵynǵalı ekeýmiz: «Jemis qazir bolmaıdy, jigitter. Soǵys kezinde jemis bola ma?! Jemisti myna kazak-orystardyń atamandaryn qýyp jibergende jeısińder. Zaman senderdiki, mine osyny oılańdar. Qazir ne bolyp jatqanyn bilesińder me, ózderiń? Sharýalardy jaqtaıtyn jumyskerler orystyń baılaryn qýyp jiberip, ókimetti ózderi bılep jatyr», — dep taǵy da tolyp jatqan áńgimelerdi aıtqany bar emes pe? Biz ne aıtaıyq, aýzymyz ańqaıyp, biraz tyńdap turdyq ta, dúkennen shyǵyp kettik. Bylaı shyqqasyn Saǵynǵalıǵa: mynaý kim desem, ol: bul Tekeden kelgen úlken adam, bilimdi adam, balshybek. Kazak-orystyń atamandaryna qarsy shyqqan adam,— dedi.

— Jasy qaı shamada, kórýge qandaı adam.

— Ózińiz shamalas, qara tory kisi, murtyn qyryp tastaǵan, orta boıly, oryssha kıingen, oqyǵan adam, sóılegende eki kózi adamdy tesip kete jazdaıdy,— dedi Amanqul lekite sóılep.

Amanquldyń baılanyssyzdaý bolsa da kóp nárselerdi ańǵartarlyq uzaq sózinen Qalen ýchıtel Ábekeńniń kim ekenin anyq topshylady. «Kazak-orystardyń atamanyna qarsy shyqqan» degen sóz oǵan kóp oqıǵalardy uqtyrǵandaı boldy. «Bul sóz joq bólshevık Áıtıev, kádimgi Ábdirahman ǵoı. Sharýalar depýtattarynyń sezin qýyp jiberip, basshylaryn ustap qoıdy dep edi. Bul kisi kazak-orys atamandarynyń qolynan sytylyp shyqqan eken ǵoı. Sóz joq, sol. Ǵajap, nege bul jerge keldi eken? Buǵan Jympıty úkimeti de qas qoı...» — dep oılady ol úıge jete bergende. Amanqul óz úıine buryldy da, ýchıtel aıaǵyn asyǵa basyp úıge kirdi. Ol áıeliniń kózin almaı tańyrqaı qaraǵanyn da baıqaǵan joq. Belinen býǵan sary qaǵazdy, Ábdirahmannyń hatyn alyp oqýǵa asyqty.

3

Ýchıtel kesh boıy gazet oqyp, qaǵaz jazýmen boldy. Keshki tamaqtan keıin de oqyp otyryp qaldy.

— Nege jatpaısyń? Túni boıy gazet oqymaqsyń ba? Óziń de kózińdi ilmeısiń, basqaǵa da uıqy bermeısiń, saǵan búgin ne bolǵan?— dedi tósekte jatqan Mákka, kerosın shamnyń jaryǵymen gazet, jýrnal oqyp otyrǵan ýchıtelge, túnniń áldene ýaǵynda:

— Uıyqtaı ber, uıyqtaı ber. Bári kelisti, bári ásem.

— Neniń bári kelisti... ne aıtyp otyrsyń óziń, saǵan birdeme kóringen shyǵar, ózińe óziń sóılep, uıqysyrap jatqan adamdaı. Álginde «mine, Ábdirahman jigit» deısiń qaıta-qaıta, Ábdirahmanyń kim ol?

— Áldebir oılar kelip, uıqy kelmeı qoıdy. Sonsyn jýrnal qarap otyrǵanym... Ábdirahman baıaǵyda menimen birge oqyǵan jigit. Sol hat jazyp jiberipti, maǵan kelip sálem beremin dep. Bul bir uzaq áńgime, sońynan aıtarmyn, ana balalar oıanyp keter, uıyqtaı berseıshi.

— Qalaı uıyqtaısyń, sham jarqyrap, qasyńda bireý teris qarap kúbirlep sóılep otyrǵanda. Áldene bir oı... qandaı oı kúndiz-túni bastan ketpeıtin? Ýchıtel, sen qyzyqsyń óziń. Túnde bóten oılardy oılamas bolar, ásirese qasyńda áıeliń jatqanda...

Ýchıtel myrs etip kúlip jiberdi.

— Meniń oılaǵan oıym, seniń oılaǵanyń emes, Mákka. Keıde balasha sóıleısiń.

— Men ne oılappyn, tapshy?!

— Sóıleme, balalar oıanyp ketedi.

— Endeshe, sen de qozǵala berme kúbirlep.

— Kúbirlemeske amal bar ma, dúnıe túbirimen ózgergeli turǵanda.

— Nemene bolypty?— dedi áıeli moınyn úreılene buryp.— Byltyr qyryq kisi bir jaq, qyńyr kisi bir jaq degendeı bir betkeı sóıleımin dep jurttan bólek bir óziń ýchıteldikten bosap qalyp ediń, taǵy bir bálege aralasqaly júrgen joqsyń ba? Ol qandaı nárse, dúnıeni túbirimen ózgertetin?

— Aınalaıyn, men saǵan erteń bárin aıtyp bereıin, uıyqtaı bershi. Úreılenetin eshnárse joq, qaıta qýanatyn, shattanatyn áńgimeler bar. Adamnyń ishi sezedi bolatyn nárseni. Soǵys jóninde aıtamyn, ózgeris bolady dep. Ádilet jeńbeı qoımaıdy...

Áıel eriniń sózin anyqtap túsinbedi, «jaqsylyq» degenine sene de qoımady.

— Tynysh úıde otyrsań — eń jaqsylyq sol, maǵan onan artyq eshnárseniń keregi joq.

— Úıim bar, kúıim bar, osydan artyq eshnárse kerek emes deısiń ǵoı shamasy?— dep keketti ýchıtel, áıeliniń taıazdyǵyna rıza bolmaı.

— Endi ne tileıin dep ediń, osyǵan shúkirshilik etý kerek. Jurttyń kóbi ózińdeı bolsam dep arman etedi.

— Balasyń, balasyń. Halyqtyń qolyn bilimge jetkizý kerek; ónerge úıretý kerek, mine maqsattyń eń úlkeni. Ol úshin myna men sıaqty qazir tósekte tóńbekship jatpaı, dúnıede ne bolyp jatqanyn estýge, bilýge tyrysý kerek, óz oshaǵyń basy emes, bútin eldiń qamyn oılaý kerek.

— Bútin elge jaqsylyq istep jetkize almassyń. Bilimge qolyn jetkizseń — áne, bes balany oqytyp otyrsyń ǵoı. Ol óner úıretý emes pe?

— Maǵan bes bala emes, elý oqytý kerek. Ana hat tanymaıtyn tolǵan qara sıraq balalardy men oqytpaǵanda kim oqytady, shyraǵym-aý?.. On-on bes jyl boıy alǵan bilimdi solarǵa bermegende men kimge beremin,— dedi ýchıtel qynjyla sóılep.

Áıel, kópten beri oılap, erine ashyq aıta almaı, ishke saqtap kelgen bir narazylyǵyn endi toqtata almady. Sharýasyna kesir, ári basyna paıdasyz, jurtqa isteımin degen eriniń osy qur «jaqsylyǵy» oǵan unamaı-aq kelip edi. Sondyqtan ol:

— Ýchıtel-ay, osy jurt molda ekesh moldany da aqy berip ustaıdy. Áne sen qaladan kelmeı turǵanda qajy eki balasy úshin Saqyp moldany úıine ustap sabaq oqytty. Ala qystaı álipbı men ábjátti bitirip eń bolmasa áptıekise de túsire alǵan joq, sonda da Saqypqa eńbegiń dep bir sıyr berip jiberdi. Sol moldany bıyl taǵy ustaımyz dep otyr Álibektiń sheshesi. Moldaǵa aqy bergende, seniń moldadan kem bolǵanyń ba, álde tegin oqytýǵa mindetti me ediń jurttyń balasyn?!— dep saldy.

Áıeldiń sózi shyndyq sóz. Muny ýchıteldiń ózi de talaı oılaǵan-dy. Tipti buǵan kináli tap ózi bolatyn, úıtkeni Júnis tájirıbeli adam, basyn ashyp almaı eshnárse istemeıtin jan-dy. Ol Qalenge: «İstiń basy baıly bolsa, túbi saıly bolady» degeni bar. Myna eki jamanǵa bilim úıret, bilgenińdi aıama. Biraq aıtyp qoı, bıe deseń bıe beremin, túıe deseń túıe beremin. Eki-úsh balanyń tárbıesine jeterlik jandyq bar ázir degende, ol: «Qajeke, bıylsha aqy suramaımyn, sizdiń balalaryńyzdy óz inime qosyp, oqytý tájirıbemdi úzbeý úshin, umytpaý úshin, ózim úshin oqytamyn. Úzbeı, tártippen programmamen oqytatyn kezde, otyratyn, jazatyn partasy bar, taqtasy bar mektep ashylǵan kezde sóılesermiz eńbek aqyny» degen bolatyn. Áıeline jaýap esebinde osyny aıtqysy keldi de, biraq sál bógelip qalyp:

— Jaraıdy, seniń aıtqanyń shyndyq. Munyń ózi de bir úlken áńgime,— deı saldy.

Bulardyń áńgimesi áli de uzaqqa sozylyp, munan da tereńdeı berer edi, biraq ony ógiz bólip jiberdi. Esik aldyndaǵy aǵash arbany ıyqtap-ıyqtap súıkenýmen meıiri qanbaǵan qyzyl ógiz ekpindep kelip qazan jaqtan úıdi kıip ketti, demin qushyrlana alyp, qos tanaýy pys-pys ete qaldy; aıaq-tabaq qoıǵysh ústinen bir-eki tostaǵan yǵysyp baryp jerge qulap, irgege súıeýli turǵan jez tabaǵa soqty. Ýchıtel úıden shyǵyp úlgirgenshe qyzyl ógiz ekinshi ret ekpindeı kımelep qulaǵan aıaq-tabaqtyń saldyryn, keregeniń syqyryn burynǵydan da kúsheıtip jiberdi, tanaýynyń pysyly údeı tústi.

Ýchıtel qyzyl ógizdi qotannyń ortasyna qaraı aıdap jiberdi; qarańǵyǵa kózi úırene bastady, jaryq úıden shyǵa kelgende ógizdiń alpamsadaı denesinen ózge eshnárseni kórmegen kózderi sálden keıin qotanda jatqan maldardy, qatardaǵy úılerdi anyq ańǵardy; tipti shetki úı jaqtan shyǵyp qotannyń shetine qaraı oıysqan bir adamnyń beınesine kózderin qadaı qarap, onyń túp-túzý suńǵaq deneli Amanqul ekenin qatesiz tanydy. Ázil, qaljyń, rahat kúlkimen kóńil kóterý qyzyǵyna uıqysyn qurban etken jigittiń jastyq jelin ol kúndegendeı qarady, bir jaǵynan onyń kóńilge jiger jáne belgisiz shattyq quıarlyq jaqsy-jaqsy habarlar ákelgenine sheksiz rıza boldy; ol baıqamaı tamaǵyn kenep qaldy. Aıaqtaryn asyǵa basqan jigit otyra qaldy da, esik aldynda turǵan ýchıteldi jaryqtaǵydaı ap-anyq kórdi; uzyn boıly, at jaqty, ashań óńdi ýchıtel óziniń daǵdyly, sabyrly qımylymen baıqaǵysh kózderin jamyraǵan juldyzdy shymqaı qarakók aspanǵa qadap tur. «Sol aspanda ne bar eken sonshama qadaǵalap qaraǵandaı... oqyǵan adamdardyń qanshama aqyldy bolsa da bir tini kem shyǵar osy»— dep oılady Amanqul ishinen kúlip. Biraq ýchıteldiń kóz tigip, juldyz álemin sharlaǵany ishindegi sıpattap bolmaıtyn úlken áserli kórkem sezimniń sharyqtaǵan tilegi edi.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

Júnis qajynyń qystaýy Keńtúbektiń boıyndaǵy, attyń taǵasyndaı, dóńgelek shuńqyr saıdyń da ortasynda — Araltóbede. Dáýleti shaǵyn bolsa da, Júnistiń aty zor. Bireýler — qajyny alǵyr dep rıza; bireýler aǵaıynshyl, ádiletshil adam dep maqtaıdy, al bir qatar jurt: «Qajynyń ákesi marqum Súıekeń el qamyn jegen kisi edi ǵoı, bul da ákesine tartqan»,— desedi.

Qajynyń tórt balasy bar. Olardyń eń úlkeni Nurym, sol Nurymnan kishi balasy Oral qalasynda oqyp júrgen Hakim-di.

Sársenbi kúni keledi degen Hákim beısenbi kúni de keshikti; eki kúnnen beri jaqyndary kópir aınalatyn joldy da, Sholaq Ańqatydan ótip tóte keletin joldy da kezek-kezek qyr basyna shyǵyp qarap qoıady.

Hakim keledi dep jınalǵan janama aǵaıyndary zemlánkanyń kóleńkesinde otyr. Olardyń erteden beri maqtaǵany Hakim, onyń bala kezinen bergi ómirin sóz qylady. İshinen: «Men de balamdy Hakim sıaqty Tekede oqytsam» — dep arman etetin Qades sóz arasynda óziniń Taıetin qystyryp ketedi.

— Sabaqqa Hakim jasynan jetik edi. Áptıekti bir qysta eki oqyp shyqty ǵoı. Al, bizdiń Taıet te qoıar emes, qazir Tábárekten asyp ta ketti, quddy Hakim, týysqanǵa týysqan tartpaı qalmaıdy eken-aý! Qajy aǵa, osy Qyzyl úı ńalasynda Hakim neshe jyl oqyp edi! Taıetti aldymen sonda bersem dep edim,— dedi Qades bos sózge qosyla bermeıtin Júnisti jeteleı sóılep.

— Alty jyl,— dep Júnis qysqa jaýap qaıyrdy.— Qalenge oqyt.

— Qalenge Amantaıdy berip, Taıetti Qyzyl úıge, sodan keıin Tekege jibersem dep edim, zerek bala ǵoı Hákim sıaqty.

Júnis úndemesten oǵan tiktep bir qarap qoıdy. «Ár nárseni ýaqytynda kórý kerek, sen myljyńsyń kúni buryn joq sózdi aıtasyn» — dep Qadesti ol toıtaryp tastaıtyn. Sózine asa eltıpat qoımaıtynyn jaqsy biletin Qades qajynyń qarasynan taǵy da osyny uqty. Ol úndemeı qaldy.

— Qasa jaman qatyny men balasyn maqtar degen. Aıtaıyn degeni sol Taıeti,— dep kúńk ete qaldy Toıash kóńnen jabysqan balaǵyndaǵy ash búrgeni ustap alyp, qolymen ýqalaı túsip.

Onyń bul sózine Qades qulaq qoımady. Toıashtyń ózin de, sózin de elemeıtin munyń bastan ádeti. Endi ol sholan jaqtaǵy kóldeneń jatqan kelige quıryǵyn qoıyp otyrǵan Toıashqa moınyn buryp:

— Toıeke, osy álgi Hakimniń sýǵa ketip qala jazdaǵany qaı jyly edi?— dep surady.

— Esenge aqtyq ret kóship barǵan jyly, setik nardyń jelbezegi jyrylatynda,— dedi Toıash moınyn burmastan.

— Iá, ıá, apyrmaı, bir ólimnen qaldy-aý sonda Hakim! Toıekeń bolmaǵanda ketip edi, ajaly joq, tatar dámi alda, sondyqtan qaldy.

— Aınalaıyn deseıshi. Qudaı-aý, saqtaı gór qulynymdy, kóbik aýyz qaınym-aý (kóp sóıleıtin Qadesti áıelder: «kóbik aýyz qaınym, kóbik aýyz qaınaǵa» dep ketken), nege keshigip jatyr eken Hakimder?— dedi qajynyń báıbishesi Balym aıran shelekti jýyp jatyp.

— Álgi Súleımen jortaq qoı, ony shyr aınaldyryp kópirmen alyp kelemin dep eliktirgen. Áıtpese neshe keler edi. Aıtaıyn degenim, Toıeke, sen jaqsy bilesiń, sonda biz sý jaǵasyna nege baryp edik osy?

— Qaıraq alýǵa.

— Iá, ıá,— dedi Qades, sózin qostatý úshin Toıashtan bile tura surap,— bul ǵajap qoı. Sý astynan qaqpaq tas izdeımiz. Tasty tabý da qıyn — tizeden qumqaıraq; aıaqpen izdep júrip tapsań, ony kóterý taǵy ońaı emes. Al qaqpaq tasty kóterseń-aq bolǵany asty tizilgen qaıraq. Qolmen jonyp qoıǵandaı, tek shetinen omyryp ala beresiń; oraq janýǵa dep ádeıi jasap qoıǵandaı. Men ony izdesem tabýshy edim, qaqpaq tastyń jatatyn jeri bep-belgili...

— Al, maqtandy. Sý asty tas, tastyń astynda kóterseń qaıraq bar, onyń maqtanatyn túgi de joq. Ózimiz talaıyn tapqamyz,— dedi Toıash.

— Eki qolym tolǵan qaıraq, aıaǵymmen júzip jaǵaǵa jaqyndaı bersem — qaırańda sýǵa túsip oınap júrgen Hakimim adam boılamaıtyn tereńde bir batyp, bir shyǵyp júr. «Oıbaı, Toıeke, umtyl. Hakim sýǵa ketti!» dep aıqaı saldym. Toıash áıteýir jaqyn edi balaǵa, balanyń batqan jerine sýǵa kúmp berdi; qaraımyn, bala da joq, Toıekeń de joq... Qaıraqty jaǵaǵa qaraı laqtyryp jiberip, men de umtyldym. Bir zaman sý betinde bala kórindi, azdan keıin balany kótergen Toıekeńniń baqandaı-baqandaı qoldary da kórindi, biraq ózi joq. Men de jettim. Jalma-jan qol berip súıreı jóneldim. «Pýp»— dep demin bir alǵanda, Toıekeńniń keýdesinen shyqqan lep kishigirim úıdi jyqqandaı, sý betine tolqyn turǵyzyp jiberdi...

— Oı, kúpildetýińe bolaıyn!

— Aıtaıyn degenim: balada óń de joq, tús te joq, kókpeńbek bop aýzynan sý aqtarylyp, bir sút pisirim talyp jatty. Sol ajaldan qalǵan Hakim ǵoı, mynaý endi kútip otyrǵanymyz. Bal jeńge, Hakim sonda neshede edi,— dep surady Qades.

— Beske qarap turǵan kezi edi ǵoı, aınalaıynnyń. Ótip bara jatqan dúnıe deseıshi, keshe ǵana sıaqty sonyń bári.

— Báse, Toıekeńniń judyryǵynan az-aq úlken edi-aý sýdan kótergende, bes jastaǵy bala ne bosyn odan artyq. Oǵan qaraǵanda bizdiń Taıetter taıqardaı iri eken-aý jas bolsa da...

— Taıetiń iri de, biraq óziń sıaqty qaýqar, alysa ketse Ádilbek ony jerge ala buǵadaı kóterip soǵady,— dedi Áresh. Qadestiń óz balasyn maqtaǵanyna ábden yza bolyp.

— Áı, seniń balalaryń qaıda júr?— dep surady qajy áıelinen.

— Sý jaǵasyna ketken, qaıtady ǵoı keshikpeı,— dedi Balym.

— Erteden keshke deıin sý jaǵasynda, qol-aıaǵy jarylyp, azyp ketpeı me? Qańǵyma dep qoısańshy olarǵa. Áńgime endi qajynyń úıdegi eki kishkene balalaryna kóshti. Qades ebin taýyp, bulardy da sóz arasyna qystyryp, qajyny madaqtaı tústi.

— Ras, Ádilbek pysyq jáne ótkirligi keremet, tek tiri bolsyn, aýǵan joq, qajy aǵamnyń ózi!— dedi.

Kóldeneń kózge yzǵarly ári salmaqty kóringenmen tıimdi teńeýge qajynyń ishi de bal qaımaqtaı. «Qyhym»— dep tamaǵyn keneı túsip:

— Onyń ótkirliginen tapqyrlyǵy basym,— dep súıenbese de qolǵa medeý shegirshin taıaqpen jerdi túrtip-túrtip qoıdy.

Toıash úndemeıdi, ol sózge sarań. Tike tirelgen lebizge ǵana til qatady, ózdiginen áńgimege aralasqan jan emes. Jurttyń sózin ol eleń qylmaıtyn jan sıaqty — nasybaıyn atyp kópke bir qyryn otyra beredi. Qazir Júnisten ımenip Qades te, Toıash ta nasybaıyn ata almaı otyr. «Nasybaı atyp kelmeımiz be? degendeı oqtyn-oqtyn ekeýi birine-biri qarap ta qoıady; keıde tipti olardyń úırengen qoldary qonyshtaǵy shaqshaǵa baıqamaı baryp qalyp, amalsyzdan qur qaıtady.

Kún ystyq, aýyzdan shyqqan áýez áý derlik jerge de baratyn emes. Kóleńkede sóılesip otyryp bular kelgen arbanyń saldyryn da estimeı qaldy.

— Áı, jortaq-aı, quıynsyń-aý bir júrgen! Qaı jaqtan kelgenińdi de bilmeı qaldyq,— dep Qades ornynan turyp úlgirgenshe, Súleımen jarǵa attyń basyn tirep.

— Assalaýmaǵalaıkúm!— dedi.

On shaqty par kózder arbadan sekirip túsken Hakimge tigildi. Oshaq basynan, senekten shyqqan áıelder de arbaǵa qaraı jyljydy. Ornynan turmaǵan jalǵyz Júnis. Ol balasynyń kıimin, ón-boıyn, oǵan qosa oı órisin shamalap ólshep alarlyq qaraspen tómennen joǵary qaraı súze kelip, kózderin qara bóriktiń astyna sımaı turǵan tolqyndanǵan qoıý qara shashyna qadady. Týǵan úıdi, áke-shesheni, týysqandardy kórgende eljireı qobaljyp ketken Hakim jas balasha qıpańdap, ári erkeleı kúlimsirep kórisýge dóptegen qoldaryn ákesine soza tústi; biraq ol ózinen kóri shashyna aýǵan naıza nazardy kórip, qymsyna bastady. Ár jaǵyna óterlik, burǵylaı qadalǵan ákesiniń bul belgili qarasy shashyn sharpyp jibergendeı boldy. «Eń bilimdi, eń aqyldy Qalen shash qoıǵan joq; dáriger Býki Janǵalı de myna sıaqty poptyń shashyndaı, bir qamba etip, shash ósirip kórgen emes. Qazaq oqymystylarynyń birinde de joq qoı búl ádet! Kórdiń be, elden bólek eserlenýin»—dep oılady ákesi onyń sozǵan qolyn alyp jatyp. Ol balasynyń betinen súımedi, baýyryna qysyp ony qushaqtaǵan da joq. Saǵynǵan áke salqyn... «Bárin buzǵan shash. «Ejık» etip aldyrsam, bálkim, kókem baıqamaǵan da bolar edi, áttegen-aı...» dep ókindi balasy ishinen. Maǵynasyz ezý tartqan kúıi Hakim bosanǵan qolymen bórkin basa tústi. Ol jalma-jan, ákesinen keıinirek turǵan Bekeı, Toıash, Qadestermen kórisip bolyp, sheshesine umtyldy. Balym qushaqtap súıip, myrs-myrs jylaı berdi. Uzyn boıyna qolyn soza aımalap, balasynyń shashyn sıpalaı tústi.

— Qalada qaraıtyn eshkim joq. Júdep qalypsyń, aınalaıyn. Jóndep tamaq ta ishpeı qańsyp júrgensiń ǵoı...

Hakimniń júzi óte solǵyn; sońǵy álekti aı myqtap júdetken. Onyń ústine emtıhan, shala uıqyly túnder, álsiz tamaq, jaraý júris qan-sólin soryp alǵan. Tarazy dene, ashań júzqalada ásem bolǵanmen toq betti, tolyq ıindi qyzyl kúreń tartqan qyr jandaryna Hakimniń ashańdyǵy aıqyn bilinip tur. Ásirese ol anasyna naýqas jandaı kórindi.

Jer oshaq basynda eki áıel qurt qaınatyp otyr.

Jaılaýǵa shyǵar aldynda Balym kempir kóshkende tógilip, shashylatyn irigen sút, ashyǵan aırandardan irimshik-qurt qaınatyp alatyn-dy. «Jaılaý asa qashyq bolmasa da jolda ótetin tereń Ańqaty bar; dúnıeniń tap-tuınaqtaı bolǵany jaqsy» — deıtin ol abysyndaryna. Mine, búgin ózi qaladan kelgen balasynyń qasynda qushaqtap súıse de maýqy basylmastan, mańdaıynan álsin-álsin sıpap qoıyp, kózinen shyqqan shattyq jas áli qurǵamastan, kelgenderge qyzyl kúreń shaıdy ózi quıyp berip, abysyndaryna qurt qaınattyryp jatyr. Dastarqan ústi bir búıiri qyzarǵan baýyrsaqqa toly, shaǵylǵan sheker de jatyr; arnap ashqan qozy qarynnan salǵan shubar tostaǵanda sary maı da tur; jyl boıy kórmegen balasyna saqtaǵan jent, tipti orazada aýyz ashýǵa arnap júrgen meıiz de kebejeniń túbinen shyǵyp, beıildi kempirdiń, berekeli dastarqanyna kelip jetipti.

— Je. Aınalaıyn, je. Úıdiń asyn saǵynǵan shyǵarsyń. Qaımaqqa bylǵap tary bereıin be? — dedi kempir, úı jaǵdaıynan jatyrqap qalǵan balasyna eljireı qarap.

Salqyndaý qarsy alǵanmen «adam bolǵan» balaǵa Júnistiń de kóńili toly. Ol baýyrsaqty baýdaı túsirip jatqan Súleımenge qarap:

— Qala tynyshtyq pa, ne jańalyq esittiń,— dep surady.

— Qaıdan tynyshtyq bolsyn, qajeke-aý. Asty-ústine shyǵyp jatqan bir dúnıe. Belkúlli, qyrǵyn,— dedi ashań óńdi, sózýar Súleımen, baýyrsaqty asyǵa jutyp.— Kópir aýzyndaǵy Elekshaıdan nasybaı... joq, bálkúlli qate, nasybaı emes... «Meniń atyma tımeı me?» — dep surap em ońashalap, ol: «Súleshke, sen atty berip arbańdy óziń súırep qaıtasyń, prámo. At túgil ústegi shapanyńdy da, bastaǵy bórkińdi de, qoldaǵy qamshyńdy da alady. Qala tolǵan seniki hannyń kırgızdaryń»— dep záremdi alǵany...

Súleımenniń baıqamaı «nasybaı ata bardym» deı jazdaǵanyna qasyndaǵy nasybaıshylar kúlip jiberdi. Biraq buǵan qajy nazar aýdarǵan joq. Ol óz oıymen bolyp otyr, qaladaǵy han jigitteri qyryp-joıyp elden at pen jigit, kıim men azyq jınap jatyr degendi buryn da estigen, sony oılaıdy. Súleımenniń qosyńqyrap sóıleıtinin ol jaqsy biletin, onyń sózine túp-túgel nana qoımaıtyn, alaıda ol sulbasy durys ekenin shamalap otyr.

— ...Men oǵan: jaı sharýasymen júrgen adamnyń atyna da kózderin tige me desem, ol: «Fý, Sýleshke, sen bala bolǵansyń; sharýasymen júrmeıtin adam bar ma, bári de sharýasy bolyp keledi, biraq mástek alyp qaıtady, jaqsy atyn soldattar alady. Sen qazir ana Mıshkanyń úıine bar — Mıhaıl Permákov, bilesiń ǵoı, baltashy bolyp jumys isteıtin? Sonyń úıi tynysh, atty qoraǵa baıla, shóp sal, kúndiz jumysyńdy bitir, túnde keri qaıt»,— dedi, bul sózdi Bozymbet quda da aıtty — bıeńnen aırylasyń, shetke, anaý orystar jaǵyna túne de, kózge túspeı balany alyp keri qaıt,— dedi. Amalsyz Mıhaıl Permákovtikine baryp tústim. Erteńine túndeletip shyǵyp kettik. Mıhaıl aıtady: sharýa qazaq malyn bazarǵa ákelýge de qorqatyn bolady, keshikpeı bazar da bitedi,— deıdi.

Shaı iship otyrǵan Qades pen Súleımenniń sózine tereń maǵyna bere tyńdaǵandaı biri tańdaıyn qaǵyp, biri «tý-ý» dep tańdandy da, biraq úndemedi, Júnistiń aýzyna qarady. Qajy:

— Beıbastyq júrgen adamdaryna tyıym salmaı ma ókimet degen, kez kelgen jannyń bárine qalaı tıise beredi?!— dedi.

— Qyzyl úıde onan da qatty deıdi at pen jigit jınaý,— dep Súleımen qyzyl buransuz oramalmen mańdaıynyń terin súrtkiledi.

— Ala sapyran kezeń bir toqyrar desek, bul qıyn eken. Kelesi jeksenbige qaraı bazarǵa júrmek bop em,— dep Toıash shynaıaǵyn tóńkerip, keıinirek sheginip otyrdy.

— Qyzyl ógizińdi aparatyn ba ediń?

— Ie, shaı-sý, kıim-keshekke qarjy kerek bolyp tur. Kishkene inileriniń qaıda júrgenin bilmeı elegizip otyrǵan Hakim, sheshesinen surap úlgermeı-aq syrttan Dámesh kempirmen eki inisi kirip keldi.

— Balańnyń kelgenin eshkimge aıtpaı, toıyn jasyryn jasap jatyrsyń ba, Balym?— dep Dámesh úıge sóıleı kirdi.— Jasyrsań jasyr. Báriń de jón bilmeısiń, myna Ádilbegim tiri bolsa, sheshesin syılaıtyn osy bolady. Kórdińder me sheshesine baılaǵanyn.

Dámesh kempir sol qolyna ustaǵan úlken shortandy otyrǵandarǵa maqtana kórsetti. Ornynan turyp kórisken Hákimge ol:

— Jasyń uzaq bolsyn, qaraǵym. Aman-saý keldiń be? Ádilbek biraq bárińnen artyq bolady,— dep qoıdy.

— Atqulaqtyń saǵasynan ustadym, qaırańdap qalypty. Zarlaýyq shesheme baıladym,— dep Ádilbek betinen súıgen aǵasyna kóńil qoımastan, shortandy qalaı ustaǵanyn baıandaı bastady.

Álibek uıalyp bosaǵada turyp qaldy. Jurttyń nazary shortan ustaǵan, sózi tastaı kishkene qara balaǵa aýdy.

2

Erteńine Júnis sáske kezinde at jektirip, Hakimge delbe ustatty da, juma namazyn oqyp qaıtýǵa meshitke ketti. Ádetinde ol tarantasqa ózi jalǵyz otyryp, úlken tory attyń delbesin ózi ustap baryp qaıtatyn namazǵa. Bul joly balasyn qasyna ertti, ony janyna otyrǵyzdy. Oıy: mektep bitirip, er jetip, el tizginin ustaýǵa jarap qalǵan balasyn ıshandarǵa, qajylarǵa, eldiń ıgi jaqsylaryna kórsetip qaıtpaq, úlkenderge sálem bergizip, qoldaryn aldyrmaq edi.

Shuńqyr saı men úlken qara qoǵanyń syrt beti Shal dóńesinde Aqpen beıiti jatyr. Beıittiń áli shókpegen tórt qulaqty úlken molalary kózge shalynady; onyń qybyrsyz qarasyny saǵymmen kóterilip, munartyp, áldene bir ǵajaıyp shahardaı bolyp kórinedi de jaqyndaǵan saıyn molaıyp, jermen-jeksen bolyp jatqan sansyz tómpe, samsaǵan qulpy tas bolyp ketedi. Qýanyshy az, qaıǵysy mol, ári ábigerli, ári ushy-qıyry joq qumyrsqa beınetti ómirden mursha taýyp, jym-jyrt jatqan jandardyń tusynan Júnis duǵa qylmaı ótpeıtin. Orta Ańqaty boıyn qonys etken sonaý Alqakólden bergi aýyldardyń zırattary qaýym-qaýym bolyp, osy beıitte jatyr. Júnistiń de ata-babasy men mol urym-butaǵy Aqpannyń ońtústik jaq batys betinen máńgi qonys tepken-di.

— Ata-babanyń zırattaryna duǵa qylamyz. Kókem qulpy tasynyń tusyna qaraı bur attyń basyn, sen aıat oqısyń,— dedi qajy Hakimge.

Ol: «Mine, ata-babań da rıza» degendeı, balasynyń kók quıqasyna jetkize qyrǵan basyna kúlimsirep qarap qoıdy.

Kópten aıat oqymaı bala kezdegi biletin súrelerinen qaraıyp úlgirgen Hakim sasyp qaldy da, sálden keıin ońaı jol tapqanyna ishinen qýanyp ketti. Ol ákesiniń sol jaǵynan úlken qulpy tasqa qarap, kók shóptiń ústine júginip otyra qaldy da, Aǵúzini tartty, maqamdap Álhámdi oqyp shyqty; sonsoń qaıtadan Aǵúzini tartyp, qulhýallany úsh mártebe oqydy. Ol bul kishkene aıatty ekinshi ret bastaǵanda Júnis onyń betine qadala qarady da, biraq aıatty buzbady. Duǵa etip qol jaıǵannan keıin ol:

— Quranǵa kirgizgen bul qandaı tártip?— dep surady qatal únmen.

— Kóke, Tekedegi tatar mollalary osylaı oqıdy.

Álhámdi bir qulhýallany úsh mártebe oqysa qurandy tutas hátim etkenmen birdeı bolady dep ýaǵyzdady,— dedi.

Qajy basyn shaıqap, balasynyń bul jańalyǵyna nanar-nanbasyna bilmeı, oılanyp qaldy. Hakim bul ońaı ádisti mollalardan estigen joq, muny oǵan Ámir aıtyp edi. Qalaı bolǵanda da «aıat bilmeımin» degennen góri, ákeniń aldynda amaldap bilgenin aıtyp qutylý, oǵan úlken tynys sıaqtandy.

Ol keshe shashynyń alynǵanyna qatty qynjylǵan, al qazir buǵan shat. «Ana kóp ıshandar men tolǵan qarılardyń aldynda masqara uıat bolar edi. Shashtyń alynǵany tabylǵan aqyl boldy. Kúzge deıin taǵy óser»,— dedi ol ishinen.

— Delbe ustaýdy umytqan joqsyń ba, balam, jas kúnińde jaqsy júrgizetinsiń, tejeńkirep usta,— dedi qajy. Jalǵan saıdyń boıyndaǵy úlken jolǵa qıalap kelip qosylatyn jal-jal bop, kók shóp jaýyp ketken úsh aıaq shańsyz súrleýmen cap jelgen arshyndy attyń jalpaq saýyryna qarap.

Jas jigit delbesin tejedi de, at ónimdi búlkilmen kelip shoqalaqsyz maı topyraqty, kóp jaldy úlken jolǵa túsip, bir qalypty jumsaq júriske basty. Qajy sergıin dedi; jumsaq arba, júristi at, qulpyra ósken qara kók shóp, jazdyń samal lebi onyń toqyraǵan qıaldaryn qaıta jandandyrǵandaı edi. Balalarymen onsha shúıirkelese bermeıtin, tuıyq minezdi, er qulyqty adam qazir endi er jetken balasyna til qatýǵa ózi qumar boldy, onyń ne oıy baryn bilýge asyqty.

— Shuǵyldyń balasy Ehlas qandaı laýazym basyn ustady? «Balam hannyń bas ýáziri» deıdi Shuǵyl, osy ras pa,— dep surady ol balasynan, oıyn alystan orap anyqtaý nıetimen.

— Ehlas aǵaı doktor ǵoı, adam doktyry. Ol kisi sıaqty basqa da doktorlar bar. Olardy ýázir demeıdi, ókimet músheleri deıdi, densaýlyq saqtaý jumystaryn basqarady.

— Ýázir emes deseıshi, áıteýir. Qazaqtyń maqtanshaqtyǵyn jaratpaımyn. Baıtollaǵa baryp kelse de jalǵan sóıleýin qoımaıdy,— dep ol Shuǵyldy syrtynan jaratpaǵan nıetin balasyna ashyq túrde bildirdi.

— Ýázir degen sózdiń ózi eskirgen sóz ǵoı, kóke.

— E, onda han dep nege atap júr jurt Jáhanshany? Han bolǵan jerde ýázir bolmaı ma?

— Bul sózdiń ózin halyqqa túsinikti bosyn dep aıtsa kerek.

— Al, óziń ne oılap júrsiń, ne qyzmetke turǵyń keledi?..

— Oqyǵym keledi, kóke, ázirge Ehlas aǵaıdyń janynda bola turarmyn...

— İm-m...— dep Júnis balasynyń sońǵy sózin jaratpaı qaldy.

Hakim ol «oqyǵym keledi» degen sózdi jaratpady ma dep oılap:

— Oqýǵa, árıne, kóp qarajat kerek, sondyqtan da biraz ýaqyt is basynda bolsam ba dep edim, siz meniń bul oıymdy maqul dep tapsańyz, kóke,— dedi.

— Qansha qarajat kerek?— dedi qart balasynyń kózine týra qarap, osy oıyń durys degen pishinmen.

— Qandaı oqý, qaı qalada oqý, mine, másele osyǵan qaraı, Orynborda oqysam munyń rasqoty bir basqa, al alysqa ketsem, máselen, Peterborǵa...

— Qalen Orynborda oqydy ǵoı, tirshilik bolsa qarajatyn kóteremin, oqyǵanyń jón Shuǵyldyń balasynyń jeteginde júrgenshe.

Ákesiniń «Ehlas aǵaıdyń janynda bola turarmyn» degen sózdi jaratpaı qalǵanyn Hakim jańa ǵana uqty.

— Qazir jol joq, aınala soǵys, Orynborda da, ishki jaqta da oqýǵa jibermeıdi desedi. Men is basyna turamyn sonyń úshin,— dedi.— Maqul kórmeseńiz, onda soǵys basylǵansha kútermin.

— Bákeń qaıda eken qazir, sol kisi járdem berer edi saǵan.

— Advokat Baqytjandy aıtasyz ba, kóke?

— Ie.

— Ol kisi abaqtyǵa túsken desedi.

— Apyraı, á,— dep Júnis toqtalyp qaldy da, onyń tolyqsha kelgen kári júzinde daǵdarys pishin paıda boldy.

Onyń oıynsha Baqytjan sıaqty adamdarǵa abaqtyǵa túsý laıyq emse. Abaqtyǵa túsetinder: ury, jol tonaýshylar, kisi óltirýshiler, óńkeı jartybastar dep biletin ol.

«Abaqtyǵa men de túsip shyqtym. Onyń tańdanatyn nesi bar? Naǵyz jazyqty jandardyń abaqtyǵa túsetini kem de kem shyǵar. Otyrǵandardyń bári jazyqsyz» dep oılady Hakim.

Qajy bul habarǵa qatty tańdandy da, biraq sebebin suramady.

— Ana jyly, jigit alýǵa patsha jarlyǵy shyqqanda Bákeń kóp jaqsylyq etip edi halaıyqqa. Bizdiń eldiń balasyn tegis qutqarǵan. Sabaz ezi de bı adam edi, kópti kórgen kósem serke,— dep madaqtaı sóıledi.

Ákesiniń sheshile sóılegenin qatty unatyp, oqımyn degen talabyna bóget bolmaıtynyn bilip, Hakim jadyrap ketti. Sonymen birge ákesiniń keshe bir áńgime arasynda «balanyń aty Hakim dep bosqa atalmaǵan...» degen sózin de qulaǵy shalyp qalǵan-dy. «Kókem meni hákim bolady dep úmit etedi eken ǵoı» dep oılaǵan bolatyn. «Ata balaǵa synshy» dep túıip qoıǵan ol ishinen, bul sózdi asa jek kórmeı.

— Kóke, osy siz be edi, Baqytjan advokattyń aǵasy Haron tórege tilmash bolǵanyn aıtqan?

— E, sonda, sol jyly, patsha jarlyǵyn halaıyqqa eǵlan eterde ǵoı.

— Haron tóre qazaqsha bilmeı me eken?— dep bul anekdot bolyp ketken sultandardyń ulyqtyq qylyǵyn taǵy bir estigisi kelip moqshaı tústi.

— Qazaqsha bilýin biletin, men ol tóreni de kórgemin, ol kúnde qol jetpeıtin ulyq emes-ti, biraq úlken tárbıe kórgen kisi, tekti, Qarataı tóreniń urpaǵy ǵoı. Oryssha sóıleýiniń mánisi bar: qasynda gýbernatordyń serigi jáne basqa orys ulyqtary boldy. Al sózin aǵasyna qazaqshylatqany — Bákeń sózge sheber adam ǵoı, sondyqtan halaıyqqa uǵymdy bolsyn degeni shyǵar jáne Bákeńniń tilmash bolǵany onyń arýaǵyn kótere túsedi jamaǵat aldynda.

— Jurt kóp jınalyp pa edi?

— Túbek eli tutas bar-dy. El onda qatty qobaljydy ǵoı, on toǵyz jas pen otyz birdiń arasyn qaldyrmaı, qyrshyn jastardy balyqtaı kózinen tizip soǵysqa alady degen laqap alty arys Qara, segiz arys Áıtimbettiń balasyna tegis tarap edi. Adamnyń kóptiginen jer qaıysady, burynǵy jármeńke ashatyn Mynanaıdyń syrt jaq beti tegis ıin tiresip turdy. Orta shenge minbe quryp, onyń tóbesine úlken shatyr kótergen. Qatar tizilip, jol ashyp turǵan jandarmdardyń arasymen jaryp ulyqtar keldi. Biz aý degendeı jerde turǵanbyz, Haronnyń ústi-basy sap-sary ala shen, basqalary da sondaı uly dárejeli hákimder. Jer beti tolqyǵan adamnan kórinbeıdi de, qulaqqa gýildegen kóptiń daýysynan ózge túk estilmeıdi; tek qana Bákeńniń: el úrikpesin, qoryqpasyn, uldaryń soǵysqa barmaıdy, qara jumysta bolady, solaı dep tur myna sultan Haron tóreńiz,— degenin ǵana esittim...

— Óz aǵaıynyn solaı dep aıtqany ma?..

— Iá, ol aqyldy kisi ǵoı. Saǵan Bákeń kóp járdem eter edi, sondaı adamdardy da abaqtyǵa japqany, ne bolar eken bul istiń aqyry.

— Bárinen qyzyǵy: qazaqtarǵa qazaqtyń oryssha sóılep, ony bir qazaqtyń qazaqshalaǵany, mundaı da qyzyq bolady eken, kóke, á!?— dep Hakim kúldi de, ákesiniń muny qostamaǵan túrin kóre salyp, atynyń delbesin qaǵyp jiberdi. — Kóke, kimniń úıine túsemiz,— dep surady ol.

— Maqymet qajynikine. Atty doǵaryp, kóleńkege baılarsyń.

Jıi qystaǵan meshit túbindegi jataǵan qystaýlardyń arasymen júrip otyryp, bular Maqymet qajynyń qystaýyna kelip toqtady. Kóp kórgen at pen arbaǵa jýan daýyspen toq tóbet bir úrip qaldy da, aıaǵyn jalqaý basyp, keri aınalyp qoranyń salqyn kóleńkesine ketti.

3

Jaıyqtyń ishki betindegi ataqty meshitterdiń biri Tárjimándiki. Muny jurt Tárjeke meshiti dep ketken. Meshit Shalqar kóliniń kúnshyǵys jaq betinde, Ańqaty saǵasynda jar qabaqty bıikte tur. Kól men meshittiń aralyǵynda úlken beıit bar. Namazǵa jınalǵan halyq aldymen sol beıitke baryp duǵa etetin.

Búgin juma namazyna keshigip ketken adamdar zıratqa duǵa etip kele jatqan haziretter men maǵzumdardy jáne burynyraq kelgen «jaqsylardy» meshittiń úlken tas dýalynyń aldynda qarsy aldy. Júnis te balasymen birge sol jerde úlkenderge sálem berip kórisip, kishilerdiń qolyn alyp amandasa bastady. Hakim ákesiniń sońynan qalmaı jaǵalaı sálem berip, jurtpen tegis kórisip shyqty da, ózine tigilgen kóp kózderdiń syndy qarastaryn jetelep shetke taman shyqty.

Ol kózimen óz zamandastaryn izdedi. Myna qamaǵan aq sáldeli, uzyn shapandy, kesik muryndy, seleý saqaldy taqýa jandar men eltiri bórikti, qara býryl tartqan qoıý saqal-murty bar shıdem kıgen el aǵalarynyń arasynda ol ala qulyndaı kórindi. Asa qysylyp jasymasa da Hakim bul toptan ózin bólek jáne jat sezindi, tipti tap osy jerde basy artyq jandaı boldy. Onyń izdegen zamandastary, kádimgi óziniń bala kezinde birge ósken qos maǵzum edi. Olar haziret ákelerine jalǵasa qalyń toptan bólek, shaǵyn shoǵyrdyń shetinde tur. Ekeýi de syptyǵyr, beli jińishke, uzyn boz beshpet kıgen, jińishke moıyndary úlken sáldelerin zorǵa kóterip, quddy aq eshkiniń egiz laǵy sıaqty edireıe qalǵan. Hákimge úrke qaraıdy, mańyna jýytarlyq emes... Ózinen úlkendi-kishili toqtasqan adamdar Júniske jamyraı sóılep:

— Balań kelipti, qajy, qaıyrly bolsyn!

— Jaqynda kelgen ǵoı, shamasy. Biz estigen joq edik...

— Azamat. Keshe ǵana júgirip júrgen Hakim, endi úlken kisi bolǵan!

— Qajeke, balańyz bolysqa da pısar bolǵandaı eken.

— Qajynyń balasy bolysqa pısar bolý túgil oıazǵa tilmash bola alar.

— Qandaı kishipeıil, qandaı ádepti. Jaǵalaı kórisip shyqty. Bala ataǵa tartady ǵoı, Júkeńniń balalarynyń bári osyndaı,—desip jatty.

Júnis shyn peıildi tilekterge de, jaramsaq sóılep, jalań madaqtaǵan adamdarǵa da baısaldy jaýap berip:

— Qandaı adam bolaryn parasaty men baǵy biler. Biz tek balalardyń zamanyna laıyq bilim alýyna sebepker bolsań, tıisti tálim-tárbıe bersek deımiz. Igi sózderińizge Alla razy bolsyn, kárıeler. Sizderdiń de jaqsy lebizderińizge myń raqmet, bıler,— dedi eki jaǵyna moınyn kezek buryp.

Onyń sózin jurt tegis estidi. Kóbi bas shulǵysty, sózin qostap, rıza shyraı kórsetti.

Bedeldi Júnisti jurt aldynda bir shalmaı qalmaıtyn, ejelden baqas Shuǵylǵa qajynyń sózi estilmedi. Býryl saqalyn bir sıpap ótip, Júnis Shuǵyl turǵan jaqqa kóz tikti.

Balasyna da, ózine de myna jurttyń qoshemet bildirgen raıyna da rıza Júnistiń bet álibi Shuǵylǵa tikendeı qadaldy. Ol qasyndaǵy solbyr betti, seldir saqaldy, uzyn sary Ýálıge:

— Kókqutandaı nemenege sozasyń moınyńdy? Álde bir gýbernator kelip qaldy ǵoı dediń be? Tanymaı turǵanyń álde ana eser Shaǵattyń jıeni me?— dep Hakimge qaraı kishkene saqaldy ıegin shoshań etkizdi,— júr ishke, solbyraımaı!

Jurt sý sepkendeı tynyshtala qaldy da, júzderin tegisinen Shuǵylǵa burdy. Bul kekesindi ashshy sózdiń zári Júniske, onyń oqyp kelgen balasyna shashylǵanyn jınalǵan qaýym birden uqty. Bireýler qasyndaǵy joldasyn túrtip qalyp, Júnis jaqqa ıek qaqty. Tıissiz urynǵan shálkes Shuǵylǵa Júnistiń soıyldaı sózi sart eteraq dep, kóz tikti. Biraq Júnis qajy búgin asa sabyrly kórindi, onyń jaýaby ekshelip, irilenip shyǵatyndaı. Qajylardan jasy kóp kishi, biraq orny úlken, salmaǵy da basym jumǵashylar tegis qurmetteıtin Hámıdolla haziret qatty sasty, bul ekeýiniń sózge kelýi oǵan aıdan da aıqyn sıaqtandy. «Osy jumǵa namazynyń sońynan ıgi jaqsylardyń ortasyna salyp sheshetin, qajylardyń bir aýyzdan «maqul» degen uıǵarysyn alatyn máshálágá myna qajy kesirin tıgizdi»— dep oılady haziret. Ekinshi ıshan bir nárse turyp qalǵandaı tamaǵyn qatarynan úsh-tórt mártebe qatty-qatty kenedi.

— Jamaǵattar, másjıtke kirińizder,— dedi Hámıdolla ıshan shapshańdap.

Súıtti de ol meshitke qaraı aıańdady. Hazirettiń artynan jumǵashylar da shubyrdy. Keshikpeı kire beriste tolyp jatqan aq julyq kebister men ezýi jyrtylǵan, tumsyqtarynyń rezeńkesi sydyrylǵan galoshtar ǵana qaldy. Qabyrǵada súıeýli ala taıaqtardyń arasynda sarǵysh býyndy, boıshań Buhar asalary da kórinedi.

4

Muqata sóılegen Shuǵyldyń sózin Hakim de esitti. Biraq bul sózdi ol kek tutqan joq, «qudireti kúshti, ári baı, ári balasy úlken doktor, qajyǵa ne aıtsa da sıady. Naǵashym eser bolsa ózine eser, onan meniń nem ketedi?! Áı, óziniń tili de mirdeı-aý, «Gýbernator kelip qaldy deısiń be?» deýin...» Hakimniń oılaǵany eki maǵzum. «Tazynyń balasyndaı qylqıýyn-aı. Júzderi qup-qý, kózderi kilmıip, uzyn kirpikteriniń astynan urlaı qaraıdy. Óı saıtandar-aı!» — dep qaldy da ishinen Hakim: — «Ne sharýam bar meniń olarda? Olardyń joly bir basqa, meniń jolym bir bólek, meıli, ıshan bolsa, bola-aq qoısyn. Biraq ózderiniń dinshildigin kórer me edi, baıqap?.. Meshitten shetirek ózge aýylǵa shyqsa taıógiz buqadaı súmeńdep, túnimen jigitshilik jasap esiktiń syqyrlaýyǵyn qandaı syqyrlatar edi...» dep, eshbir sebepsiz jas maǵzumdarǵa jyny keldi, olardy jek kórmese de jaratpaıtyn bir sezim paıda bola qaldy. Bul sezim áldeqalaı paıda bolǵan sezim emes-ti. Birneshe jyl boıy qala jaǵdaıynda, qala tártibimen júrip, oryssha oqyp mektep bitirgen Hakim dinı álemnen, meshitten, medreseden, onyń dástúrlerinen birte-birte qashyqtap ketken-di. Dúnıe taný júıesinde onyń tárbıesi men medreseniń tárbıesi eki basqa, sol eki tárbıeniń arasyndaǵy alshaqtyqty ol jańa ǵana sezip qaldy, ózin mynalardyń arasynda basy artyq jandaı kórdi. Munda ákelgen ony ákesi. Ákesi bir jaǵynan, jurtqa oqyp kelgen balasyn maqtanysh etip kórsetkisi keldi, ekinshiden, el jaqsylaryn kórsin, qol úzip ketpesin dep oılady, ol balasyna týra aıtpasa da, túsingendeı etip:

— Erdiń kórki óz elinde, shyraǵym. Eldiń ıgi jaqsylaryna sálem ber, meniń qasyma erip meshit túbindegi aýylǵa baryp qaıtasyń, — degen-di.

Kóp ala qarǵanyń ishindegi uzaqtaı oqshaý qalǵan Hakim, halyq meshitke kirisimen ishke enbeı, jas kezinde san ret kórgen munaranyń basyna shyǵý úshin kire beristegi oń jaq qoldaǵy basqyshqa aıaǵyn salyp, tez kóterilip meshittiń tóbesine, onan ári munaraǵa shyqty. Hakimniń kózderi arqa bettegi Ańqatynyń jalpaq jaǵasyna tústi. Ózenniń keń aıdyndy eki betin eni birneshe sarjandaı qýalaı ósken boılaýyq qalyń quraq kómkeripti. Quraqtyń aıdyn bettegi bir sydyrym bıik ósken qatary eski qamystarmen aralasyp shubarlanyp, bastary úlpekti, jelmen jyǵyla eńkeıip, sýǵa tóne, meshittegi kárilerdeı sájdá qylyp, áldenege boısunyp jatqan tárizdi; al, shetke qaraı qaýlap shyqqan qalyń balǵyn maıda quraqtar, tolqyndaǵan kók jasyl egin sıaqty, bútin jaǵalyqty alyp, qurlyqpen ushtasyp ketken. Bulardyń jelge bas ıgeni de saltanatty túrde tutas eńkeıgen bir ıbaly jandardyń túrindeı. Saǵadan ári betin kók tolqyn buıralap, teńizdeı shalqyǵan Shalqar kól jatyr. Kólge borly aq tumsyǵyn tóndire shókken arǵy bettegi Symtas taýy alystan buldyraıdy; shetine kóz jetkisiz sýdyń alys keneresi kók jıekpen qosylyp doǵa syzyq tartqan. Aınalasy atpen júrse qos kúndik Shalqar kóli beıne bir úlken ojaýdaı; alystan aqqan burań boıly, kóp túbekti, Arqa beti qyzyl jarly Ańqaty ózeni — ojaý kóldiń saby sıaqty. Kópten kórmegen týǵan jerdiń sýretterin Hakim munaranyń bıik basynan shattana qarap, aınala kórip, kóz meıirin qandyrǵandaı boldy. Endi sol baıtaq jerdi atpen jortyp, aınalyp shyqqysy keldi, úıge qaıtýǵa, ýchıteline sálem berýge asyqty. Joǵarydan tómen túsip, ákesin shydamsyzdana kútti.

Uzaq oqylatyn, jumǵa namazynyń aqyryn kútip, Hakim tóńirekke toqtala kóz salyp, qydyrystap júrip ketti. Meshittiń túbi baıaǵydaı qalyńdyq: ózen jaǵy da, qyr jaq beti de birine biri taıaı salǵan tóbesi jalpaq alasa kishkene úıler; olardyń kóbisi-aq eki terezeli, úsh terezeli, aınalasy kóń-qoqyrly, tártipsiz qalypta jatyr; keıbir úılerdiń qamyspen qorshaǵan aýlasy ár jerinen adam ótip, mal júrip ketiktep tastaǵan, bas jaǵy qyrqylyp, aqsıyp, eski shı túpterindeı seltıip-seltıip tur; keıbir úılerdiń tóńireginde qulap qalǵan synyq sharbaqtar, qaýsaǵan shanalar, eski aǵash tyrmalardyń qalqandary kórinedi. Shıki kirpishten salǵan, syrtyn sary balshyqpen sylaǵan, turbalarynyń ushtary ketilip myjyraıyp qalǵan, kórýge kóz tartpaıtyn bul zemlánkalardyń tóbesinen aqqan sý qabyrǵalaryn jyryp aıǵyz-aıǵyz etipti de, keıbireýleriniń tipti buryshtaryn opyryp, qulatyp ketipti. Jalǵyz ǵana Hámıdolla hazirettiń eki qatarly, qaraǵaı úıi kúzgi qara jańbyr men kóktemgi sýǵa urynbaǵan sıaqty — qyzyl syrly qıyǵymen, kókpen syrlaǵan kóńildi tereze káshekterimen, ór kókirek, tákáppar adamsha, aınalasyndaǵy japyraıǵan jarly qystaýlarǵa edireıe mensinbeı qarap tur. Jińishkeleý kelgen jıi sopaqsha terezeli uzyn medirese de aınalasy tap-taza, taqýanyń tańqıta qyrǵan murtyndaı yqsham, jınaqty kórinedi...

Munaranyń basynan kóringen, uzyn ózenniń kókshil jıekteri, arǵy jaǵasy kózge áreń shalynatyn Shalqar kóldiń shalqyǵan keń beti, jaǵaǵa tóngen taý beınesi, jelpı soqqan jazǵy jel lebi mezet joǵalyp, jerdegi mynaý reńsiz jarly kórinister Hakimniń júregine bir muńdy sezim quıyp jiberdi. «Sorly qazaq, mal jıǵansha ana sıaqty qaraǵaı úı salyp, qaraǵaı edenniń ústine uıyqtasaıshy...» dep oılady ol qarsy aldynda turǵan Aqmet pen Maqymettiń «meni súıe, meni súıe!»— degendeı ekeýi eki jaqqa shalqaıa, qulaýǵa turǵan eski qystaýlaryna renjı qarap. Mal súıkenip typ-tıpyl etken qystaý buryshyna súıeı qadaǵan baǵananyń astynan birin-biri qýyp shyǵa kelgen eki qara sıraq bala Hakimdi kóre sala ańtarylyp tura qaldy. Onyń biri óziniń inisi Álibekpen jasty Báıestiń Japary eken. Hakimniń kózderi Japardyń tizesine deıin saz, sıdıǵan sıraqtaryna, qońyr shyt dambalynyń órim-órim balaqtaryna tústi de, balanyń áldenege qymsynǵanyn baıqady: jarylyp ketken, qara qońyr, aryq saýsaqtarymen qysqan shylymdy jasyryp ustaı qoıypty. Qarǵadaı basynan, qolyna shylym ustaǵanyna, myna sıaqty meshit pen medreseniń janynda, tolǵan molda-ıshandardyń kóz aldynda ımenbeı shylym tartyp júrgenine qaıran qalyp, ol balanyń dóńgelek kelgen qara tory betindegi oty shyqqan ótkir kózderine qadala qaldy. Bala onyń zildi qadalǵan úlken kózderiniń susty qarasynan taısalmastan, saǵan da keregi osy shyǵar degendeı:

— Papamnyń shylymy bar, ózi jasyryp tartady shaldardan. Qazir ol dúkeninde, barsań júr, Hakim aǵa, men bastap aparaıyn,— dep, kinásin jýyp-shaıǵandaı boldy.

— Sálemiń qaıda, aqymaq, sen Japar ekensiń ǵoı,— dedi Hakim balanyń ótkirligine, úlken kisideı ári batyl, ári dáldep, búkpeı sóılegenine rıza bolyp.

— Báıekeń qaıda, úıde me?

— Dúkende. Dúkenshimen ekeýi orys kitabyn oqyp otyr. Dúkenshi emes, ýchıtel — papamnyń dosy, qaǵazdaryn jazysyp járdem etedi; bizdikinde jatyr. Tekeden kelgeli eki juma boldy, kópir túsken soń qaıtyp ketedi. Barasyń ba, papama alyp baraıyn. Dúkeniniń qaı jerde ekenin bilmeısiń ǵoı. Kárimderdiń úıiniń janynda.

— Báıekeń dúken ustamaıtyn edi ǵoı?

— Byltyrdan beri ustaıdy, usaq-túıek satady.

— İm, solaı ma edi...— dedi Hákim.

Ol burylyp, Ańqaty jaq bettegi, bala aıtqan Kárimderdikine qaraı júrdi.

— Ýchıtel deısiń be? Men tanymaıtyn adam ba? — dep surady Hakim, balanyń: «papamnyń dosy ýchıtel bar qasynda» degen sózin anyqtańqyramaqshy bolyp.

— Tanıtyn shyǵarsyń. Bala oqytqan elde. Maǵan «tilmash» berdi, oryssha-qazaqsha qatar jazylǵan — «gorod — qala, hleb — nan, reka — ózen, ded — ata...» — dep birneshe sózderdiń orysshasyn bala taqpaqtap aıtyp berdi.

— Seniń papańnyń ózi oryssha biledi ǵoı, orys arasynda júrip, saýda etip, til úırengen.

— Papam ǵoı sony úıretken. Al, ana «tilmashti» men oqı bilmeımin. Bıyl kúz Qalen ýchıtelden oqımyn, papam solaı dedi, Ádilbektermen birge oqytamyn dedi.

— Oı, jigit! Sen túbi jaqsy stýdent bolasyń, biraq ana shylym tartýyńdy qoı, oqyǵan myna men de tartpaımyn, keýdege zıan, aýrýǵa shaldyqtyrady.

Bala oǵan týra jaýap bermedi, shylym tartpa degen sózdi jaratpaı:

— Áne papam!— dep kishkene zemlánkanyń qasynda turǵan Báıesti kórsetip, sózdi buryp jiberdi.

Báıeske sálem beremin dep kelip, Hakim álde qalaı Ábdirahmannyń ústinen shyqty. Jataǵan kóp zemlánkelerden aıyrmasy joq dúkenge kirip kelip, sálemdesip qol usynǵan Hakimdi Báıes qýanyshpen qarsy aldy; úı-ishiniń amandyǵyn surady, qaladan qashan kelgenin bildi; qasyndaǵy Ábdirahmanǵa:

— Bizdiń bir oqýdaǵy inimiz, ózińizge talaı aıtqan Júnisekeńniń balasy, — dedi Hakimdi tanystyryp.

«Qaladan keldi» degen sózge eleýreı qulaq salǵan Ábdirahman:

— Ia, salamatsyz ba, shyraq,— dedi. Qos qoldap kórisken Hakimniń qoldaryn oń qolymen ǵana qysyp, júzine tesile qarap.

Hakim «Qaıda kórgen adamym?» dep Ábdirahmanǵa oılana kóz tikti. Ol:

— Sondaı jaqsy, ózińiz de...— dep sóziniń aıaǵyn jutyp sál ǵana basyn ızedi.

Oǵan myna birinshi kórgen adamnyń tese qaraǵan ótkir kózderi, ekpindi qımyly, jigerli sóz úni jáne sazaryńqy bet álibi oqys áser etti — Hakimdi basa kóktep, erkin bılep alǵandaı boldy. Ol azdap jasyp qaldy da daýsy «dir» etip, sóziniń aıaǵyn óte álsiz, qulaqqa shalynar-shalynbas etip shyǵardy. «Ýchıtel Ehsan Izkýlovtyń aldynda jasyǵandaı, osy meniń jasyp qalatynym-aı!.. Ózi de sol sıaqty, adamdy ýysyna alyp turǵan susty jan eken... osy kim edi ózi?» — dep oılady Hakim ózine-ózi rıza bolmaı qabaǵyn shytyp, Báıeske de suraqty kóz qıyǵyn tastap.

— Bul kisi Ábekeń deıtin aǵań, ýchıtel. Meniń qonaǵymdy múmkin, Tekede kórgen de shyǵarsyń, Áıtıev degen kisi,— dedi Báıes.

«Kádimgi Ábdirahman... Ámirdiń aıtyp júrgeni. Revolúsıoner Áıtıev. Bolsa bolar. Oty bar adam eken» — dep oılady Hakim. Munda qalaı kelgen? Qolǵa túspeı, ana sumyraı túrmeshilerden qalaı qutylǵan?..»

— Gımnazıssyń ba?

— Joq, realnyıda oqydym... Bıyl bitirdim, — dedi Hakim bastapqydan góri boıy úırenip pysyǵyraq jaýap berip, biraq áli de qorǵaǵyńqyrap sóılep.

— Realnyıdy bitirgeniń óte jaqsy, shyrań, endi ne iske kirispekshisiń?— dep surady ol Hakimnen.

— Nıetim oqý. Biraq siz sıaqty bir aǵalarymyz ázirge óz qasymda bol, iske úıretemin deıdi...

— Oqýǵa umtylǵan nıetiń óte jaqsy nıet, biraq qazir, tap osy bıyl, múmkin kelesi jyly da qalaǵan oqýyńa qolyń jeteri neǵaıbyl, úıtkeni oqý úshin oqıtyn oryndy óz qolyńmen jasaý kerek. Meniń bul sózim saǵan jańyltpash sıaqty kóriner, alaıda, shyraq, bul jańyltpash emes, aqıqat sóz. İske baýlyp júrgen ol qandaı aǵalaryń? Jasyryn syr emes qoı, á?

Hakim Júnisov tosyn adamnyń, tosyn suraqtaryna azdap bógelip qaldy. Sózimen de, bar qımylymen de batyl túrde bıleı sóılegen búl kisiniń aldynda ol aıtar sózin oılanyp ishinen saptaı tústi.

— Hakimjan, bul kisi seniń eń táýir kóretin aǵań bolady, túbi, muny keıinirek túsinersiń. Men ózim seniń qaladan kelgenińdi, oqý bitirip kelgenińdi estigen joq edim, kázir myna óz aýzyńnan estip-bilip turmyn, áıtpese bul aǵań men seni shaqyryp alyp, bolmasa úıińe alyp baryp tanystyratyn edim. Oqasy joq, qazaqtyń «ıgiliktiń erte keshi joq» deıtini bar ǵoı. Al, qutty bolsyn, mektep bitirgen toıyńdy Júnisekeńe jasatarmyz keıin,— dep Báıes sózge aralasty da, Ábdirahmannyń qyrma tuqyldanyp shyǵyp kele jatqan saqal-murtyna qarap «munan bir aı buryn bul da mynadaı edi-aý» degen kisishe óziniń sulý qara murtyn sol qolymen jylmıta sıpap qoıdy.

Hakim oǵan:

— Báı-aqa rahmet... toı bola jatady ǵoı,— dedi de qasyndaǵy adamǵa júzin buryp: — Sizdi Ábeke desem be eken?— dep surady «joldas» degen jańa sózdiń oryndy-orynsyzyn bile almaı.

— Bolady, meniń atym Ábdirahman, famılıam Áıtıev.

— Ábeke, men sizdi syrtyńyzdan jaqsy bilemin, Ámirden estigemin. Biraq qalada sizben tanysa almaǵanym úlken kiná. «İske baýlyp júrgen qandaı aǵalaryń?»— dep suradyńyz. Ol Jympıtyda turatyn bir týysqandar: bireýi Ehlas Shuǵylov deıtin kisi, doktor, osy bizdiń eldiki, sol kisi maǵan óz qasymda bol degen edi,— dedi.

— Ehlas Shuǵylov deısiń be?— dedi Ábdirahman julyp alǵandaı.— Onyń beremin degeni qandaı laýazym?

— Ia, Shuǵylov, laýazym emes, sol kisiniń nókerinde bolý.

Nókerinde bolý? Shuǵylovtyń qoshametshi ofıseri bolý ma?

— Ofıser dep ofıser de emes, bir jaǵy áskerı qyzmette, ekinshi jaǵynan keńse qyzmeti me qalaı... Bilmeımin endi, áıteýir sol kisi maǵan elge baryp qaıtyp kelersiń dedi.

Tájirıbesi az jigittiń qyzmet jóninen tıanaqty pikirge kelmegenin Ábdirahman túsine qaldy.

— Sen, shyraq, mynany tyńda,— dedi ol edende turǵan jáshiktiń ishinen bir kitapty sýyryp aldy da,— qazaqtyń Abaı Qunanbaev deıtin aqyny bolǵan. Mynaý sonyń kitaby. Óziń bilesiń, anaý uzyn Aq Jaıyq tolyqsyp aǵyp, Atyraý teńizine quıylyp jatyr. Jaıyqtyń boıyn mekendegen san el, san jurt, qala men qystaq bar, onyń boıynda sansyz alqap, nýly orman, toǵaılar bar. Oqyǵan shyǵarsyń kádimgi «Qyz Jibektegi» el jaılaǵan «Aq Jaıyq, jaǵalaı bitken bıdaıyq...» sol elge, malǵa, ormanǵa, toǵaıǵa sýsyn bolyp, nár berip jatqan sol Jaıyq. Jaıyq bolmasa bul mań da quty qashqan qý dala bolar edi, ómir ajarsyz, kásip qunarsyz bolar edi. Tap osy Jaıyq sıaqty qazaqtyń shólirkegen eline nár beretin túpsiz bulaq — Abaıdyń myna kitaby; bul qazaqtyń Aq Jaıyǵy, bizge bul kózimizdi jarq etkizerlik sýsyn...

Ásempaz bolma ár nege,

Ónerpaz bolsań arqalan.

Sen de bir kirpish dúnıege

Ketigin tap ta bar qalan!—

dedi Abaı. Dúnıeniń kázir ketigi kóp, kez kelgen jerge baryp qalana berýge de bolady, biraq Abaıdyń tilegeni ol emes, ózińniń turatyn jerińdi taýyp qalan, halqyńa kerekti ketikti toltyr,— deıdi. «Ehlas Shuǵylovtyń nókerine jazylamyn, ol kisi bizdiń eldiki» dediń. Ehlas aǵalaryń shyǵar, oǵan daýym joq, biraq,— «Atanyń balasy bolma, adamnyń balasy bol»,— deıdi Abaı, durys-aq emes pe?! Munysy adamshylyǵyń mol bolsyn degeni ǵoı. Qazaq «shirkin ádil bı eken», «qara qyldy qaq jarǵan ádil eken»,— deıdi. Al, ádil bolǵanyń adamshyl bolǵanyń ǵoı. Seniń ana Jympıtydaǵy Ehlas aǵań da, onyń úkimeti de qara halyqtyń qamyn kózdemeıdi, sondyqtan ádil emes...

Ábdirahmannyń kózi Hakimnen asyp esiktiń bosaǵasynan jylt etkizip basyn suqqan balaǵa tústi. Bala bir qyryndap tabaldyryqtan attady da turyp qaldy.

— Nege keldiń, shaı daıar boldy ma álde,— dep surady Báıes balasynan.

— Joq, jaı keldim.

— Jaı kelseń, bar mamańa aıt, shaı qaınatyp daıarlap qoısyn. Biz qazir kelemiz.

— Maǵan qaǵaz kerek.

— Qandaı qaǵaz?

— Aq qaǵaz... Aq qaǵaz bolmasa da jaraıdy.

— Ony qaıtesiń?

Ábdirahmannyń orap jatqan shylymyna qadala qaraǵan balanyń álgide shylym tartqany esine túsip Hakim kúlip jiberdi de, biraq úndemedi. Bala da úndemesten ákesiniń qolyna ustata salǵan, zat oraǵan bir bólshek qońyr qaǵazdy ala sala esikke qaraı umtyldy. Ol tabaldyryqtan tysqa attaı berip artyna buryldy da:

— Papa, samaýyryn qaınaǵasyn ózim kelip aıtamyn, oǵan deıin gazetińdi oqı ber,— dep júgire jóneldi.

«Myna balań ne deıdi?» degen suraq qoıǵandaı Ábirahman Báıestiń betine qaraı qaldy.

— Bizdiń tentek bala eshkimge syr shashpaıdy «senderdiń ne isteıtinderińdi men de bilemin» degen balalyq maqtanysh qoı onyń aıtyp bara jatqany. Oǵan kitap ta gazet; gazet te gazet, bári — gazet,— dedi Báıes balanyń sózine basqa maǵyna berýge bolmaıdy degendeı etip.

— Ehlasqa nóker bolý qıyn da jumys emes, abroıly da is emes. Óziń bilesiń. Biraq oılan! Abaıdy oqy!— dedi Ábdirahman.

Hakim kitapty qolyna ustaǵan kúıi Ábdirahmannyń dáleldi sózderin qybyr etpesten tyńdady; ózine qadaǵan otty kózderge basynda ol taısala qarady da, sońynan baǵynyshty yraımen jaýtańdaı berdi.

Ábdirahman sózin aıaqtaǵanda Hakim biraz aqtarylyp qaldy. Osy kúnge deıin onyń jas sanasy tańdamaı qabyldaǵan kóp uǵymdarǵa ótkir tildi, batyl júzdi qara kisi jańa maǵyna berdi.

— Ehlasty jurt bilimdi doktor dep maqtaıdy,— dedi Hakim aqyryn ǵana.

— Áńgimeniń ózi de sol bilimdi bola turyp, bilimsizdik is isteýde, shyraq. Shuǵylovtyń bilimine eshkim talaspaıdy; eń joǵary bilimdi adam. Petrogradtyń Áskerı akademıasynyń hırýrgıa bólimin bitirgen jigit. Biraq ol halyqqa alǵan bilimin bermeı, paıdasyn tıgizbeı qazir «hannyń ýáziri» bolyp otyrǵan joq pa? Myna Tarjeke meshitiniń túbinde elý-alpys úı bar kórinedi, eki medresede tolyp jatqan shákirtter oqıtyn kórinedi. El de tolyp ketken qorasan shyqqan qojyr bet pen tazdar. Osyndaı jıyntyq jerden pýnkt ashsa, jastarǵa sheshek ekse, tazdardy emdese — osynan artyq izgi is bar ma? Árıne joq. Bul úshin ákesiniń malyn shyǵarmaı-aq qoısyn, halyqtyń ózi-aq taýyp beredi kerekti qarajatty. Úlgini ana Qalen ýchıtelden alý kerek — kertartpa pikirlerge qaramastan qolyna ilikken bes-alty balany bıyl qys oryssha oqytyp shyqty. Ehlas osyndaı etse — qoly shyǵyp, aıaǵy synǵandar Shamǵon synyqshyny shaqyrmas edi, ókpesi qabynyp aýyrǵandar qoı soıyp Ótegen baqsyǵa qaqtyrmas edi, tumaý, súzekpen aýyrǵandar «shıpa» dep bergen moldekeńderdiń ishirtkisin ishpes edi. Minekı, shyraq. Ehlastyń bilimdi ekeni ras, ol bilimniń myna qalyń jurtqa paıdasyz ekeni de ras,— dedi Ábdirahman Hakimdi jaqyndap kelip, ıyǵynan qaǵyp.

Ábdirahman men Báıestiń sózderi Hakimge aıtatyn pikir qaldyrmaǵan sıaqtandy. Hakim bul jerden tezirek ketip, myna buryn-sońdy kórip sóılespegen ataqty adamnyń haqıqatty qolyna ustatyp, kózge kórsetkendeı sózderin birge oılasarlyq adam tabýǵa asyqty. Qolyndaǵy kitap pen sary gazetti ońashada otyryp oqyp shyǵýǵa yntyqty. Ol Báıesten jupar sabyn surady.

— Hakimjan, bireý-aq qalyp edi, saǵan arnaǵandaı boldy,— dep «Gúljahan» sabynyn usynǵan Báıeske janynan aqsha alyp tóledi de, shyǵýǵa aınaldy.

— Qaıda barasyń? Bizben birge bolasyń, shaı ishemiz bizdikinen,— degen Báıestiń ózimsine shaqyrǵanyna:

— Báı-aqa, bizdiń qart namazda edi, meni kútip qalǵan shyǵar, aınalmaı qaıtamyz degen. At jegý kerek, rahmet basqa ýaqytta ishermiz shaıdy,— dep bas ıip qoshtasty da, dúkennen shyǵyp ketti.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

1

Toıqojany zamandastary kishirtip atap, jurttyń bári Toıash dep ketken. Bul Júniske nemere aǵaıyn edi: Balym ony Salqamsary deıtin. Toıqoja úsh aǵaıyndy: úlkeni Qaıypqoja, eń kishisi Bekqoja. Qaıypqoja ataqty sybyzǵyshy, qazir ol kópten aýrý; Bekqoja jas kezinde Aqmeshit — Qazaly jaǵynan kelgen bir qojamen erip ketip, kóp zamannan beri habar joq-ty; sońǵy jyldary onan «Hat kelipti, Buhara jaqta piradar sopy eken; qajyǵa jaıaý baryp qaıtypty-mys» — desedi. Al, Toıash sharýa, kedeı sharýa. Oqymaǵan jan. Sózge shorqaq. Keıde ony zamandastary oǵash sózderin aıtyp qaljyń etedi, ásirese onyń balasyna aıtqan «álip-bı-tı-sı aıdaı ber» — degen sózi mátel sıaqty bolyp ketken-di. «Ábijátti» umytyp qalyp, balasy Muqan Toıqojadan «sabaǵymdy aıtyp ber»— dep surasa, ákesi: «Ábjáti ne, álipbıi ne — báribir, álip-bı-tı-sı aıdaı ber» dep óz bilgenin aıtqan. Keıbireýler Toıqojany Toıash demeı «Ana álgi álip-bı-tı-sıge aıt» deıdi. Bolmasa: «Álip-bı-tı-sı aıdaı ber» kele jatyr desedi.

Toıash iri deneli, qýatty adam. Dońǵalaǵy sazǵa batyp, kólik tarta almaı turǵan arbany súırep shyǵara beredi. Onyń kásip etpese de etik tigetin óneri bar.

Ertemen Júnis Hakimge delbe ustatyp, meshitke júrip ketkennen keıin Balym Báıbishe Toıashqa óziniń jaılaýda kıetin qara kebisiniń qaqyraǵan jerin tiktirdi de, eki kishi balasynyń etikterin jamatty. Sodan keıin Salqamsarymen ekeýi qasqaldaqtyń qanyndaı etip quıyp, shaı ishýge kiristi.

Qajy joqta emin-erkin sóz dúkenin qyzdyra, ashyq qoldy Bal jeńgeni beıildendire qoshamettep ishetin maıly, baýyrsaqty ońasha sháıdi saǵalap Qades pen Súleımen de jetip edi.

— Súleımen-aý, Hakimdi sen qandaı orynǵa turady dediń? Ýezge belgili adam boldy ǵoı tiri bolsa, bizden de bireý shyqsynshy el bıleıtin,— deı keldi Qades senekke kirgennen-aq sóılep.

— Orysshaǵa, qudaı biledi, belkúlli sýdaı. Kópir basynda, kópir emes, álgi parom basynda, atty kazaktar kýálik qaǵaz surap edi... Hakim aǵyza jóneldi, qaǵaz suraǵan orys ta, men de jáne paromshy Aleksaı da aýzymyzdy ashyp qaradyq, ta qaldyq... Atty kazak túgil, gýbernatordyń aldynda da bir saǵat demin almaı sóıleýge jaraıdy bizdiń Hakimder. Qandaı oryn bolýshy edi, eń úlken orynǵa turady. Ásker bastyqtarynyń eń úlkeni ápásár eken ǵoı, muny maǵan Mıshka Permákov aıtty, Hakim tap sol úlkenniń ózi bolady,— dedi Súleımen.

Ol óziniń kórgenin jáne bar topshylaǵanyn aıtty, barynsha adal pikirin aıtty.

— Súleımen-aý, til-kózim tasqa deshi, túkirshi. Aınalaıynymdy kesheden beri kóp maqtap kettińder, tilderiń tımese qaıtsin,— dep záresi usha sóıledi Balym. — Ózi de ábden júdep qalypty, qulynshaǵym. Taǵy da alysqa kete me? Ýchıtel qaınymsha aýylda otyrsa da jetpeı me?

— Bal jeńge, jasaı ber endi toıyńdy. Oqýdy bitire salyp, balań endi úlken orynǵa qyzmetke turatyn boldy, esittiń be, kim bolatynyn?— dedi Qades dastarqanǵa taıaý otyryp jatyp.— Kúnniń de ysýyn-aı, búgin tek Bal jeńgeniń sháıin iship qana kóleńkede otyratyn kún.

Shaı qyzyl, beıil keń. Áńgime shaıdan da sińimdi. Tership iship, dene qorǵasyndaı balqydy...

— Bizdiń qatynnyń daýsy emes pe, qurymaǵyr,— dep Qades qulaǵyn tosa tústi. — Sol bilem, Súleımen, seniń qulaǵyń jiti ǵoı, tyńdashy.

— Ás-sem-she...

Qulaqqa shalynar-shalynbas áıel daýysy: Á-se-m,— degendeı bolyp shyqty da, basylyp qalyp, qaıta údedi.

— Ásem shesheı... qurydyq...

— Mynaý bizdiń qatynnyń daýysy, qurymaǵyr, sút pisirip jatyr edi, kúıip qalǵan joq pa?— dep Qades ornynan qozǵala tústi de, kóıleginiń omyraýyn jelpip qoıdy.

Daýys endi ashyq jáne sarnaı shyqty.

— Ásem shesheı, biz sorladyq. Oıbaı, oı-baı, arýaq!.. Álgi bizdiń úıdegi qaıda? Ásem shesheı, arýaq!— Qadestiń áıeli Máýimniń daýysy sarnaı qaldy.

— Kelin-aý, ne boldy? O, jasaǵan! Ne boldy, kelin? — dep Balym úıden júgire shyqty.

— Aıryldyq, qarashyqtarymnan aıryldyq, býra! Býra! Jedel qajynyń býrasy qýyp ketti!

Máýimniń daýsy jaqyndaǵan saıyn saı-súıekten óterlikteı ashshy shyqty. Bul ashshy daýysqa ańyraǵan bir daýys qosyldy.

— Barmysyńdar?! Barmysyńdar?! Bar ma bul aýylda erkek?! Óltirdi! Taptady!

— Mynaý belkúli, zarlaýyqtyń daýsy!— dep Súleımen ushyp tura keldi.

— Qaıdaǵy býra? Bul mańda býra joq. Shuǵyldyń túıeleri bul mańda joq. Bolsa da onyń ana qara qaıysy sabannan jańa bosaǵan; bir jumadaı-aq kórgenime, kóziniń irińi de arylǵan joq, bala qýmaq túgili,— dep Qades, sarnaǵan eki kempir, bir áıeldiń daýysy tóńirekti tutas kótergende óz oıyn dáleldep shaqshaǵa jarmasty. Súleımenniń izinshe Toıash ta ornynan atyp turdy. Zarlaýyq Dámeshtiń daýysy shyqqan jerde orynda otyryp bolmaıtyn, onyń ústine ana Máýimniń zary tegin emes, balany býra qýý kezdese beretin bále. Toıash jáı júrgende de, jaıaý júrgende de qolynan doıyryn tastamaıtyn. Jurt taıaq ustap demeý etse, ol qamshysyn eki búktep, eki qolyn artyna ustap júretin. Qabyrǵa jaqta jatqan qamshysyn ala sala ol júgirip syrtqa shyqty. Syrtta yzy-qıqy, aıqaı, sarnaý, ersili-qarsyly júgiris: arasy jaqyn bes-alty úıdiń áıel, bala-shaǵasy tutas kóterilipti.

— Qaı jaqta?— dep aıqaı saldy Toıash júgirgen áıelderge.

— Túbekte, túbekte.

— Sý basynan kele jatqan Álibek pen Ádilbekti qýyp ketti...

— Jetti ǵoı, taptady ǵoı!.. Qarǵadaı balalar qaıdan qutylady...

— O, jasaǵan! Aqsarbas!

— Bal kelin!.. Aınalaıyn Ádilbek... ózime shortan baılaǵan...

Kóleńkede turǵan atqa mine shapqan Toıash pen Súleımenniń sońynan kempirler de júgirdi... Olarǵa ilese umtylǵan balalardy Qadısha qaıyryp keri aıdady.

2

Eki shákirttiń basyna joq jerden ólim qaýpi tóndi. Keń túbek — úlken oıpat, toǵaılyq jer. Ol Ańqaty ózeniniń zor bir doǵa sıaqty ıilip kelip qaıta shalqaıǵan qoınaýy; arqa beti — jar qabaq, ózenniń arǵy jaǵyndaǵy bıik qyraty, Alqapqa jel jibermeıtin pana sıaqty. Ońtústik beti — birneshe shaqyrym jerge sozylatyn jaıylma, jazǵa salym sý jatatyn kól taban; bul jaqta da bıik qyrat bar.

Ózenge taıaý jaǵalaýǵa qalyń qyzyl jyńǵyl ósedi, qaraqat butalary shyǵady — bul súıekti ósimdikter, tonnyń etegine ustaǵan juryn sıaqty, jaǵalyqty kómkerip qoıǵandaı kórinedi. Jaǵadan áregirek jazǵy tasqynnan oıdym-oıdym kólshiktenip sý qalǵan asty qatań kóltabandarda boılaýyq sý bıdaıyq ósedi de, bular jaz birimen-biri tutasyp búkil Alqap qarakók teńizdeı tolqyp, naıqalǵan kók maısaǵa aınalady. Sýy moldaý keıbir kólshimek jerlerde óleń de shyǵady; óleńdi jerlerden ári, keń qoınaýdyń qyrlyq beti birte-birte ashqyltym, sortańdy, shildede betine tuzy shyǵyp jatatyn, ósimdikke jarly sor bolyp, ekinshi jaq qyratqa deıin sozylady. Bul bylqyldaq sortańǵa sary sorań bitedi, al tuzy mol taqyrlardyń aınalasyna shókeli, ashshy túıe japyraqtar qaptaıdy. Sortańdar aýmaǵyna qaraı Úlkensor, Kishisor atanyp, jaılaýǵa shyqqansha eldiń túneleri qaptap alyp jatady.

Jazǵyturym sortańdardyń kógisti jasań yzalarymen ushtasyp ketetin alashubar jıekterine qyzǵysh uıa salady; bul ala shapandy aıdarly qustar ala jazdaı búkil Alqapty alystan qoryp, qıqý salyp, basyna kóterip júredi, toǵaıǵa jaqyndaǵan adamdy olar oıqastap ushyp, aıqaımen qarsy alady, aldyna túsip jorǵalaıdy, basqa jaqqa jetektep álek bolady; yzat boıynda shalshyqty beıbit keship, beıǵam shópshektep uzyn sıraqshyl men ánshil taýqudiret otyrady; keshke qaraı búkil jaǵany bóriktire baqalar shýlaıdy, ózende shomp-shomp iri balyqtar týlaıdy; aýany keskilep shúregeı úırekter sýsyldaı ushady. Qus kelip, sý tasyp qybyr-qımylǵa tolǵan alýan úndi Keńtúbek kóktemnen beri darqan ómirge emin-erkin engen sıaqty.

Ýchıteldiń aýly arǵy betke jaılaýǵa kóship ketkennen beri eki kún udaıymen emin-erkin oqýdan arqasy bos júrgen Álibek pen Ádilbek túbekti meılinshe aralaǵan bolatyn. Keshe uzaq kúnge olar bólinip qalǵan jaıylma sýdan balyq aýlady da, búgin jumyrtqa terip túbektiń túkpirine deıin bardy; eki uıa shúregeı úırektiń jumyrtqasyn taýyp, Ádilbektiń eski qulaqshyn bórkine toltyryp alyp, maıda, shubar, up-usaq qyzǵysh jumyrtqalaryn bir etek etip Álibek ákele jatty. Kún sáskege jetpeı úıden shyqqan ekeýi shańqaı túske sharshap, shóldep, sıraqtaryn jyńǵyl qanatyp, úıge silesi quryp qaıtty. Shalshyqty keship, sý jaǵalap, qyzyqpen árilep ketken bul ekeýine qyrattyń baýraıyndaǵy sonaý úı jetkizer emes — jaqyndamaıdy, saǵym kóterip buldyrap birden eki árileı túsken sıaqtandy. Ózendi jaǵalap, biraz jer júrgennen keıin tótelep Úlkensorǵa qaraı tartty. Aıaqqa jumsaq shópti jylǵaǵa túsip, sonyń boıymen erledi. Jylǵa anaý dóńestenip aqsańdaq tartyp jatqan Úlkensorǵa taqap baryp, ózenge qaraı kilt burylyp ketetin-di. Birde jylǵanyń jıeginen basyn qylt-qylt kórsetip, birde onyń ózeginiń ishimen kórinbeı eki bala áńgimelesip kele jatty.

— Aqyryn, jumyrtqany jarasyń, baıqap sekirseıshi, jyn qýdy ma sonsha, — dedi Álibek kishkene jyrashyqtan attaımyn degende aıaǵy taıyp ketip qulaı jazdaǵan inisine.

— Sekirgenim joq, aıaǵym taıyp ketti,— dedi kishkene qara bala kinály adamsha jası sóılep.

— Ákel beri, sen taǵy jarasyń bireýin,— dep úlkeni zekı sóılep, inisiniń qolynan úırektiń sopaqshalaý kelgen bozǵylt jumyrtqasyna lyq toly qulaqshyndy aldy da, óz etegindegi up-usaq shubar jumyrtqalardy kishkene balanyń qosqoldap ustaǵan etegine aqtara saldy. Kishkene qara bala aǵasyna jaqtyrmaı kóziniń alasymen súze bir qarap qoıdy.

— Seniń jarmaǵanyńdy kórermin,— dedi ol nyqtap sóılep.

İlki qulap qala jazdaǵanyna jasyńqyrap qalǵan pishin kenet joǵalyp, onyń azdap jelge jarylǵan qara qońyr beti doldanyp qara kúreńdene tústi. Aǵasy endi qaıtyp til qatpady, ol: «Shıqannyń aýzyn endi qaıtyp tyrnamaıyn» degen oıǵa keldi. İnisiniń mort minezin jáne bir qısaısa yryqqa kónbeıtinin biletin, onyń ústine alysa ketse astyna ońaılyqpen búkteı salýǵa áli kelmeıtinin de sezetin. Sondyqtan ol sózben jasqap, óz degenine retimen, jolymen qorqytyp kóndiretin. Bul joly da eregiske barmaı, Álibek inisiniń ashýlanyp qalǵanyn kórip, aldarqatyp áńgimeni basqa jaqqa buryp ketti.

— Hakim aǵam maǵan Báıestiń dúkeninen oqý kitabyn ákeledi. Ádilbek, saǵan ne ákeler eken bazarlyqqa?— dedi onyń aýzy burtıyp tútegen túrin kórmegen adamsha, jaıdary pishinmen eliktire sóılep.

— Maǵan da oqý kitabyn ákeledi,— dedi Ádilbek julyp alǵandaı.

Onyń ashýy sý sepkendeı basyla qaldy.

— Joq, saǵan ol qaryndash pen dápter ákeledi.

— Qaryndash ákeledi, oqý quralyn da ákeledi.

— Seniń kitabyń bar ǵoı ýchıtel bergen...

— Bolsa she...

— Ekeýin birdeı qaıtesiń sen onyń.

— Bireýden ekeý jaqsy deıdi kókem.

Ekeýi odan keıin qaladan oqý bitirip kelgen aǵasyn áńgime etti. Úlkeni:

— Hakim aǵam ýchıtel bolady, bala oqytady, taǵy da oqyp Qalen aǵaıdaı bilimdi bolyp shyǵady,— dep maqtanysh etti.

Kishisi:

— Joq, pesir bolady, ýchıtelden pesir myqty,— dep qarsylasty.

Ekeýi sóıtip áńgimemen kele jatyp, jylǵanyń jaǵasymen júrip otyryp Úlkensorǵa taıaý ıinnen kelip shyqty.

Alysyraqtaǵy qyrattan oıǵa túsip kele jatqan bir top túıe shoǵyrlanyp júrip ottap, Úlkensorǵa qaraı bettedi. İri túıeler sorań men japyraqtardy kezek shalyp, jaı basyp shaban jyljıdy. Keıbireýi tura qalyp tynymsyz túrde uzyn, yrǵaq moıyndy kishkene basyn aldyńǵy órkeshtiń shýdasyna úıkelep basyna úımelegen shybyndardy serpip kele jatyr, al jas taılaqtar otqa aınalmastan shubyryp sýǵa qaraı tez jyljyp keledi.

— Bizdiń setik ingen bar ma eken, úıge aıdap júreıik,— dedi de Álibek,— oıbaı, býra,— dep aıǵaılap jiberdi.

Onyń úreıli, ashshy, jińishke daýsy óte qatty shyǵyp ketti. Shoshyp selt ete túsken Ádilbek aǵasynyń ıekpen meńzegen jaǵyna moınyn buryp edi, kóp túıeden shetkerirek shabynǵan býranyń adamnyń janyn túrshiktirerlik ázireıildeı aıbyndy pishinin kózi shalyp qaldy. Záresi ushyp ketken eki bala jalma-jan keri burylyp, qaıtadan jylǵaǵa tústi. Túıeler úı jaq joldy kesip, ózenge bettep kele jatyr da, art jaq tuıyq túbek, bulardy býradan arashalarlyq eshbir jan da, baspana etip tyǵylarlyq eshqandaı qarasyn da joq edi. Kelgen jolymen keri qaraı boı tasalap, jylǵamen qashpaı ekeýi úlken balalyq is istedi — jylǵanyń sýǵa qaraı oıysqan jıegimen eshbir amal-aılasyz ekeýi qol ustasqan kúıi júgire berdi; bulardy áli baıqamaǵan, óz betimen býyrqanyp, áldenege shala búlinip turǵan býranyń kózi shalyp qalatynyn olar bilmedi.

Jazǵa salym býra men úlek qanshyrdaı qatyp baýyrynan jaraıdy. Ózinen ózi búlinip aýzynan aq kóbik burqyraıdy, qaharly qalyń kejir qabaqtan qar jaýǵandaı kórinedi, qyl taraqty sabaý quıryǵy saýyryn keskileıdi, qolqyldaǵan qolbań kómeıden kúrkildegen bir sóleket dybys beredi, jata qalyp aýnap jerdiń áńgi-táńkisin shyǵarady, arlandyq arqasy qozyp ottaýynan qaraýyldaýy molaıady, samarqaý qalpynan shamdanýy jıilenedi, býsanyp burqanýy kúsheıedi. Bul kezde kózine qan tolǵan býra men úlek kóringen qaraǵa shabady, ázireıildeı yzǵarly essiz aıýan adamǵa da qaterli keledi. Biraq bul doly kezeń kópke uzamaıdy — ingen qaıyǵannan keıin birneshe jumadan soń báseńsip qalady. Al, keıbir kej, qyzǵanshaq býralar býralyq ádetin ala jazdaı tastamaıdy. Ásirese mundaı býra balaǵa ósh keledi, jaz kúninde de ońasha kezdesken balany qýa jóneledi. Toǵaıdan jumyrtqa terip qaıtqan eki balaǵa kezdesken de osyndaı bir kenje kenelgen býrasymaq edi. Bul kádimgi qysy-jazy jegýden bosamaıtyn, jazǵytury sabannan keıin qomyn kóterýge bos jibergen Shuǵyldyń jumysqa arnaǵan jalbyr qara býrasy bolatyn. Qazir ol jalbyr emes, jazǵa salym júnin kúzep, shýdalap jibergennen beri, qyrlyqtyń jas túıe qarny men balaýsa malashaıyna maǵyz atyp, ystyqta sortańǵa túsip, ashshy sýdy soraptap jutyp, sorań jep bozdaǵy shyǵyp qalǵan; shaldardyń túıe júni tumaǵyndaı myjyraıǵan artqy órkeshi edireıip kóterilip qalypty, qomy jaıylyp, júnin kúzegen kezdegi yrsıyp turǵan qabyrǵalar da edáýir tegistele túsken; shoshaıǵan jambastyń bastaryn jaıasy jaba bastaǵan. Munan birneshe jyl burynǵy sarysý indetinen keıin osy toǵaılardy endep jatatyn túıeniń mol kezindegi mańynan jan ótkizbeıtin qyzyl kóz úlek, qandy qara býralardaı bolmaǵanmen bul býra da adamǵa qaýipti edi, ásirese, bul bala qýatyn, ótken jyly da tap osy kezde Asannyń jalǵyz balasyn jazym ete jazdaǵan-dy, ajalsyz bala alystan qashyp, qoraǵa jetip tyǵylyp, jany qalǵan-dy. Asan býrany atyp tastamaqshy bolyp kijingen-di, biraq Shuǵyldan seskenip týysqandary attyrmaǵan. Qyrdy-oıdy tutas ıemdenip alǵan qudiretti qajy Keńtúbekti de kóp jaıylymynyń biri sanaıtyn. Qyrdan túsken túıelerdiń aldynda kóldeneńdep shabynyp turdy da, býra jylǵa boıymen júgirip bara jatqan balalardy kórip qaldy, olarǵa aldymen túksıe qarady da, biraq aralary eki shaqyrymdaı jer bolǵanmen qımylsyz shókelerden, shoǵyrlardan tiri jandy jaqsy aıyrdy. Umtylar aldynda aıbat shegip eki tizesin búge qalyp, jer súzip, múıizin janyǵan buqa sıaqty, býra da shaptyǵyp, quıryǵymen sart-surt saýyryn sabalaı tústi, júrelep jata qalyp tós tabanymen eki sarjan jer jorǵalady da, qaıtadan ushyp tura keldi. Onyń jer baýyrlap jorǵalaǵan jeri borazdanyń izindeı orlanyp qaldy. Baýyryn jazyp, kósilip zýlaǵan býradan adam atpen de qashyp qutyla almaıtyn, onyń ekpindep kelip, omyraýymen soqqanyna eshbir jan ıesi shydamaıdy, tik turyp qala almaıdy, ol jyǵylǵan jaýyn tós tabanymen taptap, ezip óltiredi. Bul qaýip, ólim qaýpy, jylǵanyń kók maısa jasań shópti boıymen jan ushyryp ózenge qaraı qashqan sonaý eki balanyń basyna da tóndi. Ata qazdaı uzyn moınyn alǵa qaraı sozyp, espe jelisimen zýlaǵan býra aýany ysqyrta jaryp barady; eki shaqyrym jerdi kózdi ashyp jumǵansha alyp qoıarlyq; alystan kóılekteri jelpildep, aǵarańdap ilgeri qaraı quldyraǵan balalarmen eki arasy kórer kózge qysqaryp bara jatty. Sarjandap jerdi kósile serpigen uzyn sıraqtar, az ýaqyttyń ishinde-aq túıeniń úlken denesin jylǵanyń eki bala burylǵan ıinine jýyqtatyp tastady. Bórik tolǵan aq sur jumyrtqalar da, etekke salǵan qyzǵyshtyń kishkene jumyrtqalary da áldeqashan jarylǵany jarylyp, jarylmaǵany sol kúıinde jolda qalyp qoıdy. Yshqyryn túrip alǵan Ádilbek aǵasyn súıregendeı bolyp keledi, biraq oń jań ókshesiniń keshe jyńǵyl kirip jaralaǵan jerine oqys soqqan bir shoqanaq qanqaqsatty da Álibek baıaýlap, shońqıyp qala berdi. Ol qarasyny edáýir ulǵaıyp jaqyndap qalǵan býranyń aýany jarǵan zýylyn da qulaǵy shalyp qalǵandaı boldy.

— Júgire ber!.. Sýǵa qoıyp ket!..— dep, aıqaılady ol inisine. Biraq daýsy ashshy shyqpady, úni qarlyǵyńqyrap shyqty.

— Sen she?— dep artyna jaltaqtap qaraǵan inisine ol:

— Júgire ber! Júgire ber! Qarama!— dep qolyn siltedi.

Sóıtti de ózi jandármen kún yzattyń boıyndaǵy kese kóldeneńinen sý jyrǵan tap-tar, ústińgi jaǵyn qalyń qaýdan shóp búrkegen jyrashyqqa etbettep qulaı ketti de, eńbektep jyljyp ilki ornynan eki-úsh qulashtaı jerge jorǵalap jetti. Ózen júz qulashtaı- aq jer edi. «Meni býra baıqamas... Ádilbek ózenge jeter me eken... jetpes pe eken?!..»— dep oılady ol shóp arasymen qońyzdaı jorǵalap bara jatyp. Tap osy kezde onyń qulaǵyna yrsyldaǵan zýyl aıqyn keldi de, úlken bir zor kóleńke ústinen ótip ketkendeı boldy.

3

Juma namazynan Júnis úıine kárli qaıtty.

— Sen Shuǵyldyń balasynyń «janynda bola turamyn» degen sózińdi munan bulaı maǵan estirtpe. Ońbaǵan ákeden ońdy bala týǵanyn kórgenim joq. «Olar el basqaryp ońdyrmaıdy»— dep Qalen durys aıtady,— dedi ol balasyna aıtqanyn eki ettirmeıtin óziniń ejelgi óktem únimen.

Hakim ákesiniń betine jalt qarady da, tútikken qara qoshqyl betindegi áli basylyp jetpegen daýyldyń izin kórip aýzyn da ashpady. Júnistiń qabaǵy qatý kúıinde qalypty da, kózderinen ot ushqyndap tur eken. Hakimniń kózine tipti onyń tistengen túri de shalynyp qaldy. «Ózim de Ehlasqa júgire qoıaıyn dep turǵanym joq, kóke» — dep ol Ábdirahmannyń sózderin qaıtalaǵysy kelip oqtaldy da, biraq ákesiniń myna kúıde jaı sóılese almaıtynyn bilip, bul nıetinen de bas tartty. Ol tory attyń delbesin qaǵyńqyrap qoıyp, jol janyndaǵy syrǵyp keıin qalyp jatqan qyzǵaldaqtardyń kózdi áldıleıtin sheshek atqan alqyzyl tostaǵandaryna qarady; jer beıne masaty kilem; qolmen ósirgendeı jaınaǵan san qıly gúlder. Jel maıda. Saı boıyndaǵy shópti jolmen jelgen attyń ekpini betke samal estiredi. Tabıǵatqa eltip, óz oıyna shomǵan Hakim ákesiniń nege ashýlanǵanyn oıǵa júgirtip topshylaı almady. «Baǵanaǵy Shuǵyldyń qyrsyq tili shyǵar»— dedi de qoıdy.

Shuǵyldyń tili sebepker bolǵanymen, meshittegi búgingi úlken «keptelistiń» tamyry ári jatyr edi. Sońǵy eki jumanyń ishinde saǵadaǵy eldiń aýzynda «bala oqytý» men «mektep ashý» boldy. Ásirese bul sózdi órtteı qaýlatqan Báıes pen Batyr. Bul ekeýi «meshit túbindegi eki medreseniń birin shkolaǵa aınaldyramyz da, balalarymyzdy oryssha oqytamyz. Ýchıteldikke Qalendi shaqyramyz» — depti. Bul pikirdi balasy bar bedeldi Orynbek qajy men Amanǵalı molda qoldapty. Mine, medresege qarsy tutatqan osy órttiń túbin tekserip kelip eki ıshan «bar báleni shyǵarǵan Tekeden kelgen ana kerderi «ýchıtel»— dep tapqan-dy. Ishandar osyny jumaǵa jınalǵan jaqsylardyń ortasyna salyp, yntymaǵyn almaq boldy.

Uzaq aıtylǵan ýaǵyzdan keıin, Ǵubaıdolla ıshan sol qoldaǵy qos maǵzumǵa tómen salyp turǵan kózderin az toqtatyp qarap, odan ári joǵary kóterdi. Onyń shákirtterge muzdaı tıetin sýyq kóz janary meshittiń qyzǵylt tartqan qaraǵaı tóbesine tirelip, arǵy jaǵyndaǵy kókten rahym suraǵandaı jalbaryna qadaldy. Eki maǵzum aıat muqamymen jańadan ǵana jattap alǵan «han salaýatyn» bastap:

Salla allahı Nábıgá

Ashablary Ǵalıge

Jamaǵattar qyl duǵa,—

dedi. Buǵan ıshan qosyla kóterip jýan daýyspen:

Jamaǵattar qyl duǵa,—

dep qostady.

Úsheýiniń daýystary qosylyp ishi qurǵaq keń meshittiń ishin ańyratyp jiberdi. Birinshi ret estip otyrǵan jurt bul jańa salaýatqa uıyp tyńdaýdan góri tańdana, jan-jaǵyna kóz tastaı qulaq tikti. Taǵy da sol muqam:

Janyn qıǵan jurt úshin

Saryp qylǵan bar kúshin.

Azamatqa qyl duǵa...—

dep soza berdi.

Aldyńǵy qatardyń oń qanatynda otyrǵan Júnis «bul ne?» — degendeı, kókten kózin almaı turǵan ıshanǵa da, «seniń balańa ma?» — degendeı, ekinshi qanattaǵy Shuǵylǵa da tikteı qatań kóz tastap qoıdy. Biraq olar óz nıetiniń durystyǵyn dáleldep, qoldaryn qushtarlana qýsyryp taǵzym etip jatty.

Baǵanaǵy meshit aldyndaǵy Shuǵyldyń sózine búgin ýaǵyz kezinde qaıta-qaıta oılap, birte-birte ashý kerneı túsken Júnis endi myna sońǵy quranda da joq, qudaıǵa da «kúpirlik» keltirgendeı qoldan qoıyp, jannan shyǵaryp alǵan «salaýat symaqqa» basyn ımedi. Ol muny: ádeıi Shuǵyl úshin, Shuǵyldyń ana Jympıtydaǵy balasy úshin mynalardyń shyǵarǵany. Bul kádimgi malǵa satylǵan ıshannyń Baıqarany madyqtap «Ia áıý hál Baıqara, Ántá kálbon Kábıra...» degendeı naǵyz dindi qorlaǵandyq! Din týyn kóterdi dep osylardyń sońyna erip júrgen biz de...»— dep kijindi ol ishinen. Sońynan jamyrap qol jaıǵanda ol desbisinen jańylǵan adamsha ári-sári kúıinde melshıip otyryp qaldy.

Azdan keıin ol tamaǵyn kenegen úlken hazirettiń dybysymen selt etkendeı boldy: onyń oı arnasy jańa ǵana qalpyna qaraı aýysqan sıaqty; biraq urynýǵa qara izdegendeı, «sender buzsańdar, myna men de buzdym»— degen nıetpen júgingen kúıin buzyp, maldasyn quryp, bezere otyryp aldy. Hámıdolla haziret onyń bul qıqarlyǵyn kórse de elemegen boldy, kóp ortasyna salatyn sózin, áldekimdi qorqyta-úrkite: «El buzylyp, jaman nıetter kóbeıip barady. Dindi aıaq asty etýge aınaldy...» — dep bastap, uzaq sarynnyń aıaǵyn medresege tiredi.

— Elden shyqqan azǵyndardyń aǵýasymen osyndaǵy qarsy jamaǵattar mádreseni shkola etip, hádis oqylatyn oryndy fanıdiń jalǵan luǵatyna jarshy etý hárákátindá. Házrekáti azǵan Báıeske, Batyrǵa qosylyp myna...— dep tamaǵyn qyryp uzaq kenep, uzyn haziret Júnispen qatar otyrǵan Orynbek qajyǵa kóz tikti.

Orynbek tómen qarap, táýbege kelgendeı basyn tuqyrta tústi de, ózinen aýǵan ımamnyń júzi qaıda tireler eken dep shetkeri otyrǵan Amanǵalıǵa urlap kóz tastady. Orynbektiń atyn ataýǵa azdap boı tartyp, júz yzǵaryn ǵana meńzegen ıshan bar qaharyn da, sóz zilin de Amanǵalı moldaǵa aýdardy...

— Myna Amanǵalı sıaqty aldamshy sózdi, qubylma júzdi jandar mádreságá shák keltiredi...

Ózin jaqtatyp, ózgeni sóıletý úshin Amanǵalı ádis jasady. Ol aldyńǵy jaǵynda maldasyn shart quryp, mynalardyń birin «jaǵadan» ala túsýge daıyn Júnistiń qulaǵyna:

— Shuǵyldan basqa kisi balasyn oryssha oqytpasyn degen qaı lýǵatta jazylǵan, Júniseke?— dedi eńkeıińkirep, jaqyndaı túsip.

Bul áńgimeni Júnis qazir estip otyr. Mektep ashý kóp adamnyń aýzyna alynǵan, pisýi jetken. Balany jappaı oryssha oqytý, Qalenge bas ıý jalǵyz Júnistiń isi emes...

Bosańsı bastaǵan din arqaýyn sózben ıkemdep, jasy úlken bedeldilerdi sıpaı ótip, Amanǵalılardy jerge janysha, qaýymnan bezdire sóılegen Hámıdolla «qani aıtshy, qajy»— degendeı Shuǵylǵa súıenishti, jádiger pishinmen qarady.

— Qaýymnan shyǵar, haziret, ondaı ala aıaqtardy. Bárin búldirip júrgen myna Maqmettiń Báıesi men ana...— dep Shuǵyl kóp arasynan izdep, Amanǵalıǵa burǵan kózderi, kúreske túsýge daıyndalyp otyrǵan palýandardaı maldasyn quryp alǵan, etti deneli kárli qabaqty jaýy Júniske túsip ketti. Ol bógelip qaldy. Jurt oǵan da, Júniske de jabyla qarady. Kóbi ishinen: «Baǵana da sóz ushyn qadap edi anaǵan. Anaý da endi qarap qalmas» — dep oılady. Shuǵyl sózin: — Ana Amanǵalı,— dep jalǵastyra tústi de,— Amanǵalıdan buryn balalaryna tegisinen oryssha shash qoıdyrmaqshy boldy myna Júnis qajy. Balyq basynan sasıdy dep, Júnis pen Orynbek qajylar jol kórsetkennen keıin mádráságá kim kózin alartpas. Shoqynshyq Qalen mádrásá túgil meshitke de aýyz salar. Men osynda taǵy bir shoqynshyq paıda boldy de esittim. Qaımaqqa qonǵan qara shybyndaı osy meshit pen mádrásá túbinde úımeleıdi eken bádbáhitlár,— dep daýsyn kóterdi.

Shuǵyl áldekimdi soǵyp jiberetin jansha jan-jaǵyn qarmanyp, syrtta qalǵan asasyn izdedi.

Balasyna, ózine, eń aqyldy dep esepteıtin Qalenge — úsheýine qatar til tıgizgen Shuǵylǵa Júnis týra bas salýdan da taıynbastaı halde edi. Biraq ol bul joly sabyrmen, Shuǵyldyń betine túksıe qarap alyp, uratyn adamdaı ornynan kóterile tústi de jaıǵasyńqyrap otyrdy.

— Sen, áji,— dedi ol daýsyn óte tómen, qylǵynǵan adamdaı shyǵaryp,— shottyń basyn baspa. Al bastyń eken — sart eter jerin sıpaı ber. Medreseni aıaq asty qylǵan aldymen myna otyrǵan sensiń. Sen Ehlasyńdy qaıda oqyttyń, óziń bilesiń be?..

— Ehlasta jumysyń bolmasyn...

— Ehlasta jumysym bolmasa, seniń de mende jumysyń bolmasyn? Ana Orynbekte, Amanǵalıda, Báıeste de seniń jumysyń bolmasyn. Balasyn qaıda oqytatynyn jurt senen kelip suramaıdy, ony bilip qoı. Medreseshilin munyń! Medreseni sen saldyrdyń ba, álde seniń ákeń saldyrdy ma? Ony saldyrǵan myna otyrǵan qaýym. Sen bıleıtin medrese joq, meshit pen ımam seniń jetektep júretin jel buıdasy bar sary atanyń emes. Álde bes taıym bar eken dep, jurttyń bárin bir shybyqpen aıdamaqshy bolasyń ba? Múmkin ana balańa senetin shyǵarsyń Jympıtydaǵy?..— dep Júnis eńsesin kótere tústi, onyń azdaǵan sheshek daǵy bar, sopaqsha kelgen shaǵyn beti kúreńdene bastady.

— Qajy, sabyr, sabyr; sabyrlyq kórsetý Mustapanyń hısapsyz hásıetteriniń biri,— dep Hámıdolla ıshan araǵa túse ketti.

— Ol qajy emes, qajy atyn jamylyp júrgen álgi... kim edi? Tekedegi álgi Áshibek. Munyń ózi de Áshibek, Qaleni de Áshibek. Myna álgi Báıestiń úıinde jatqan ýchıtel de Áshibek!— dedi Shuǵyl «Áshibek» degen sózben ábden muqatyp.

Onyń «áshibegin» jurt ta, Júnis te túsindi... Artqy jaqta otyrǵan bireýler myrs etip kúlip te jiberdi. Basta qorqynyshty, jat sóz bolǵanmen «bálshebek» degen sózge Júnistiń qulaǵy úırenip qalǵan-dy. Qalennen muny ol talaı surap, talaı túsinik alǵan bolatyn. Tap myna jerde oǵan bul sóz tonnyń ishki baýyndaı kórinip ketti. Shuǵylǵa tikendeı qadalǵan sózder oǵan ushty qural sıaqtandy.

— Men bálshebek bolsam, sen menshebeksiń!— dedi Júnis daýsyn burynǵydan áldeqaıda kóterińkirep.— Men Qajy bolmasam, sen janap ketken jurttyń ústin bylǵaıtyn arbanyń artyna baılanyp Baıtollaǵa baryp qaıtqan qaramaı sheleksiń,— dedi de ornynan turyp ketti.

Jurt japyrylysa jol berdi. Shyǵyp bara jatyp ol kóp adamnyń júzindegi úreıli, biraq maquldaǵan pishinderdi baıqap qaldy. Aıqaılap jatqan Shuǵyldyń sózin estigisi kelmeı ol meshitten de, at týarǵan Maqymettiń úıinen de tez attanyp ketti.

Júnistiń úıine qatý qaıtqany osydan edi.

4

Júnisten yqpaıtyn jalǵyz ǵana zarlaýyq Dámesh. Dámesh jasynan jesir qalǵan qajynyń bir jaqyn jeńgesi edi. Basqa áıelder aıaǵynyń ushynan basyp, qajy kele jatqanda borannan yqtaǵan qoıdaı, qarasyn-qarasynnyń tasasyna tyǵylsa, Dámesh oǵan qarsy shyǵatyn, tipti daý aıtyp, áldene bir ilik taýyp qajynyń berekesin qashyratyn. Kóbinese Dámesh kúni buryn zarlap: «Kólik joq, bizge qarasatyn kisi joq. Bala bolsa jalǵyzilikti, kári Dámesh kimge kerek?!»— dep záresin alatyn. Dámeshtiń daýsy shyqty-aq Júnis aldyn ala keregin daıarlata beretin. Osyndaı syrdy biletin jaqyn týysqandar qajyǵa kerek jerde Dámeshti alǵa sala, betke ustaı keletin-di.

Búgin de meshitke erte ketip, kesh qaıtqan qajynyń aldynan ólimnen qalǵan eki balanyń jaıyn esittirýge jınalǵandar Dámeshti shyǵardy.

— Sheshe, qajynyń minezi shataq, «qyrdan túsken túıelerdi kórmeı sender ne bitirdińder» dep ursady. Daýyldyń aldynan óziń shyqpasań bizdiń býyn-býynymyzǵa deıin dirildep tur. Jáne aqsarbasty umyta kórme, sheshe,— desti.

Zarlaýyq kempir jurt qalaǵannan keıin qajy qyr basynan túse bergende-aq zar kóterdi.

— Qajy, kerbez qaınym! Qudaıdyń kári de qatty, meırimi de mol: ne bále tónbedi búgin?! Ne marhabat jaýmady kókten?! Tóndi de basqa, aýdy da bále. Aq shelegiń shaǵylǵyr qara býra. Áıteýir toba. Aqsarbas aıt, qaraqtarymnyń sadaǵasyna. Aman qaldy. Sadaqa, sadaqa...

Áli túnerip kele jatqan Júnistiń qatý qabaǵy zarlaýyqtyń ózinen buryn jetken úninen shaıdaı ashylyp ketti. Ol qapelimde kempirdiń shubatylǵan saryndy sózderiniń túp maǵynasyn uǵa almaı qaldy.

— Myna bále taǵy birdeme suraı ma?— Kúńk ete qaldy da, qulaǵyn tosyp: — Ne boldy? — dep aıqaılady.

— Ne bolǵany sol, bas aman, mal sadaǵa. Aqsarbas! Álibek pen Ádilbekti býra qýdy...

— Ne deıdi? Kimniń býrasy?

— Qajy, balalaryń aman...

Mán-jaıdy ol úıge kirgennen keıin bildi. Tili kúrmelip sóıleı almaı qalǵan Álibektiń asty-ústine túsip, tósek janynda Balym otyr, qasyna kelgen Júniske ol jylap qoıa berdi.

Aldynan shyqqan kishkene inisiniń betinen súıip Hakim býradan ne ǵyp qutylǵanyn suraı bastap edi, Ádilbek:

— Tfý, sol býradan qorqyp, men túk te qoryqqanym joq. Taırańdaǵan túıe ne isteýshi edi, táıiri?— dep maqtandy Ádilbek,— býra meni qýyp jetse de men báribir onyń astyna túspes edim.

— Qaıtip astyna túspes ediń?

— Qaıtip deısiń be? Býra jaqyndap kelgende jalt burylar edim de, ol sóńkeńdegen neme ekpinimen asyp keter edi, bilesiń be meniń kók qoshqardy sheginshektep baryp, qushyrlanyp, túıip jiberýge yńǵaılanyp shaýyp kele jatqanda jalt burylyp, denemnen asyryp jiberetinimdi?! Býra da sondaı. Ol qaıta oralǵansha men basqa jaqqa qashar edim; taǵy kelse, taǵy súıter edim, sóıtip men onyń ózin boldyrtar edim.

— Qazdaı moınyn sozyp kelgen býra seni jaltarta qoımas. Endeshe sýǵa nege qashtyń? — dedi Hakim kúlip. Ádilbek oǵan da jaýap tapty:

— Sýǵa qaraı qashaıyq degen Álibek. Jáne biz ekeýmiz, eki adam jaltaryp qutyla almaıdy. Mundaı jerde sý jaqsy. Jaǵaǵa jetisimen júgirip kelgen boıym sýǵa kúmp etip, súńgip kettim, arǵy quraqtyń túbinen biraq shyqtym da, eregestirmeıin dep qamystyń arasynan syǵalap qarap otyrdym. Ózenge shógetindeı aýzynan kóbik shashyp, gúr-gúr etedi, sýǵa omyraýlap kirip qaıta shyǵady, súńgıtin adamdaı oqtalyp-oqtalyp, shabynyp qoıady. Bir mezgil jaǵaǵa jata qalyp aýnap edi, jerdiń uıqy-tuıqysyn shyǵardy. Mundaı jyndy býra bolmas! Áı, ózin de Tókeń kelistirip sabady-aý!

Hakim basyn shaıqap qoıyp, balanyń áńgimesin bastanaıaq kóleńkede otyryp tyńdaı berdi.

Keshke deıin áıelderdiń de, erkekterdiń de úıge kirse de, syrtqa shyqsa da tańdaılaryn qaǵyp, erinderin tistep, esi ketip áńgimelegenderi Shuǵyldyń býrasy men eki balanyń jáıi. Qatyndar:

— Jaıraǵyrdy jaıratyp nege ǵana soıyp tastamaıdy?! Bárimiz de bala baǵyp otyrmyz, qudaı-aý toba, saqtaı kór!

— Ol aqshelek tıgirdi qurtý kerek.

— Ajalynyń joǵyna qaraı Ańqaty balalarǵa jaqyn bolǵan, sýǵa túsip qutylǵan. Al, qyrda kezdesse qaıda tyǵylar edi, o, jasaǵan!..— desti.

— Áı, óziniń de sybaǵasyn berdi-aý! Kók doıyrdyń qorǵasyn topshysy tirsekti oraı sart etkende ıtshe shońqaıyp otyra ketti, tory atpen qaıtadan oraǵytyp kelip, mańdaıdan soqqanda moınyn baqasha sozyp, qudaı biledi deıin, sút pisirim ýaqyt jatty. Men ony, belkúlli, sespeı qatty ǵoı dep oılap, aram ólmesin dep janymnan shappamdy izdep júrsem, ol qarǵys atqan basyn shaıqap-shaıqap jiberip, tura jónelgeni, artynan qýyp zorǵa jettik, shegirshin soıylmen, men de perip kelemin, biraq meniń soıylym oǵan tótep bererlik emes; al Toıekeńniń kók doıyry tıgende bordaǵy shyqqan búıiri bileýdeı bop shyǵa keledi de, ózi oqtaı zýlap ketedi; shabynyp quıryǵymen soqqan saltaq saýyry qyp-qyzyl josadaı, qudaı atqannan bir kúlimsi jáne ashqyltym ıis shyǵady; adam tipti, belkúlli, mańyna jýyrlyq emes,— dedi Súleımen qyzyl marqanyń terisin sypyryp jatqan Bekeıdiń qasynda júresinen otyryp sóılep.

— Endi qaıtyp kelmes pe eken, ol julynyń úzilgir býra,— dep surady Toıash Súleımennen.

— Bir jetiniń ishinde bul mańdy kórmesteı boldy, basqa túıelerden bólinip ózi qyrǵa qaraı jalǵyz laǵyp ketti. Bir kózine myqtap zaqym kelgen shyǵar. Men onyń oń kózin aǵyp ketti me dep edim, kózi otaýlanyp, basyn shaıqaı beredi, ant urǵan. Biraq kózi aqpaǵan sıaqty. Óziniń basynyń adam babyn taýyp bolarlyq emes, burqyraǵan aq kóbik bas túgil, moınaǵyna deıin jaýyp ketken, belkúlli, bar ǵoı, qarasań albasty sıaqty. Qajy Shuǵyldyń býrasynyń «kózin joǵaltam!»— dedi ǵoı, sóz joq, endi joǵaltady,— dedi Súleımen kózi jete sóılep.

Qyzyl marqa soıylyp bolǵansha, soıylyp onyń eti tutasymen qazanǵa túsip, pisip bolǵansha da, piskensin de osy sıaqty áńgimeler aýyzdan túspedi, jurt qaıyrylyp, oralyp soǵa berdi.

Oqýdan kelgen Hakimdi ol kúni sol tórt-bes úı týysqandarynyń úlkeni men kishisi, áıeli men eri bolyp aýyzǵa da almady, ony múlde umytyp ketti. Onyń kelgen toıyna arnap soıylǵan marqa da ana eki balanyń «sadaǵasy» bolyp sanalady. Balym:

— Aqsarbas sadaǵa! Qaraqtarymnyń sadaǵasy. Kelin, bir múshesin de qaldyrmaı sal!— dedi.

— Qabyl bolsyn qaraqtarymnyń sadaqasy, qajy-ay, betińdi sıpasaıshy,— dep zarlaýyq ony qostaı ketti. Dámeshtiń betine kózderin kóldeneńinen tigip, betin sıpaǵan Júnistiń jumsaq, kishkene saýsaqtary uzyn býyryl saqalynyń ushyna baryp toqtady.

BESİNSHİ TARAÝ

1

Arada bir aı ótse de Múkaramany kórý, tez kórý Hakimge basty arman. Ol Oraldan elge jetkenshe asyqty. Oıy: elge bir juma, ári ketse on kún bolyp, ar jaǵynan Jympıtyǵa ketpekshi edi. Biraq bul oılaǵan oıy jýyrda oryndalar emes. Birte-birte keıinge syryla berdi. Keshegi Ábdirahmanmen ekeýiniń áńgimesinen keıin Jympıtyǵa júrý uzaq ýaqytqa, tipti uzaq ýaqytqa kesheýildeıtin boldy. Eger Qalen ýchıtel de Ábdirahmannyń oıynan shyqsa, onda qashan júredi, múlde belgisiz. «Ábdirahman aqyldy adam, naǵyz kóregen kisi. Sóziniń bári shyndyq. Zulymdyq jalǵyz ǵana qalada eken desem, el ishi de shylqyǵan ádilsizdik eken. Muny biz qalaı kórmegenbiz?.. Ómir qyzyq. Oılaǵan oıyń oryndalmaıdy. Keshe ǵana Jympıtyǵa júremin dep bel baılap edim»,— dedi ishinen Hakim, ýchıteldiń úıine kele jatyp, Ańqatynyń naq jıegine jetkende.

Jaǵadan ol qaıyq izdedi. Qaıyq arǵy bette de, bergi jaqta da kórinbeıdi. Qaıyqtyń bar-joǵyn suraıyn dep, ol arǵy bettegi ózenge qaraı kele jatqan bir top qyzdardy kútti.

Kún sáske tús. Ystyqqa arqasyn qyzdyryp, shóp arasynan órmelep buıdaıyqtyń basyna bota tirsek sarala shegirtke bebeý qaǵyp shyryldap tur.

Shirkeı qaǵyp sharq urǵan qarlyǵashtardyń qara murt qanattary sıpap ótip sý betiniń ájimin jazyp ketedi. Qaırań jaǵaǵa oınaqqa shyqqan jasyl shabaqtarǵa Hakim jýsannyń búrtigin laqtyrdy. Shóp qıqymy sý betine túskende olar jalt berip joq bolady da, kirpik qańqansha bolmaı qaǵyp áketedi. Búrtik túsken jerge qurt-shabaqtar qujynaı qalady.

Jurt qymyzǵa tegis jumylyp, úlkender sý basyna kelmeıtin kezde qyz-kelinshekter ózenge sýǵa túsýge keletin. Jas kelinshek Sholpan bastap kelgen qyzdardyń ishinde ýchıteldiń qaryndasy Zaǵıpa da bar. Bular arǵy jaǵada otyrǵan kóıleksheń jáne jalańbas Hakimdi tanymady; sýdyń tap osy tusy endi jaıylmaly, asty qaırań, keń sýat bolatyn; kıimnen bolmasa adamnyń júzin aıyrarlyq emes, onyń ústine kópten kórip, sóılespegen Hakimniń daýysy da jat kórindi.

— Qyzdar-aý, ay, qyzdar! İshterińde qaıyq ákelýge jaraıtyndaryń bar ma? Maǵan qaıyq ákelińdershi,— dep aıqaılady Hakim.

Tanymaıtyn beıseýit adamǵa qyzdar jamyraı:

— Bul bette qaıyq joq,— dep jaýap qaıyrdy. Hakim ne isterin bilmeı daǵdaryp turdy da, taǵy da jasyl shabaqtarmen boldy. Arǵy bettegi qyzdar azdan keıin buǵan nazar aýdarmastan, Keńsýatty oınaqqa shyqqan ordaly balyqtaı shompyldatty. Asty tastaı qaırań sýattyń bir shetinde bala qyzdar etpettep júzip, bir-birine sý shashyp, sýdan úzdiksiz boran boratyp jatyr; ekinshi jaqta Zaǵıpa men Qubaıranyń Zadasy jaǵalyq oınap, birin-biri qýyp júr, olar kósile jaryp, qos-qoldap tartyp sýdy aıaqtarymen serpigende shym-shytyryq yǵysqan bulaǵaı tolqyndar qumsaq jıekke syrt-syrt soǵady. Ózenniń ón boıyn qýalaı ósken jasyl quraq ishiktiń qos óńirine ustaǵan juryn sıaqty, al jaǵasy jaıylmaly sýat sol juryn jetpeı qalǵan ashyq jerindeı; sýy tereń aıdynda, ortada Sholpan árilep júzip, erekshe qulash uryp edáýir jermen oraǵytyp keledi. Onyń súmbideı sup-sulý denesi, jaı teńselgen sholaq kók tolqyndarmen birde tutas kómilip, birde tutas kórinip, sýǵa qara qońyr sáýle túsiredi. Kún jelsiz, sý beti bolmashy ǵana sharbydaı irmektelip jatyr.

— Áı, taspadaı buralǵan qatpa bıkeshter, jaǵany laılaǵansha myna tunyqqa nege júzbeısińder, beri kelińder, myna jer ǵoı — dep ol qyzdarǵa on bes qadamdaı jaqyndap keldi de, eki shyntaǵymen sýdy tireı sermep, boılap turǵan adamsha tereńde tikesinen turdy.

— Sholpan, boılashy, boılashy,— dep aıqaı saldy oǵan Zada, jaǵalyq oınap alqynyp, qyzyl kúreń beti burynǵysynan beter qoshqyldanyp.

Sholpan eki qolyn joǵary kóterip, qos alaqanyn qabystyra tikesinen sýǵa shym batty da, bir mınýtten keıin sýdy burq etkizip qaıta shyqty, «pý-ý-p» dep demin bir-aq aldy, ádemi basyn silkip jiberip, kózin japqan usaq shashtaryn keri seripti.

— Úsh kisi boıy bolar, aıaǵymnyń ushy jerge áreń tıdi,— dedi ol qyzdardyń qasyna kelip.

Zada qos qoldap sý astynan baıqatpaı kók sazdy ýystap aldy da, mańdaıyna túsip, kózin jaýyp ketken shashtaryn qolymen keri qaıyryp burymdaryna qosyp, sý ishinde tarashtana bastaǵan Sholpanǵa jiberip qaldy. Shashtan aqqan sý tamshylary sorǵalaǵan jumyr moıyn men ajarly keýdeni ala suıyq saz bylsh etip sýdan shyǵyp turǵan jarym deneni tutas bylǵady.

— Qaǵynyp ket, qaǵynǵan. Men saǵan kórseteıin balshyqpen oınaýdy,— dep Sholpan jalma-jan qos qoldap alyp sheńgel-sheńgel balshyqty qashyp bara jatqan qyzdyń jelkesine shalpyldata tıgizip, ústi-ústine urdy. Qyz qarsylaspaqshy bolyp keri burylyp edi, Sholpan onyń betin, ıyǵyn, basyn balshyqpen, tegis sylap saldy, qyzdyń shashyna deıin kók sazǵa bylǵandy.

— Qoı endi, peri, jetti deımin, qoı,— dedi qyz oǵan dármensiz túrde, qarsylasa da almaı, qashyp ta qutyla almaı.

— Ekinshi ári balshyq laqtyrasyń ba sen meniń betime?— dep kelinshek jeńilip jylarmanǵa kelgen Zadany sazben sylap boldy da, ony tastaı berip bala qyzdarǵa júgirdi. Shortannan qashqan shabaqtaı kishkene qyzdar sýdan shyǵa qashyp, qyrǵa qaraı bet-betimen júgirdi. Olarǵa bir-eki balshyqty qýalaı laqtyryp Sholpan tunyqqa qaraı boılap baryp, shompyp- shompyp balshyq tıgen tánin tazartty da, ózenniń ortasyna qaraı súńgip ketti. Ol bir mınýttan keıin súńgýir úırekteı shoshań etip ózenniń ortasynan shyǵa keldi. Aıaǵymen tik júzip, mańdaıyna túsken shashtaryn sol qolymen keri seripti. Bala kezinde talaı jaǵalyq oınap, qyzdarmen talaı kesek atysqan Hakim áldeneshe oqtalyp, olarǵa aralasyp ketkisi keldi, biraq ádeptilik etip toqtalyp qaldy.

— Beri kel, beri kel,— dedi ol sý ortasynda turǵan Sholpanǵa ázildep.

— Óziń kel! Erkekke áıel barǵanyn kórip pe ediń? Álde júze bilmeıtin bozaýyz balamysyń?— dedi oǵan ázir jaýap Sholpan.

Hakim Sholpandy endi tanydy. «Baıǵus, Sholpan eken ǵoı»,—dedi ol ishinen kelinshekti aıap. Sholpan jastaıynan jesir qalyp, on bir-on eki jastaǵy qaınysyna atastyrǵan jas kelinshek, jasy Hakimmen shamalas, ári ketse bir-aq jas kishi. Kúmis deıtin jesir áıeldiń kelini.

— Ne deısiń, bıkesh?— dep Hakim sóz taba almaı qaldy.— Mińgirlep sóıleısiń, ózińdi de, daýysyńdy da jan tanyrlyq emes.

— Bıke de emespin, bıkesh te emespin, bıkelerden tıimsiz de emespin. Óziń kimsiń? Qoryqpasań beri kel, jaǵalyq oınaıyq.

— Báse, Sholpannyń úni jańa ǵana shyǵa bastady, baǵanadan beri osylaı deseıshi...

Hakimdi tanydy da jaýap qaıyrmastan jalt berip Sholpan keri qaraı júzdi. Ol erkekshe qulashtap arǵy jaǵaǵa tez jetti. Qoǵa arasynda turǵan qaıyqty ózenniń ortasyna qaraı súırep shyǵardy da, júzip ıtermelep, Hakimge qaraı jyljyta berdi. Nege ekeni belgisiz, jalańash Sholpannan Hakim eki kózin aıyrmady. Jazylǵan burymdar sý betine jaıylyp ketipti; kún tımegen dene ótkir kózdi qara tory júzden áldeqaıda aqshyl, oń qolyn kóterip qaıyqty ilgeri ıterip jibergende sulý keýde, týlaǵan balyqtyń baýyryndaı, jarq ete qalady. Sholpan eki kózin qadaǵan Hakimge qaraǵan da joq, til de qatqan joq, tek qaıyqty qushyrlana yǵystyra berdi. Jaǵaǵa jaqyndaǵanda ol qaıyqty qos qoldap ıterip qaldy da, ózi arǵy betke qaraı súńgip ketti.

Bir mınýttaı sý astymen qos qoldap sermep, aıaqtaryn serippedeı siltegen Sholpan ózenniń arǵy bet quraǵyna jaqyn jerden bir-aq shyqty. Hakim oǵan sýdan shyqqansha qarady.

Sýdyń tolqynymen lyqsyp kelip jaǵaǵa tirelgen qaıyqtyń sýyn tógip, qos qoldap, alaqanymen esip bul arǵy jaqqa ótkenshe qyzdar shapshań kıinip jar basyna shyǵyp ketti. Sholpan men Zaǵıpanyń artyna kezek-kezek qarap bara jatqanyn aralary alys bolsa da Hakim anyq baıqady.

Óziniń burynǵy shákirti Hakimdi kórgende Qalen ýchıtel qatty qobaljydy. Bala kúnnen derlik kóz aldynda ósip er jetken, qazir mektep bitirgen Hakim ári bala sıaqty, ári eseıgen úlken adam tárizdi kórinedi. Jasynan baısaldy, aýyr minezdi, kóp tyńdap, az sóıleıtin bul shákirtinen san alýan jańalyqtardy, ne qıly oqıǵalardy, qalada bolǵan búkil ózgeristerdi estip, bilip qanamyn ǵoı dep oılady. Ol amanshylyq surasqannan keıin shákirtin basqalardan qyzǵanǵandaı ońashalaı bastady; áńgimelerine kóldeneń adam ortaqtasyp, jarym-jartysyn bólip áketetindeı kórindi. Hakim jaılanysyp, eki-úsh mınýt otyryp úlgirmeı-aq, aýyldy tegis surap bolmaı-aq Qalen Zaǵıpaǵa:

— Zaǵıpajan, kóleńkege kıiz jaıa qoıshy, Hakim ekeýmiz ońasharaq otyryp áńgimeleseıik,— dedi.

Sý basynda kórip amandasýǵa bir jaǵy uıalyp, bir jaǵy Hakimdi tanymaı «qaıyq joq» dep qaıyrǵan jalǵan jaýabyna qysylyp úıge asyqqan qyz, qazir sulý Hakimge armansyz qarap júr; júktiń ústińgi jaǵyna jınaı salǵan óziniń oımyshty ala tekemetin alyp jatyp kóziniń astymen bir qarap ótti; kıizdi kóleńkege jaıyp tastap, kórpe, jastyq alýǵa kelip, kúlimsirgen Qalenge mektep jóninde jaýap qaıyryp jatqan jigitke baıqatpaı taǵy da qarap aldy. Ýchıtel men shákirti kóleńkede jaılanysa otyryp áńgimege kirisken kezde Zaǵıpa úı aldyna taman kelip, esikti túrgen bolyp aınalaqtap, bir qyryn otyrǵan Hakimnen uzaq ýaqyt kózin aıyrmaı turdy. Ózgerip ketken: boıy uzyn, suńǵaq denege tip-tik ıyq kelisip tur; mańdaıy appaq jáne jazyq. Qalenniń mańdaıy sıaqty, biraq qasqa bas emes; bórik astynan qyrǵan bastyń kókshil quıqasy kórinedi, júzi aqshyl surǵylt, úlken kózderdiń alasy qaraǵanda jarqyraı túsedi. Qandaı ózgergen! Álde buryn mundaı etip qaramap pa edim...

Kelgeli kóz toqtatyp Hakim Zaǵıpaǵa bir de qaraǵan joq sıaqty. Nege olaı? Álde mensinbeı me? Álde áńgimemen shuǵyldanyp, oıy basqa jaqta ma?..

Zaǵıpa áldenege ashýlanǵandaı aıaǵyn qadap basyp oshaq basyna ketti, taldyrmash dene yqsham qozǵalyp, tik júris uzyn shashty irkip-irkip teńseıdi.

Erkin otyryp, boı úıretkennen keıin Qalen shákirtinen kóp áńgime surady. Biraq Hakim Qalenniń oılaǵanyndaı bolyp shyqpady, ol shólirkep kútken jańalyǵyna qana almady. Qalanyń sońǵy aılarda bolǵan úlken ómirin jas jigit tolyq bilmeı shyqty, ol tipti saıası ómirdegi basty adamdardyń atyn da bilmedi, kópke belgili Ábdirahman Áıtıevti de ol osyndaǵy meshittiń túbinde Báıes sáýdegerdiń dúkeninde kórgen. Qalen Hakimge kóńili tolmaı oılanyp qaldy. «Biz oqyp júrgen kezde tatar jastarynyń, qazaq oqýshylarynyń arasynda úlken qozǵalys bar edi. «Birlik» gazeti, «Shora» jýrnaldarynda jazylǵan maqalalardyń ózi bir úlken oqıǵa. Aıtys, talas, Reseıde bolǵan ózgeristiń aýyzǵa ilikpeı qalǵany az. Qaladaǵy ataqty advokattardyń sotta sóılegen sózderi de dúrliktiretin. Tolyp jatqan sıezer, qurylyp jatqan úkimet, qarsy shyqqan toptar... ǵajap, mundaı úlken ómirden shetteý qalǵany ma? Búıtip júrip adam bárinen de mahrum qalar...» dep oılady ýchıtel ishinen Hakimniń júzine synaı qarap otyryp. Biraq Qalenge burynǵy oqýshysynyń taǵy da oqımyn degen talaby jáne ýáde berip qoıǵanyna qaramastan Ehlasqa adútant bolýdan bas tartqany qatty unady.

— Jympıtyǵa barmaǵanyń jaqsy bolǵan. Bul nıetińdi Júkeń de jaratpas edi,— dedi ol.

Áńgimelesip otyryp esik jaqqa jalt-jult qarap qoıyp otyrǵan Hakimniń kózi Zaǵıpanyń ıyǵyna asylǵan Sholpanǵa túsip ketti. Eki kózi Hakimde, ol qyzdyń qulaǵyna áldeneni sybyrlap jatyr. Baǵana sý ishinde kórgen súmbideı denesi kóz aldyna keldi, ondaǵy jaıylǵan qara shashtar qazir úlken qos burym; kerilgen keýdeni búrgen aq sısa kóılek qynap tur; kózderinde basqa oı oılap turǵan jandaı maǵynasyz tastaǵan qaras bar. Hakim kelinshekten aýdaryp kózin qyzǵa buryp edi: Zaǵıpa ashýly, qyzǵanshaqtyq oty ushqyndaǵan janaryn jasyra qoıdy da, syqyrlaýyqtyń oımyshty kózine qaraı qaldy. Hakim onyń qýqyl betine júgirgen qyzyl shyraıdy kózi shalyp, qyzdyń áldeneden qysylǵanyn sezdi. Ekeýi eki túrli: qyz názik te, kelinshek súırikteı jup-jumyr; Sholpan qyzyl shyraıly, dóńgelek betti, óte súıkimdi. Kelinshektiń búkil pishininde, boıynda, qımylynda eriksiz ózine tartyp turǵandaı bir juǵymdylyq bar sıaqty kórinip ketti.

Qalennen ımenip Hakim kózderin urlap buryp tekemettiń ústinde jorǵalaǵan shegirtkege aýdarǵan boldy. Biraq onyń kózderi mardymsyz jorǵalap sekirip ketken shegirtkede bolǵanmen oıy basqada. «Ekeýi de ádemi, men buryn nege baıqamaǵanmyn»— dep oılady.

Jazdyń jaıly tymyq keshterinde manaýraǵan dalada beıǵam aýyldyń ústi rahatqa batyp tynyshtala qalady. Birte-birte kózden jasyrynyp bara jatqan belderdi qońyrqaı munart búrkeıdi, alystaǵy aspan jıegin syzattap, qara daqtanyp turǵan jińishke bulttar jermen qosylyp qaraýytyp ketedi; bozǵyl tartyp óńi ketken bulyńǵyr aspan shymqaı qara kók bola bastaıdy; álsiz jyltyrap qadaý-qadaý kóringen nursyz juldyzdar jıilenip jarqyraı túsedi, jymyń qaǵyp jaqyndaı bergen tárizdenedi; batys jaq bettegi kópke deıin beınesi baıqalyp turǵan kıiz úıler eski shyttyń bederindeı joǵalyp kózge ilinbeı ketedi, taıaý úıler de áldene bir ǵajaıyp syr bar kúmbezdi saraılardaı kólemdene túsedi de, birte-birte kómeskilene bastaıdy. Keshki adamnyń qımyly, maldyń qybyry men úni joǵalady, jan-janýar jaıymen shúıirkelesip, tynys dúnıesine enedi. Kók Áleminiń keń astynda tabıǵat ta darqandyq qushaǵyn erkinshe jaıǵandaı, dala da baıtaq, óris te úlken; toqsan túrli shópten jas, hosh ıis ańqıdy, aýa da taza, jer de shańsyz.

Hakim úı janynda tósek ústinde jastyqty qushaqtaı etpettep jatyr. Tamaq ishkennen keıin qarańǵy túsip ketip ol Qalendikine qonyp qalǵan. Uıqy keler emes. Kúndizgi ystyq, júris, keshki otyrys deneni salyqtyrsa da, qıal álemi talar emes, áldene tátti, baqytty mınýttar kútip turǵandaı, áldeqaıda jetektep bara jatqandaı, qarańǵyǵa kózi talǵansha qaraıdy, keıde kóz aldyna qarańdaǵan áldene nárseler elesteıdi. Shetki úı jaqtan bir adamnyń beınesi kóleńdegendeı... Sholpannyń úıi. «Nege muńaıǵan kóz qaras? Nege tartymdy jan? Áldene oıy bar?.. Baqytsyz jan. Jasynan balaǵa shyrmalǵan. Ómir gúli solaı júrip solady ǵoı, shirkin! Ári jas, ári súıkimdi, qandaı jigitke de jar bolarlyq»— dep oılady ol Sholpanǵa jany ashyp.

Bul kezde Sholpan da uıyqtaǵan joq edi.

— Jeńeshe, osy qajynyń atalary men ýchıteldiń atalary qyz alysatyn jer me, aralary qandaı?— dep surady Sholpan aýnaqshyp uıyqtamaı jatqan enesinen. Týǵaly qulaǵyna tımegen mundaı oǵash, tipti eshkimniń oıyna da kelmegen kesapat suraýǵa Kúmis shoshyp ketti.

— Astaǵpyralla, sen de joqty suraısyń-aý, Sholpan! Kúná bolatyn sózdi sóılemes bolar,— dedi ol.

Sholpan oń jaqta, Kúmis úıdiń qazan jaǵynda jatyr. Qasyndaǵy balasy Sary áldeqashan uıyqtap qalǵan-dy. Kúmis te jas, qyryqqa kelmegen. Otyz jasynda jesir qalyp, úlken uly on segizge kelgende Sholpandy aıttyryp alyp bergen-di. Bir jyldan keıin Kúmistiń balasy qaıtys boldy. Ómir súrmeı jatyp jesir qalǵan Sholpandy bútin aýyl bolyp zorlap, on jasar qaınysy Saryǵa byltyr atastyryp toqtatqan bolatyn. Biraq ashyq minez, ótkir, kórýge súıkimdi, óz sózin ózi sóıleı alatyn Sholpan bıyl «ádil qaınaǵasy — ýchıteldiń ózine aıtyp» basyn bosatyp alýǵa da tyrysty. Ol tórkin jaǵynyń úıretýimen ýchıtelge:

— Jetimge kóz, jesirge súıeý qaınaǵamyz, muńymyzdy sizge shaqpaǵanda kimge shaǵamyz. Sarynyń er jetýin kút. Jas ómirińdi qurban et deısiz be, bolmasa «mańdaıyńnan jarylqasyn, tordaǵy torǵaı ediń, shyraǵym, bosattym, ush ta ket deısiz be?»— degen-di.

Qalen qapelimde jaýap taba almaı qalǵan bolatyn. Sońynan da kóp oılanyp, aqyrynda, eski ádet-ǵurypqa qaıshy kele almaı ýchıtel oǵan:

— Shyraǵym, Sholpan, sabyr ete tur, men saǵan qazir óz erkiń ózińde degenmen basqalar ne der, Kúmis ne aıtar?! Ózim sóılesip kóreıin,— dep edi.

Aýyl bolyp áńgime qylyp, kóp jurt Kúmis jaǵyna shyqty. Qalen de úzildi-kesildi eshnárse aıta almady. Qazir Sholpannyń balaǵa basy baılaýly, Kúmistiń kelini esebinde, burynǵy baqytsyz orynda qalyp qoıdy. Aýyldyń áńgimeshi áıelderi: «Sholpan Amanqulǵa tıedi eken, Kúmis te buǵan qarsy emes eken. Qolǵanat esebinde óz úıine kirgizip almaqshy eken» dep te shyǵardy.

Sol, jasynan jesir atanǵan, ómirde óshi bar Sholpan búgin Hakimdi kórgennen keıin qatty ózgerilip ketken edi.

— Tilegen suńqar ushyp keldi, kimniń qolyna qonar eken,— dedi Sholpan ózennen shyǵyp kele jatyp, qasyndaǵy qyzdarǵa.

Boı jetip qalǵan eki qyzdyń biri Zada oǵan kúldi de qoıdy. Al Zaǵıpa qup-qý bolyp ketti.

— Á, sen qyzdyń oıyń bar eken ǵoı,— dedi Sholpan ázildegen bolyp. Biraq ishi Zaǵıpany jaratpaı qaldy.— Qup-qý bolyp kettiń, kúndes bolsań qandaı pyshaqtasyp otyrar ediń, jaqyn aǵańdy da qyzǵanasyń.

Óte kekshil, ári sezimtal jáne ór kókirekteý Zaǵıpaǵa Sholpannyń sózi tabanǵa basqan shoqtaı tıdi de, ol oılanbastan:

— Jaqyn bolsa da shárıǵat qosatyn jer,— dep saldy. Munan keıin ekeýi de úndegen joqty. Keshte de Sholpan muńaıyńqy pishinmen júrdi. «Menen myna qatpa qyz da baqytty. Jastaı taǵylǵan jesir ataq...»

Qazir Sholpan nege ekeni belgisiz, Zaǵıpaǵa kásterin tige, onyń dármen etken túp tireginiń berik-osaldyǵyn Kúmisten surap jatyr. Jáne Kúmis qoldamasa ıgi edi degendeı tilekpen ábden basyn asha sóıleıdi.

— Siz, jeńeshe, kúná bolady deısiz, «ana ýchıteldiń qaryndasy Hakimmen ekeýimizdi shárıǵat qosady» dedi ǵoı, ol aǵasynan estigenin aıtatyn shyǵar,— dedi basyn kóterip alyp.

Áıel shoshyp ketti.

— Sen tús kórip jatyrsyń ba, Sholpan-aý, álde birdeme estip keldiń be? Barqynnyń balasy bir-birinen qyz alady, qyz beredi degendi, o, toba, myna senen estip jatyrmyn. Aqyr zaman bolǵanda ne bolmas deısiń. Myna sózderiń qajynyń qulaǵyna tıse, seni de, basqany da ońdyrmas,— dedi Kúmis.

Kúmistiń sózi úlken bir tirek sıaqty kóringenmen áldenege kúdiktengendeı Sholpan:

— Kim biledi,— dedi aqyryn ǵana kúrsinip.

3

Kelesi kúni Júnis qajynyń úıi kóship kelip, Qalenniń aýylynan eki shaqyrymdaı qashyq Kóltabanǵa júk túsirdi. Buryn qonǵan ýchıteldiń aýylynan Qubaıranyń áıeli qyzymen, Mákka Zaǵıpamen jáne olarǵa Sholpan taǵy basqa kelinshekter qosylyp kelip, qajynyń úıin tigisti. Oryn kórsetip bergennen keıin aýyzy berik Júnis Qalendikine demalýǵa ketken edi. Qyz-kelinshekterdiń arasynda Nurym men Hakim de ýyq baılasyp, etek kıiz ustasty, ázil-qaljyń, áńgime, kúlki ústinde úlken úı de, Bekeıdiń otaýy da á degenshe tigilip qaldy. Túrik kelbetti, iri muryndy, óleńshi, uzyn qara Nurym dókirleý túrde Sholpanmen ashyq ázildesetin, al búgin úı tigilip bolǵansha Sholpan eshkimmen ázildespedi de, esh adamǵa týra da qaramady. Keshe kúni boıy áldeneshe ret kóz tigip, belgisiz bir buldyr qumarlyqpen sóılesýge yntyq bolǵan Hakim qanshama tyryssa da Sholpanǵa jýı almady. Eki ret qasyna kelip, qatar ýyq shanyshqan Hakimniń júzine de qaramastan ol yǵysyp baryp úlken áıelderdiń arasyna kirip ketti, kempirlerge járdemdesip basqur ustasyp, týyrlyq kóteristi. Shaı ústinde de Sholpan óte ustamdy, salmaqty túrde ádeptilik istep, jumǵan aýzyn ashqan joq: bir staqan shaı ishti de, shapshańdap shyny aıaǵyn tóńkere salyp, aýzy berik Balymnyń aıaqqoıǵyshyn qurysyp, júgin jınasty; shaı ishpeıtin aýzy berikterdiń arasynda boldy. «Jurt tentek deýshi edi, esi bar bala eken ǵoı» dep qoıdy Balym ishinen Sholpanǵa qatty rıza bolyp.

Keshke Qalen marqa soıyp, erýlikke Júnistiń úı-ishin tegis shaqyrdy. Aýyz ashqannan keıin uzaq ýaqyt otyryp áńgime-dúken qurdy. Keń óristi kók shalǵyn jaılaý men meımandos ýchıteldiń beıiline qatty rıza bolǵan Júnis kóńildi áńgimelesti, sóz arasynda Shuǵyldyń aıtqany esine túsip:

— Meni álgi sodyr qajy kemitý úshin «sen bálshebeksiń, seniń Qaleniń de bálshebek» dep muqatty,— dedi kúlip. Meshitte bolǵan áńgimeni bastan aıaq surap bilip Qalen Júniske:

— Jaqsy istegensiz. Mólıgen qarıler daıyndaýǵa eki medreseniń bireýi de jeter. Shkola ashýdy halyq bolyp qoldaý kerek,— dep, onyń pikirin jaqtady da,— siz oǵan ne dedińiz «bólshevık» degende, qajyǵa bara jatqandaǵyny qaıtalaǵan joqsyz ba? — dep kúldi.

— Men ne deıin oǵan, aıtar sóz ózinen ózi kelip aýyzǵa tústi, men bálshebek bolsam, sen «menshebeksiń» dedim. Óziń aıtatyn naǵyz buzyqtar álgi sol menshebek emes pe, birine birin aıdap salyp soǵystyryp jatqan?! Jumsaq qana ezý tartyp qoıatyn, ómirde qarqyldap kúlmeıtin Qalen sylq-sylq kúldi, kózinen jasy da shyǵyp ketti.

— Bul qaıta jeńil aıtylǵan oǵan, baıaǵy álgi kemeden laqtyramyn degendeı meshitten shyǵaryp tastamaǵanyńyz jaraıdy,— dedi Qalen kúlkisin tyıa almaı.

Júnis myrs etip kúlip jiberdi.

— Qalen, sen ony qaıdan estip ediń?— dep surady ol. Biraq Qalenniń jaýabyn kútpesten óz suraǵyna ózi jaýap berip,— Orynbek qoı sol áńgimeni elge jaıyp júrgen. Bizdiń elden Shuǵyl, Orynbek, men úsheýmiz bolatynbyz sol jyly Baıtollaǵa taýap etip qaıtqan. Áńgimeniń bári Shuǵyldyń minezinen shyqty. Bul ómiri aıtqanǵa kóngen jan emes, bárin kerisinshe isteıdi, sen oǵan Shuǵyl ana nárseni beri ala kel deseń, qaıta ol sol nárseni áregirek aparyp tastaıdy. Onyń ústine tili qandaı, jylannyń tilinen de ýly, shaǵyp alady. Orynbekke men «mynamen qostas bolmaımyn» dedim shyqqannan-aq. Shuǵyl da meniń minezimdi azdap biletin, táńir jalǵaǵyr, ózi de qosylǵan joq bizge, basqa bir Aqberli-Túkishtermen bir qos bolyp, tamaqty bizden bólek iship, bólek jatyp, bólek turyp júrdi. Qara teńizge kemege minip shyǵysymen-aq jurttyń berekesi qasha bastady. Kemeniń aýnaqshyǵanyna shydamaı qaǵbashylar edende tarydaı domalady. Tósekte jata almaı, aldy-artynan birdeı ketip, sarnaǵan, zarlaǵan, etpettep jatyp Allalaǵan bir halyq, olardyń ishinde saý adamnyń esi shyǵarlyq. Qudaı qýat bergende, áıteýir quspaǵan jalǵyz men boldym, basym biraz aınalsa da, sońynan úırenip ketti. Kóbiniń basyn súıep demep, ornyna otyrǵyzyp, sýsyn ishkizip, kútip, joldastyq boryshymdy aqtaýǵa tyrystym. Jurttyń ishinde eń kóp qusyp, kóp qınalǵany Shuǵyl boldy, edennen bas kótermeı jer baýyrlap jatyp aldy. Men aıap qasyna kelip: «Pıǵylyń tazarsa, qaǵbatyollaǵa jetkenshe ishiń bir tazaratyn boldy»—dep qaljyńdap, ornynan súıemeldep turǵyzbaqshy bolyp edim, jylan kózderin shanysha qadap, betime qaraı qaldy da: «Baspashy bádáýılerdiń qanjyǵasyna baılap qana jiberetin adamsyń, sonda Ańqatyda bir dúleı kemir edi. Seni de qajy der me eken el», — deıdi. «Á, sen meni bádáýılerdiń qanjyǵasyna baılaǵansha, men seni Súleımenniń júzigine jibereıin»,— dep qapshyqty ala umtylyp edim, edende oıbaılap jatqan Shuǵylym Orynbektiń tóseginiń astyna kirip ketti. Ólgen adamdy teńizde qapshyqqa salyp, sýǵa tastaıdy ǵoı, ózin de súıte me dep qapshyqtan záresi ushyp ketse kerek.

Qajy taraýyqtan keıin de qymyz iship, kempirimen ekeýi úıine kesh qaıtty.

Áke-sheshesimen birge kelgen Hakim qarttar taraýyq oqyǵan kezde qyzdar men jas balalardyń aqsúıek oıynyna aralasty. Biraq qyzdardyń ishindegi boı jetkeni Zaǵıpa edi, ol da, Sholpan da kelmedi. «Eń bolmasa ekeýiniń bireýi keler» dep ol qaraılaı-qaraılaı aýyldyń bir shetinde bozbalalarmen birge uzaq ýaqyt oınady da, zerikken soń keri úıge qaıtyp keldi. Shetki Kúmis úıiniń syrtyna taman kelgende:

— Bul kim, úı syrtyn torýyldap júrgen?— dedi ashyq úndi jińishke áıel daýysy.

Hakim selk ete tústi, anyq Sholpannyń daýysy. Kúmánsiz sol. Sonda da eńkeıip áıelge kózin salyp edi, eki shelek sý kóterip, ózen jaqtan keledi eken.

— Tanymaı qaldyń ba? Maǵan aıtqanda sýǵa birge baratyn edim ǵoı...

Sholpanda ún joq, aqyryn úıge qaraı jyljı tústi.

— Sholpan, aqsúıek oınalyq, shyq...

— Kesh qoı bizge aqsúıek oınaýǵa, eseıip kettik.

— Kesh emes.

Sholpan toqtamastan úıge jaqyndap qaldy. Ne aıtý kerek? Hakimniń ushqyr oıy sharq uryp, laıyqty jaýap izdese de, kútpegen tar ýaqytta aýyzǵa eshteńe ilikpedi, kelinshek únsiz, úıge enip ketti.

Qalendikine kirýge yńǵaısyz, ýaqyt óte kesh, úıge qaıtýǵa jandy áldılegendeı jazǵy tún men áldeqaıda jetektegen essiz jastyq jeli qozdyryp, Hakim Sholpanmen til qatqan orynda sál ýaqyt turyp qaldy da, júresinen otyryp aınalaǵa kóz jiberdi. Sholpannyń úıge kirgeni, shelegin jerge qoıǵany, enesine til qatqany estilip tur. Azdan keıin kıiz esik qaıtadan ashylǵan sıaqty boldy. Biraq qanshama qarańǵyǵa kózin qadasa da eshbir adam beınesi kórinbeıdi. «Ne qylǵan jan elikpeıtin. Já shyǵamyn, já shyqpaımyn dep nege jaýap qaıyrmady? Múmkin emes bir habar bermeı jatyp qalýy...» Úı syrtynda otyrǵannan góri, kóldeneń kózge túspeıtin qarasyndy qotan jaq betke shyǵyp, Hakim biraz aıaldaýǵa bel baılady.

Alqa-qotan qonǵan úılerdiń bir qydyrý ortalyǵyn toltyra, otty dalanyń dándi shóbine meılinshe toıyp, ózenniń mol sýyn qanyp iship, sıyrlar tyrym-tyraǵaı jatqan kúıi jıi-jıi aýyr kúrsinip, tereń tynys ap, mardymsyz jáı qalyppen jatyq kúıiske salyp jatyr. Olardyń kezek qaızalap, qaıshylap qozǵaǵan jalpaq jáne jumsaq aýyzdarynan shubatylyp usaq silekeı shubyrady. Rahat kúıis bastalǵan. Jylqydan ózge tórt túliktiń bári qora tóńireginde, bári kúıiste. Usaq qaralardyń keıbireýleri kózderin kómeski jumǵan, moıyndaryn búıirlerine qaıyra salyp, shala uıqyda jatyr. Endi bireýleri qabyrǵalaryn uzyn egeý tilimen biraz ysyp jalap alyp, ońdy-soldy suǵyp, tanaýyn tazartady. Ortaǵa taman ıirilgen aqtyly qoılar da aýyzdaryn shapshań qımyldatyp, usaq qaızap, qytyr-qytyr kúıseıdi, ornynan turyp kelip, birine-biri taqala jatady; biri moınyn jerge salyp, biri kólbep, aıaqtaryn kerip rahattanady, al endi bireýleri kishkene ushty aıyr tuıaqtarymen qulaqtarynyń túbin tyqyr-tyqyr qasyp qoıady. Esine emshek túsip ketken jas baladaı, enesine ıegin súıeı tynyshtyqqa máz bop júrelep jatqan jas qozy kenet ornynan ushyp túregelip, quıryǵyn qushtarlana qıpańdatyp, anasynyń shabyn túrtkileı bastaıdy. Mazasyz qozynyń mezgilsiz qajaýynan qashyp tura jónelgen saýlyq yshqyna júgirip, ekinshi jerge boı tasalaıdy; timiski qozy ony ol jerden de taýyp alady, biraq: «qoı, endi!» degendeı aldyńǵy aıaǵymen tepsinip qalǵan enesiniń ámirine boı usynǵandaı eriksiz tynyshtalyp, aldyńǵy eki kishkentaı aıaqtaryn tez búgip qozy da qaıtadan «top» etip jatyp qalady.

Tún dúnıesi tym-tyrys. Esik, túndigin jaýyp, túrýli irgesin túsirgen kıiz úılerdiń ishindegi áńgimeler de sóngen; jyltyraǵan shamdardyń álsiz qyzǵylt ottary da áldeqashan joǵalǵan. Qyrdaǵy uıalarynan sýsyndap, salqyndap qaıtýǵa kólge saıahat shekken úırektiń aýyl ústimen aýany jaryp, sýsyldaı zyrlap ushqan dybysy estiledi de alystaǵan saıyn álsirep, ol da joǵalyp ketedi. Aýa da, jer de tynyshtyqpen múlgip tur. Aınala del-sal, qybyrlaǵan qımyl da bilinbeıdi, sybyrlaǵan ún de shyqpaıdy. Osy beıbaraqat qalypty arlandyq delebesi qozyp, áldeqaıda jetektegen zeńgibaba buqa buzady, ol kenet túregelip, tóńiregindegi maldardy jaıpaı jol ashady; bul aıbatty, shúıdeli, qyrtys mańdaıly, áýkesi bir qushaq, yzǵarly pishindi tabyn qojasyna bári de japyryla jol beredi: ol óktem pysyn qarsylyqsyz júrgizedi, buzaý-torpaqtar údere josıdy; shańraq múıiz atan ógizder beıýaqyt shaıpaǵan qyzyl kózdi óshpendini kórgende oryndarynan aýyr denelerin jep-jeńil kóterip, yshqynyp ketedi. Úrpıisken ebedeısiz ógizder men alabuǵadaı kijińdegen taıynshalardyń úreıin ábden ushyrý úshin buqa topyraqty sheńgeldep ıyǵynan asyra joǵary laqtyryp jiberip, qarlyqqan daýyspen kújildep birer ret qylǵyna ókirip jiberedi de, tabynyn túgendeýge ekinshi aýylǵa jóneıdi.

Kóp ýaqyt ótken sıaqty boldy. Biraq maǵynasyz ótkizgen saǵattarǵa Hakim ókingen joq. Ne qıly oqıǵaǵa toly jan terbetken qaladaǵy qysylshań kúnderden keıin myna keń saharanyń qoınynda emin-erkin tynys alý, sonsoń taǵy da magnıtteı tartqan qalaǵa qaıta qol sozý — jas balanyń úlken bolýǵa umtylǵanyndaı, óte zańdy sıaqtandy. Ol ornynan túregelip óz aýlyna qaraı júrdi. Onyń oıyna kenet Ámir túse qaldy. «Myna kúıimdi meniń Ámir kórse...» Bireý estip qalatyndaı, ol ózinen-ózi dybysyn shyǵarmaı sol qolymen aýzyn basyp, kúlip bara jatty. «Ersi jaı... Biraq bul da ómir. Qalada klýb, qyrda aqsúıek oıyny, jasyl qıyqty úıdiń bıik basqyshy, qyrda qotan sheti...» — dedi Hakim kúbirlep.

ALTYNSHY TARAÝ

1

Qashaǵan qara bıe ádetinshe búgin taǵy qashyp, jeliniń basyna jolamady. Jıren baıtalmen sońyna túsken Jumaıǵa ol qaıyrý bermeı, qyrǵa qaraı shyǵyp ketti: enesine arqa tańyp elirgen qulyny maıda shashaqty, kishkene quıryǵyn tigip alyp, qara bıeniń aldynda arqan boıy quldyrap ketip bara jatty; qanshama tebinip, úzdiksiz qamshylap umtylsa da balanyń mingen baıtaly bıege jetip qaıtarar shamasy joq, jaıylyp qalǵan, aıaqtaryn darbaqtaı tastap, barǵan saıyn qashaǵannan alshaqtap qalyp barady.

— Bas, qamshyny, bas! Áı, áttegen-aı, ózin bir qýyp jetip jondar ma edi! Qap, myna qorlyqty-aı! Byltyr da osy istegeni... Bıyl qoıar ma dep edik, qoıý qaıda, jyldan jylǵa údeı túsedi ǵoı, qaratalaq tıgirdiń minezi,— dep kijindi Asan quryǵyn olaı-bulaı sermep.

— Jeli basynda turyp qashaǵandy qaıyrǵan qandaı ońaı, jolda, jonda, áne jýası bastady, qazir quryǵyna ózi keledi. Maıtalmannyń sheshesi aqyldy edi, sózben soıyldap-soıyldap alǵannan keıin basyna júgen tıse mysyqtaı bolatyn, bul da sheshesine tartqan,— dep keketti ony qasynda turǵan Qubaıra.

— Áı, Qubeke-aı, seniń osy qotyr tiliń qashan qalar eken. Men bilemin ol bıeniń syryn, qýyp jetip jondasań qashyp, jelige tyǵylady.

— Áı, bárekelde, durysyn aıttyń, biraq sony aldymen qýyp jetý kerek qoı, sodan keıin jondaısyń. Al, qýmaı turyp, jetip qaıyrmaı turyp jondar ma edi degeniń, Jalmuqan men Sarynyń aqyly sıaqty ǵoı. Sen ony esitip pe ediń, estimeseń aıtaıyn.

— Joq, estigenim joq, biraq ne ońǵan áńgime deısiń, baıaǵy qotyr tiliń taǵy birdemeni aıtýǵa qyshyp turǵan shyǵar.

— Dál seniń aıtqanyń sıaqty danyshpan aqyl... Alashaǵyn alýǵa Jalmuqan men Sarynyń úıine Jaınaq barady. Ýaqytynda alashaq alý ońaı ma? Urys basy byljyrama, úsheýi sózge keledi de, qol kótere almaǵan, jasqanshaq Jalmuqan men momyn Saryny óz úılerinde sabap-sabap Jaınaq jaıyna ketedi. Áńgimeniń eń qyzyǵy mynaý: Jaınaq ketkennen keıin aǵaıyndy ekeýi úndemeı biraz ýaqyt otyrysady. Ári-beriden keıin Sary otyryp: «Beker ettik, aǵa, á»— deıdi. Jalmuqan: «Neni beker ettik»,— dep surasa, Sary: «Áttegen-aı, beker ettik, aldymen ony baılap alý kerek edi, sonda taıaq jemes edik!» —depti. «Saryjan-aý, osy aqylyńdy taıaq jemeı turyp nege aıtpadyń maǵan» — deıtin kórinedi ǵoı aǵasy. Áli kelgen kisi baılatar ma tiride, túsindiń be? Myna seniń aqylyń da tap sol Sarynyń aqylyndaı.

— Ana, Qalekeńniń ózi shyqty,— dedi Asan kók atqa minip, qolyna quryqtyń synyǵyn alyp shyqqan ýchıteldi kórsetip.

— Bar, sen toqtat ta, kók atqa minip óziń qaıyryp kel bıeni. Úlken kisige bıe qýý uıat bolar,— dedi Qubaıra Asanǵa.

Talaı taıaq jep, zapys bolyp qalǵan qara bıe arshyndaı shoqytyp, qasqyr tekirekpen-aq jaqyndap qalǵan at pen soıyldy kórgesin jylqyǵa qaraı qashyp, jelige tyǵyldy da, urmaı-soqpaı-aq dir-dir etip qolǵa turdy. Qubaıra onyń quryq salyp qulynyn ustap, qulaqtap júrip jelige baılady da, bıeniń ózine óre saldy.

Jurtty dúrliktirip, jarty saǵat áýre etken bıe baılanyp, jeliniń basynan erkekter úıge qaraı aıańdady. Bıe qýyp, quryq salyp, qulyn baılap «eńbek etken» Qubaıra, Asandar kúndegi ádetinshe qymyz ishýge ýchıteldikine kirdi.

Mákkanyń sapyryp quıǵan sary qymyzynan bir-bir tostaǵannan kóterip te tastady. Qymyzǵa malynǵan jıren murtyn ernimen soryp, tostaǵandy qaıtadan keri ysyra berdi de Asan:

— Úı syrtynda bireý attan túsip jatyr bilem,— dep týyrlyqtyń etegin túrip jiberip, syǵalaı qaldy. Biraq Asan aıyra qarap, kelgenderdiń kim ekenin otyrǵandarǵa málim ete almady. Ol tek: Jol bilem, sonyń shekpeni sıaqty... Aldyńǵy shınel kıgender tanys emes, solardyń qabatynda artqysy...— deı bergende, syrttaǵylar aıaqtaryn dúbirlete basyp, esikten kire bastady. Olardyń dúrs-dúrs etip attan túsip, qas pen kózdiń arasyndaı qysqa mezette esikti de ashyp úlgirgenine qaraǵanda, ózderi baılamaı at tizginin qasyndaǵy bir adamǵa ustata salǵan sıaqty jáne ekpindete sýyt júrgen jandarǵa usaıdy. Aldyńǵy ekeýi ásker kıimdi, qylysh-myltyq asynǵan, jalpaq sary beldikterinde nagandary men oqshantaılary da bar kórindi. Ýchıteldiń úlken úıiniń keń kıiz esigi delegeılene kóterildi de, bular myltyǵyn asynǵan kúıi mańdaıshaǵa da, jaqtaýǵa da ilikpesten tabaldyryqtan attap ótip ketti. Aldyńǵysy aıaǵyn tarpań basyp «zyras» dep úıdegilerdi aıran kózderimen súze qarady, ol qazan jaqtaǵy qymyz quıyp otyrǵan Mákkadan joǵaryraq jaıýly qyzyl kenep dastarhannyń shetinde jastyqqa bir shyntaqtaı qısaıyp otyrǵan etik-shalbarly, keń aq kıtel kıgen, jazyq mańdaıly, jyly júzdi, kelbetti ýchıteldi kórdi de, tabaldyryqtan eki-úsh adym ilgeri attaǵan kúıi tura qaldy, bir sóz aıtýǵa oqtalǵandaı boldy, biraq sózi kómeıinde turyp qalǵandaı jutqynshaǵy ǵana qımyldap ótti, sol qolymen shámbil betindegi suıyqtaý bitken sary murtyn sıpaı tústi. Onyń artynda kele jatqan irileý qara jigit te aýzy jybyr etip, aıran kóz shámbil sarynyń ıyǵynan boılap, ýchıtelge kózderin qadaı qaldy. «Osy ekeýi úshin de, ózim úshin de myna men sálem beretin» degendeı Jol starshına tabaldyryqtan aıaǵyn kere attap, kóterińki daýyspen:

— Assalaýmaǵalaıkúm?— dedi.

Onyń jiberip qalǵan esiginiń oımyshty qarǵashasy jaqtaýǵa sart ete tústi.

Dastarhannyń oń jaq shetinde ýchıtelge qarsy otyrǵan Asan ornynan ushyp túregelip, úıdiń oń jaǵyna qaraı shegine berdi de, Qubaıra eńbekteı yǵysyp kelgenderge jol berip, tór jaqty bosatty.

— Baǵalaıkúm assalam,— dedi Qalen salmaqpen.— Joǵary shyǵyńyz!

Óziniń sabyrly qalpymen asyqpaı qarap, kelgenderdiń qandaı jandar ekenin aıyra baıqady da, ol qısaıǵan jastyǵyn áregirek syryp qoıyp, ornynan turyp otyrdy. Úı ıesiniń kelbeti, túri, ózgelerden bólek, saltanatty jaıy bul kelgen qarýly jandarǵa jýasyta áser etti, olar ekpindi basyp, óktem enip keletin ádetterinen jańylyp, ańtarylyp qaldy. Ýchıteldiń pysy basqany sonshalyq, birer mınýttaı olar já ilgeri júrip tórge aspaı, já solǵa burylyp úıdiń oń jaǵynan oryn almaı, sol turǵan jerinde qalyp qoıdy. Bulardyń dandaısyp kelip, jasyp qalǵan múshkil halin Qalen de sezgen bolatyn. Ol ishinen fılosofıalyq pikirge keldi; «Jáı júrgende shóbin shaýyp, eginin oryp, malyn jaıǵap júretin qarapaıym sharýanyń balalary. Óz qalpynda júrse qandaı áp-ásem bolar edi. Qarý ustap, forma kıgenge tanaýlarynyń jelpildep, ıyqtarynyń sirese qalǵanyn qarashy! Tabıǵı qalpynan aırylsa adam ersi kórinedi. Eń bolmasa myltyǵyn durys ilseıshi-aý, qylyshpen ekeýi aıqysh kelmeı biryńǵaı ilingen. Belbeýiniń doǵasy da bir búıirine qaraı ketken. Oı, sorly-aı, etiginiń qonshynan shulǵaýynyń ushy kórinip tur»— dep oılap shámbil sarynyń aıaǵyna qarap edi, anaý muny sezgendeı typyrshyp, Mákkaǵa bir kezek qarap, tynyshsyzdana bastady.

— Joǵary shyǵyńyz,— dedi Qalen taǵy da,— starshına, sapar oń bolsyn!

– Qyzyl úıden kelgen myrzalar, jigit alý, at jınaý babynda, bizdiń jetinshi aýylǵa shyqqan eken,— dedi Jol starshına, kelgenderdi tanystyra, tórge shyqsyn degendeı raı bildirip.

— Kórip turmyn. Joǵary shyǵyńdar, jigitter. İm-im... syrtta taǵy bireý bar ma? — dep Qalen syrt jaqqa qulaǵyn tikti.

— Bar, ol Jaǵalbaı ǵoı... Aqsaqaldardyń maqul desip tizimine kirgizgen jigitteriniń biri...

Shámbil sary aqyryndap ıyǵynan vıntovkasyn aldy da, ebedeısizdeý attap oń jaqqa qaraı jyljyǵan Qubaıra men dastarhannyń arasynan ótip, tór aldyndaǵy ústine teń, kıiz, kórpe, jastyq jınalǵan júk aǵashqa súıedi; belindegi qylyshyn qynabynyń orta belinen ustap yńǵaılap keri qaraı ysyrdy, tóselgen dastarhannan edáýir keıinirek maldas quryp otyra bastady. Aldyńǵy sarydan edáýir aǵa, irirek kelgen qara da onyń istegenin istep, ıyǵynan myltyǵyn alyp, biraq «joǵary shyq, joǵary shyq» — degen Qubaıranyń yzbaıly sózine qaramaı:

— Bizge osy jer de bolady,— dep, Asan men ekeýiniń ortasyna otyrdy. Birneshe mınýt úı ishi typ-tynysh bola qaldy, birin-biri kútkendeı únsiz otyrysty. Azdan keıin Qubaıra:

— Starshına, úı ishiń aman ba, aýyl jaqtaryń tynyshtyq pa, myna jerge kel,— dep Jolǵa ózinen joǵary oryn kórsetti.

— Shúkir, amanshylyq, Asan, sen de aman ba? Mákka aman ba? Aman turasyńdar ma? Qaleke, qalaı, qonys jaıly bolsyn! Jaılaýǵa jaqynda ǵana kóshti dep estip edim. Bıe baılap, qymyz ashytyp ta qoıǵansyńdar ma?!— dep Jol shubyrta sóılep, úı ıesimen jaı surasa bastady.

— Shúkir, óz úı ishińiz de aman ba? Baqtylynyń deni saý ma?— dedi Mákka, qymyzyn sapyryp otyryp.

— Shúkir, shúkir.

— Qymyzdy men sapyraıyn, sen shaı qaınat,— dedi de Qalen áıeline, — as-sý ishýge ýaqyttaryńyz bar shyǵar?— dep surady qonaqtardan úı ıesi. «Myna ospadarsyzdar asqa qaramaımyz dep qoıar» — degen oımen Jol shapshańdap:

— Tez bolsa, zıany joq, jazdyń kúni uzaq, qudaıǵa shúkir,— dedi qazan jaqtaǵy kereýetten tómenirek kebejeniń ústińgi jaǵyndaǵy kerege basyna ilip qoıǵan tuzdaǵan semiz qoı etine qarap. Jáne ol, «Myna kebejeniń ishi de qur emes shyǵar» degendeı oımyshty kebejege jińishke quıryqty, jypylyq kózderin qadaı tústi.

— Joq, joq, rahmet, biz júretin kisimiz. Jumys qaýyrt. Qymyz aýyz tısek bolǵany. Bul úıge burǵan myna starshına,— dep asqa qaramaıtyndaryn aıtty da, shámbil sary Jolǵa ejireıe qarap: — Sen, starshına, «kún uzaq» degendi qoı. At dep at, jigit dep jigit, aqsha dep aqsha jınaǵan joqsyń! Men seni...— dep ákireńdep qoıa berdi.

Basynda jasyp, momyn otyrǵan myna sarynyń boıy úırengen saıyn starshınaǵa jekire bastaǵanyna úıdegiler ań-tań bop «myna jamanyń qaıtedi?» degendeı bir-birine mán bere qarasty. Elde adamsyp, jurtqa tamsana bılik aıtyp, sózge deste bermeıtin starshınanyń ákireńdegen saryǵa baǵynyshty túrde bas ıip qalǵanyna Qubaıra aqyryn ǵana myrs etip kúlip jiberdi de; «Qarashy, qarashy, quıryǵyn qysqan ıtteı jymsıýyn»,— dep sybyr ete qaldy Asanǵa, irge jaqqa sińbirgen bolyp, qos barmaǵymen murnyn tyńq-tyńq etkizip...

Biraq Jol starshına sarydan sonshama ımenip jimsıgen joq-ty, ol: «Myna ospadarsyzdyń aýyzǵa túsip turǵan semiz et pen sur qazydan qaqqany-aı»,— dep qynjylyp edi. Ol murnyna pisken qazynyń burqyraǵan jaıly qońyr ıisi kelgendeı kózderi qyshqyl shyraı berdi. Ýchıtel ishinen taǵy da: «Tabıǵı qalpynan aırylsa, adam ersi kórinedi», — dep oılady. Sóıtti de qymyzdy jıi-jıi sapyryp jiberip, áıeliniń ákelip bergen tostaǵandaryna toltyra-toltyra quıdy da, sońǵy kelgen úsheýine qymyz usyndy.

— Káne, berirek otyryńyz, kún ystyq, qymyz ishińiz, shóldegen shyǵarsyz,— dedi.

Úlken-úlken sary tostaǵandarǵa toltyryp bergen qymyzdy úsheýi de dem almastan iship saldy; ýchıtel tostaǵandaryn qaıtadan toltyryp qoıdy.

— Kóp ýaqyt boldy ma bul qyzmetke kirgenderińizge?— dep surady ýchıtel,— qaı jerdiki edińizder?

— Kóktemnen beri osy laýazymdamyn. Buǵanaımyz,— dedi sary murt, birden eki keýdesin kótere, sózin baptaı sóılep.

— Famılıeńiz kim? Men bir jerde sizdi kórgen sıaqtymyn. Jympıtyda turasyz ǵoı shamasy?

— Byltyr bazarnaı bolǵanmyn. Maımaqtyń balasymyn. Atym Sársen.

— İm-m...— dedi Qalen,— bilemin. Bazarnaı emes, bazarnaı úsh jyl udaıymen Shymyr boldy ǵoı. Anaý, álgi sonyń qasynda júretin jigit edim deseıshi,— dedi Qalen.

Maımaqov úndemeı qaldy. Ol jalma-jan qymyzdy iship bitirýge tyrysty. Óziniń kim ekenin jaqsy biletin, jurt tegis kádirleıtin myna bilimdi ýchıtel oǵan unamaı qalǵan sıaqty. Munyń aldynda basqalarǵa kórsetetin «ákimdik» te, asyra aıtatyn «maqtan» sózder de paıdaǵa asar emes.

— Bul jerdegi bitiretin isti bitir, káne júreıik,— dep Maımaqov Jolǵa túregel dep ıegin meńzedi.

Jol amalsyz ornynan turyp:

— Qaleke, myna azamattar meshit túbindegi aýylǵa bara jatyr, odan ári taýǵa aspaqshymyz. Úsh kún ishinde turbaǵa salynǵan salyq daıyn bolsyn deıdi. Biz qaıtyp oralǵansha sony rettetip qoıarsyz. Jáne álgi jigit máselesi. Baınazardyń Jaǵalbaıyn alyp kele jatyrmyz, jáı-mániske túsingennen keıin ol ózi baramyn dep erip keledi. Al, myna qajynyń týysqany Kárimǵalıdy laıqattap edik, sony siz qajyǵa qulaq qaǵys etersiz,— dedi.

Qalen az oılanyp otyrdy da, qysqa jaýap qaıyrdy:

— Men óz basym salyq tólemeımin. Selskıı ýchıteldiń alym tartpaıtynyn ózderińiz bilýge tıissiz. Sonsyn, meniń jumysym halyq aǵartý isi ǵana. Aýylnaıdyń janyna erip, el aralap salǵyrt jınasatyn jastan men asyp ta kettim jáne bul eriksiz salynǵan alymdy men qoldamaımyn da. Bastaǵan ekensizder mundaı abyroısyz isti, aıaqtańdar ózderiń. Al qajyǵa kisi salatyn eshnárse joq, óz isin ol ózi jaqsy biletin adam,— dedi.

Baǵanadan áńgimeni tyńdap qana otyrǵan, sheshilip áńgimelesýge myna ákimderden ımengendeı, sabyrmen nasybaı ıiskegen Qades sózge kirise ketti.

— Jol, sen óziń bala ekensiń ǵoı,— dedi qatarynda otyrǵan Qubaıraǵa kóz qysqan sıaqty bir shyraı bildirip. Qubaıra tamaǵyn kenedi.— Óziń bilesiń, biz momaqan sharýamyz, myna sıaqty óziń ertip kelgen hákimderdi qurmetpen syılap, mereıin ústem etip, qoshemetpen attandyrsaq bizge onan artyq ne kerek. Úsh kún áńgime etip, jaqsylardyń aýzynan shyqqan lebizin jurtqa jaıyp júremiz. Ana Áresh qyzyl ógizin, myna Qubekeń ala qunajynyn bazarǵa aparýǵa áldeqashan yńǵaılap qoıdy. Men de alty-jeti jandyq aparyp satsam ba dep otyrmyn. Húkimetten aıaıtyn eshnársemiz joq, malymyzdy satamyz da beremiz kerek degen salyǵyn. Osy bazardan qalmaı baryp qaıtalyq, sen bizge álgi qaǵazyńdy berip qoıshy, móriń ózińde me edi?

Qubaıra onyń sózin qostaı kele, biraq aıaǵyn eki ushty sózge aınaldyryp jiberdi.

— Ras, bazarǵa júrýge daıyndalyp otyrmyz, malǵa qaǵaz alamyz da júremiz. Úırektikólden kelgen adamdar aıtyp otyr: qalaǵa atpen barý qaýip, surap jatpaıdy, atyńdy aýdaryp alady da, qolyńa «aty áskerge alyndy» dep qaǵaz beredi deıdi. Atty alǵannan keıin ol qaǵazdyń qansha keregi bar sharýaǵa? Máselen, myna sen, meniń bórkimdi basyńa kıip alyp «má, myna qaǵazdy al, bórkińdi men aldym»— deseń, seniń ol qaǵazyń maǵan bórik bolar ma edi? Qalaı bolǵan kúnde de qyzyq áńgimeler shyǵyp jatyr. Atpen barsaq, sonda bizge salyq bir at, bir sıyr tura ma?— dedi.

Jol úndemeı qaldy. Qarýly salyqshylar da jaýap bermedi.

— Arǵy bettegi ana Qaıqań qalaı etedi bul salyqty? Álde qara bıesin satyp tóleı me? Satam dep alyp barǵanda bıesin aqsha bermeı tekke alyp ketýi de neǵaıbyl eken,— dep basyn shaıqady Asan.

— Qaıqańnyń ózi hál ústinde jatyr. Onyń balasyn qyzyl úıge «jigitke jazsa», salyqqa qara bıesin alsa — sonda munyń aty ne boldy?— dep Áresh narazy pishinmen Jolǵa qarady. Biraq buǵan eshkim jaýap qaıtarmady.

— Dúnıede salyq salmaıtyn úkimet bar ma eken?— dep Asan ishtegi armanyn aıtyp saldy.

Maımaqov atyna tez minip aldy da:

— Búrsigúni bári de daıyn bolmasa menen jaqsylyq kútpe,— dep qamshysyn úıirdi.

2

Shalqaq týǵan aıdy kórgen kárıeler: «Bul aı aqyryna tańdaılaryn qaǵysqan edi, aqyry solaı bolyp shyqty, aıdyń aqyryna deıin tamyljyǵan ystyq boldy.

Orazanyń aıaq kezinde sarsha tamyz da kelip jetti. Kún tóbeden aýmastan uzaq turyp alatyn mezgil keldi. Aspan aqshyl tartyp, munarta túsedi, cap shytyr qýaryp joǵalyp, ebelek ushyp bitti, betege bozaryp, qara jýsandar aq býryl tartty. Aýyl ústi shańytyp tozań býaldyryna orandy; shóp-shar úgindi men jún-qoqyrdy úıire jınap, shıyrshyq atyp, dalanyń naıza quıyny ushyn kókke qadap shanshylyp turyp alatyn boldy. Sáske bolmaı-aq qomdary jardaı bolǵan atandar, eki órkeshi baladaı jas ingender men bota-taılaqtar bastarymen shybynnan shulǵı qorǵanyp kúl basyna, shańdaqty taqyrǵa shubyrady. Úlkenderi jastaryn nazdana qarpyp jiberip kók býryl kúldi burq etkizip oshaqtyń naq basyna talasa shógedi; kebejedeı búıirlerin teńkıte, uzyn aıaqtaryn sereıte sozyp, kólbep jatyp alady; aýnap biraz ýaqyt búıirlerin yssy kúl-topyraqqa úıkelegennen keıin bastaryn qaıtadan kóterip, qaıtadan kólbeı túsedi.

Jeliniń basy qos-qostan aıqasqan, besten-onnan top-top bolyp úıezdegen jylqy; bógelekten quıryǵymen qorǵanyp, aıaqtarymen shaptaryn sart-surt soqqan bıeler; uzyn jeliniń eki beti órilip baılaýly qalpynda saýyrlarynyń kóbegen júni qýqyl tartqan qulyndar, bastary shań-shań bolyp olar da kólbep jatyp alady, ústińgi shekeleri men tompaıǵan búıirlerin kúnniń ystyq kózi kúıdire qyzdyrady. Qoılar da qora-qora ıirilgen kúıi bastaryn tómen tyǵyp teńselip tur, beıne bir úlken órege tyǵyz tizgen qurt sıaqty. Dalada bıe saýyp kónekterin kóterip kele jatqan qadaý-qadaý qatyndar men qulyn basyn ustaǵan biren-saran erkekterden bóten tiri jan joq, bári úıdi-úıinde aýyzdary berik, kóleńkeden qyl eli bastaryn shyǵarmastan, jerge qur alasha tósetip, sonyń ústinde kóıleksheń kólbeıtin boldy.

Júnis qajy úıdiń etek kıizderin túrgizip, ishinen túndik, esikti tas qylyp búrkenip, ózennen jas quraq orǵyzyp ákelip, úıdiń qaq ortasyna qalyń etip tósetip, sonyń ústinde jalań ish kıimdi, kóıleksheń, aq jastyqty shyntaqtaı, qyrynan jatyr. Dóńgelek kelgen tyǵyz etti denesin, tolyq qarnyn tompıǵan jup-jumyr jumsaq qoldarymen sıpap qoıyp, qarasynan aǵy basym uzyn aq býryl saqalyn salalap ákelip, ushyn aýzyna salyp qoıady. Úı ishine salqyn lep bergen sýly quraqtyń ústi janǵa jaıly rahat jaı, tystaǵy tamyljyǵan kúnniń sharpyp turǵan ystyǵyn denege darytatyn emes.

Onyń qyryq kún shildede isteıtin ejelgi amaly osy, jas quraq orǵyzyp, sony tósep jatyp, berekeni ketiretin ystyqty kúnbe-kún osylaı uzatyp salatyn-dy. Balasy Nurym men óziniń týǵan inisi Bekeıdiń kúnine eki ret quraq oryp ákelýi beıne paryzy sıaqty. Sýy sarqylyp kebe bastaǵan quraqty kúndiz de únemi baılaýly turatyn úlken tor attyń aldyna salady. Dalanyń shybynymen qýqyl shóbinen kóri tor atqa da kóleńkede turyp, kútir-kútir jeıtin quraqtyń salaly, dándi aıyl japyraǵy juǵymdy, ol ómirde tobylǵy tory óńin bergen emes, saýyry dóp-dóńgelek, jony jumyr, serke sandy at, jekse delbeni bosattyrmaıdy, minse tizgindi tejettirip otyrady.

Qajy maqtanshaq emes, biraq «qajeke, durys aıtasyz!»— dep basqalardyń sózin maquldap qostaǵanyn, aıtqanyn «lábbáı» — dep tik turyp tyńdap, eki etpeı oryndaǵanyn jaqsy kóredi, tipti ózin azdap maqtap qoıǵandy da jek kórmeıdi. Júnis jańa ǵana tósegen sap-salqyn kók quraqtyń ústinde saqalyn salalap, kólbep jatyp áldene oılardyń birinen soń biri kelip shubaǵan tizbekterin salmaqtaıdy. Onyń oıy jetpeıtin nárseler kóp. Ásirese úsh balasynyń qandaı bolyp shyǵatyny, oǵan aıqyn emes, kóz aldyna óte belgisiz sıpatta elesteıdi. «Qalen sıaqty kóp biletin ǵalym, ýchıtel bolsa?.. Ana Bákeń sıaqty advokat bolsa?!. Biraq balalardy alysqa Peterbýrga, Orynborǵa jiberip oqytýǵa qazir jol jabyq... Orys ózdi-ózi qyrqysyp jatyr. Myna Qyzyl úı úkimeti balany qalaı oqytý kerek degen másháláni oılaǵan da joq!..— dep basyn shaıqaıdy ol. — «bular ýálaıat qura almaıdy» degen, túbi Qalenniń aıtqany keledi» dep oılady ol.

— Qalenniń aqyly aqyl!— dep qorytady ol oıyn estirtip.

— Ol qandaı aqyl?— dep surady qazan jaqta jip shıratyp otyrgan Balym.

— Jáı, ánsheıin áńgime,— deıdi qajy oıyn baıqamaı áshkerelep alǵanyna rıza bolmaǵan pishinmen.

Kempir jip shıratyp boldy da:

— Ádiljan, mynany sabaqtap bershi, kóziń kóredi ǵoı,— dedi, jylqynyń quıryq qylynan sanyna salyp yjdaǵatty túrde qarmaq baýyn esip otyrǵan balaǵa qolyn sozyp.

Bala sheshesiniń osyndaı ámanda «jumys» istep jatqanda bólip jiberetin minezine rıza bolmaı qabaǵyn tyrjıtyp, amalsyz ornynan turdy da, onyń qasyna kelip, ınesin sabaqtap berdi.

— Balaǵyńdy órim-órim etkenshe, túrip júrseń bolmaı ma? Jurttyń sendeı balasy kıimin kútip kıedi, jyrtpaıdy. Shesh dambalyńdy, balaǵyn kóktep bereıin,— dedi ol balasyna aqyl aıta sóılep, biraq zársiz, analyq qamqorlyq únmen.

— Qoıshy, mama,— dedi bala aýzyn burtıtyp.

— Qoıshysy nesi? Órim-órim bolyp júrmeksiń be?.. Ákel beri, shesh!

— Jalań but qalaı otyramyn?

— Eshteme etpeıdi, jamyl ana Álibektiń beshbetin...

Bala oń balaǵy sanyna deıin aırylǵan jáne tizesi de ydyrap ketken kónetoz qyzyl dambalyn sheshe salyp, doldanyp, sheshesine laqtyryp jiberdi.

— Aqyryn, kók tomyryq! Sútke túsirip jibere jazdaǵanyn qarashy, bálekettiń?!— dep kempir qazanǵa qaraı asyp baryp jerge túsken dambaldy alyp, balaǵa zekı sóıledi.

Bala qońyrqaı sopaqsha beti kúreńdengen kúıi, qasaqana ımenbesten abyroıyn ashyp otyryp aldy da, eriksiz úzilgen jumysyna qaıta kiristi, uzyn qara qyldy jalańash jińishke sanyna salyp, qushyrlana ysqylap ese bastady.

Áıeli men kishi balasynyń eki arasyndaǵy bul sıaqty shaǵyn ǵana, biraq jıi ushyraıtyn shekisti kóldeneńnen kórip tyńdap jatqan qajy ári kej, ári sotqar balaǵa bul joly jekirmedi, oǵan tek kóziniń alasymen qarap:

— Sen attyń quıryǵyn julyp júrsiń be? Qolyńdaǵy uzyn qyldy qaıdan aldyń?— dep surap edi. Bala:

— Bizdiń attyń quıryǵy emes, keshe Súleımen kelgende sonyń baılaýly turǵan bıesiniń quıryǵynan kórsetpeı julyp aldym,— dedi susty, qatal ákesinen de ımenbeı bezere jaýap berip.

Ákesiniń esine bul balasynyń munan birneshe jyl buryn istegen qylyqtary tústi. Ol ashýlanǵanda óz degeni bolmasa, aıtqanǵa da kónbeıtin, urǵannan da qorqyp qaımyqpaıtyn, bermen otyr dese, ol eregesip ármen otyratyn, «shalqańnan jyǵylma, mıyńa zaqym keledi» dese onan ári shalqalap qulaıtyn-dy. Bir kúni bul ádetinen ony bezdirý úshin ádeıilep, ashýlanǵan kezde arjaǵyna bir tegesh byrshyǵan ashshy aırandy qoıa salyp, úı ishiniń bireýi:

— Ádilbek, sen baıqa, arjaǵyńda aıran tur, qulasań tógesiń!— degen-di.

Bala eregesip aıranǵa shalqasynan qulaǵan. Sol minezi áli qalǵan joq, esi kirgen saıyn onan da údeı tústi. Mine sol sýret kóz aldyna keldi de balaǵa da, áıelge de kórsetpeı murtynyń astynan kúlip jiberdi. Qazir ol «úsh bala qandaı adam bolyp shyǵar eken?» — degen, ári aıqyn túrde kóz aldyna kelmeıtin buldyr da, biraq qyzǵylyqty qıal elestetetin ári júırik ilki oıyna qaıta oraldy. «Hakim aqyldy, minezi aýyr, baısaldy: Álibek óte zırek, biraq ushqalaq minezdi, al mynaý — tobjar, ótti... túbi bir jaǵyn jaryp shyǵatyn osy bolady. Úsheýi de... marqum ákemniń aıtqany bar edi. «Jasyńda órtenip kete jazdadyń — ólimnen qaldyń, seniń ómiriń uzaq bolady, degenińe jetesiń» dep. Yras-aq, dáýlet te boldy, áli de bar, shúkir. Jurt qatar Baıtollaǵa bardym, abyroı bar, ataq ta. Balalarym ósip adam bolyp keledi. Bunyń úsheýi de ólimnen qaldy: Hakim sýǵa ketken jerinen essiz-tússiz shyǵarylyp, bir ólimnen qaldy. Myna eki jamandy anaý kúni býra óltirip qoıa jazdady. Bálkim bulardyń ómiri uzyn, úlken ataq, baqqa ıe bolar...» — dep túıdi ol túıdek-túıdek oılaryn, este qalǵan kóne sýretterdi beıneleı kelip. Qanshama oılasa da kári qajynyń oıy Baqytjan advokat pen Qalen ýchıtelge soǵa beredi. Bul ekeýi de úlgi bolarlyq jastar, «osylardaı bolsaq» dep arman eterlik jandar. Bul eki adamnyń qajy ekeýin de jaqsy kóredi. Olardyń aqyldylyǵyna, bilimdiligine pirindeı senedi. Hakimdi basynda orys mektebine berýdiń kerektigin Qalen aıtqan bolatyn, ol qajyǵa balanyń baǵy bilimmen ashylatynyn dáleldegen; aqyldy, parasatty, paıdasyn jaqsy biletin, dúnıeniń tetigine jaqsy túsinetin Júniske ol óner-bilimniń artyqshylyǵyn kózge battıta kórsetip dáleldegen bolatyn. Ol qajyǵa ómirdiń tap ózinen alyp:

— Bizdiń qazaq qoıdyń júninen qap toqıdy, oǵan kerek jipti áıelder birneshe kún ıiredi, onan keıin toqýyna ermek ústinde áldeneshe kún ýaqyty ótedi, sondaǵy istep shyǵarǵany mynaý,— dep ol shóp shabatyn mashınanyń otyrǵyshyna tórt búktep salǵan ala qapty kórsetken.— Al, mashınamen ıirip, mashınamen birneshe saǵattyń ishinde toqyǵan fabrıka shyǵarǵan zat mynaý, meniń ústimdegi sherstshalbar. Bolmasa myna mashınany ala qoıyńyz: shalǵymen on jigittiń úsh kún shabatyn jerin, bul bir kúnge jetkizbeıdi, qıyp beredi. Mine osynyń bári bilimniń, ǵylymnyń isi. Oqyǵan jastar osynyń bárin ózderi istep, ózderi shyǵaratyn bolady,— degen-di.

Munan basqa da Qalenmen talaı nárselerdi áńgime etti. Onyń aıtqanynyń bári paıdaly, bári aqyl boldy. Ol balasyn orys mektebine, Qalenniń óz qolyna aparyp berdi. Munan keıin eki jyl ótken soń ol pishen shabatyn mashıne de satyp alǵan-dy. Sonan beri Qalen jaz elge kelgen saıyn onymen jıi kezdesip, kóp áńgimelesetin boldy, ekeýiniń arasynda sózben aıtyp bolmastaı jaqyndyq paıda boldy. Sharýashylyq, tirshilik jóninde de úzbeı aqyl suraıtyn boldy. Ýchıtel de bul bedeldi bir betkeı bolsa da, aqyldy, juǵymdy adammen qurmetti, syıly túrde jaqyndasty, tipti jaqyndyǵy kórshilikten, aǵaıyndyqtan kóri dostyq túrge aınaldy. Byltyr qaladaǵy qyzmetin tastap, elge kelip, endi elden mektep ashyp, bala oqytam degen pikirin aıtqanda, Júnis oǵan kún buryn sheship-piship qoıǵandaı, onyń nıetiniń shyn, adal nıet ekendigin qoldap, sóz aıtpastan:

— Mine, eki balamnyń ekeýin de seniń qolyńa berdim, eń bolmasa qajyǵa barsa da óz jolyn ózi taýyp baratyn bolar,— degen edi.

Qajy kóshteı shubaǵan kóp oılaryn taýsyp úlgirmesten qatty entigip úıge Álibek júgirip kirdi. Ol kópke sheıin býlyǵyp sóıleı almaı zorǵa degende:

— Ke-k-e-e-e-k-i saldat-a-ǵ-e-kem-niń to-ry-a-t-yn...— dedi, arǵy jaǵyn aıta almady.

Qatty qobaljyp, eki kózine jas tolyp, Álibek qylǵynǵan adamsha otyryp qaldy. Býra qýǵannan keıin bir jeti sóıleı almaı, ol sońǵy kezde ǵana eki sózdiń basyn qurap áńgimelesýge jarap qalyp edi. Qazir sóziniń basyn bastady da, aıaǵyna deıin oıyn tutas aıtyp shyǵýǵa áli kelmedi. Biraq keshikpeı basynan qan aǵyp, betin jýyp ketken, ústindegi kóılegi órim-órim bolyp Bekeıdiń ózi keldi. Oǵan ilese Toıash kirdi.

— Áji aǵa, mynaý starshynyń piristaptan jaman, qasynda eki soldat bar. Qalenniń aýylynan shyǵa shaýyp, sý jaǵasynda myna Bekeńe kılikkeni. Qamshy tımegen jeri joq, bul el me, jaý ma? Tory atty alyp ketti. Bul ne boldy? Bul ne isteımiz?— dep Toıash jatqan qajynyń oıqastap ol jaǵyna bir, bul jaǵyna bir shyqty. Qajy ornynan turyp, sileıip turǵan inisine qabaǵyn túıe qarady. Buryn da kóp sóılemeıtin Bekeı qajynyń aldynda myna sıaqty buryn bastan keshpegen oqıǵany ne dep aıtýǵa bilmeı, melshıip, úndemeı tur.

— Ne dep tursyńdar ózderiń? Kim alǵan atty, ne dep alady atty? Qaıdan shyqqan jaý?— dedi Júnis túnergen pishinmen bastyrmalata sóılep.

— Qasynda Jol bar,— dep Bekeı kúńk ete tústi.

— Kimniń qasynda?

— Soldattardyń. Bireýi qazaq-aý deımin, zaýzadymnan túsip, qazaqsha boqtady...

— Qol qatpadyń ba?— dedi Júnis inisine tónip,— jastyǵyńdy ala ólseıshi kóringennen sóz estip, súmireıip atsyz qaıtqansha.

— Qolda qamshym joq edi, tusaýmen basqa bir tartyp jiberip edim, ekinshisi qoldap ketti, ekeýlep attan aýdaryp tastady...— dedi Bekeı.

Bekeıdiń myna túrine daýys salýǵa qajydan ǵana seskenip shaq turǵan Balym:

— Bas, kóziń aman ba, taǵy ne bále kezdestirdiń, jasaǵan?! Kelin, qaıdasyń?! Kelin, qaıdasyń?! Jýyndyrsaıshy, Shyraqty. Bul ne degen sumdyq! Tapa-tal túste adam sabap, bul qandaı masqara?— dep zarlaı bastady.

— Shaqyr Qalendi,— dedi Júnis Toıashqa.

Jamaǵan dambalyn shapshańdap kıe salyp, soqqy jegen Bekeıdiń bir aldyna, bir artyna shyqqan Ádilbek esikke qaraı júgirdi.

— Qaıda barasyń?— dedi Júnis oǵan qatal únmen.

— Ýchıteldi shaqyryp kelýge.

— Aıta almassyń sen túsindirip.

— Kóke, aıtamyn. Kishi kókemdi soldattar sabap, atyn tartyp alyp ketipti; sizdi kókem shaqyryp jatyr deımin,— dedi Ádilbek.

Júnis úndemedi. Ákesiniń úndemegeni, maqul kórgeni ekenin Ádilbek jaqsy biletin. Ol úıden shyǵyp, Qalendikine qaraı júgire jóneldi.

3

Keıde ózara qyrqysyp, kújildesip, tipti ata-ataǵa bóline ketip, qamshylasyp ta alatyn bul bir starshın el syrtqy jaýǵa kelgende bir aýyz bola qalatyn edi. Bazarda bolsyn, úlken jıyn toıda bolsyn, jer daýy, jesir daýy áleginen týǵan shataqtarda bolsyn Barqyn jubyn jazbaı júretin, shetke kegin jibermeıtin, bir adamy basqamen sózge kelse qalǵandary ony jaqtap qoldaı ketetin.

Qalendi shaqyrtqanda Júnis eki nárseniń basyn ashqysy keldi. Biri: Bekeıdi sabap atyn tartyp alǵan basqa eldiń adamy ma, bolsa kim — osyny ashpaq. Sońǵy elý jyldyń ishinde Barqyn balasynyń eshkimnen taıaq jegenin Júnis bilmeıdi. Aýyl basyna kelip búgin qamshy úıirgen bul qaı basynǵandyq. Egerde húkimet adamy bolsa, onda olar el jaqsysymen aqyldasyp nege is istemeıdi? Buǵan Qalen ne der? Bilimdi adam, shataqqa egeske kóp bara bermeıdi. Áıtpese myna adam sabaǵyshtardyń sońynan on jigit jiberip, qarýyn tartyp alyp, arqalarynyń qyshýyn basyp berse tipti teris bolmas edi. Múmkin osynyń bári Shuǵyldyń balasynyń istetip otyrǵany shyǵar... Sońǵy pikirge Júnis qazyǵyn aınalǵan attaı orala berdi. Osynshama aýyldyń ishinen meniń atymdy kórgeni, meniń inime qamshy jumsaǵany — bir kózeýshi bar ǵoı munda. Álde sol Shuǵyldyń jaramsaǵy Joldyń isi me? Julqysýǵa jaramaıtyn Jol ma? Buǵan onyń táýekeli tura da qoımas...

Eki ushty oımen otyrǵanda belgili jumsaq daýysymen soza sálem berip ýchıtel kirip keldi.

— Úı ishiniń sáni de shamaly, onyń ústine myna quraqpen qobyratyp ábden berekesin aldym. Ana tórge qaraı kilem ústine shyǵa ber,— dedi Júnis Qalenge.

Qalendi kórgennen-aq Júnistiń ashýy da, shym shytyryq kekshil oılary da jazylyp júre berdi. Qalen onyń asqar panasy sıaqty. «Qazir aqylyn aıtady» dep oılady Júnis.

Balym kempirmen amandasyp, úı ishiniń hál-jaıyn surasty da Qalen:

— Júke, siz qozǵalmańyz, aýzy berik adamsyz ǵoı,— dedi ornynan turyp, beshbetin jamylyp, basyndaǵy taqıasyn jóndep kıgen Júniske.

«Aýzy berik adamsyz ǵoı» degen sózden Júnis ýchıteldiń óziniń aýzy ashyq eken dep uqty.

— Kempir, qymyz quı, kún ystyq... shóldegen shyǵar... Ýchıtel aýzynyń ashyq ekenin jasyra almady, biraq oraza adamdardyń aldynda qymyz iship otyrýdan bas tartty. Bergen tostaǵandy «aýyz tıip» keri qaıyryp berdi.

— Men sizdiń nege shaqyrǵanyńyzdy bilip otyrmyn, Júke,— dedi Qalen, qajyny sóıletkizbeı, áńgimeni ózi bastap,— búgin sáskede Jolmen birge bolys keńsesi jaǵynan eki adam keldi; aqsha, at, jigit salǵyrtyn jınap júrgender. Qasqyr kórgen kúshikteı úı ishinde quıryqtaryn jymqyryp otyrdy da, syrtqa shyǵyp at ústine mingennen keıin qamshy úıirip ketti. Sizdiń atyńyzdy áketken de, Bekeńe qol kótergen de solar. Tyrnadan ákim qoısań tóbeńnen qıqý ketpes, dep qıqýdyń zoryn bular áli shyǵaryńqyrar. Biraq bularǵa bet-betimen emes, biraýyzdan kóp bolyp qarsy turǵan jón. Bireý alaı, bireý bylaı demeı, bir sózde turý kerek. Men olarǵa óz basym salǵyrt tólemeımin dedim. Qades pen Qubaıra bazarǵa mal satyp kelgensin tóleımiz dep syltaýratty, Asan ádilsiz salynǵan salyq, kedeı men baı birdeı tartpaıdy degendi aıtty. Munyń bári de, árıne, olarǵa dálel emes. Menimshe qazir bazar joq, bazarǵa barýǵa múmkindik te joq, jurt bolyp osyny aıtqan jón. Al, jigit alý erikti bolsyn degenge turý kerek. Siz qalaı deısiz, Júke?

— Men qazir ana adam sabap ketkenderdi aıdatyp aldyrsam ba dep otyrmyn, osy jóninde ózińmen aqyldasaıyn dep edim.

Qalen aqyryndap qana murtyn sıpap qoıdy. Ol qajynyń betine qarady da, asa «tútep» otyrmaǵanyn baıqap, kúle sóıledi:

— Júke, siz olardy aıdatyp alýǵa da, aıdatyp jiberýge de asyqpańyz. Aıdatyp alyp, aıyzyń qanyp sóıleserlik, júzine qarap súısinerlik jandar emes. Alyp kel, shaýyp kelge ǵana jumsaıtyn, adal eńbekten qashqan bir azǵyndar kórinedi. Áńgime olardyń ústinen qaraıtyn, ana úlken ákimderde. Bóltirik ininde kórgenin isteıdi. Keshikpeı jappaı qasqyr aýlaý da bastalar-aý! Sabyr etseńiz bárin de kórersiz, qanjyǵadaǵy bóltirigin de, óńgergen bórisin de. Atyńyzǵa jań Asandy jiberdim, Jolǵa aıt: «Qajyny renjitpesin, atyn qaıtaryp jibersin»,— dedim.

Qajy jymıa tústi. Onyń ótkir kelgen kishkene kózderiniń quıryǵyndaǵy jumsaq syzyqtar qulaqtyń aldymen tómen oıysyp, jaqtyń sybdyrym saqalyn qýalaı, býryl murttyń shalǵysyna boı tasalaǵandaı boldy.

JETİNSHİ TARAÝ

1

Aýyldyń aldyńǵy jaǵynda dalanyń jazǵa salym kóktem sýlary jınalyp aǵyp ketetin uzyn saı bar-dy. Saı jazdygúni sýsyz qury, shópti bolady da, kúndiz onda qozy, buzaýlar jaıylady; keshke qaraı saıdyń jaǵasynda balalar aqsúıek oınap, túnniń bir ýaǵyna deıin asyr salyp jatady. Saıdyń jaǵasynda ár jerde shoq-shoq bolyp shı ósken. Byltyrǵy asıraq bıik shı butalarynyń túnteri kók qaýdan, qutyryp ósip kele jatqan qalyń ný. Shetkerirek qashyp shyqqan alasa, shaǵyn túpterdi qabyǵyn sydyryp, basyn qyrqyp jep, laqtar berekesin ala túsipti de, al ortadaǵy irileri arasyna kirgen adamdy tolyq jasyrarlyq; qol ustasyp, birine-biri qumarta qarap, sózden de kóri kózben túsiniskendeı, uıalshaq lebiz qatysqan Hakim men Zaǵıpany aýyl kózinen kólkeshtep tur.

Keýdesin qynaı búrgen qos etekti qyzyl kóılektiń astynan tas qylyp tańyp tastaǵan qyzdyń egiz almasy zorǵa bilinip tur, tek qana jıi-jıi tereń alǵan dem kókirekti kótere túskende balǵyn deneniń kózge ystyq sulý beınesi aıqyndala túsedi, Hakim elirtpe qıal býyna balqyǵan tájirıbesiz, burala, qolǵa kelgen jas qyzdy qatty-qatty súıdi de, bir mınýttaı qypsha belden qushaqtap turdy. Qyz rahat sharbatyna mastana qanǵandaı qımylsyz, únsiz, oń qoly jigittiń ıyǵyna oralǵan kúıi qaldy; jigittiń qushtarly qımyldaryna uıalshaq názik, kirshiksiz qyz qumarta súıip jaýap bere almady, tasqyndaǵan ishki sezim ádet bógetine tirelip qaldy, ony buzyp-jaryp kete almady. Ol tek qana adamǵa buıyǵyp panalaǵan jas qozydaı Hakimniń taldyrmashtaý bolsa da myqty ıyǵyna bas súıedi, bolar-bolmas qana aımalaǵandaı boldy. Biraq týlaǵan júrektiń qyzý qımyly men ystyq lebi ash belden joǵary syrǵyǵan jigit qolyna dúrsildegendeı estiledi, sharpyǵandaı sezildi. Úlken mahabbattyń jalyndy sózderin esittire aıtyp, ystyq lebimen sharpyta súıip ádettenbegen dalanyń sony, ári balǵyn qyzynyń ishki dúnıesi tegis kórinip, jigittiń alaqanynda turǵandaı boldy. Onyń júreginiń soǵysy, momaqan júzdegi súıý shattyǵynyń balqyǵan nury, qatty-qatty alǵan demniń ystyq lebi, súıenish izdegendeı ıyqqa aqyryn ǵana orala túsken taldyrmash qoldyń jasqanshaq qımyly — men janymmen, tánimmen tutas sendik,— dep tur edi. Muny jigit buryn da biletin, al qazir lebizsiz dáleldendi. Onyń boıyn kenet kelgen bógeýsiz qumarlyq bılep ketti. Arsyz, biraq tátti pıǵyl erikti ketire kılikti, áldeqaıda toqtaýsyz jeteledi... Saharanyń ıisti, tartymdy, mas etip eliktiretin ásem gúlin qalaı ıiskep, qalaı ýalasa da bolǵandaı-dy. Biraq áldeneden shoshynǵandaı, qyzdyń sengish qoly jigittiń bıleı erkindegen áldi qoldaryn batyl syryp, ózinen aýlaqtata bastady, osyny maquldaǵandaı shı arasy da sybyr ete qaldy... Sybdyr shyqqan jaqqa jalt qaraǵan ekeýine ári súıkimdi, ári sum ǵana pishindi sál jasaýraǵan móp-móldir kózderimen kishkene kók laq tańyrqaı kóz tikti. Ol up-usaq tisterimen qyrqyp alǵan shı basyn jınaqty túrde asyǵa qytyr-qytyr shaınap az ýaqyt qarap turdy da, «E, bildim syrlaryńdy!» degen jansha, teke ádetinshe, múıizsiz basyn shaıqaı bulǵap qoıyp, júrip ketti. Selt ete qalǵan ekeýi laqtyń «tura berińder!» degendeı beıbitshilik nıetin qatar uqqan adamsha qosyla kúlip jiberdi. Saı jaqtan salqyn samal esti, órden jyljyp maıda jel úrdi, qyzdyń shashyn jelbiretti. Jigit oqys qýanyp ketkendeı shapshań qysyp, qyzdy taǵy da qumarta súıip aldy. Ábden balqyp lázzát dúnıesine eseńgireı shomǵan qyz óte aqyryn, óte názik dybyspen:

— Siz, nege súıtesiz, oılap, piship isteısiz be muny?..— deı berip edi, taıaý jerden bir adamnyń tamaǵyn qyryp qalǵan dybysy shyqty.

— Molda bala eken ǵoı, men bul kim dep tursam...— dep aýzyn emere, qabaǵan kere sóıledi Qadısha, baıqamaǵan bolyp,— jarǵaq kelmegir myna laqtar zytyp, saıdan-saıǵa túsip, ómiri taptyrmaıdy. Kúni boıy aınalanyń bárin tegis kezip áreń tapqanym...

Qyz qysylyp qaldy, jigittiń qushaǵynan tez shyǵyp teris aınalyp ketti.

Qyzdyń kómeıinde bir sóz qalyp qoıdy, aıtylmaı qaldy. Hakim jalma-jan Zaǵıpanyń júzine jalt qarady. Kútpegen jerden kelip qalǵan áıelden uıalǵan qyzdyń bıdaı óńdi betine juqalap qyzyl shyraı júgiripti; úlken súıkimdi múláıym qara kózder ózgeshe jarqyrap, nurlanyp ketken; jıi-jıi alǵan dem ashań keýdedegi bolmashy belestengen kókirek órin tolqyta-tolqyta kóteredi de, sál ǵana jymqyrylǵan, juqa, maǵyz erinder lyqsyp kelip qalǵan sózdi ádeıi bólgendeı, áli qalpyna túspegen.

Hakim: «Saǵan ne joq edi osy jerde?» degen pishinmen ádeıi kesheýildep, másiniń qonyshyna eńkeıip balaǵyn salyp jatqan Qadıshaǵa kózin súze qarap qoıyp, qyzǵa:

— Nege bógeldiń, bul uıalatyn kisi emes, ózimizdiń jeńgeı ǵoı, aıta ber,— dedi.

Sóıtti de oıyndaǵysyn qysylmaı aıtsyn dep, qyzdan kózderin tez buryp aldy, qolyndaǵy bir tal buıdaıyqtyń bir-birlep jasyl japyraqtaryn sydyra berdi.

— Bárimizdiń de basymyzda bar, qyz kúnimizde biz de oınap kúlgenbiz... astapyralla. Olaı emes, bizdi de osyndaı jigitter, tap osy molda bala sıaqty jigitter talaı azǵyrǵan... joq-aý... azǵyrǵan joq... ıe qaraǵym, uıalma.

— Á, bildim syryńdy, men Aqańa aıtaıyn seniń qyz kúnińde oınap-kúldim degenińdi,— dep Hakim Qadıshany qaljyńdaı túsip edi. Áıel:

— Molda bala-aý, qaraǵym-aý, oınaı ber, kúle ber. Bizdi qaıtesiń, biz asarymyzdy asap, jasarymyzdy jasaǵan adamdarmyz. Zaman senderdiki,— dedi.

Biraq qyz jaýap qaıyrmady, beti bozǵyl kúreńdegen kúıi áıelge ilese laqtardy aıdasyp shı arasynan shyqty da, burylyp óz úıine qaraı ketip qaldy.

Hakim onyń sózin uǵa almaı qaldy. «Nege súıesiz, oılap, piship isteısiz be muny?»— degen sózdiń shyn maǵynasyn keıin qyzdyń ózinen ǵana bildi.

2

Sol kúnnen bastap Hakim Qalen ýchıteldikine kóbirek keletin boldy. Kóbirek emes, kúnde-kúnde, tipti keıbir kúni eki ret kirip shyǵatyn boldy. Syltaý kóbeıdi. Ol birde Qalekeńe estigen bir habaryn tezirek jetkizý úshin bardy, birde kitap surap alyp jáne ony oqyp «aparyp berýge» asyqty; birde jolshybaı soǵa ketýge týra keldi. Áıteýir ne kerek, jas jigittiń tóbesi boılaı sol úıde kórinetin boldy. Keshikpeı onyń bul úıge barǵyshtaýyn jurt ta seze bastady. Aldymen áıelder arasynda túrli-túrli ósekter quıyndaı júıtkidi. Qara sýdyń basynda kir jýyp jatqan abysyndy Máýim men Qadısha kirlerin tastaı salyp, bilekterin sybanǵan kúıi, bir-birine dáleldeı, nyqtaı sóıledi. Ásirese Qadısha aýzyn kerip qoıyp, baptap, kerbezdene aıtty. Onyń sózin tyńdap turǵan kisi shyndyǵyna eshbir kúmán keltirmesteı.

— Jeńeshe-aý, álgi molda bala ýchıteldiń qaryndasyn qushaqtaıdy da súıedi, qushaqtaıdy da súıedi! Qaınym-aý, eń bolmasa menen uıalsaıshy desem, «sen óz jeńgemsiń ǵoı, senen nesin uıalaıyn» deıdi. Osy zamannyń jigitimen qyzdary qymsynýdy qoıǵan ǵoı, muqym. Ónerdi orystan úırengen, byltyr kelgende jurt onyń shashyn aýzynan tastamap edi, bıyl tapa-tal túste qushaqtasyp súıisýin áńgimelep turmyz mine, endigi jyly ekeýiniń qalaı úılengenin jyr qylarmyz,— dedi.

— Qoıshy ári,— dedi Máýim julyp alǵandaı.— Súıiskeni nesi, súıisý bylaı tursyn ózimizdiki betimizden óbip te kórgen joq. Sen de aıta bilesiń-aý, qanshama orys bolyp ketse de Barqynnyń balasy Barqynnyń qyzyn almas.

— Oıbaı-aý, qyz alyspaıtyn endi ne qalar deısiń?

— Qoıshy ári, sonshama dinnen bezip ketti deısiń be?!

— Din óz aldyna, molda bala óz aldyna. Anaý kúni qaınaǵamen sóıleskende estimediń be, ne degenin. «Din-din dep jalmańdaǵan moldalaryń da óz tamaǵynyń qamyn kózdeıdi. Din jarlyǵa járdem ber, qaryndasqa qaras,— deıdi. Kedeı aǵaıyndaryna qarasyp otyrǵan men eshbir molda, ıshan, haziretterdi kórgenim joq»,— dedi. Qaınaǵa oǵan dáleldi jaýap qaıyrmady, inisiniń aıtqanyna qol qoıdy. Sen qaınaǵadan bilgish emessiń ǵoı. Erkekter bárin biledi.

— Sonda endi,— dedi Máýim yshqyryn qası túsip,— ýchıtel qaınymnyń qaryndasy qajynyń kelini bolyp kele me, betim-aý?! Úı arasynda úı joq degendeı, ári kórshi, ári aǵaıyndy kisiler quda qudaǵı, kúıeý, kelin dep otyra ma birin-biri. Aqyr zaman boldy deseıshi. Áligi Áshibek-Máshibek degen eki aǵaıyndy adam araz bolyp, birimen-biri soǵysyp, jer dúnıeni búldirip jatyr eken deıdi zarlaýlyq Shubar shesheı.

Zaman aqyr bolǵanda ne bolmas deısiń, Birimen-biri aǵaıyndy kisiler qyz alyp, qyz da berer, birimen-biri jaý da bolar.

— Áshibek deme, jeńeshe, balshybek de,— dep jóndep qoıdy Qadısha, syqqan kirin silkip jiberip, kók shóptiń ústine jaıyp jatyp.— Aıtqanyń yp-yras, bári de bolar. Ýchıteldiń ózi aıtypty ǵoı molda balaǵa «kóńilderiń jarassa bolǵany, eshkim senderge bóget bola almaıdy» dep...

— Shyraǵym-aý, kóńil jarassa degen ne sumdyq?! Kóńili jarasty dep, ádette joq nárseni de isteı bere me? Jurttyń kózinshe osy kúnge deıin baıymyzdyń betine týra qaraýǵa da uıalamyz, álde kóńilimizdiń jaraspaǵanynan uıalamyz ba osy biz?! Qyzyq eken, ýchıteldiń ózi de jastardyń basyn aınaldyryp, joqtan ózgeni úıretedi ǵoı deımin.

— Baıymyzdyń betine týra qaraýǵa da uıalamyz degennen shyǵady-aý, aǵekemniń aldynda men shaı quıýǵa da uıalamyn. Áneý kúni «álgi» qaınyń keshkilikte úıde aǵekem otyrǵanda «qatyn, tósek sal!» — degeni bar ǵoı, jerdiń tesigi bolsa kirip keter edim, eki betim uıalǵannan dýyldap, kúıip kete jazdady; qysylǵannan ne qylarǵa bilmeı, syrtqa shyǵyp ketkenim bar emes pe. Aǵekem ketkensin anaǵan: «Aǵekem kózinshe tósek sal degeniń ne, uıalǵannan jerge kirip kete jazdadym ǵoı?» — desem, ol: «Sen sonshama jańa túsken kelinshek pe ediń? Túskenińe, qudaıǵa shúkir, bıyl myna jeti jyl boldy. Álde aǵekeń qatyn alyp, qatynynyń qasyna jatyp kórmedi deısiń be?» — dedi. Qaınyńnyń sondaı bir oǵash sózderi qalmaıdy ǵoı, túskenime jeti jyl bolsa da osy kúnginiń jastaryndaı úlkenderdiń aldynda taltańdap kórgenim joq; qudaıǵa shúkir, bireýden joǵary, bireýden tómen pálensheniń kelini, pálensheniń áıeli degen ataqqa ıe bolyp kelemiz.

— Qadısha-aý, osy men bir nárse oılap turmyn,— dedi Máýim sheti shashaqty kenep dastarńandy syǵyp bolyp, belin jazyp,— sen úılenedi deısiń men ol qatpa qyzdy bizdiń qajy qaınaǵanyń balasy kóńil kóterý úshin áýre etip júr ǵoı dep oılaımyn. Men osy ózimizdiń úıge kelin bolyp túser aldynda kórisýge naǵashymdikine barǵanda, týǵan naǵashy aǵamnyń balasy basymdy aınaldyrǵany bar emes pe...

— Qoıshy ári, jeńeshe!

— Qudaıǵa nan, ótirik bolsa búgin keshti kórmeıin.

Túnde qasyma kelip aımalap... o, toba... keshire kór... qaıdaǵyny aıtyp, men «kúná bolady» desem, ol: «Aq nekeńdi qıdyryp ózim alamyn, úılenemin, mine janym, mine ımanym»— dep qarǵanǵany... o, toba keshire kór... aǵekeńniń uryn kelip, qalyńdyǵyn oınap, endi alyp ketýge júrgen kezi, qaıdaǵy neke?! Qudaıǵa kúnáli bolyp, beker ant-sý ishkeni; mine sol sıaqty, myna bizdiń qaınymyz da ol qyzdy ermek etý úshin aıtyp júr. Qudaı biledi deıin, solaı...

— Sonsoń óziń ne dediń? Ne dep qutyldyń naǵashyńnyń ermek etýge salǵan qolqasynan?— dep egjeleı bastady Qadısha, momaqan abysynynyń aǵynan jarylyp jas kezdegi bir syryn aýzyna alǵany oǵan ersi de, qyzyq ta kórinip:

— Ne degenimdi ózim de umytyp qalyppyn, qudaı-aý, kúnáǵa jaza kórme bylshyl sózderimizdi; áı Qadısha-aı, aıtpaıtyndy aıttyrasyń-aý, áıteýir, qaıdaǵyny shyǵaryp. Ýchıteldiń qaryndasyn qaıdan taptyń, bısharanyń basyn aýyrtyp, momyn bala ǵoı, ári jas, ári jetim — jeńgeniń qolynda tárbıelengen qyz qaı bir jetisip qyz bolady deısiń?— dedi ol Zaǵıpaǵa shyn ishi eljirep.

Hakim men Zaǵıpanyń arasyndaǵy ǵashyqtyq jaılaýdaǵy elge tegis jaıyldy. Ásirese «Hakim Zaǵıpaǵa úılenedi» degen sózdi jurt ańtaryla tyńdap, qushtarlana áńgimeledi.

3

Ýchıtel aýlyna qudasha keldi de, bir kúni oıyn boldy. Ymyrt jabyla alysyraqtaǵy aýyldardan arbaly, attyly jastar aǵyldy; jaqyn jerden jaıaýlap qyz-bozbala jyljydy; qaıynsińlileriniń shashpaýyn kótergen kelinshekter qaptap ketti. Qas qaraıǵansha-aq esiktes tigilgen eki úıdiń ishi-syrty birdeı toly — kishigirim qaınaǵan bir bazarǵa aınaldy.

Ázildi sóz, nazdy lebiz, erke qaljyń, sıqyr sybyr, syldyr sholpy, sýsyl jibek — bári qosylyp delbeli bir tutas gýil...

Qysań jerde kezdesip alystan ǵana kóz qıyǵymen ymdasqan yntyq júrek jas jarandardyń júzderi shaıdaı, asyl syrdyń ushyn asyǵa shyǵaryp jatyr. Sóz kestesine sheber kerbez kelinshekter kóz tikkenniń aldynda, ekindide aýyl ústimen ótken aıańshyl atty saldarsha kólbeńdeıdi. Kóp arasyna súńgip ketip qaıta shyǵyp, shabaqtaı júıtkip, balalar da máz. Jamby atatyn mergendeı irgeden jantaıa syǵalaǵan kishkene Ádilbektiń elikteı kóz tikkeni Hakim; qyzdar birinen-biri qyzǵanǵandaı aǵasyna jan-jaqtan kóz salyp, qabaq shyta qastaryn kergenine onyń tóbesi shańyraqqa jetkendeı, «Meniń aǵamnan ádemisi de, oqymystysy da joq» dep oılaıdy jas bala, úı ishindegi jaǵalaı otyra bastaǵan jastardy kózimen sanap, Qudashadan ózgesi kórgen, estigen qyzdar — kádimgi Zaǵıpa, Zadalar. Ádilbek esikke taıaý jerden syǵalap edi, tór aldyndaǵy Meńdi qudasha oǵan qarsy aldynan kórindi. Aspaly shamnyń jaryǵy dóp túsken qyzdyń dóńgelek júzindegi úlken meńi Ádilbekke kádimgi kúnde kórip júrgen tanys adamnyń meńindeı. Ol sál oılanyp qaldy da: «Á, Mákka. Aýǵan joq, Mákka sıaqty, sińlisi eken ǵoı. Kózderi de uqsas úlken... beti aq quba..» dedi ishinen. Qudashany basqalarǵa da tez kórsetpekshi bolyp, ol ornynan turyp ekinshi úıdiń irgesindegi balalarǵa ketti.

— Ári júrshi shyrmaýyqsha oralmaı,— dep Sholpan qarańǵy jerde qushaqtaı almaqshy bolǵan Amanquldy ıterip jiberip, ózi esikke qaraı jaryqqa shyǵyp ketti. Ol jigittiń bári yntyzar qudashanyń aldyna kim otyrar eken, kimge nazar aýar eken dep suqtandy; úıge kirip qazan jaqtaǵy qyz-kelinshekterdiń arasyna tura qaldy. Aldynda turǵan Hakimdi Sholpan syrtynan tanydy; aq sary jelkesiniń bolar-bolmas shuqyryndaǵy shıyrylǵan bir bólek shash, ıyqty taldyrmashtaý kelgen suńǵaq tik dene — qushtarlyq úshin ǵana jaralǵandaı kórindi. Ol Hakimdi syrtynan oınap qushaqtap alǵysy keldi, eriksiz jyljyp jaqyndaı tústi, biraq árbir qımyldy, júzdegi shyraıdy, kózdiń qıyǵy ańdyǵan, lebiz yrǵaǵyna qulaq tosqan synshy kelinshekter bóget boldy — ol toqtalyp eki kózin tómen túsirdi. Mezet oqtan da ushqyr: «Ol oqyǵan... sulý... ataqty adamnyń balasy!.. Al men she?..» degen arasy alshaq teńeýler taǵy da shanshýdaı qadalyp ótti de, tákábbar menmendik ilese ol shanshýdy tarqatyp jiberdi. «Jas ataýly kóz tikse, osy jaılaýdaǵy eldiń aýzynda sulý Sholpan, alǵyr Sholpan atansam, bir qalaýly jan tym bolmasa zamandastyq nazyn da aıtpaı ma? Myna shetten kelgen qıssa oqıtyn qudasha bolmasa basqasynyń qaısysy teń? Jigitke durystap shaı da quıyp bere almaıtyn qara dúrsinder... Álde sheke tamyry kógergen qatpa Zaǵıpa jol bógeı me?.. degen onyń ór oılaryn Súleımen bólip jiberdi.

— Káne, jol berińder,— dedi oıyn aǵasy.

Ol kesheden beri jınap, bastaryn qosqan jastar saýyǵyn ózi basqarǵan. Jurt jol asha berdi. Sholpan serpile túsip Súleımenge ergen Jartaı myrzaǵa maǵynasy az jansyz pishinmen samarqaýlaý kóz tastady da, al dóńgelek júzdi qyzyl kúreń Jartaıdyń tilemsek kózderi alma-kezek qysylyp, ezýleri kúlimdeı qaldy. Bı-bolys bolǵan dáýletti adamnyń jalǵyzy Jartaı aldyna jan shyqpaı ósken órkókirek jigit-ti. Onyń tákábbar minezin Amanqul burynnan jaratpaıtyn; al qazir ishinen qyzǵyshtaı qoryp kóldeneń adamnyń kózinen de qyzǵanatyn «asaý Sholpanǵa» onyń jymıa kóz qysqanyn úıge kirgen boıy kózi birden shalyp qaldy.

— Qalyńdyǵyn kórgen kúıeýdeı máz bolýyn, kerdeńdegen nemeniń,— dedi ol, Jartaıǵa kózimen atyp jibergendeı qarap. Sóıtti de, Súleımenge buryldy,— mynany bazarǵa shyǵaryp sataıyn dep tursyń ba?..

Amanquldyń sózin Jartaı estise de estimegen boldy da, Súleımen jaratpaı qabaǵyn túıdi; esik jaqtaǵy qyz-kelinshekter ózara sybyr etti. Oıyn ıesi qonaq qudanyń ataǵyna, dáýletine qaraı laıqattap Jartaıdy aldyna otyrǵyzdy. Basqalarynyń da aldyna ret-retimen juptap jigit qoıyp, ári óleńshi ári ánshi Nurymǵa oıyn bastatty.

Albyrt minezdi, dýmanshyl, óleńshi Nurym esikten adymdaı kirip tór aldyndaǵy qudashaǵa jaqyndaı berdi. Topyrlaı kirgen jastarǵa úı lyq toldy. Nurym bórkin qolyna alyp, tamaǵyn kenep qoıdy da, aıqaılap bórkin bir bulǵap jiberip, ándetpeı jeldirmeletip ketti:

Aıtaıyn al aıt deseń, Súlesh aǵa.
Ózgeden moıyny ozyq týǵan dana.
Dý kórse arqa qozyp osyndaıda
Júlde alǵan óleńimen Nurym bala.
Bul sózdi baǵysh ettim qudashama,
Búgingi oıyn-saýyq tamashada.
Sen aqqý qona kelgen bizdiń kólge,
Taranyp saırandaı ber ońashada.
Kórkińe kóz toıattap qanyp bolmas,
Aq júzdi, kúlim kózdi jansyń dara.
Súırikteı minsiz appaq saýsaqtaryń
Bal bilek bilezikke tolǵan jáne.
Aqtamaq úlpildegen kóz tartady
Degendeı: maǵan qara, maǵan qara,
Aqylyń, parasatyń kórkińe saı,
Teń kelgen tórt qubylań túgel ǵana.
Kez kelsin Tólegeniń tilegim sol —
Zamannyń Jibegisiń-aý-aı, Meńdibala...—

dep bir qaıyryp tastady.

— Ýa, Nurym, silte!

— Quı, Nurym, quı.

— Shash marjanyńdy, shashýǵa turarlyq, qudasha...

— Durys, durys. Qyz Jibektiń ózi, aýǵan joq. Balbilek, aqtamaq, úlpildep tur...

Qoshtaǵan, jelikken sózder tus-tustan jaýdy.

Qudasha ornynan turyp ádet boıynsha saýyqty bastap, ózine maqtaý sóz meńzegen aqynǵa jibek oramal usyndy, onyń qasynda otyrǵan Zaǵıpa qol sozyp Nurymǵa jetkizdi. Nurym qorshalaı turǵandarǵa aınala qarap, ilki sazben taǵy da óleń aıtty. Bul shattyq dýmannyń bárine ortaq ekenin tolǵady, úı toly jasty tegis madaqtady. Azdan keıin qosylyp salǵan qyz-kelinshekterdiń ashyq ánderi túnge qymtanǵan tynysh aýyldyń ústin dybysqa bólep, únge elittirgendeı boldy. Úıdiń ishi de, tysy da máz, ánmen aralas qaljyń sóz, zilsiz kúlki...

Qalen ýchıteldiń jaqyn baldyzy — qudasha atanǵan bul Meńdiqyzdyń oqyǵan qyz ekenin, jasynan atastyrǵan kúıeýine kóńili tolmaı tolqyp júrgenin jurt syrtynan estigen-di, bul jaı Jartaıdyń da qulaǵyna shalynǵan bolatyn. Ári sulý, ári oqyǵan qyzben erkin sóılesip, bılep kete almaı ishinen tutanyp otyrǵan myrza ilip sóılep muqatý jolyn izdedi. Ol sózdi qalaı bastap, qalaı urynýǵa bilmeı bir jantaıyp, bir turyp otyryp Zaǵıpamen til qaǵysty.

— Zaǵıpa, sen qudashańnyń atyn da aıtpadyń, syrt belgisine qarap jyndy Nurymsha biz de Meńdibala deımiz be?— dedi.

— Jartaı aǵa, qudashanyń atyn bizdiń aýyldyń balasyna sheıin biledi, eger siz shynymen estimegen bolsańyz aıtaıyn: aty Meńdiqyz. Biz qalada turǵanda noǵaı mektebinde bir oqyǵanbyz. Nurym aǵanyń: «tórt qubylań teń kelgen» degeni ras. Taýyp aıtty. Sizdiń ol kisini «jyndy» deýińiz kelissiz. Jurttyń bári sondaı ári oıǵa júırik, ári aqyn bolyp týa berse jaman bolmas edi,— dedi Zaǵıpa.

Onyń sózi úzilip-úzilip shyqty, ózi qatty qobaljyp ketti. Jartaıdyń eki jaǵyna kezek jantaıa bergeni oǵan ádeıi ádepsizdik istep, aıaq asty etkendeı kórindi.

— Uıalmaǵan óleńshi, erinbegen etikshi degen. Ári júırik... ári aqyn deısiń... qaraǵym, sen de aqyndy kórmegen ekensiń. Ondaı óleńdi jurttyń bári de aıtady.

— Onda siz nege toı bastamaısyz!

Jartaı Zaǵıpaǵa tanymaıtyn adamsha tosyrqaı qarady.

— Maǵan endi toı bastap, qyz maqtaıtyn el qydyrǵan eser bol degeniń be? Ondaı kásipti ana Nurymdarǵa berdik.

Meńdiqyz salmaqpen oılap sóıleıtin edi. Biraq bas jigit dep ákelip aldyna qoıǵan Jartaıdyń myna minezi, otyrǵan sıqy jurttyń shýlaı qostap jarqyn yqylas kórsetken aqyn Nurymdy qorlaı sóılegeni sabyr etýge boı bermedi. Muqatýdyń bir jaǵy ózine de kelip tıdi: «Eserlerden basqa kisi qyz maqtar ma?.. Seniń toıyńdy ashqan adam jyndy» degen týra meńzeý.

— Zaǵıpa, aǵańyzdyń otyrysy da, sózi de jaqyndy syılap, jaqsyny qurmetteý saltyna jat adam ekenin ábden ańǵartty. Qalaýly degen kisińiz osy bolsa bul keshte lázzátti lebiz ornyna «jyndy», «eser», «etikshi» dep buzaý qýǵan balalardyń birin-biri balaǵattap muqatý úshin aıtatyn sózderin esitetin boldyq,— dedi.

Meńdiqyzdyń bul sózin úı toly qyzdar men jigitter tegis esitti. Olar bir-birine ıek qaǵysyp qabaqtarymen ymdasyp; Jartaıdy qyz ózine teń kórmedi dep bildi.

Endi jigit jaýabyn sabyrsyzdana kútkendeı — tamaq keneý, sybyrlasý, qozǵalyp qoıý jıilendi.

Salýaly jaýap berýdiń ornyna Jartaı basyn bulań etkizip, ekinshi jaqqa qısaıtty da, jińishkeleý daýyspen:

— Bul eldiń jigitterin synap, kelgen jerden min taǵasyń. Qudasha, aldymen óz kúıeýińdi minsiz etseń, aqylyń kóp bolsa, jarym jartysyn soǵan berseń, bir kesh emes kóp keshterde de japa shekpes eń,— dedi.

Sóıtti de ol «taýyp aıttym» degen adamsha sol jaqqa nasattana kóz tastap, moınyn ońǵa buryp edi, esikke taıaý Sholpanmen sóılesip turǵan Hakimniń túısingen túrin kózi shalyp qaldy. Qasyndaǵy ádemi kelinshekpen jarqyn ázildespeı sazaryp turǵanyna qaraǵanda sózge aralasyp tıisýge daıyn turǵan sıaqty. «Aǵasyn jyndy degenge namystanyp tur ǵoı. Oqydym dep bul da aqyldy bolǵysy keledi, júgensiz Júnistiń shyltıǵan balasy»— dedi Jartaı ishinen. Biraq ol myqtymsyǵanmen Nurymnan qatty seskenýshi edi. «Jyndy» degen sózdi Nurym estise shekispeı qalmaıtyny anyq. «Jyndynyń aty jyndy, biraq sony beker-aq aıttym» dep opyndy da, Nurymnyń bul úıde kámil joq ekenin bilgennen keıin ǵana kóńil jaı tapty. Ol taǵy da shalqaıa tústi.

— Munyńyz óte erte aıtylǵan jáne baıqamaı aıtylǵan aqyl. Men sizge bolashaq joldasym jóninde shaǵynǵan joqpyn. Onyń mini bar ma, joq pa — ol taǵy da belgisiz nárse,— dedi qyz.

— Bilemiz, sybyrlaǵandy qudaı estimeı me degendeı, kúıeýińdi mensinbeı júrgenińdi nesin jasyrasyń. Qudasha, jasyrsań da jasyrmasań da basyń baılaýly. Týlaǵanmen talaı asaý qyzdy qyryq jeti qyrqadan asyrmaı-aq jýasytatyn. Óziń de sonyń birisiń,— dedi Jartaı, burynǵydan kóri daýysyn jýandata, sózin nyqtap sóılep.

Qudasha da ashynyńqyraı tústi. Ol:

— Túıe boıyna senip jyldan qur qalypty degendeı, qyryq jetińizge sengen siz sıaqty myrzalarǵa ornyn ǵana sıpatqan apa-sińlilerimiz az emes,— dedi.

— Qudasha óltirdi,— dedi Amanqul qasyndaǵy jigitke,— Jartaı qatyndarǵa kóz qysýdy ǵana biledi. Meńdi qudashaǵa qaıdan tótep bersin. Ózin ábden shalqasynan saldy, typyr etkizbedi. Jigitiń únnen qaldy.

Joq, áli ıt jyǵys.

— Jartaıdyń sózi de taqaǵa qaqqan myqtaı...

— Qatyn ósek... «Qudasha kúıeýin mensinbeıdi eken» degendi syrttan esitip betine basa beredi. Munymen jeńe ala ma, ana sıaqty jurt aýzyna ilikken ári sulý, ári oqyǵan qyzdy,— desti esik jaqtaǵy jigitter ózara sóz jarystyryp.

Nurymnyń úıge kirip kelgenin jurttyń kóbi baıqamaı qaldy, tek qana onyń sózge aralasqanyn kújildegen daýysynan bildi.

— Jartaı, sen pish-pish qatyn ósekke qulaǵyńdy túrmeı oryndy áńgimege kóshseńshi. Bul jerde aspandaýdyń qajeti shamaly, óıtkeni oqyǵan, tárbıeli zamandasymyz dáýletine mas bolyp toqsan jetisin ala júgirgen myrzalarǵa tańsyq emes kórinedi,— dep Nurym qudashany qoldaı. Jartaıǵa kılige sóıledi.

— Seniń oıyń ne?— dedi Jartaı moınyn áreń qozǵaǵandaı asyqpaı buryp. — Maǵan aqyl aıta keldiń be, álde oıyn óz aýylymda dep qojalyq etkiń kele me? Qyz-kelinshekpen qalaı sóılesýdi men jarapazanshylardan surap alyp júrgenim joq.

Nurymnyń qara sur beti qoshqyldanyp ketti; jurt ishten tyna qaldy; kóp kózder jalǵyz ǵana sonyń sopaq jaqty, er keskindi betine jabyla burylyp ishki qubylystyń syrtqy nyshanyn tintkiledi; qabaǵynyń túksıe túskenin, turqy bıik tanaýlardyń irgesin daýyl túrgen kebendeı kóterilgenin, totyqqan moıynnyń kúre tamyrlary men shyqshyt etteriniń búlkildeı bastaǵanyn, kóz janarynyń shoqtanyp bir jaınap, bir tútegenin tegis qamtydy. Amanqul ishinen: «Nurymnyń belgili úlken judyryǵy qazir anaý Jartaıdyń dóńgelek basyna sart etedi»— dep oılady. Qyz-kelinshekterdiń kóbi sóz kezegin kútti.

— Jarapazanshy bolyp, Jartaı, men seniń esigińniń aldyna baryp, ata-babańdy maqtap sharshy oramal suraǵanym joq. Maqtar da edim, biraq arǵy jaǵyń juqa, sep-seldir...! Súıegińniń qalyńdaı bastaǵany kúni keshe ǵana... belbeýińdi keýdeńe qaraı ysyra bermeı, urtyńdy toltyra bermeı jaıyńmen otyryp shamamen sóıle...

— Á, sen kim ediń sonshama shoqtyǵyń bıik, qulaǵyńa qol apartpaıtyn?

— Meniń shoqtyǵym qandaı bolsa da seniń qolyń jetip kórgen emes.

— İnim oqymysty dep jelkeńdi kújireıtesiń be?

— İnimsiz ózim de seni úsh orap alýǵa jetermin. İnimmen sóılesýge aıaǵyńnyń astyna bıik saty qoı, áıtpese óreń jetpeıdi, tárteń qysqa...

Jartaı úndemeı qaldy. Jurt ta tym-tyrys, endigi sóz úlken egeske soqtyratyndaı boldy. Biraq sózdi qoıyp Jartaı kek alýdyń basqa ádisin izdedi. Egesken jaqty aıaq asty etýdiń eń aýyr túri saýyqtyń shyrqyn buzý, sońynan ergen adamyn alyp shyǵyp, oıyndy tastap ketý. Bozbala bas qosqan jerde udaıy óp kókirektik etetin, sózben jeńe almaǵanda óreskel amalymen boı kórsetetin Jartaıdyń ádeti edi. Ol sol ádetine kóship shapshań ornynan turdy da, syrtqa shyǵyp ketti. Onyń qyńyr qylyqpen turyp ketkenin otyrǵandar tegis túsindi, óıtkeni bastan-aq, sabyndaı buzylyp, qudashamen áńgimesiniń jaraspaǵanyn, qatar ósip kele jatqan Nurymnyń jıyn jerde onan áldeqaıda bazarly ekenin, muny Jartaıdyń kórer kózge kúndep, oǵan til tıgize sóılep otyrǵanyn bári de baıqaǵan-dy.

— Men Nurym bar jerde bola almaımyn. Men ol sıaqty eserden sóz estý úshin kelgenim joq, — dedi Jartaı ekinshi úıdegi Súleımenge. Sóıtti de ertip ákelgen qaryndastaryna qarap: — Turyńdar, ketemiz,— dep buıryq etti.

— Jartaı, saǵan ne bolǵan, qurby arasynda ázil-qaljyń sózder bolmaı ma eken? Munyń, belkúlli, durys emes. Sen kek tutqandaı artyq sóz aıtylǵan joq, — dedi oıyn basqarýshy.

— Meniń ata-tegime til tıgizdi, men ondaı sózdi kótere almaımyn.

— Jartaı, sen, belkúlli, bala ekensiń. Mynaýyń uıat, Shataq izdegen Jartaıdyń qylyǵyna shydamaǵan Nurym:

— Súleke-aý, qaıtesiń toqtatyp, júre bersin. Jartaısyz oıyn tarap keter dep qorqasyń ba, álde keleli keńes aıtatyn adam ketip qalady dep qysylasyń ba?— dedi.

— Senimen bir jerde otyryp keńes aıtatyn aqymaq joq.

— Aı, ket, keýdeńdi kótermeı,.. Jolyń ashyq, áne! — dedi Nurym qyzyp.

— Nurym, sen qoısaıshy, jarqynym.

— Qoımaımyn. Ákem bir jyl bolys boldy dep keýdesin kótere me, qyzǵa jaýap qata almaıtyn shartyq.

— Áı, sen tilińdi tartyp sóıle.

— Tartpaǵanda ne qylaıyn dep ediń?

— Kóresiń, ne qylǵanymdy...

— Kórsete ǵoı...— Qarýly uzyn Nurym óńmennen ıterip, Jartaıdy esikke qaraı tyqsyryp alyp ketti. Jurt qorshalaı qaldy araǵa Súleımen jáne basqalary túsip, egesken ekeýin eki jaqqa aıyryp áketisti. Azdan keıin ertip ákelgen eki qyzdy arbasyna otyrǵyzyp, Jartaı oıyndy tastap aýylyna qaıtyp ketti de, abyr-sabyr basylyp, saýyq qaıta qyzdy; qosylyp salǵan án qaıtadan jańǵyrdy; ázil-kúlki kúsheıdi, qysqa tań qyzyqpen qysqara berdi...

Qudashany jalǵyz otyrǵyzýdy laıyqsyz kórgen Súleımen:

— Bir tentegimiz ketti dep renjime, qudasha qaraǵym. Myna inim ondaıdyń belkúlli, on besine turady,— dep qolynan jetektep ákelip, Meńdiqyzdyń aldyna Hakimdi otyrǵyzdy.

Hakim otyrar ornyn, syrlasar adamyn jańa ǵana tapqandaı boldy. Ol Meńdiqyzǵa qala jastarynyń saýyq-saıranyn áńgimeledi, Qazannan kelgen artıserdiń oıynyn aıtty... Biraq qasynda otyrǵan Zaǵıpanyń túsi bir kógerip, bir bozaryp úzdiksiz qubyla berdi. Ol qatty qobaljydy. Neshe kúnnen beri qıal dúnıesiniń qushaǵynda júzip kúndiz oıdan, túnde tústen shyqpaıtyn Hakimmen birge Irandaǵy gaýharnekın shaharlaryn aralap júretin tátti mınýttar, armandy oılar, qolǵa túspeıtin saǵymdaı joǵalyp jatty... Ony quıyndaı uıtqytqan, qyzǵanysh sezimi eriksiz bılep ketti — Meńdiqyzǵa túıile qarady, Hakimdi qolynan ustap, jetektep alyp ketkisi keldi.

SEGİZİNSHİ TARAÝ

1

Kóp jer jaıaý júrip sharshap kelgen Ábdirahman keshkilikte tamaq jemesten uıyqtap qalǵan edi, shalqasynan jatqan kúıi qozǵalmastan ol erteńine sáskede bir-aq oıandy.

Maıdyń maýjyraǵan bir jumsaq shuǵylaly jaıdary kúni, ashyq jatqan esik-terezelerden shym úıge tystan nóserlep nur quıylyp tur; úı ishi jap-jaryq sáýlege jáne boı balqytarlyq bir móldir aýaǵa órnektep tolyp ketken sıaqty. Keshegi salyqqan dene qazir samarqaý tartyp bógip qalǵan, ornynan qozǵaýǵa jar berer emes. Ol kózderin ashqan kúıi kórgenderin eske túsirip, biraz ýaqyt oıyn jınaqtap jatty... Barǵan jeri Qarasý mektebi; bul Jaıyqqa taıaý jerdegi eginshilik pen balyq aýlaýǵa qosymsha josa, bor qazyp kásip etetin otyryqshy elderdiń arasyndaǵy mektep-ti. Ashynyń boıymen basqa da biraz jerlerdi aralap, Ábdirahman birneshe kún júrip saǵaǵa keshe ymyrttatyp jetken bolatyn. «Ýchıtelder... ǵajap adamdar! Eskige jaý. Júzden toqsany bizge jaqtas... Sorlynyń muńyn kóbirek tyńdap, el ishindegi ádilsizdikti tezirek kóredi. Sondyqtan qas bular ozbyr ókimetke. Men ózim de sondaı edim ǵoı...» — dep oılady Ábdirahman Qarasýdyń ýchıtelderi men sonda oqyǵan aıaǵy múkis bir jas jigit kóz aldyna elestep. Qajymuqandikinde jatqanyn ol tystan kirgen Manardy kórgende ǵana bildi.

Manar qonaǵynyń gımnasterkasyn jýyp keptirip, qyrtysyn qolymen jazyp búktep ákelip qasyna qoıdy da, ózi úndemesten qaıtadan tysqa shyǵyp ketti. Sońǵy kezde oıǵa kóbirek oralyp, túske jıi-jıi enetin úı ishin kútimpaz áıeldiń myna isi ádeıi eskertkendeı boldy. Onyń úıden ketkenine úsh aıdan artyǵyraq ýaqyt ótti. Áıeline: «Aýylǵa ózim kelip ketermin, kele almasam seni qalaǵa aldyrarmyn» dep júrgende atamandar oırany kezdesti; úlken tartys úıge moıyn burdyrmastan arany alshaqtata berdi; kórisý yntyqtyǵy kún sanap ulǵaıyp, ushtalyp, asyqtyq sezimdi údete tústi. «Meniń Kúlshanym da tap osy Manar sıaqty kirdi jýyp, keptirip, qyrtysyn jazyp, búktep kıýge daıyndap qoıatyn... Áıelder birine-biri uqsas. İsteri de uqsas... Keıde minezderi de, tipti keskinderi de uqsas keledi; Kúlshan da aq, myna Manar da appaq, biraq Kúlshan kishirek, ótkir. Al myna kisi kerbezdeý, mańǵazdaý áıel. Qajymuqan baıǵus qap-qara, naǵyz ysqaıaq qara... Appaq áıeldi qalaı aldy eken? Jáne sulý adam... tfý... Adamnyń oıyna keıde kelmeıtin nárseler keledi... Qaıdaǵy bir kesepat oılar!— Osynyń bári úıdi ańsaýdan...

Ábdirahman ornynan ushyp tura keldi de, tez kıinip tysqa shyǵyp ketti.

— Qaı jaqqa barasyz, shaı ázir,— degen Manarǵa, ol:

— Sý jaǵasyna baryp qaıtamyn. Kelemin Qajekeńmen birge ishermiz shaıdy,— dep aıaǵyn asyǵa basty.

Sý basyna jetkenshe ony álde nebir oılar shyrmaýmen boldy, biraq kózdi eriksiz súırep áketetin kórkem kórinis keshikpeı onyń nazaryn ózine aýdaryp, oıyn jadyratyp jiberdi. Ózenniń saǵasy endi, arǵy bettegi eki-úsh qystaý buldyrap, edáýir alysta tur. Sý betine jańa ǵana qyltıyp shyqqan bala quraq, qosqulaq jaryp jer betin jasyra bastaǵan egindeı, ózenniń ústin jaýyp ketipti de, tek ortalyqta ǵana beti jelge shimirkigen aıdyn qalypty. Arǵy bettegi keń jaıylmadan aıdynǵa qaraı syńar eskekpen esip, qaıyqpen eki adam kele jatyr. Jaı esip, jıi toqtap, jyljyp júrgenine qaraǵanda aý qaraǵan balyqshy sıaqty. Jaıyqtyń jaǵasynda ósken Ábdirahmanǵa endep jatqan sý da, ay qaraǵan balyqshy da, ózine eriksiz tartyp turatyn arǵy bettegi kók buıra jaǵa da jyly ushyrap ketti. Ol alystaǵy jaǵany, jel tolqytqan aıdyn ústindegi noqattaı bolyp kóringen úırekterdi kózi talǵansha qarap, uzaq turdy. Baldyr ısi ańqyǵan ózen boıynyń jumsaq aýasyn keýdeni kere-kere jutty. Azdan keıin ol tómen túsip, naq jaǵaǵa keldi de, byldyrlap áldeneni sóılep otyrǵan jińishke úndi balanyń dybysyn esitti. Dybysqa qulaǵyn túre ol on shaqty adym ilgeri attap, shappalaý jerde qarmaq salyp otyrǵan balanyń ózin de kórdi. Qarmaqshy Ábdirahmandy kórgen de joq, kórse de elegen joq — eki kózi sýdaǵy jybyr-jybyr etken qaltqyda, óleńdetip balyq «shaqyryp» otyr. Áýeli ol sózin anyqtap aıyra almady da, shapshań sóılegen balanyń úndi jińishke daýsyna azdan keıin qulaǵy jattyǵa bastady. Bala:

— Sý ıesi Súleımen, senen balyq tileımin. Alabuǵa aq balyq, qarmaǵyma shap balyq! Sý ıesi Súleımen, senen balyq tileımin. Alabuǵa aq balyq, qarmaǵyma shap balyq!..— dep ústi-ústine qaıtalap, lekildetip soǵyp otyr.

Bir mınýttyń ishinde bala muny eń kemi on bes qaıtara aıtqan shyǵar. Sonshama shuǵyldanyp, bar nazaryn, bar yntasyn úlken senimmen sýǵa aýdarǵan balanyń balalyq áreketine jymıa kúldi de, Ábdirahman da úndemeı, kózin aıyrmastan, art jaǵyna kelip qarap turdy. Qaltqy jybyr-jybyr etedi, bala bezildetip soǵa beredi. Eshbir ózgerissiz sý da aqyryn teńseledi, qaltqy da jybyr-jybyr qozǵalady. Biraz ýaqyt turǵannan keıin Ábdirahman aqyryndap tamaǵyn kenep qoıdy. Ózine úırenshikti, tanys adamnyń tamaq keneýi dep oılaǵan bolýy kerek, bala burylyp qaramastan qarmaqtyń quryǵynan bos sol qolyn kótepip, suq saýsaǵymen nuqı artyndaǵy Ábdirahmanǵa «úndeme» degen ym qaqty. Ábdirahman ezý tartqan kúıi úndemesten tura berdi. Bala da úzbesten, qımyldamastan «sý ıesi Súleımen... alabuǵa aq balyqty» lekildete berdi...

Bir mezgilde qarmaqqa balyq shapty da, qaltqy tońqań etip eki elideı tereńge qaraı jyljyp, shym batyp ketti. Ábdirahman «áıt» dep úlgirgenshe bala quryǵyn qos qoldap kóterip alyp, basynan asyra keri qaraı seripti. Sýdan sopań etip shyǵyp, qarmaq baýymen birge joǵary kóterilgen kishkene balyq áýelep kelip jerge tors ete qaldy. Jan-jaǵyna qaramastan balyqtyń túsken jerine júgirgen balaǵa qaraı kúlimsiregen boıy Ábdirahman da jaqyndaı tústi. Balyq alabuǵa eken, jerge soǵylyp, eseńgiregen boıy úlken aýzyn ashyp, quıryǵyn álsiz ıip, dármensiz typyrlap jatyr.

— Sen tamaǵyńdy kenemegende baǵana shabatyn edi, qarmaqty batyl qapqanmen alabuǵa óte saq balyq,— dedi bala baısaldy túrde typyrshyǵan balyqty sol qolymen qysyp ustap, oń qolymen onyń aýzynan qarmaǵyn shyǵaryp jatyp.

— Olaı bolsa sen óziń dybys berip nege óleńdetesiń?

— Meniń aıtqanym óleń emes, sen ne, balyq shaqyrýdy bilmeısiń be?— dep bala alabuǵanyń ernin jyryp, qarmaǵyn bosatyp alyp, Ábdirahmanyń betine jańa ǵana týra qarady.

Ol bir adym keri shegine tústi, qasyndaǵy qaramaı sóılesip turǵany úırenshikti Merǵalı shal emes, Báıestiń úıinde jatqan ýchıtel eken. Bala qysyla tańyrqaǵandaı, Ábdirahmannyń aýzyna qarap qaldy.

— Sen kim balasysyń?

— Batyrdyń balasymyn.

— Atyń kim?

— Uzaq.

— Nemene «aq balyq, qarmaǵyma shap balyq» degenińdi balyq túsine me?— dep kúldi Ábdirahman.

— Túsingende qandaı! Keıde jıyrma bes aıtqanda da qarmaqty qabady, al, qyryq aıtqannan qalmaıdy. Keshke qaraı, aıtsań da, aıtpasań da qarmaǵyńdy sýǵa túsirmeıdi,— dedi bala.

Bulardyń janynan eki balyqshy da qaıyqpen kelip sýdan shyqty. Bul Qajymuqan men Kenjekeı eken. Kenjekeı Ábdirahmanmen amandasqannan keıin:

— Qanjyǵańyz qandy eken, búgin azdap taban júre bastapty. Átteń, tek taban aýymyz az, áıtpese jeýge de, tuzdaýǵa da jeterlik etip ustar edim,— dedi de,— Qajeke, eń semiz, eń irilerinen Ábekeńe kótergenińshe tizip bershi, bizdiń baılaǵanymyz bolsyn,— dedi. Sóıtti de ózi Qajymuqannyń jaýabyn kútpesten, belindegi kendir tizbegine jony qara qoshqyldanǵan kúrekteı tabannan on besin tizip:

— Ábeke, jıyrmasyn tizsem aýyr bolmas pa? — dep surady.

— Oıbaı, onyń bárin qaıtemin, maǵan ekeýi de jetedi myna dyǵal tabandardyń, áıtpese tipti keregi de joq... Bala-shaǵanyń nesibesin maǵan berip,— dedi.

— Bala-shaǵaǵa sýdyń shabaǵy jetedi, jıyrma kóp bolady deseńiz, myna tizilgendi-aq alyńyz,— dep ol onyń qolyna zorlaǵandaı etip tizbekti ustatty da, qaıyqtaǵy balyǵyn eki qapshyqqa bólip sala bastady.

— Qudaıdyń bergen balyǵyn da aýzyma tıgizbeı kelip edi. Endi mine, ózimiz qoja,— dedi Qajymuqan jony kókshil jalpaq tabandarǵa masattana qarap.

— Men aıttym ǵoı, aýyr biriktirip jumylsańdar sýdyń da, jerdiń de qojasy ózderiń dep. Sol ózderińniń belgilegen artelderiń zań, ony eshkim de buza almaıdy. Jaqynda Shoraqtyń aý quraldaryn, qaıyq saımandaryn alyp, Ańqatynyń saǵasyndaǵy balyqshylarǵa úlestiremiz, sonan sizderge de bir úles bergizemiz.

— Ábeke, kóp raqmet. Aıtqan aqyl, bergen keńesińizdi ólsek te esimizden shyǵarmaspyz. Áıteýir bizge de bir teńdik tıip, adam qataryna kiretin kún bolsa arman ne,— dedi Qajymuqan.

Meshit túbinde kóshpen qalyp balyq aýlaıtyn kedeılerdiń arasynda sol az kúnderdiń ishinde-aq Ábdirahman óz adamyndaı bolyp ketti; ony úlkeni de, jasy da qurmettep, shaıǵa shaqyryp, balyqpen syılamaǵan úı qalmady. Qajymuqan men Kenjekeı «ózimizdiń Ábekeń» dep sóıledi. «Ábekeń biledi, Ábekeńnen sura» desetin boldy. Al, qyrǵa shyqqan aýyldardyń arasynda: «Saǵadaǵy qara sıraq Tanabaılar artel bolypty. Tekede kelgen zakonshik ýchıtel mektep ashyńdar depti. Artelge ana Shoraq kýpestiń aýlaryn alyp beredi eken. Olar salǵyrt tartpaıtyn kórinedi. Shalqardyń sýy da, balyǵy da solarǵa túgel tıedi eken,— desti.

2

Kóp jyl birge oqyp, keıingi on jyl ishinde birin-biri kórmegen Qalen men Ábdirahman qushaqtasyp kóristi, jas balasha qýandy. Uzaq ýaqyt qushaqtaryn jazbastan, bir-birinen kózderin almaı qarasty.

— Qaleke, tipti ózgermepsiń! Baıaǵy salmaqty sary Qalen!

— Murtyńdy qyrǵanyń bolmasa, Ábish, sen de sol kúıińmen qarap tursyń. Otyr, myna oryndyqqa otyr, qalasań jerge otyr. Mákka, qymyz sapyr. Munda kel, Ábishpen tanys. Ábish, senimen Mákka syrtyńnan ábden tanys... «Ábish degen bóle qaıdan shyqty?» — dep seniń jibergen gazetińdi oqytpaıdy; endi óziń úgitteshi, — dep áıeline qaljyńdap, Qalen jymıyp kúlip qoıdy.

— Kelinshek, sálemetsiz be? Aman turasyzdar ma?!

— Shúkir,— dep jaýap qatty Mákka, buryn kórmegen adammen kóp sózge barmaı.

Ábdirahman oryndyqqa otyryp, úıdi aınaldyra qarap:

— Qaleke, qonys jaıly bolsyn! Úıiń Chýlakovtardyń úıinen kem emes qoı. Bala oqytyp, mal jınap jatyrsyń ba?— dedi.

Qalen onyń áziline jaýap qaıtarmastan:

— Ábish, báıbishe, bala-shaǵa bar shyǵar?— dep surady.

— Bar, bar, Qaleke-aý, Kúlshandy óziń bilesiń ǵoı, umytyp qalǵanyń ba?

— Túý, aıyp mende. Byltyr Saqypkereıdi kórgenmin, úıinde boldym. Sonymen shatastyryp, Kúlshan esimnen shyǵyp ketipti. Bala bar ma?

— Qalıma deıtin bir kishkene balamyz bar. Ózińizde she?

— Anaý kishkene qara qyz,— dep Qalen úı aldynda oınap júrgen tórt-bes jasar qyz balany kórsetti,— esimi Kúláıman.

— Balalarymyz bir óńkeı eken, áıtpese quda bolar edim,— dedi Ábdirahman kúlip.

— Biz atastyrmaı-aq endigi balalar ózderi de birin-biri taýyp alatyn,— dep Qalen qaryndasy Zaǵıpaǵa qarap, jińishke murtyn sıpap qoıdy.

Zaǵıpa qysylyp qaldy. Onyń qýqyl beti alma búırektenip ketti. Ol aǵasynyń ázil retinde Hakim ekeýiniń «mashuqtyǵyn» meńzegenin birden bildi. Keshe de ol Zaǵıpaǵa Sáıpúlmáliktiń qıssasyn berip, oqy, sender sıaqty mashuqtardyń hıkaıasy dep ázildegen edi. Biraq zilsiz qaljyń: «Myna tanymaıtyn kisiniń aldynda taǵy da sony aıta ma»— dep kúdiktendi Zaǵıpa. Biraq jóni bolyp, Qalen olaı demedi.

— Balalardyń baqyty alda, Ábeke. Bizdiń shyryldap júrgenimiz osylar úshin ǵoı. Úı ishin tegis tanystyraıyn: myna bala kishi qaryndasym (ol Zaǵıpany kórsetti), buǵan tete taǵy bir inim bar,— dedi.

— Jaqsy, jaqsy. Oqytyp júrsiń be, Qaleke, bul balalardy?

— Oqyp júr. Orta bilim alamyn degen talaby bar.

Al, óziniń jaıyńdy óziń tolyq aıtyp bermeseń, syrttan estigenim, qarlyǵashtyń aýzymen tasyǵan sýyndaı, shól qandyrarlyq emes,— dep Qalen qonaqqa qymyz usyndy.

Olar kóp áńgimelesti. Ábdirahman Oralda bolǵan oqıǵany, qazirgi kezdegi jaǵdaılardy uzaq ýaqyt sóz etti. Qalenniń jegjaty Saqypkereıdiń Oral qalasynan qalaı qashyp shyqqanyn da áńgimege qosty. Bul oqıǵany Qalen áldeqashan estigen-di.

— Balyq orap aparǵan torpyshqa oraı saldym da, ústine lyq toly eki qaramaı shelekti qoıyp, tas qylyp tańyp tastap edim, orystar: mynaýyń ne dep suraǵan da joq, dep Ehsekeń qyzyq etip aıtady,— dep Qalen aqyryn ǵana jymıa tústi.

— Qazaq oqyǵandarynyń ishinde Saqypkereıdeı qýǵynda bolǵandary az. On úsh jyl boldy ǵoı, onyń abaqty, katorga, jer aýdarý, qýdalaý álegine ushyraǵanyna. Kúressiz maqsatqa jetý joq. Qaleke,— dep Ábdirahman tátti qymyzdyń ekinshi tostaǵanyn toıattaı simirdi.

— Solaı, solaı. Munyń bárin de shet-pushpaqtap, árkimnen estigenmin, tap óziń aıtqandaı eshkim qandyrar maǵlumat bere alǵan joq edi,— dep shubar tostaǵannyń túbinde qalǵan qymyzyn Qalen uzaq shaıqap otyrdy.— Ǵajap qıyn, synaqty kezeńge tirelip turmyz, Ábish. Eldegi bizdiń kóz tigetinimiz sender...

Ac jelindi. Taǵy da qymyz ishildi. Áńgime taýsylarlyq emes. Tor aldynda salǵan tósektiń ústinde otyryp Ábdirahman Qalennen:

— Qaleke, «Uran» gazetiniń otyz ekinshi nómerin oqyǵan shyǵarsyń?— dep surady.

Qalen ilese:

— Aıtpaqshy umytyp ketippin, meniń ózińnen suraıyn degen áńgimemniń biri sondaǵy avtonomıa jóninde edi. Dosmuqambetovtardyń Lenınmen sóıleskeni me, bul qalaı ózi? Gazet avtonomıa alypty depti, osyny túsinbeı-aq qoıdym,— dedi.

— Qaleke, munda túsinbeıtin eshnárse de joq. Lenınge olardyń barýy da múmkin, Lenınniń avtonomıa ıdeıasyn qoldaýy da múmkin, nege deseńiz, bul bólshevıkterdiń programmasynda bar nárse. Biraq aldymen Sovet ókimetin ornatý kerek, óıtkeni bul teńdigin sol Sovet arqyly ǵana alýǵa bolady.

— Sonda bular Sovet ókimetin qurýdyń ornyna baılar ókimetin qurǵany ma?

— Qur baılar da emes, naǵyz shonjarlardyń: sultandardyń, tórelerdiń, pravıtelderdiń, haziretterdiń ókimeti, bylaıynsha aıtqanda — monarhıa. Handyq degen negizinde bir adamnyń ókimeti ǵoı.

Qalen sırek sarǵysh murtyn baptaı sıpap, Ábdirahmanǵa qarap, az oılanyp otyrdy da:

— Onda alaı, munda bylaı degeni balanyń oıyny sıaqty nárse eken. Balalar jasyrynbaq oınaǵanda «meni taýyp al!»— dep aıqaılaýshy edi, myna jigitterdiki aıqaılamaı-aq tabylyp, men munda turmyn degendeı ǵoı,— dedi.

— Muny balanyń oıyny deýge bolmaıdy, Qaleke, Bul aldaýdan góri tereńirek. «Birlik týy» gazetindegi Madıardyń maqalasy buǵan aıǵaq. «Qazaqta baı joq, alpaýyt joq, tap joq, kúres joq»,— dep sendirmekshi jurtty. Máskeýge de sony aıtpaqshy, «mine, bizge laıyq ókimet túri» dep handyqty alǵa tartpaqshy. Madıardyń pikiri — búkil baıshyl oqymystylardyń pikiri. Bul pikirdiń jalǵandyǵyn myna mysaldan aıqyn kórýge bolady: sizdiń elińiz úsh júzdeı úı. Osy úsh júz úıdiń ishinde jeti baı bar. Men olardyń attaryn sizge atamaı-aq qoıaıyn, ony ózińiz de bilesiz. Júzge tarta úı orta sharýa bar. Qalǵandary bir at, bir sıyry bar kedeıler, baılarǵa jaldanatyn batraktar. Al, anaý arǵy bettegi «on eki pastokteriń» qysy-jazy orys baılarynyń malyn baǵyp, kúneltip júrgender. Anaý jeti baıdyń tóńireginde, eń kemi elý kedeı bar. Olar sol ózderi panalaǵan baılardyń malyn baǵady, shóbin shabady, eginin orady, úılerin kóshirisedi, qysqy zemlánkalaryn ońdasady, qora-qopsylaryn jóndesedi, arba-shanalaryn túzetedi, áıelderi maldaryn saýady, qurtyn qaınatady, tezegin teredi, jamaýyn jamaıdy, júnderin sabaıdy, kıizin basady. Al, osy eńbekterine solar ne alady, baılar olarǵa ne beredi? Minýge bir atyn beredi, saýýǵa bir sıyryn beredi. Al, bul at pen sıyrdy olar qystan óltirmeı asyrap shyǵady, tólin qosyp ekeý etip qaıtarady. Al, tamaǵyn ishedi deıik. Tamaq degende aıran-shalaptan basqa olarǵa qoı soıyp bermeıdi, maı jalatpaıdy. Jerdi alsań: shuraılysyna egin egip, otty-oıpańyna malyn jaıdyrmaı ma?! Bul qanaýdyń eń jaman túri osyny jurt elemeıdi, elese de teńdigin ala almaıdy, eńbeginiń jemisin tata almaıdy. Osyny túsindiretin, qoldaıtyn, sorlylardy jaqtaıtyn úkimet bolý kerek. Myna handyǵyńyz eldi onan ári ezip barady; eńbekshilerge qajeti joq úkimet. Osyny jurtqa jaqsylap túsindirý kerek. Handyqtyń keregi joq ekenin halyqqa ashyq aıtýǵa kerek; jurttyń sana-sezimin oıatý qajet, kimniń dos, kimniń qas ekenin uǵyndyrý borysh.

— Dup-durys. Shyndyq sóz. Túsindirý kerek.

3

Keshke qaraı aıasynan kóterilip ketetin Shalqar kóldiń ústinde kún tusaý boıy joǵary tur. Uzaq kún úzdiksiz shyryldaǵan shegirtkeler tynyp qalǵan; sary shunaq ta únsiz, batysqa qarap qoıyp in aýzynda súńgip ketýge ázir otyr. Óristen qaıtqan mal aýyl ústine tónip keledi, keshki kóp úndi jármeńke bastalýǵa taıaý.

Pishen shabýǵa áli kirispegen bos halyq aýylda lek-lek; eki kisi bas qossa áńgime tyńdaýǵa toptana qalady. Aýyl aldyndaǵy Qısyq saıǵa qaraı áńgimelesýge shyqqan Qalen, Ábdirahman, Báıesterge jurt birtindep qosyla berdi. Aldymen úıden qyryndap Asan shyqty, oǵan Qubaıra erdi. Ekinshi aýyldan bulardy kórip saıǵa qaraı Qades pen Aqmadıa aıańdady. Keshikpeı kóleńkede otyrǵan kári-jasy aralas taıaq taıanǵan, eki qolyn artyna ustaǵan, shekpen jamylǵan, shapan kıgen, ishinde kóıleksheńderi de bar; el adamdary ýádeleskendeı qyrqanyń basyna qaptap ketti.

— Jaılaýyńyzdyń aty nemene? Shabyndyq, egistik jerlerińiz mol ma?— dep surady Ábdirahman Qalennen mal men jannyń aıaǵyna japyryla bastaǵan kók shóptiń ústine otyryp jatyp.

Ábdirahman ózge bolystyń adamy, bul elde birinshi ret, oǵan jeri de, eli de tanys emes. Qalen jaılaý Obrochnyı dep atalatynyn, ózenniń arǵy beti toǵaılyq, bıdaıyq ósetin saı-salaly keletinin, jon ústi qumaq oǵan tary jaqsy shyǵatynyn aıtty.

— Obrochnyı degenińiz álgi kazak-orystarmen shekara ashqan kezde shyqqan birdeme shyǵar,— dep surady taǵy da Ábdirahman.

— Buryn osy myna eki Ańqatynyń aralyǵyndaǵy úlken jazyqty qazynaniki etken, el jaılasa shańyraqqa eseptep aqsha tóletetin edi. Qazir eshkim de aqsha tólemeıdi, ony surap jatqan qazyna joq. Shóbi belýardan, jaılaýǵa óte qolaıly jer,— dedi ýchıtel aınalasy alys jazyq dalany kózimen sholyp.

— Kazak-orys alpaýyttarynyń qolyna bılik qaıtadan tıse baıaǵy polosasyn da, obrogyn da qaıta qozǵar-aq edi, jerge salǵyrtyn da salar edi, biraq ol dáýren kazak ozbyrlaryna endi qaıtyp oralmasqa ketti ǵoı,— dedi de, Ábdirahman burylyp, bulardyń áńgimesine shyntaqtap jatyp qulaǵyn tikken Qubaıradan: Ia, otaǵasy, neshe sheten jer aıdadyń bıyl?— dep surady.

Qubaıra ornynan ushyp tura keldi; oılmaǵan jerden myna beıtanys oqymystynyń suraǵy ony azdap sastyryp tastady; biraq ol suıyq qara saqalyn bir sıpap jiberip:

— Neshe sheten deısiz be? Shetenińizben eseptemeımiz, biz taıaqpen esepteımiz. Shetendep jumys kóligi mol, qyzmet isteıtin sany kóp úıler jyrtady,— dedi Qubaıra.— Bizder tek balalarǵa tary-talqan bolsyn dep jıyrma-otyz taıaq aıdaımyz.

— Ym...— dep Ábdirahman kelip otyryp jatqandarǵa aınala kóz tastady.

— Ýa, keńes biriksin! Báıes aman ba? Aman-esensizder me?— dedi Qades, otyrǵandarmen amandasyp.

— Orta tolsyn!

— Qaleke, aman turasyz ba?

— Báıes, aman ba?

Bireýleri júrelep, bireýler maldasyn qura otyryp, bireýleri jerge shyntaqtaı bir janbastap qısaıa bastady; ózara amandyq surasty.

— Myna kisi kim?

— Qaı jaqtan kelgen! — dep kúbirlesti, Ábdirhmandy kózderiniń quıryǵymen, ıekterimen meńzeı kórsetip.

— Kerderi kórinedi. Báıestiń dos-jarany bilem. Bizdiń ýchıtelge sálem bere kelse kerek,— dedi Asan olarǵa.

— Ym-m...

— Teke jaqtan kelgen deseıshi.

— Kerderi bolǵannan keıin endi qaı jaqtan kelýshi edi,— dedi Qubaıra.

— E, Kerderi Tekeden basqa jaqta júrmeı me eken, basqa jaqtan kelmeı me eken? Qubeke, sen de aıtasyń-aý,— dep qoıdy. Aqmadıa tamsanyp. Shetkerirek toptalyp otyrǵandar qaljyń-kekesini aralas áńgimeler aıtyp jatty. Kóp sózdi, el ishindegi bılik, daý-janjal sózderge eshkim atap shaqyrmasa da óz betimen aralasyp májilisten qalmaıtyn topqa úıir Qades, kelgen qonaqpen áńgimelesýge tyrysty. Ol alystan orap, óziniń úırenisken adamy Báıesten jón-josyq suraýdan bastady.

— Báıes, aýyl-aımaq aman ba? Kópten kórinbeısiń, eldemisiń?— dep surady ol.

— Shúkir, aman. Jol buzylyp, qalamen qatynas úzilgennen beri elde jatyrmyn.

— Kópir túsken joq pa eken?

— Túsken shyǵar. Biraq ta qazir qala tynysh emes jáne burynǵydaı keltiretin tovardyń túri de shaǵyn.

— Shaı-sheker jaǵy qalaı?

— Tapshy, óte tapshy.

— Qyzyl úıden kelgender de dúkende túk joq dep keledi. Bul tovardyń quryp ketkeni qalaı? — dedi Qades, kónetoz másisiniń qonyshynan shaqshasyn sýyryp jatyp.

— Soǵys bitpeı molshylyq dúnıe qaıdan bolsyn. Eski qor ǵoı ázirge jurtqa talshyq bolyp turǵan,— dep Báıes qasyndaǵy Qalenmen sóılesip otyrǵan Ábdirahmanǵa qarady; onyń kóz qarasynda «sen aıtsańshy» degendeı bir ıshara bar edi.

Ábdirahman sharýalardyń sózderin muqıattap tyńdap, júz-shyraılaryna synaqty kóz jiberip otyr. Kóbi aqjarqyn júzdi, ezýlerinde, kóz quıryqtarynda kóńil sáýlesin kórseterlik mázdik kúlimsireý bar; keıbir dóńgelek, toq better qýlyq-sumdyq joq, sábı keıipte; keıbireýleri sóılegen adamnyń aýzyna qarap eshbir laıyqsyz, tipti maǵynasyz yrjıady. «Aqkóńil, ádil, bala sıaqty bıǵam, keń peıil jandar eken»— dep oılady Ábdirahman.

— Bir soǵys bitip, maıdanǵa ketken jigittermen jurt jamyraǵan qoıdaı tabysyp edi. Endi bul taǵy qaı soǵys? Bireýler: — orystar ózdi-ózi qyrqysyp jatyr desedi, endi bireýler: — sol German soǵysynyń álegi ǵoı, qaıtalaǵan kezikshe aınalyp soǵyp jatqan dep soǵady. Osy, adam soǵyssyz tura ala ma eken, sirá?!— dep qoıdy Qades eshbir adamǵa qaramaı, esh adamǵa bul suraǵyn baǵyshtamaı, tómen qarap otyryp. Sóıtti de ol jaıymen otyryp nasybaıyn atty, tyrnaǵyn taǵy da toltyryp, shaqshasyn qonyshyna qaıta qystyrdy.

— Bizdiń Qadekeń kópten beri syılasyp, aralasyp júrgen qudasyndaı-aq áńgimeni Germannan bastaıdy. Germandy qoıa turyp, maǵan shaqshańdy bere turshy, Qadeke, túshkirip jibereıin, bilmeıtin Germannan góri maǵan sol paıdalyraq bolar,— dedi Qubaıra.

— Qadekeń quda bolmasa da, Nıkolaı quda eken Germanmen. Bas bále sol qudalardyń kelise almaǵanynan shyqqan ǵoı. Ýchıtel, solaı emes pe, Reseı patshasymen German patshasynyń jaýlasý sebebi?— dep, ámanda aǵasymen qosarlana júrip, jarysa sóıleıtin Aqmadıa aǵasyn jaqtaǵandaı boldy.

— Nemene, Nıkolaı kıit kıgizbeı jiberip, soǵan ókpelep pe seniń German naǵashyń?— dep Qubaıra ushty tilin oǵan da qadap aldy.

— Qubaıra, sen qaljyńdy qoı, German meniń qudam da emes, naǵashym da emes, ondaı taıaz qıqarlyq, tereń maǵynaly sózdiń baǵasyn túsiredi.

— Tereń maǵynaly sózińmen túsindirseıshi ana Qadesti, ol soǵys qaıdan shyǵady, soǵyspaı adam otyra ala ma?— dep surap otyr ǵoı. Sen, osy álgi advokat Bákeńdermen birge oqyp pa ediń Peterbýrda?—dedi Qubaıra Aqmadıany keketip.

«Advokat Bákeńdermen birge oqyp pa ediń»— degen sózge jurt taǵy da dý kúlisti.

— Bákeń degeni kim?— dep surady Ábdirahman ezý tartyp, qasyndaǵy Qalennen.

— Baqytjan Qarataevty aıtady.

— Ym-m, Baqytjandy jaqsy biledi eken ǵoı halyq, — dep, Ábdirahman oılana bastady.

Onyń túıgeni «Áldisi bar, álsizi bar, tildi, parasatty, sózge júırikteri bar, myna qalyń sharýanyń qulaǵyn tigip tyńdaıtyny soǵys, soǵystyń ylańy. Qumarlana suraıtyny sonyń nemen bitetini, óıtkeni ne qıly oqıǵalar, dúnıeniń kemtarlyǵy, úreıli, kúdikti nárselerdiń bári sol soǵyspen baılanysty, búgingi kórip otyrǵan kúniń men erteńgi etetin tirshiligiń de sol soǵyspen baılanysty. Bularǵa bolyp jatqan jaǵdaıdy myqtap túsindirý kerek eken, birindep bolsa da halyqtyń qulaǵyna shyndyq quıyla bersin.

Bul aǵaıyndarǵa siz «Oral Sovdepiniń úndeýin» oqyp berińiz,— dedi Ábdirahman, aqyryn ǵana Qalenge.

— Onda jurtty jınańqyraıyq.

— Ózi de jınalyp qalypty.

— Joq, qarttar kelgen joq. Keńes quryp aqyldasatyn áńgime bar dep, men bir-eki balany júgirteıin, aqsaqaldar kelsin.

— Durys-aq!— dep Ábdirahman sál bógeldi de, Qubaıraǵa qarap: — Otaǵasy, siz Bákeńdi biletin be edińiz?— dep surady.

— E, Bákeńdi bilemiz, bilmegende...

— Bilemiz.

— Oı, Bákeń degen adam jampoz ǵoı,— desti,— Asan, Aqmadıa taǵy bir sharýa Qubaıraǵa deste bermeı jamyrap.

— Baqytjan degen kisini bizdiń el tutas qadirleıdi. Balaǵa «Bákeńdeı bol!» dep bata beremiz. Ondaı kishipeıil adam az ǵoı. Osynda otyrǵan adamnyń Bákeńe muńyn shaqqany, Bákeńnen járdem kórmegeni joq shyǵar. Ana jyly jigit alarda sol Bákeń ǵoı bizdiń eldi qutqaryp qalǵan. Bizdiń úsh júz úıden úsh-aq jigit shyǵaryp berdik sol kisiniń jaqsylyǵymen,— dedi Qubaıra.

— Baqytjandy bilgenińiz óte jaqsy, aqsaqal, Bákeń degen jaqsy adam. Jurt úshin kúresip júrgen, siz sıaqty sharýalardyń qamyn jep júrgen adam. Al, Bákeńnen basqa kimdi bilesizder qazaq oqyǵandarynan?

— Qaraǵym, biz kórgen adamymyzdy, jaqsy bilgen adamymyzdy aıtamyz. Bákeń myna Júnis qajynikine byltyr da, aldyńǵy jyly da túsip ketken. Sonda kórgenbiz ol kisini. Oqymysty kóp qoı, onyń qaısy birin bile beremiz. Myna sizdi kórip otyrmyz, sóz lebizińizge qaraǵanda kishipeıildi, jyly júzdi adam kórinesiz, biraq biz sizdiń atyńyzdy da durys bilmeımiz, birinshi ret kórip otyrmyz. Úıden qarys attam shyqpaıtyn sharýamyz,— dedi Qubaıra, taıaǵynyń ushymen jerdi syzǵylap otyryp.

Qarttar kelgenshe Ábdirahman jurtpen uzaq áńgimelesti.

4

Júnis qajyǵa Ábdirahman túregelip, qol berip kóristi de, qasyna jaqyn jerge otyrǵyzdy, buryn kórmese de jaqsy biletin tanys adamsha amandyq surasty. Qalen arqyly, ásirese meshitte bolǵan Júnis pen Shuǵyldyń «kerisinen» keıin Ábdirahman bul adamdy aınala surastyryp, syrttan jaqsy bilip alǵan edi. Halyq aldynda bedeli kúshti, týra sóıleıtin, ádilsizdikpen jany qas Júnisti qajy bolsa da, ol syrttaı unatyp qalǵan edi. Mundaı adamdy «kóp sharýalarmen qosyp ishke tarta is isteý kerek ekendigin» ol kúni buryn túıip qoıǵan-dy. Júnis te búl ýchıteldi jaqsy bilip qalǵan. Ol Ábdirahmannyń betine bir qarap qoıdy da:

— Jolyńyz bolsyn, shyraǵym! Shetten kelgen adam dep esittim... Jolaýshy kóp júredi, joly bolar dep júredi. Jaqsy lebiz sizden, qulaq salý bizden,— dedi.

— Júke, bul kisiniń halyqqa aıtar sózi bar eken, sózi tasqa basylǵan kórinedi, sony men oqyp bereıin, sizder qalǵanyn áńgimelesip túsinisersiz,— dedi de, Qalen «Jumysshy men sharýa jáne soldat depýtattarynyń Oral oblystyq atqarý komıteti úndeýin» oqýǵa kiristi.

Úndeý jatyq tilmen qysqasha túrde Sovet ókimetiniń mańyzyn, buryn-sońdy bolyp kórmegen jańa ókimet túriniń qalaı dúnıege kelgenin, onyń negizgi maqsattaryn túsindire kelip, osy ókimettiń bir bólshegi bolǵan Oral oblystyq atqarý komıtetine bıyl kazak atamandary men generaldarynyń qalaı bas salǵanyn baıan etti. Basta áńgime esitýge, sońynan shaqyrýymen jınalǵan sharýalar bul jalyndy úndeýdi bar yntasyn sala tyńdady. Úndeýge qol qoıǵan adamdardyń attaryn qaıta-qaıta surap aldy. Kóbi «Bákeńdi bilemiz»,— desti.

— Baqytjannan keıin qol qoıǵan Ábdirahman Áıtıev degen kisi myna aldaryńyzda otyrǵan qonaqtaryńyz,— dedi Qalen kópke Ábdirahmandy kórsetip.

Ábdirahman basyn ıdi.

— Bákeń qaıda qazir?— dep surady bireý.

— Bákeń generaldardyń qolynda tutqynda otyr...

— Oı, sabaz-aı.

Úndeý sózi jurtqa qatty áser etti. Qapyryq jerge beıne bir samal eskendeı, halyq qozǵalyp, qobaljı tústi. Kópten ishte irkilip kelgen oılar, sózder ózinen-ózi týyp jatty. Keshikpeı, dalada alqa qotan otyrǵan halyq, bir úıde otyryp keńesken adamdardaı, dóńgelene sóılesip, kishkene májilis úlken áńgimege aınalyp ketti. Suraq kóbeıdi. Kóbi Ábdirahmanǵa kóz tikti.

— At baýyryn qurǵatpaı mal surap, jan surap myna álgi salǵyrtshylar jaılaýymyzdyń ústin shańdatyp boldy. Kúni keshe osynda «jalǵyz sıyryńyzdy sat, jetpese ana myltyǵyńdy qosa sat» — dep kijińdep ketti. Júz teńgesine sıyrymdy satyp tólesem, sonda meniń qatyn-balamdy solardyń ózi asyrap bere me? Osylarǵa bir tyıym salynbaı ma ózi?— dedi.

Onyń sózin Ábdirahmannyń qarsy aldynda otyrǵan Áresh qostady:

— Burynǵydan góri bul úkimet jaqsy bolady eken dep edi. Júkti kótere almasań arqańa taǵy da sala tús boldy da qoıdy, — dedi.

Ákireńdegen shoshaq tumaqtylar jaýyp ketti ǵoı, áıteýir.

— Maımaq pa edi, kim edi anaý kúngi shámbil sarynyń aty. Maımańdatar áli,— degen sózder ár jerde estilip jatty.

Sózge Qades aralasty.

— Jamyramańdar, toqtaı turyńdar. Ana Tekeden kelgen qonaq aıtsyn,— dep qoıdy da, tyrnaǵyndaǵy nasybaıyn kórsetpeı shapshańdap ıiskeı saldy.— Sonda endi anaý álgi Qyzyl úıdegi ulyqtardy qalaı, biz teris dep tabamyz ba?.. — dedi ol Qubaıraǵa qarap.

Bul suraqtyń ózine meńzelgenin bile qoıdy da, Ábdirahmannyń kózi jaınaı tústi.

— Teris dep tabasyz ba, durys dep tabasyz ba, ony myna kópshilik aıtyp kórsinshi. Menimshe jaýap ózinen ózi-aq tabylyp tur. Eger men sizderden — mynany surasam: «Qyzyl úıdegi» hanyńyz, onyń sońynan ergen tórelerińiz osy qalyń toptyń ortasyna bir kelip kórdi me? «Azamattar, sizder úshin myna bir ıgi is istelip jatyr, muny qalaı kóresizder» dep surady ma? «Ne muńyńyz bar aıtatyn?» dedi me?..

— Joq.

— Joq.

— Siz ózińiz qalaı oılaısyz,— dep Ábdirahman Qadeske júzin aýdardy, — balańyzdy oqytýǵa shkola ashyp bermese, jerden qazsań da salyq tóle dep sabasa, meni qorǵaýǵa kereksiń, júr soldatqa dep ákireńdese, osyndaı ákimderdi, osyndaı úkimetti jaqsy kórer me edińiz?..

— Biz mundaı tereń saýaldarǵa jaýap qaıtara almaımyz. Buǵan qajy ǵana jaýap bere alady. Sol kisi qaıda bolsa, biz sondamyz,— dep Qades jaltaryp ketti.

— Bolsyn, bolsyn, qajy aıtsyn. Han saılaǵanda ózderińizden qatynasqan kisi bar ma? Álde sizdersiz-aq ózin-ózi saılap aldy ma? Osyny da aıta ketińizshi,— dedi Ábdirahman qajyǵa qaraı burylyp.

Jurt qozǵala tústi, úlkender áldeneni maquldaǵandaı bastaryn ızedi. Ábdirahmannyń sózine neshe kúnnen beri den qoıyp uıyp, baǵanadan beri aýzyna qarap otyrǵan Hakim ákesiniń ne jaýap qaıtararyn bilmeı qysyla bastady. Ol: «Minezi shálkes, eshkimmen aqyldasyp kórmegen bir betti adam, bir búıirden shyǵyp júrmese ıgi edi...» — dep oılap tómen qarady.

Ózine sóz basynyń aýmaı tıetinin jaqsy biletin Júnis qajy, kún buryn oılanyp qoıǵan adamdaı, irkilmesten bastap ketti:

— Men, shyraǵym, sóz lebizińdi baıqap otyrmyn, Qalenmen bilim qyrqasyna birge shyqqan sıaqtysyń. El júırigi Bákeńmen istes ekensiń. Basqa sózińe bap: eldi buryn batyr bastar eken, keıin bı jeteledi. Elý jylda el jańa, endi jurt qamy aqyldyda. Aqyl bilimnen shyǵady; bilim qaladan shyǵyp jatyr. Bákeń bar, óziń bar qaǵaz arqyly júz buryp, bizdi terek dep taýypsyńdar. Kóleńkesi saıa, ózine súıenemin degenge terekten tirek qaı zamanda da shyǵar bolar. Ekinshi sózińe jaýap: han kóterýdiń eki túri bar. Biri aq kıizge salyp kóterý, biri naızanyń úshimen kóterý. Syrymnan bergi úsh dúrligiste ata-babamyz han kóterýdiń ekinshi túrine ǵana aralasqan. Men kisiniń adamymyn, qýǵanym sol ýásıet. Men boldym, shyraǵym. Ahsham bar, aýyz ashý bar, ruqsat etseń keteıin.

— Rahmet, sizge. Mine, ataly sóz,— dep Ábdirahman Júnisti qostaı ketti.— Meniń buǵan qosarym: mezgilsiz shaqyrǵan taýyqtyń júnin jul. Bizge Syrym men Isataılardyń joq etýge tyrysqan súıegi qýrap qalǵan hanzadalardyń, sultandardyń óktemdigi kerek emes, bizge hannyń emes qaranyń, birdiń emes buqaranyń tilegin oryndaıtyn ókimet kerek. Mundaı jurttyń kóksegen ókimeti qazir de Reseıdiń bar jerinde quralyp otyr, ámirin júrgizdi, tek qana myna bizdiń at tóbelindeı Oral gýbernıasy men Don degen ózenniń ólkesinde kúshpen toqtalyp tur. Bul birneshe aıdyń ishinde, ári ketse bir jyldyń ishinde ornaıdy. Muny ornatyp kele jatqan Qyzyl Armıa. Qyzyl Armıa jumysker men sharýanyń uldarynan quralǵan Armıa. Muny basqaryp otyrǵan bólshevıkter, bólshevıkterdiń kósemi Lenın degen danyshpan. Ol danyshpannyń kózdegeni: jetim men jesirge, jarly men sharýaǵa, eńbekpen kúneltken qalyń buqaraǵa teńdik áperý; biz sekildi patsha úkimetinen ezilgen elderge teńdik áperý... Men osyny aıtaıyn dep edim sizderge. Kim dos, kim qas ekenin túsindirýge kelip edim. Jum bolyńdar, bilip turyńdar, jaqynda shyn dos ókimetiń keledi, sony qarsy alyńdar, qoryqpańdar, úrikpeńder, ósek-ótirikke senbeńder, qastyqpen teris túsindirýshilerge senbeńder, demekshi edim, mine osy sıaqty azamattyq boryshymdy óteýge keldim. Durys pa munym?! – dedi Ábdirahman kóterińki daýyspen.

— Durys!

— Ábden durys!

— Jasyń uzaq bolsyn!

— Táńir jarylǵasyn!— desti top shýlap.

Túnde Ábdirahman, Qalen, Báıke, Asan, Súleımen, Hakim ońasha otyryp keńesti. Ábdirahman óziniń bólshevıkterge tilektes top uıymdastyryp júrgenin aıtty. Qysqasha túrde bul toptyń el kedeılerine uıtqy bolyp, qyzyl armıany, sovetti úgitteıtin top ekenin, bolashaq ókimettiń negizi bolatynyn aıtty. Saǵada da osy top uıymdasqan, olardyń gazet-jýrnal oqyp, kúndelikti jańalyqtardy halyqqa túsindiretinin, mektep (jańa baǵytta orys tilin oqytatyn ashý) áreketin qolǵa alǵanyn, salǵyrtty baılar ǵana tóleý kerek ekendigin qoldap jatqanyn málimdedi.

— Bul tilektester tobyna eńbekshi sharýaǵa jany ashıtyn, solar úshin shyn nıetimen ıgi jumys isteı alatyn azamattar kirý kerek,— dedi Ábdirahman.— Meniń oıymsha osy otyrǵan tórteýińiz de laıyqsyzdar, bul topqa kirýge. Qalekeń týraly eshnárse aıtpaımyn. Ol belgili kisi, halyq úshin qyzmet etip kele jatqan adam. Myna Asan men Súleımen kedeı eńbekshiler, kózi ashyq azamattar, oqymasa da túsinetin, ózderi sıaqtylarǵa járdem kórsete alatyn jigitter. Al Hakim Oral qalasynda ne bolǵanyn kózimen kórip kelgen, oqyǵan jas jigit. Bular halyqqa qyzmet etý úshin oqydy. Endi, mine, jurtqa ispen kórinetin kúnder týyp tur. Osy tórteýińizge men senemin, úlken mindetter júkteımin.

Ábdirahmannyń sózine eshqaısysy da qarsy bolǵan joq. Tek qana Súleımen:

— Bizdiń basqa da azamattarymyz kóp jazylatyn,— dep edi, Ábdirahman:

— Toptaryńyzdy kóbeıtý óz mindetterińiz. Qataryńyzǵa kimdi tartatynyńyzdy ózińiz bilesiz,— dedi.

Ol erteńine ala kóleńkemen ýchıteldiń aýlynan attanyp ketti.

TOǴYZYNSHY TARAÝ

1

El qulaǵy elý.

Obrochnyı jaılaýyndaǵy Ábdirahmannyń sharýalar men áńgimeleskeni erteńinde-aq búkil óńirge jaıyldy. Muny Jol starshına da estidi.

Jol basqa aýyldarda júrgen.

Úıge kelisimen áıeli Baqtyly:

— Starshın degen seniki qur ataq, keshikpeı, eldi ana Qalen bıleıdi. Jıylys bolsa Qalendikinde, shetten kelgen adam bolsa Qalendikinde; aqyl surasa jurt Qalennen suraıdy; qaǵaz jazdyrtsa Qalenge jazdyrtady. Jer daýy da Qalende, jesir daýy da Qalende. Seniń moınyńda ana kıiz qapty kúıek ornyna baılaǵan. Sony asyn da júr,— dep tildedi.

Jol áıeliniń sózin keksiz tyńdady, olaı etpeýge amaly da joq, «bı Baqtyly» eri qarsy kelse onan ári japyryp tastaıtyn; onyń boıyndaǵy kemshiligi men minin birin qaldyrmaı jipke tizip jurt aldynda masqaralaıtyn da ádeti bar; sondyqtan Jol bolǵan oqıǵany áıelinen eptep qana surap shet jaǵasyn bilip aldy da, qalǵanyn Qadesten estýge ketti. Bas paıdasyna sheber, qýlyǵy mol Qades áýeli starshınanyń qulaǵyna jaǵymdy aýyl áńgimesin aıtyp berip, sosyn, Joldan bolys pen ýeze ne bolyp jatqanyn bilip alatyn «Bolystar pálen aýylǵa shyǵypty. Ýeze mynandaı edi. Osy bilgen habaryn ol eki kisi bas qosqan jerde: jańalyqtar bar eken...» dep sóıleıtin.

Qades Jolǵa áńgimeniń bárin aıtyp berdi. Biraq ol Baqtylysha Qalenge bále japqan joq. Qalenniń úıine kelgen Ábdirahman deıtin bólshevık dosynyń halyqqa aıtqan ataly sózderin ǵana qaıtalap aıtyp berdi.

Starshına bolǵan oqıǵany, aıtylǵan sózderdi ishine túıdi. Ol Qadespen áńgimelesip otyryp nasybaıdy álsin-álsin atty, murnyn tańqyldata sińbirip qoıyp, qymyzdy tamsanyp ishti, murtyn da qaıta-qaıta shıyryp qoıdy. «Bar báleni shyǵaratyn osy ýchıtel. Ala-búlik, qaıdaǵy ala aıaqtar da osynyń úıine keledi. Qalen salǵyrt tólemegennen keıin jurt ta tólemeıdi. Jiberetin ana tórt jigittiń kesheýildegeni de osydan. Bizdiń áıel durys aıtady — jurt qaı malyn, qandaı sáýdegerge satýdy da osy Qalenmen aqyldasatyn boldy «Ysqot, halaıyqqa aǵýa taratý... aýylnaıdy jurt ózi saılaıdy dep, kórdiń be, taǵy búırekten sıraq shyǵara bastaǵanyn. Bolshebaıyńnyń ózi naǵyz osy shyǵar...»— dep oılady Jol ishinen Qalenge qaterin tigip.

— Qadeke, qalaı, myna aýyldaryńyz qarajat jaǵyn jıystyryp jatyr ma? — dep Jol salǵyrt jóninde sóılesken boldy da, kenet Qalendi maqtaı bastady.— Bizdiń Qalekeń aqylǵa da, sózge de júırik adam-aý. Osy kisiniń dostary Orynborda da kóp shyǵar. Myna kelgen dosy Kúıik qalaniki deısiń be? Úlken hákim adam ba eken?

— Úlken,— dedi Qades.— Tekede bolǵan úlken syıaz saılaǵan ǵoı ol kisilerdi, Orynbor — Sarytaýǵa da laýazymy belgili adam.

— Peterbor — Máskeý biletin sıaqty ǵoı Ábekeńderdi.

Sózge júırigin-aı, sabazdyń!— dep Aqmadıa aǵasyn qostaı tústi.

Jol ábden syr tartqysy kelip:

— Bular álgi patshaǵa qarsylar ma? Patshaǵa qarsylar hanǵa da til tıgize me qalaı?— dep edi. «Áı, seni me»—dep júrgen Qubaıra sózge aralasa ketti.

— Jol, osy sen ana qulaǵan Mıkolaıdyń tusynda starshın bolyp ediń-aý. Áı, bále ekensiń, bir súrinbeı kelesiń,— dep basyn shaıqap, tańdaıyn qaqty.— Bizdiń Esqalıdyń bir asyǵy bar, ómiri búk túsken emes, qalaı ıirseń de «dik» etip alshysynan turady. Sen tap sol sıaqtysyń. Mıkolaı túserde starshın boldyń. Kerenge de starshın boldyń, myna álgi solardyń bárin qýyp jatqan bólshevıkter kelgende de starshın bolasyń ǵoı deımin. Sen bolasyń, bolasyń...

Jol Qubaıranyń astarly kekesinin túsingenmen jaýap qaıyrǵan joq. «Sen de Qalenge arqa súıeısiń. Áıtpegende kórer edim seniń jaıyńdy da...»—dep oılap qoıdy. Kórgenin, estigenin ishke búkpeıtin, maqtaýdy táýir kóretin Aqmadıadan ejikteńkirep bilý kerek boldy, starshına sonyń bir tinin tarqatýǵa kiristi.

— Aqmadıa-aý, ol Peterbor biletin qaı ulyń? Peterbor — Máskeý Baqytjandy biledi deseń bir sári; bul taıpada basqa aty jaıylǵan adam joq edi ǵoı,— dedi Jol.

Aqmadıa murtyn sıpady.

— Bákeńmen qatar adam. Qaǵazda Áıtıev degen aty da Baqytjannan keıin ilese shyǵyp tur,— dedi ol Jolǵa mańǵazdana qarap,— Starshındy endi elý basy saılamaıdy. Qubaıra, sen Joldy starshın bolady taǵy da deısiń, qalaı bolady ol kóp qalamasa? Máselen áıelder aralassa ne bolmaq? Seniń Qapızań keshe: «Endi Jol aqsha surap kelse, myna shómishpen soǵamyn onyń tazy tumsyǵyna»,— dep shaptyǵyp otyr. Áı, qıyn, Starshın bolý endi qıynǵa aınalar.

Jol qyzaryp ketti. Aqmadıanyń keleke etpeıtinin, estigenin, kórgenin týra aıtatynyn Jol jaqsy biletin. Sondyqtan ol Aqmadıaǵa emes, Qubaıraǵa taqymyn batyrýǵa bet aldy.

— Kim saılap, kim saılanatynyn kók aıyl qatyndardan surap jatpas: Al, aǵaıyndar, sender de erteńnen qaldyrmaı moıyndaǵy boryshtaryńdy óteńder. Qubaıra, sen maǵan bıeńdi beresiń taýdaǵy aýylǵa minip baryp qaıtýǵa. Óz bıem boldyryp qaldy, birer kún belin kótersin. Jumys óte qaýyrt, arǵy kúni taǵy bolysqa júremin,— dedi starshına Qubaıranyń jaltarýyna oryn qaldyrmaı.

At bermeýge Qubaıra da amal tapty, ol oılanbaı-aq:

— Erteń ertemen qalaǵa júreıin dep otyrmyn, satýǵa mal aparamyn. Ana Nyǵmetten nege minbeısiń, at deseń at tur beldeýde, bıe deseń bıe tolyp tur jeli basynda,— dedi.

— Nyǵmetten men araǵa juma salmaı at minip júrmin. Kúnde min demeseń jeter, o da aǵaıyn, Barqynnyń balasy.

— Nyǵmet pen Shuǵyldan kúnde at minseń de jetedi jylqysy. Sharýanyń bazarǵa minetin, shópke jegetin sholaǵyn suraǵansha salmaǵyńdy solarǵa salmaısyń ba?— dedi Qubaıra da at bermeýge bel baılap. Qubaıranyń at bermeıtin yńǵaıyn bilip, endi kezek maǵan kele me degen qaýippen Qades qıpańdaı tústi de, Aqmadıa jalma-jan ornynan turyp:

— Esimnen shyǵyp kete jazdaǵanyn qarashy, qajekeń kelip ketsin degen eken, áńgimemen otyryp, keshigip qalyppyn,— dep úıden shyǵyp ketti.

— Qubaıra, men senen kimnen at alaıyn dep surap otyrǵanym joq. Syrttan kózeý aǵaıyndy ala kózdikke kezdestiredi. Ne kerek sondaı sóz, bireý úshin bireý mal jınamaıdy, dáýleti bar dep asyla berýge jaramaıdy ǵoı,— dep Jol aǵaıynǵa qamqorsı sóıledi.

 

— Shuǵyldyń tikendi tilinen, Nyǵymettiń buqa kózinen ımenemin, Qubaıra — atqa jeńil qubasha deseıshi. Biraq oılap qoı, «atqa jeńil qubashalar» qyryndap qona-tústenip paıdalana ketetin qudasha emes,— dep Qubaıra zildi sóz tastady.

«Qaleni— Qalen, Júnisi— Júnis, tipti bular da jonyn kúdireıtpekshi maǵan?!»— Joldyń erteden beri oıyna on oralyp soǵa bergen, asaýǵa buǵalyq tastap jibergende taban tirep, kúsh alatyndaı berik «shókesi» kóz aldyna aıqyn elestedi. «Sen bálshybekter... toqtaı tur...»— dedi ol ishinen.

— Qubaıra, seniń úniń shyǵyńqyraıyn depti, kómeıińde bir nárse bar ǵoı syrtqa teýip turǵan. Bul jalǵyz at bermeý ǵana emes, men túsinsem odan da ári jatyr. Taýdaǵy aýylǵa men jaıaýlasam da jetermin. Biraq baıqa, «qısyqqa tez, qyńyrǵa kóz bar»,— dedi starshına.

Qades áńgimeniń arty keriske aınalatynyn baǵanadan sezgen edi, biraq «kerisse kerissin, Joldyń júnin azyraq jyǵyp alǵan da teris bolmas»— dep oılap otyrǵan. Endi ol: «Tildi Qubaıranyń qoly da júırik, urys basy, boq jeme bolyp ketpegeı»,— dep qaýiptendi.

— Senderdiń osy qaljyńdaryńnyń qaısysy ekenin qaljyń emesińniń qaısysy ekenin bilmeı-aq qoıdym. «Atqa jeńil qubasha» dep seni jeńilsingen Jol joq, Qubaıra. Al, «qısyqqa tez» degendeı, Jol, seniń de Qubaıraǵa salmaqty sóz tastaýyń artyq. Jol, bizdiń jaqqa bolys kelmeı me eken, ondaı áńgime qulaǵyńa shalynǵan joq pa?— dep Qades kelistire sóılep, sózdi basqa arnaǵa burdy.

— Taýǵa barǵanda seniń senetin qısyqty túzeter tezińdi de bilemiz. Álgi ózińdi «qos qulaǵyn qaıyryp baılaǵan starshın» deıtin qajyń ǵoı... Qubaıranyń sońǵy sózin estimesten Jol úıden shyǵa jóneldi. Ol Qadestiń:

— Otyr, qatyn sháı qaınatyp jatyr,— degen sózine de jaýap qatqan joq.

2

Jol starshına taýǵa, Shuǵyl qajynyń aýlyna qaraı shapty. Buǵan Qubaıranyń sózi qamshy bolǵan joq, «qos qulaǵyn qaıyryp baılaǵan starshın» degen sózdi de ol búgin ǵana estigen emes. Onyń oıy basqa áldeqaıda tereńirek— ýystan shyǵyp bara jatqan eldiń tizginin qytyńqyrap ustaý...

...Meshit túbindegi el Joldy elemeıdi. Onda qos haziret kóp maǵzumdar bar. Basty adamdar ister isin solarmen keńesedi, orta qatarly sharýa jaǵy, ásirese jastar Báıes saýdagerdiń tóńireginde. Jyr da, gazet te, qıssa da, túrli jańalyq ta — bári de Báıestiń dúkeniniń aınalasynda. Sońǵy kezde jurttyń báriniń áńgimesi shkola ashý, balasyn oryssha oqytý bolyp ketti. Tekeden kelgen anaý álgi Ábekeń deı me, Áıteı deı me «mektep ashyp, bala oqytyńdar, gazet oqyńdar, óz qotyrlaryńdy ózderiń qasyńdar» — dep qutyrtty eldi. Onymen qoımaı ol myna jerde «bálshybek shod» ashyp bolysqa, ýıazǵa qarsy úgittedi.

Qalen ýchıtel turǵanymen órt. «Zorlyq ta joq, zombylyq ta joq, berseń óz erkiń, bermeseń óz erkiń. Húrrıat»,— deıdi. «Toqtaı tur, — dedi Jol oıyn jınaqtap, Shuǵyldyń aýlyna jaqyndaǵanda. — Munyń bárin de Shúkeń ózi aýyzdyqtap beredi. Anaý kúni meshitte shkola týraly sóz bolǵanda Júniske ol— «bálshabaıdyń ózisiń» — dep abroıyn aırandaı tókti jaqsylardyń aldynda. Endi onyń aýlynda «bálshybek shot» boldy desem... toqtaı tur... Júnisin de, Qalenin de, Áıteıin de júziktiń kózinen ótkizip berer... Áı, ózi de bir tiliń kúıgir, shal-aý. «Qos qulaǵyn qaıyryp baılaǵan starshın... túpý, úıiń kúıgir Shuǵyl, jasqa da, úlkenge de masqara qylyp...»

Jurttyń bárine min taǵyp otyratyn Shuǵyl Joldy «qos qulaǵyn qaıyryp baılaǵan starshın» dep atatty jurtqa. Balasynyń jaqsy kóretin tazysyn eki qulaǵyn qaıyryp, jelkesinen qysyp ustap otyryp, «Joldyń kimge uqsaıtynyn bilesińder me, bilmeseńder men aıtaıyn: myna qulaǵyn qaıyryp baılaǵan tazyǵa uqsaıdy; tumsyǵy súıirlenip, eki kózi jymsıyp, ıini sopaıyp, qanshyrdaı qatyp qalǵan, tazydan aýǵan joq» — degen. Sodan beri Joldyń atyn atamaı-aq jurt sypaıygershilikke «tazy» degen sózdi alyp tastap, «qos qulaǵyn qaıyryp baılaǵan starshına» dese, qajy da, jurt ta túsine qalyp, jymıa kúlisedi. Amal joq, Shuǵylǵa ne aıtarsyń, ne istersiń. Jolǵa at qoıǵan da, starshınanyń znagin alyp bergen de sol Shuǵyl. Bastaǵy aýylmen eregeskende «Osyny-aq saılaı salyńdar. Kıiz qap arqalap júrýge jarasa boldy. Starshına dep onan aqyl surap, bılik tyńdaımyn deısińder me?!» — degen Shuǵyl.

Keshe «Beretin jigitterińdi tez jetkiz. Túndikke júz somnan túsken salǵyrtty qalaıda jınap bitir!» — degen bolystyń jer tepkilep turyp aýyzsha bergen kárli buıryǵyn «qup taqsyrlap» ala jónelgen starshına ortadaǵy aýylǵa bir soǵyp, ondaǵy bolǵan oqıǵany ábden túsingennen keıin taýǵa qaraı shapqan-dy. «Bul men joq jerde bolǵan kesapat májilis — izdegenge suraǵan, kókten tilegenim jerden tabylǵan. Muny men bolysqa da jetkizeıin, «Mine jigit bergizbeı, salǵyrt jınatpaı otyrǵan aǵýashylar» deıin. Qudyretin osylarǵa kórsetsin eger bolys myqty bolsa, maǵan aqyrǵanda kózi buqanyń kózindeı qyzarady, al endi bálshybekterge ne ister eken bálem»— dep ol bolysqa da kijinip qoıdy.

Biraq dúleı qajy onyń salyn sýǵa ketirdi.

Starshınanyń bergen sálemin almastan, Shuǵyl kishkene shuńǵyl kózderin jylansha qadap:

— Ne jańalyq bar?— dedi.

Jol qysqasha ǵana bolysta bolǵanyn, onyń bergen ámirin, ortadaǵy aýylda bolǵanyn, jıylystyń jaıyn baıan etip, qajynyń qadala qaraǵanyna máz bolyp, mańyzdy iske mańǵazdanǵandaı tamsanyp qoıdy.

— Qajy buǵan ne iste deısiz?— dep surady ol qajynyń betine týra qarap.

Shuǵyl qajynyń kishkene kózderinen ot ushqyndap turǵandaı kórindi; júzi qaraýytyp, túsin adam aıyrarlyq emes — kógildir tartyp ketipti de, oń jaq betindegi bir tamyry jybyrlaı qalypty.

— Ne isteý kerek deısiń be?— dedi ol julyp alǵandaı, júkke súıeýli turǵan taıaǵyna qarmana qolyn sozyp, daýsy áldeqaıda tunshyǵyp, kúńgirttenip shyqty.

Jol uzyn moınyn soza túsken qalpynda, betinde sál máz bolǵan shyraıy joǵalmaǵan kúıinde qaldy.Ol qajynyń ne pıǵylmen taıaqqa umtylǵanyna anyqtap kózi jetpedi, biraq onyń túsiniń buzylyp, daýysynyń ózgerip ketkeninen myqtap shoshyndy, qajynyń aýzyna túsken sózderdi bylsh etkizip betke soǵyp qalatynyn, «jyndanǵanda» qolǵa túsken nárseni jiberip qalatynyn da ol jaqsy biletin. Alaıda, tura jónelýge de, keri sheginýge de múmkin emes, bul jerge kirgenmen birdeı; qajynyń úlken balasy Nuryshpen janasa aǵaıyny uzyn Ýálı otyr, qazan jaqta kempir qymyz quıyp jatyr, kóziniń astymen qarap ótip, kelini kirip-shyǵyp júr. Munyń bári de qaharly shaldyń syryn jaqsy biletin, ne isterin kúni buryn topshylaıtyn, yńǵaıymen júrip, yńǵaıymen turatyn jandar— bular ne der?!

— Ne isteý kerek deısiń be? — dep ol qaıta aıtty da, eki kózin Joldan almastan áregirek turǵan taıaq ilikpegen oń qolyn joǵary kóterip,— sıraǵyńnan anaǵan asyp qoıý kerek,— dep shańyraqty kórsetti.

— Men...— dep mán-jaıdy túsindirý nıetimen starshına sózin bastaı berip edi...

— Sen! — dep bólip jiberdi onyń sózin Shuǵyl: — Sen! Jaqsy bilemin, bárin istep júrgen sen! Sen óziń balshybeksiń! Májilis ashtyryp júrgen de sensiń. Bilmegen bolyp kólgirsip otyrsyń...

— Qajy, qudaı bar, quran bar...

— Qudaıdyń sadaǵasy ket! Seni qudaı qaıtsin? Sen sıaqty buzyqtyń qudaıǵa da keregi joq.

— Qatyn-balamnyń ıgiligin kórmeıin...

— Shańyraqqa seni men aspaımyn, saǵan qolymdy bylǵamaımyn. Qol-aıaǵyńdy baılatamyn da, Jympıtyǵa jaıaý aıdatyp jiberemin. Qaıda asatynyn, qalaı asatynyn ondaǵylar jaqsy biledi, — dedi Shuǵyl, daýysynyń únin burynǵydan kóri ashyǵyraq shyǵaryp. Onyń qaraqoshqyl tartqan túsi de birden bozara tústi.— Ana Tekege barǵanda kórgen shyǵarsyń bálshybekterdi qalaı asqanyn, kórmeseń de estigen shyǵarsyń.

— Kóke, siz Jókeńdi nahaq kúıdiresiz. Bul Báıes sıaqty ala aıaq emes, gazet tasyp, jasyryp jurtqa taratatyn,— dep edi qajynyń balasy, qajy oǵan da jekirip tastady.

— Menen artyq nahaq pen nahaq emestiń arasyn aıyrǵandaı sen qaıdan shyqqan danyshpansyń? Báıes ala aıaq bolsa bul da ala aıaq, ekeýi de bir qaptan, bir saptan, bel nemere. Aldyńǵy dóńgelek qaıdan júrse, artqy da sol jermen júredi. Men saǵan aq pen qarany aıyryp ber degenim joq, jónel, kózime kórinbeı!—dedi ol balasyna.

Ákesiniń bir qadalsa degenin istemeı qoımaıtynyn jaqsy biletin Nurysh ornynan turdy da:

— Eregesse bul jar súzedi,— dep kúbirlep, úıden shyǵyp ketti.

Buryn da aldyna adam shyǵyp kórmegen Shuǵyl qajynyń byltyrdan beri mereıi ózgeshe ústem. Ehlas byltyr ýezik kresán nachalnıginiń densaýlyq isin basqaratyn pomoshnıgi bolyp taǵaıyndaldy da, bıyl kóktemde onan da zor hákim boldy. Shuǵyl balasynyń rashotyna jumsaý úshin bir qora qoıdy Jympıty túbinde baqtyryp jatyr, saýýǵa sol jerge jıyrma-otyz qulyndy bıe de jibergen. Jaqynda Ehlastyń otaýyn kelinimen birge kóshirtip aparyp tiktirtip qaıtqan, ardaqty qajy bul barǵanda eki Dosmuqambetovtiń ekeýimen de qol alyp amandasyp, hannyń aqylgóıi «arýaqty» Qýanaı hazirettiń aldyna júginip, taǵzym etken bolatyn. Osy joly Shuǵyl qajydan Qýanaı haziret tárjeke áýlıeniń balasy Hámıdolla haziretke arnaýly sálem aıtyp jiberdi de, «han dárejeli Jáhansha myrzanyń mereıi ústem bolý úshin» meshitte arnaýly eki rakaǵat namaz oqylǵan edi.

Osylardan keıin «myqty» Shuǵyldyń shoqtyǵy qol jetpes dárejege jetti. Qatardaǵy qajylar men moldalar, sopylar men qarılar aldynda ol din men ókimettiń arasyndaǵy eldiń bir beldi súıenishi, betke ustar adamy haziretterden de qudiretti jan bolyp shyqty. Eldegi eki ıshannyń ekeýi de Shuǵyldyń aldynda qurdaı jorǵalaı bastady.

Osyndaı erekshe baq qonyp, abyroıy tasyp, ataǵy aspandap turǵan, shalqyǵan dáýletti Shuǵyl, jaryp aıtar bılik qabileti joq, dáýleti shaǵyn, súıener tiregi kem starshınany týlaqtaı silkidi, onyń isiniń durysy da burys, burysy da burys bolyp shyqty; onyń qajyǵa aıtaıyn degen jańalyǵy ózine sor bolýǵa bet aldy. Ol áldeneshe ret oqtalyp, mińgirlep qajyǵa óziniń kináli emes ekendigin dáleldemekshi bolyp edi, biraq elirgen Shuǵyl oǵan sóz sóıleýge mursa bermeı, jer-jebirine jetip sógip, aıaǵynda úıden qýyp shyǵýǵa deıin bardy. Úıden shyǵyp bara jatyp Jol:

— Aqty-qarany aıyratyn kún bolar, qudaı bir, ádildikke sonyń aldyna júginermiz,— dep qudaımen qorqytpaqshy bolyp edi, Shuǵyl ashýmen oǵan:

— Bar, bar, shaǵyn myqty qudaıyńa!..— dedi.

— Astaǵpyralla, qajy, toba de. Basqaǵa til tıgizseń de qudaıǵa til tıgizbe. Qudaıdyń qudiretine shák keltirme,— dep Aıtólish kempiri qymyzdy qoıa salyp, erin qorqyta jalbaryndy.

— Kempir, tynysh otyr, joqqa kirispeı...

— Astaǵpyralla de, qajy, alǵaıazy bellá de, toba qyl, ómirińde qudaıǵa tiliń tıgen joq edi, jaýyrynǵa tisiń tıgen joq edi, ne bolǵan saǵan. Qudaıdy aýyzǵa almaı-aq, basqa sóz jetpeı me?!— dep Aıtólish jarysa sóılep, qudaıdan keshirim sura dep jalyndy.

— Boldy, jetti, qarystyr endi jaǵyńdy...— degen qajynyń áýlikken sózderin úıden shyǵyp ketken starshına anyq estip turdy.

Ol otaýynyń janynda turǵan Nuryshpen tildeskisi kelip, soǵan qaraı burylyp edi, úlken úıden Ýálı shyǵa keldi de Nuryshqa:

— Seni qajy shaqyryp jatyr,— dedi.

— Baqyny shaqyr, at jeksin,— dep úıge kirgen balasyna buıryq etti de, qajy shapshańdap mańdaladan tikken beshpet-shalbaryn kıe bastady.

— Kóke, alysqa barmasańyz qula atty jektireıin, álde saıaqty aıdattyryp alyp, teńbil kók pen kók bestini jektireıin be?— dep surady Nurysh, qaı atty jegýdi syltaý etip, ákesiniń qaıda baratynyn bilip alý nıetimen.

— Qula atty jektir. Meshitke baramyn. Ana áýlıe symaq sopaqtar qalǵyp-múlgip otyr. Iblıster el azdyryp júr. Ol ıshandardy búıirinen túrtpese kózderin ashpas,— dedi áli kárinen qaıtpaǵan qajy, úzip-úzip sóılep.

— Qajy-aý, ne bolǵan, birese qudaıǵa, birese ıshandarǵa tıisip. Astaǵpyralla, toba de. Oı, jasaǵan-aı, qartaıǵanda osyndaı qatań minezden táńirim aıyrmaı qoıdy seni,— dedi Aıtólish kıinip jatqan shaldyń aldyna qaraı óziniń sary aıaǵyna quıyp qymyz qoıyp jatyp. Ol:—Má, qaınym,— dep kishirek tostaǵanmen Ýálıge de usynyp edi, tizerleı umtylyp, uzyn qolymen Ýálı tostaǵandy ustaı aldy da, kútpesten, shaıqamastan qymyzdy bir-aq juta salyp, aıaqty izinshe kempirdiń aldyna qaıta qoıdy.

— Oı, toba...— dep oǵan moınyn bura bergen Aıtólishke Ýálı:

— Tátti eken,— dedi tamsanyp.

Ákesin arbaǵa mingizip, delbe ustaǵan Baqyǵa kúnde aıtatyn aqylyn taǵy da úıretip, attandyryp saldy da Nurysh: «Bóri ashýyn tyrnadan alady dep, kókem endi haziretterge tıisýge ketti. Dáýde bolsa úsheýi birigip aldymen Júnisti, Qalen ýchıteldi sybaıdy ǵoı...»— dep oılady.

3

Qajydan súıekten ótetin sózderdiń bárin estip, bolǵan oqıǵalardy taǵy da qaıtadan taldap, oǵan burynǵydan da ózgeshe mán berip, túnimen oılap Jol starshına erteńine bolysqa shapty. Ol Júnis pen Qalen ýchıteldi eldiń kópshiligi qoldaıtynyn, olardyń sońyna sózsiz eretinin, bul kópshilikke topyraq shashyp bolmaıtynyn jaqsy túsindi. Biraq «aldyn ala bir amal jasamasam, meni Shuǵyl Sibir ketiredi, mynalardyń bolysqa, ýezegi ókimetke qarsy aǵýa taratyp jatqany ras pa, ras. Endeshe sazaıyn tartsyn»— dep qorytty da, Júnis pen Qalenniń ústinen bolysqa aryz túsirdi.

Kópirli Ashaty bolysynyń, vybornyı ýpravıteline!

7-aýyl starshınasynan.

Úshbý ǵarza arqyly sizge eǵlan etemin: osy jyly zaýzanyń 27 jańasynda, 7-aýyl azamat sharýalarynyń Obrochnyı esimdi jaılaýy ústinde qupıa shot ashylǵan. Shotty basqarýshy sol atalǵan aýylda ýchıteldik qyzmetinen shyǵarylǵan, úkimetke senimsiz Qalen Kóptileýuly degen adam men taǵy sol aýyldyń grajdany Júnis qajy degen basqarǵan; shotta jańa úkimet ornaıdy, osy kúngi ýpravıtelder, ýezegi laýazym ıesi ulyqtardy zańǵa hılap saılanǵan, patshashyldar degen. Tekeden kelgen bir qara taıaq zıaly adam sóz sóılep úgit aıtqan. Esimi Ábdirahman, famılıasy Áıteıuly. Sizge maǵlum bolsyn: men aıtylǵan 27-zaýza kúni sizdiń huzurińizde bolǵanym haqıqat, sol sebepti aǵýashylarǵa tyıym salýǵa, shot shaqyrtpaýǵa meniń tarapymnan múmkin bolmady...

Eǵlan etýshi 7-aýyl qyrǵyzdar starshınasy Jol Nurmanuly mór basyp, qol qoıdym.

29 zaýzada, úshbý 1918 jylda

Ýpravıtel Bekebasov «ǵarzany» alyp oqyp, basyn shaıqap otyrdy da:

— Seniń aýlyń dinnen bezgen aýyl. Ana jyly da buzyqtyń shyǵaryp, patsha aǵzam haziretleriniń jigit jınap berý jónindegi jarlyǵyna qarsy turdy. Endi myna sıaqty ister...— dedi ol, aryzǵa qaıta kóz jiberip.— Birinshi kezekte neshe jigit beretin edińder sender?

— Tórt jigit,— dedi Jol ilese jaýap berip.

— Sol tórt jigitti erteń osyndaǵy pýnktke jetkiz. Qasyńa ana Jympıtydan kelgen eki mılısıany qosyp beremin. Erteńnen qalmasyn. Qarsylyq jasaǵan adamdy akty jasap, osynda aıdap jiber. Qazir zań qatty.

Salǵyrt tegis jınalsyn. Ákelgen aqshalaryńdy kaznacheıge tapsyr,— dedi bolys.

Bul joly bolystyń kári báseń kórindi. Ol tipti starshınaǵa jaqyndap kelip, ıyǵynan qaǵyp, onyń tósindegi znakqa qarap:

— Myna znak kóp adamnyń qolyna túse bermeıtin znak. Munyń qadyryn bilý kerek. Kúzge qaraı saılaý bolsa... jaqsy, bar,— dedi ol sózin taýyspaı.

— «Qoldan kelgenin aıamaspyn degen ǵoı,— dep kúmiljidi de, Jol keńseden shyǵyp ketti.

Ol elge kúsheıip, bel alyp qaıtty.

4

Birine-biri qaraılap otyrǵan el Júnis qajyniki kóshkennen keıin tutas qozǵalyp, arǵy bettegi jaılaýǵa áldeqashan qonyp alǵan-dy. Toǵaıy shabyn, qyry egisti, qys qystaıtyn bette úsh-aq úı qalǵan. Bul úılerdiń kóshpeı jurtta qalǵany eshkimniń oıyna túsken emes, óıtkeni qoryqty japyrarlyq maly joq, kezge túserlik sıqy az. Mosynyń úsh butyndaı úsh taǵan japyraıǵan-japyraıǵan úsh shym úı. Erteńdi-kesh aýanyń tunyq, móp-móldir kezinde qulaǵan turbalarynan shyjymdap shyqqan álsiz tútinderi keıde kózge shalynady, sol kezderde ǵana bul úıler jurttyń esine túsedi. Bolmasa keıbireýler:

— Arǵy bette bir baran jylqy kórinedi, beıseýit júrgen ol kimniń saıaǵy?— dep surasa:

— Álgi Qaıqańnyń qara bıesi shyǵar, basqa mal qaıdan keledi,— desedi.

Sol, áldeqalaı aýyzǵa alynatyn úsh úıdiń biri Qaıypqojanyń úıi. Mal degende Qaıypqojada jalǵyz qara bıe; qara bıe onyń úlken balasy Kárimǵalımen jasty, bıyl jıyrma ekide. Qazir qara bıe de qart, Qaıypqojanyń ózi de el aǵasy. Jasy elýge ıek artqansha Qaıypqoja qara bıemen qaıda barmady? Qandaı jerdi baspady, qaı jerdiń tuz-dámin tatpady? Baıdaqtydan taraǵan alty arys. Qara men segiz arys Áıtimbetti aralady. Shidertiden at shaldyryp, Óleńtiniń salasyn kezdi; Taısoıǵan Qarabaý baryp, Jemniń boıyna da órledi. Endep jatqan etekti elge ónerin jaıdy. Qaıypqoja sybyzǵyshyny bilmeıtin Jaıyq alqabynda jan az...

Qazir qara bıe syrtta, esik aldyndaǵy jasańda, qyly azaıǵan tazǵyr quıryǵymen tebingi túrpilep qyzyl shaqasyn shyǵarǵan, qos búıirin kezek-kezek soǵyp tur. Qujynaǵan qara shybyn búıirden kóship, sorasy aqqan reńsiz kózderge úımeleıdi; bıe jaq júni qyrylǵan etsiz basyn samarqaý shulǵıdy.

Jyldar boıy jińishkelep kirip, urlap meńdetken demikpesi aralas kókirek aýrý Qaıypqojany da tósekke saldy. Daýyl jyǵyp, keýektenip, ózeginen mújilgen terekteı, suńǵaq deneniń qazir sıqy qashqan, eki ıinine eki kisi otyrǵandaı jalpaq jaýyryn men eńseligi eki eli er keýde etten ada; qara sur, at jaqty bette reń joq; aýmaǵy ortaıyp áli de toǵy sónbegen kózderdiń qońyrqaı qarashyqtary áriden qaraıdy; eki urt ishke qýsyrylyp, shalǵysy kúnge kúıip bozǵyl tartqan, biraq kárilik qyraýy shalmaǵan murt seltıip tur. Eki kúnnen beri aýrý «samal jutamyn» dep ishi dymqyl, ári tar, jer ısi shyqqan shym úıden aldyńǵy senekke kóshken edi. Qazir já bóstek, já eski kúpiniń bir óńiri ekeni belgisiz jabaǵysy uıysqan silimtir ústinde jatyr. Ol jamaý kóılekti jadaý kempirinen kózin almaı biraz ýaqyt qarap jatty da:

— Jubaı, maǵan sybyzǵymdy ákelip bershi,— dedi.

Shala uıyǵan aırannyń irmegin aralastyryp, áıel erine shalap istep jatyr edi. Ol ań-tań bolyp, et pen teri ǵana qalyp qur súldesi jatqan sybyzǵyshynyń ózgeshe nurlanǵan kózderine kózin sál kidirtti de, úreılenip:

— Saǵan ne bolǵan, batyr, qazir seniń sybyzǵy tartýǵa áliń kele me?— dedi.

— Tartqym kelip jatyr, kóńilimdi sondaı bir kúı kernep barady. Ana qarashy, kórmeısiń be jazdyń jaınap turǵanyn, dúnıeniń qyzyq ekenin, jan-jándiktiń báriniń kúbirlep sóılep turǵanyn,— dep ol kilettiń jabyndy qamyspen qosylar jerine taqaı japsyryp salǵan uıaǵa tónip kelip, qaıta shyǵyp, qaıtadan ushyp kelip janaı etip júrgen qarlyǵashty kórsetti. Áıeli qarlyǵashtyń ońdy-soldy ushqanyna kóz jiberdi de:

— Qarlyǵashty qaıt deısiń? — dep eriniń nıetin uǵa almaı qaldy.

Ol «aljasyp jatyrma» dep úreılenip, erine tesile qaraı berdi, onyń júziniń tańerteńgi kezben salystyrǵanda anaǵurlym nurly ekenin baıqady jáne kóz janarynyń jaınaı túskeninen seskenip «boı jasap jatyr ma?!»— degen aýyr oıǵa tireldi; kózinen yrshı jas shyǵyp ketti.

— Áıel, saǵan ne bolǵan. Men shattanyp tirshilikke kóńilim tasqyndap jatqanda qýanýdyń ornyna sen kózińe jas alasyń. Ákel, sybyzǵymdy, kúı tartamyn... Qarlyǵash kúıi... Barsha ǵalam sóılep tur...

— Sharshap qalasyń, qoı. Táýirirek bolǵansyn tartarsyń sybyzǵyńdy. Aldymen basyńdy kóterip otyrýǵa kelseıshi.

— Basymdy kóterip otyra alamyn. Baǵana sen joqta otyrǵanmyn,— dep aýrý qos qoldap, shyntaǵymen jer tirep, basyn kóterdi.

— Jat, deımin, jat. Batyr-aý, saǵan ne bolǵan?! Kesheden beri tamyr dárińdi de ishpeı qoıdyń. Kárimǵalı tezirek qymyz ákele qoısa jarar edi, eń bolmasa qymyzǵa qosyp isher ediń. Jaılaýdaǵy aýyl da bir kósh jerde. Ýyz qymyz qandaı shıpa bolar edi,— dedi áıel aýrýdyń asty-ústine túsip.

Biraq aýrý nıetinen qaıtpady; áıeline úıdegi sybyzǵysyn aldyryp, súrttirip, tostaǵanymen sý surady, sybyzǵymen tútiktep urttap, jerge búrkip, qaıtadan urttap, qaıta búrkip onyń ishin sháıdi.

— Kárimǵalıdi qymyzǵa qashan jiberdiń?— dep surady ol.

Sóıtti de sybyzǵysyn aldyna qoıyp, oıyn jınaqtaǵandaı, tóbege bir qarap, esikten kóringen kókjıekke kózderin shúıdi.

— Kártaı álgi ázirde ketti, sen kózińdi ilip, uıyqtap ketken kezde. Bıeniń bir saýymyndaı ýaqyt ótti.

— İm-m... Balymnyń qymyzy ashymaǵan shyǵar.

— Shesheıdiń úıiniń qymyzy ashymasa, ýchıteldikinen sura dedim. Olar bıe baılaǵanyna bir jumadan asqan. Qajy qaınaǵaniki de, ýchıteldiki de kúnde kelip qymyz alyp turyńdar degen.

— Óziń barsań etti. Kárimǵalı úlken jigit... Ondaı kúnimizde surap alý túgil, bergen qymyzdy da uıalyp zorǵa ishetinbiz... Ar ǵoı eńgezerdeı jigittiń qymyz surap júrýi.

— Ne uıaty bar onyń, emge, aýrýǵa suraǵannyń aıyby bar ma? Ózim de baryp ákelip turamyn ǵoı, búgin úıde jumysym bolǵansyn Kártaıdy jiberdim,— dedi Jubaı, balasyna qymyz surata jibergenin aqtaı sóılep.

Sálden keıin áıeldiń kóńili birden ornyna túse bastady. Onyń úreıli oıy seıilip, «táýir bolyp keter» degen úmit ózge aýyr boljaldarǵa jol bermedi. «Qymyz ishse aıaǵynan tik turyp, tez saýyǵar edi, jazdan qalmaı kóterilip jurt qataryna qosylar edi»— degendi arman etti. Biraq áıel asyǵa kútken balasynyń qymyzsyz qaıtqanyn, onyń úlken bir baqytsyzdyqqa ushyrap keshikpeı kelmes saparǵa ketetinin sezgen joq-ty.

«...Nar ıgen», «Aqsań kıik», «Bala qaz», «Soqyr qyz» degen kúıler kez kelgen adam túsine bermeıtin ǵajap oqıǵaly syrly kúıler. Ony jalǵyz kúıshi-sybyzǵyshy biledi, «jalǵyz qamyspen» ol sol syrly kúılerdi qulaqqa jetkizedi, myń qubylǵan únmen aıtyp beredi, tańdaǵan jamaǵattyń júregin balqytady, ón-boıyn bılep alyp ketedi. Talaı topta, talaı jıynda, talaı úlken adamdardyń aldynda «Nar ıgen» men «Aqsaq kıik» tartylyp asqan óner kórsetildi. Synaqty qıyn kezeńderden minsiz esip ótip júlde alyndy... Qaıypqoja, sybyzǵyshy degen at el-elge ketti. Syrttan atyn estip dańqyna ǵana elitken keıbir jandar sulý úndi uqpasa da bastaryn shulǵydy. Biraq kóp jurt zarly, qasiretti kúıdi eljirep tyńdady. Qýanyshty, shatty, jan tolqytqan áserli únge serpile uıydy. Jastar qorshalap «Bala qaz» ben «Soqyr qyzdy» tyńdady; kún-túni sybyzǵyshy júrgen jer jıyn da dýman... qurmet... syı. Bári ótkinshi... Jıyn tarady... toı ótti... dýman basyldy... «Pa, shirkin!», «Áı, bárekelde!», «Ónerpaz bolsań osyndaı bol!» — degen taǵy da tolyp jatqan ardaqtaý sózder juma ótpeı, aı ótpeı joq boldy; anaý qyrattan ári kókjıek pen eki aradaǵy sýmańdap syrǵyp, sýsha quıylyp jatqan saǵymsha ydyrady... ómir de sonda... Osy sıaqty úzdik-úzdik kelgen oılar, ótkendegi kórinisterdiń buldyr beıneleri sybyzǵyshynyń birer mınýt ishinde alysqa — kókjıekke qadaǵan kózderine elestegendeı boldy da, Qaıypqoja tizesine qoıǵan sybyzǵysyn alyp, aqyryn ǵana tarta bastady.

Sybyzǵynyń kújildeı bastap, syńǵyrap kóterilgen ótkir úni aýany jaryp, aspanǵa shyǵyp ketti; áıel erine jalt qarady da, shoshyńqyrap, ilgeri esikke qaraı attady. Eriniń jińishkergen álsiz moınynyń eki kúre tamyry bileýdeı bolyp kógerip búlk-búlk etip tur; jaınaǵan kózder otyn ishine jasyryp, sál jumyla túskende, álde esiktiń opyraıǵan tómengi bosaǵasyna, álde senektiń shyńyltyrlanyp qalǵan jer edenine qaraǵandaı joǵary murtty erin sybyzǵynyń sarǵyshtanǵan kúrek tisterge túrelgen jýan basyn búrkep alypty; etten arylyp, qur súıegi men terisi ǵana qalǵan qoldarynyń on saýsaqtary sybyzǵynyń tómengi tar aýzyn sondaı epteıli jáne kózge ilikpesteı shapshań basyp, kúı qaıyryp jatyr. Sheke tamyrlary da jarylyp keterlikteı tyrsıyp samaı terisin kerip tur. Jigerli qımyl, yntaly pishin tilmen oralyp saýsaqtarmen pernelenip sybyzǵydan tolǵanyp shyqqan ishki saraıdyń ǵajaıyp úni sybyzǵyshyny aýrý degizer emes.

Jubaı jalma-jan tabaldyryqqa otyra ketti; eriniń jan-tánimen ún dúnıesine kóship ketkenin, qazir ony toqtatýdyń maǵynasyz ekenin ol ábden sezdi, ne sebepti ekenin aıyryp, ashyp bilmese de birneshe sekýnttan keıin áıeldiń ózi de kúıdi uıyp tyńdady; tula boıy balqyp, tátti elitý paıda boldy. Qustar da shyqylyǵyn qoıyp, múlgip qalǵan sıaqty. Eshbir dybys joq, beıne bári de sybyzǵynyń únine qalǵyp turǵandaı. Sabyrsyz júıtkigen qarlyǵash ta uıasynyń jıegine qonyp alyp, basyn shulǵyp otyr...

Kúı úni álemdi basyp, jer betine tegis jaıylyp ketken tárizdi. Jel tymyp, shóp sybdyrlamaı qalǵan. Jandy-jansyz álemniń bári múlgip, rahat dúnıesine máz bop turǵandaı...

— Toqtashy, attyń dúbiri shyǵady,— dedi áıeli, syrt jaqqa qulaǵyn túrip.

Biraq sybyzǵyshy ony eleń etpedi; onyń kózderi jumylýǵa jaqyn, bar denesi uıyp, eshnárseni sezbeıtin qalypta balqyp, múlde qalǵyp otyrǵan qalypta edi.

Áıel jalma-jan ornynan turyp syrtqa shyqty.

5

— Ýá, beıbishe, Qaıqań úıde me? Sybyzǵy tartyp jatqan ózi me? Aýryp jatyr dep, mynaý ótirik aıtqan eken ǵoı,— dep Jol starshına jimsıgen kózderin Kárimǵalıǵa alarta tikti.— Jalǵan sóılemeseńder ishteriń jarylady ǵoı senderdiń. Báıbishe, Qaıqań shyǵyp ketsin, shuǵyl jumys bar sóılesetin.

— Bı qaınym, túsip úıge kirip sóılespeseńder, ol aýrý, hal ústinde.

Áıel úreılenip, at ústinde shirenip turǵan, myltyq asynǵan soldat kıimdi eki adamǵa jalt-jult qarady.

— Jubaı, sen ne dep tursyń? Hal ústinde... hal ústinde jatqan adam sybyzǵy tarta ala ma? Kúı tartqan sybyzǵynyń daýysyn biz bir shaqyrym jerden esitip kelemiz. Sen ári-beriden soń «sybyzǵy tartqan adam joq»— dep talasarsyń. Ótirikshi bala eken desem, munyń sheshesiniń de kóz jumbaıy bar eken ǵoı.

— Qaıym-aý, quran ursyn, qudaı ursyn ótirik aıtsam. Ómirde ótirik sóılep kórgenim joq, mine jasym elý beske keldi. Kirip kór, qur súldesi jatyr. Jańa sybyzǵy tartamyn dep bolmaǵansyn kóńilin qımaı, súıemeldep otyrǵyzyp qoıǵanmyn. Syrtqa shyǵý qaıda, ornynan tura almaı qalǵanyna eki jumadan asty. Túsińder, qaınym, tek, áıteýir sharshatyp kóp sóılespessiz. Óziniń de qazir dymy quryp qaldy, sybyzǵysy bar bolǵyrdy tartamyn dep. Jasynan úırengen ádetin tastaýǵa qımaı, áýre bolyp jatqany, hal ústinde jatsa da.

— Dabaı, túselik, starshına. Esittiń be qalaı tartyp jatqanyn. Kempirlerdiń ádeti emes pe, óleıin dep jatyr, kómeıin dep jatyrmyz deıtin. Ólse ana molaǵa aparyp kómemiz, kempir, — dep at ústinen turyp pysyq kelgen myltyqty sary qamshynyń sabymen molany kórsetti. — Sybyzǵysyn basyna aparyp qoıarsyń.

— Toba!— dedi kempir júregin basyp.

— Jaraıdy, túseıik.— Jol aldymen túsip, atynyń tizginin soraıyp shyǵyp turǵan senek kiletiniń basyna ile salyp, pysyq sarynyń tizginine jarmasty. Pysyq sary attan qarǵyp túsip, elpeńdegen starshınaǵa shylbyryn ustata saldy da, ózi aıaǵyn mańǵazdana basyp úıge qaraı aıańdady. Ekinshi soldat ta attan túsip, tizginin Kárimǵalıǵa ustatty, ol da úıge bettedi.

Osy kezde sharyqtap shyǵyp, shalqyp oralyp, názik syńǵyrlaǵan sybyzǵy úni birte-birte talyp estilip, baıaýlap baryp, úzilip qaldy.

— Kártaı-aý, qymyz qaıda? Sen nege qaıtyp keldiń? Ákeńniń halin kórmeısiń be, armany qymyz. «Bir juma ishsem, jazylar edim» — deıdi. Mynalaryń kim?— dep surady Jubaı balasynyń betine bir jaǵynan úreılene, bir jaǵynan nalı qarap.

— Qymyz qaıda, bireý qaıda, — dedi jýan, kóterińki daýyspen Kárimǵalı.— Qymyzǵa jiberýshi me edi, jan-jaǵamnan alyp, «júr, júr»— dep keri qaıtarǵany starshınnyń,— dep qoıdy ol, ár jaǵynda úlken bir syr baryn baıqatqandaı.

— Nemenege seniń jan-jaǵańnan alady, álde salǵyrt salyp pa?

— Salǵyrt... salǵyrt salatyn biz sonsha bir maly kóp adam ba ekenbiz?! Salǵyrtty maly kóp kisilerge salady. Áı, mama-aı, túsinbeısiń-aý áńgimege. Salǵyrt emes, onan da zory... meni sarbazdyqqa jazypty. Ana úıge kirip ketken ákimderdeı myltyq asynyp, at ústinde júrip el aralaýǵa...

— Ne deıdi? Seni myltyq asyndyryp elden áketýge me? Oı, jasaǵan... oı, toba... Ne dep tursyń sen, jolyń bolǵyr? Seni qaıtpekshi?— dep kempir zar qaǵa bastady.

— Elden alystap ketedi demeseń, nesine shoshynasyń, mama-aý?

— Oıbaı-aý, ne dep tursyń óziń? Jalǵyz júrip bir jerde aýyryp-syrqap qalsań basyńdy ustaıtyn, sýsyn beretin kisi joq. Myltyq asynǵandy qaıdan shyǵarǵan, jasaǵan-aý? Oıbaı, qoı, atylyp qalasyń! Atama da aýzyńa alma ondaı sózdi. Ana aýrý ákeń men ólmeli shesheńdi tastap ketpekshisiń be? Qartaıǵanda taǵy ne pálege ushyratasyń, jasaǵan!— dep áıel ún sala bastady. Bolǵanynsha aqkóńil, ári ańqaý, aldy-artyn oılap, piship is isteýge tájirıbesi joq nadan Kárimǵalı starshınanyń sózdi qorqytyp bastap: «Halaıyqtyń shyǵarǵan qararyn oryndamasań Sibir ketesiń. Seni jurt uıǵardy, mılısıa bolsyn dep. Kóp qorqytady, tereń batyrady. Ákeńniń aldynda barmaımyn dep jalǵyz aýyz sóz aıtýshy bolma!»—dep kelip, — «Al, aıtqanǵa túsinip, degenge kónip, ana ózińmen birge baratyn jigitterden qalmaı júretin bolsań, «jaqsy jigit, qolynan is keletin»— dep maqtap qolyńa qaǵaz beremin. Sol qaǵazǵa qarap saǵan ulyǵyń jalybına beredi. Bilesiń be jalybınanyń ne ekenin? Aqsha beredi, kıim beredi, qarý beredi, astyńa at beredi. Soıdaýyldaı bolyp, kók tıyn tappaı elde júrgenshe, adam bolsyn dep oıladym. Túsindiń be?»— degenine ol kónip qalǵan edi. Jáne at, kıim, aqsha degen nárselerdiń qolǵa ońaı túspeıtinine onyń kózi jaqsy jetetin, munsyz elde «jigittiń» kúni joq ekenin de biletin. Onyń ústine qarý asynyp júrý Kárimǵalıǵa qyzyqty, ekiniń biriniń qolynan kele bermeıtin sıaqty kórindi. Ar jaǵynyń ne bolaryn, ne úshin qarý asynatynyn ol bilmedi. Qorqyta sóılep, qyzyqtyra azǵyrǵan Joldyń sózderine basyn shulǵyp «maqul dep saldy.

Janyna eki qarýly mılısıa ertip alyp, starshına ýpravıteldiń keńsesinen eńsesi kóterilip shyǵyp edi de, qalaı da bolsa birinshi retke beretin tórt jigitti tez jóneltýge bel baılaǵan. Ártúrli aıla, tásil, qýlyqtardy kózinen tizip, neden bastaýyn oılap-piship kele jatqan Joldyń kózine birinshi qurbandyǵy ushyraı ketken bolatyn. Ol qymyz ákelý nıetimen jaılaýdaǵy elge ketip bara jatqan Kárimǵalıdy jolda ustap alǵan, ony qalaǵa jóneltý úshin áke-sheshesine aıtyp, kıim-keshegin jınattyryp, bir jola attandyrmaq bolyp, úıine alyp kelgen-di.

— Bı qaınym-aý... batyr-aý, bul qalaı bolǵany...— dep Jubaı kóz jasy egil-tegil bolyp, eri jatqan senekke kirgende, qarýly eki jigit ólikten seskengen adamdaı aýrýdy kórip keri sheginshektegen edi.

Aqtyq qýatyn sarp etip kúı tartqan aýrý qatty qaljyrap, tirshilik sıpatynan aırylyp qalypty: arýaqtaı aryq, súıekti dene otyrǵan kúıi oń qolymen jer tiregen, sybyzǵy ustaǵan sol qolyna mańdaıyn súıep qarsy aldyna qarap jerge úńilgen; sırek-sırek jáne tereń yshqynǵan demin eki ıinnen alady, kózderiniń ashyq ekeni, ne jumýly ekeni málimsiz; sálem bergen Jolǵa ún qatpastan, basyn da kótermesten, jansyz melshıgen qalypta otyr.

— Batyr-aý, bul ne boldy?.. Saǵan ne boldy?.. Álsirep qaldyń ǵoı... tartpa dese de qoımadyń sol qý sybyzǵyny. Qısaı jastyqqa, dem al,— dep kempir jalma-jan aýrýdyń basyn súıep, tósekke qısaıtty.— Shalap ishesiń be? Eriniń kezerip ketipti...

Aýrýdyń erinderi qup-qý, kezerip ketken, júzi beıne bir kúnge kúıip ońyp ketken keneptiń túsindeı.

— Má, shalap jutshy...

Aýrý erinderin zorǵa qozǵap tamsandy da, bolar-bolmas etip kózderin ashty; áıeliniń basyn súıemeldep, aýzyna tosqan shalabynan jutty.

— Qozǵalma, jata tur... esińdi jı...

— Qaıqa, biz bir tyǵyz ispen keldik,— dep starshına kóziniń astymen aýrýǵa qarap qoıdy, biraq sybyzǵyshy sýsynnan keıin sulyq jatyp aldy, onyń esiniń baryn-joǵyn kelgender aıyryp bile almady; sonda da Jol sózin qaıtalap:

— Qaıqa, biz bir tyǵyz ispen keldik, 7-aýyl azamattarynyń shotynda úkimettiń suraǵan on eki jigittiń birine Kárimǵalı Qaıypqojaulyn, ıakı sizdiń úlken balańyzdy jiberýge halaıyq bir aýyzdan pátýaǵa keldi, spısok jasap, qarar shyǵardy, bul joǵary ýpravıtel keńsesine maǵlum etildi. Sol spısok boıynsha alynatyn jigitterdi tártippen jınap, tıisti jerine bastap aparyp tapsyrý úshin myna halyq úshin at sabyltyp júrgen ardaqty azamattar kelip tur. Balańyzdy oń saparǵa býyndyryp-túıindirip, qazir jóneltpekbiz. Batańdy berip, laýazym ıesi bolýyn tileı ber, Qaıqa!

Qaıypqoja starshınanyń bul sózine de qulaǵyn salǵan joq. Biraq Jol «aıtyp, túsindirip mindetimdi atqardym» degen adamsha basyn shalqaıta túsip, aınalaǵa mańǵazdana qarap aldy.

— Bı, qaınym-aý, batyr-aý, soldat degen ne bále?.. Ákesi aýrý, úıde bas kóterer kisi joq. Óziń bilesiń kishi balamyz kisi esiginde. Shuǵyl qajynyń qoıyn baǵady... Kártaıǵa tıme, táńir tileýińdi bersin, bı qaınym...

Biraq bul jalynyshty tilek Joldyń da, qasyndaǵy qarýly adamdardyń da qulaǵyna jetken joq.

— Arǵy bettegi, ana bastaǵy aýyldan astyńa at alyp mingizem, oǵan deıin jaıaýlap jetersiń. Qıyn, Kárimǵalı,— dedi starshına, myltyq asynǵandardan eki kózin aıyrmaı jaýtańdaı balasha qarap turǵan iri deneli Kárimǵalıǵa.

Kárimǵalı endi ákesi men Jolǵa kezek-kezek jaltaqtady.

— Starshına, sen myna sózińmen búgin eki adamnyń da basyn qosyp jolǵa shyǵara almaısyń. Basynyń aýǵan jaǵyna ketedi myna maýbas, ony endi qaıtyp taba almaısyń. Ana bıesine minsin de bizdiń sońymyzdan ersin,— dedi Maımakov mılısıoner.

Balaǵattap, ákireńdep qoıa beretin ózine kópten tanys Maımakovqa Jol qarsylaspaı, sózin qoldaı ketti.

— Tabylǵan aqyl,— dedi ol jalma-jan.— Muny baǵanadan beri oılasamshy. Min bıege Kárimǵalı, ózim ana bastaǵy aýyldan at taýyp mingizip bıeńdi áke-shesheńniń qolyna tabys ettiremin. Turma, káne, kıin, bol, bol!

— Bı qaınym-aý, bul ne degen raqymsyzdyq, ákesi myna kúıde jatqanda...— dep Jubaı sarnaı jónelip edi, Maımakov onyń sózin bólip:

— Áı, kempir, seniń balańdy jaý jemeıdi, óshir únińdi. Biz qaıta aınalyp taǵy da soǵamyz. Salyǵyn tóledi me ózi? — dep surady Joldan ol.

— Salyq...— dep Jol mińgirleı qaldy.

— Nemenege mińgirleısiń, tólemese ana balasy tóler, jaraıdy. Ertte atyńdy. Áı, sobalaq, men saǵan aıtyp turmyn.

Kárimǵalı qorqyp ketti. Myna sarynyń ejireıe qalǵan kózderi oǵan: «Qazir qamshynyń astyna alamyn, aýzyńdy ashsań»— degendeı boldy.

— Er joq...

— Jaıdaq minesiń, júr!

Kárimǵalıdy aldyna sala salyqshylar úıden topyrlaı qabattasa shyqty.

Jubaı sarnap ún saldy, ol aýrý shalynyń aýyr halin da umytyp ketti. Áıeldiń saı-súıekten óterlik zarlanǵan únine selt etkendeı Qaıypqoja kózin ashyp jiberip oǵan maǵynasyz qarady da, áldeneni izdegendeı, kózimen senektiń qaraıyp shirigen, ár jeri ishke qaraı oıylyp túsýge turǵan sıyqsyz tóbesin sharlady. Onyń áldeneden shoshynǵandaı úreıli kóz janary uıa janynda saqtana qarap otyrǵan qarlyǵashtarǵa túsken joq; ol ózine baıaǵydan tanys, úırenshikti, birge ósken, kóńilge shattyq nuryn quıatyn bul kishkene qustardan basqa bir jat, túsiniksiz nársege tańyrqap, soǵan jaýap izdegendeı...

— Egizde eki bolma... qudaı men sıaqty zarlatsyn... Jol-aý, jolyńa qara tiken óssin...— degen ashshy qarǵystar aýrýdyń qulaǵynan alys jer astynan shyqqan áýendeı.

Bul qarǵysty, qara bıeni emine tebinip, artyna jaltaqtaı qarap bara jatqan, endi qaıtyp shym úıdi de, ákeni de kórmeıtin, eriksiz eki talaı saparǵa shyqqan Kárimǵalı ǵana emis-emis esitti, biraq Joldyń qulaǵyna ol tıgen joq.

ONYNSHY TARAÝ

1

Soldatsha kıinip, qarý-jaraq asynǵan ekeýine esi ketkendeı qarap Kárimǵalı kele jatty. Qaıda aparatynyn, ne bolatynyn ol oılaǵan joq. Ol tek baǵanaǵy Joldyń: «Adam bolasyń, ákim bolasyń... Qaıqa, balańnyń laýazym ıesi bolýyn tileı ber» degen sózderin esinen shyǵarmaı, ertegi tyńdaǵan sábıdeı uıyp: «Jurttyń qoly jetpeıtin qylysh asynyp, myna sıaqty qynama qara kıim kıip, atqa minip, el aralap júrsem bári de menen seskenip turar. Kárimǵalı kele jatyr, qylyshy bar Kárimǵalı, kádimgi myqty Kárimǵalı. Áı, shyraq jol ber. Ýa, Kárimǵalı, tórge shyq. Kárimǵalı, ne jańalyq bar? At jınap júrsińder me?..» deıdi ǵoı dep oılady. Ol qarabıeniń omyrtqasy shyqqan qyr arqasy quıryǵyna temirdeı batyp, emine tebine, aldyńǵy ulyqtardyń ókshesin ala tepeńdep, qystaýda qalǵan Baınazar balalarynyń úıine jetkende ákesi Qaıypqoja jan táslim bergen.

Nury qashqan kózderi tóbede qydyrystap talyp bara jatqan erin kórip, Jubaıdyń esi shyǵyp ketken-di. Ol quran oqyp, ımanyn aıtatyn adam shaqyrýǵa arǵy bettegi aýylǵa júgirip edi, biraq ózennen ótip Toıashtikine jetkenshe, botadaı bozdap qaınysyn alyp kelgenshe Qaıypqoja qaıtpas saparǵa attanǵan-dy.

Keshikpeı aýyldan erkek-áıeli aralas týysqandary jıylyp kelip, ólikti jerleý jabdyǵyna kiristi.

2

Shuǵyldyń báribir kelmeıtinin bilip, Júnis ony Qaıypqojanyń janazasyna shaqyrmady. «Moınynan paryz tússin» dep ıshandarǵa habar etip edi, biraq eki qaziret jáne tolyp jatqan maǵzýmdar men qarılardan birde bir tóbesin kórsetken jan joq. Burynnan belgili syr: teńgelep aqsha úlestirip, jyrtys jyrtyp, súıegine túskenderge kıimderin beretin dáýletti jan emes, artynda sybyzǵydan ózge nyspy dúnıe joq Qaıqańa kóp adam kelmeıtinin qajy da, basqa týysqandary da bildi. Jaıaýlap, jalpylap basqa aýyldardan kelgen biren-saran adamdarmen birge qatar qonǵan bes-alty aýyl bolyp, Qaıypqojany aq jýyp, arýlap «qutty jerine» qondyrysty.

Ádet boıynsha úıden ǵana shyǵaryp salyp, bir kún, bir tún eńirep qaqsaǵan Jubaı da mola basynda joq; úmit etken ulynyń bir ýys topyraǵy da Qaıypqojaǵa buıyrǵan joq, dúnıemen buldyr qoshtasqan kezde aldyna kelgen jandardyń ne sóılegenin, ne áreket istep ketkenin, Kárimǵalıdy qaıda jóneltkenin de ol bilmeı qalǵan; Shuǵyldyń kóp qoıshylarymen birge óris pen qotannan ózge eshnárse kórmeı, dúnıeniń bárinen kenje qalǵan onyń Qalıy da ákesiniń aqtyq demin estigen joq. Dúnıege abyr-jubyrsyz, eleýsiz enip, biraq sansyz sherlini kúrsindirip, sanaýly sanalynyń keýdesine sulý ún quıyp «Soqyr qyzdyń zary» men «Bala qazdy» bezektetken áıgili sybyzǵyshy jalǵannan solaı jalań ótti...

Beıit basynan qaıtqan jurt óte tunjyr. Ózara áńgimelesep kele jatqan keıbireýlerdiń úzdik-úzdik sózderi qulaqqa keledi.

— Shirkin-aı, tutýǵa tuldyry joq dep osyny aıt; qaıyrshydan da dorba qalady deýshi edi, Qaıqańda o da joq!

— Sybyzǵysy qaldy sorlynyń.

— Qý sybyzǵydan ne paıda? Eń bolmasa «Nar ıgendi» bozdatatyn jan bolmaǵansyn. Eki balasynyń ekeýi de sybyzǵynyń qaı jaǵyn aýyzǵa salýdy bilmeıdi.

— Ákesi keremet, jannan asqan sybyzǵyshy. Al, balasynyń ekeýi de...

— Aqyl-esi kem demekshisiń be?— dep Asan Qadeske qadala qarady.

Sóılesip kele jatqan aǵaıyndy Qades pen Aqmadıa edi. Asannyń sózin bólgenine Aqmadıa rıza bolmaı:

— E, Qaıypqojadaı bolar dep pe ediń Kárimǵalıdy? Jubaıǵa qarasaıshy, bala týatyn adam sondaı bola ma?— dedi.

Asannyń oıy basqa jaqta bolatyn. Ol óleıin dep jatqan Qaıypqojanyń keshe balasyn ýezge aıdap jibergen Jolmen bir qyrqyspaqshy edi. «Bulardyń áli tek osyndaılarǵa jetedi» — degen ol ishinen. Qazir ol oıyn bólip jiberip, kóringendi kekete sóıleıtin myna ekeýi endi Jubaıǵa tústi. Jubaı ajarsyz, aıtatyn sózin durystap jetkize almaıtyn sorly...

— Jubaı sıaqty ómir boıy joqshylyqta bolsa seniń qatynyń naqurys bala da týa almas edi,— dedi ol Aqmadıaǵa túıile qarap.

Aǵaıyndy ekeýi úndemeı qaldy. Ólikti orap shyǵararlyq alashasy da joq, dúnıesiz taqyr edendi, soqyr terezeli jermen-jeksen shym úıdi, týlaq-tósek, jarǵaq, jastyqty, shoqpyt silimtir shala japqan qur terisi bar qý súıek deneni kórip, jıylǵan jurttyń júregi muzdap, arqasy shymyrlap, tómen qarasqan kúıi ólik qabirge kirgenshe ún qatysqan joq-ty. Qazir sol kóptiń ishindegi túısingen qatty aıanysh birindep jan ashyr sózben syrtqa shyǵyp jatyr. Jalǵyz atty sybyzǵyshynyń sińiri shyqqan sorlylyǵyna «kórer kózge aıypty mynaý» dese qabaǵy salbyrap kele jatqan halyq, kim bolsa da bas salarlyq. Osy jaıdy ózi de bilip kele jatqan Aqmadıa Asannyń qatty sózine jaýap qaıyra almady. Jubaıdy áńgimege kiristirý orynsyz ekenin seze qoıdy. Ol da ilki sarynǵa kóship:

— Onyń ras, Asan, Qaıńań sorlynyń mundaı músápir halin tiri kúninde kórmeppiz ǵoı,— dedi.

— Sender ólgensin de kórmeısińder. Eń bolmasa basyna sadaqasyn beretin tyshqaq laqtaryńdy da qımaısyńdar.

Aqmadıa úndemedi, Qades sol qolymen kúnnen kózin kólkeshtep, alysyraqta kóringen eki-úsh attyǵa qarady.

— Qaıqań namazyna keshikken adamdar ma qalaı?! — dep ol asa nazar salyp qaramastan júrip kele jatty. İnisimen ekeýi mingesken kúıi Asan da únsiz, jıren sholaq atty tebinip qoıyp Aqmadıamen qatarlasa aıańdady. Tutanýǵa turǵan únsiz yza men kinásiz kórgen zábir órtiniń ushqyny basqa jerden shyqty. Úlken qara qoǵanyń syrtymen beri oıysqan úsh attyly namazǵa keshikkender emes-ti. Qoqyraqtap jele tekrektegen ekeýdiń sońyndaǵy túıe jún shekpeniniń etegi delbegeılenip jalp-jalp shaýyp zorǵa ilesip kele jatqan Jol starshına edi de, aldyńǵysy Maımakov pen onyń qasyna ergen iri qara edi. Aýyl ústine tónip kelip, kóldeneńdep tura qalyp aldy-artyn baıqaǵan qasqyrlardaı, bul qarýly salyqshylar attyly-jaıaý besten, onan ózenge qaraı shubyrǵan adamdardy kórip tura qaldy. Aldyńǵy ekeýi sońyndaǵy starshınaǵa burylyp, sál ýaqyt sóıleskendeı boldy da, kól jaǵasynan tómen túsip bara jatqan Asandardyń sońyndaǵy eki adamǵa qarap shapty. Bul ekeý Qubaıra men Súleımen edi. Anaý kúni kelip ketken «eki eserdi» tanı sala Qubaıra tebinińkirep jiberip ilgeri asa berdi de, Joldy tanyǵan kópke úıirsek Súleımen qaıyrylyp, kóldeneńnen shaýyp kele jatqandardy kútti. Maımakov ta, qasyndaǵy joldasy da kúnniń ystyǵyna qaramastan qara shınelderiniń túımelerin salyp, shlemderiniń qulaǵyn túsirip alypty. Ekeýdi de Súleımenge bir sarjan jer qalǵansha qysqa taralǵyǵa shirene kóterilip, soldattarsha qopańdaı shapqylap kelip, kilt tura qaldy. Ómiri bir sıyrdan artyq mal bitip kórmegen, biraq baı týysqany Nyǵmetten úzbeı at minip, salt bas sabaý qamshy el aralap júretin Súleımenniń astynda jaraý, ádemi tor bıe bar edi. Erteden aýyldan aýylǵa shapqylaǵan Maımakovtyń keshe tańerteń mingen máshtekteý aty búgin edáýir salyǵyp qalǵan. Ol tóstikteı kerilgen tor bıeni bir shaqyrym jerden-aq kórgen bolatyn.

— Áı, qazaq, tús attan!— dedi ol kelgen boıy erdiń ústinde shalqaıa túsip.

— Assalaýmaǵalaıkým. Joldaryńyz bolsyn, jigitter,— dedi Súleımen kelgenderdiń sálem bermeıtinine kózi jetkendeı, kishilik kórsetip.

Sóıtti de ol tepeńdep jetken jasy úlken Jolǵa qarap, sálemin qaıtalady.

— Sálemiń sartqa, men senimen sálemdesip quda túseıin dep turǵanym joq. Túsesiń be attan, joq pa?— dep Maımakov umtyla tústi.

«Áı, qazaq» — degen oǵash sózine qarap qaljyńdap turǵan shyǵar dep, Súleımen yrjıa kúlip edi, biraq atyn tebinip umtyla túsken myna aıran kóz sarynyń shatynaǵan túri oǵan qaljyń kúlkini qoıyp, saqtana sóıleýdi kerek etti.

— Zamandas, quda túspegenmen sálem alyp, sálem berý, belkúlli jón emes pe, atamyz qazaq, ret solaı ǵoı,— dedi Súleımen ádepti túrde.

— Qysqart tilińdi, dilmarsymaı.

Jol jaltaq-jaltaq qarap, buıryq ta emes, suraý da emes, eki ushty bosań únmen:

— Súleımen, myna kisiler bıeńdi surap tur ǵoı. Sen Nyqańnan basqa bir at surap minseń qaıtedi?— dedi. Súleımen ne isterin bilmedi. Ap degennen attan túse salý da, bermeımin dep qarysý da qıyn boldy; ol kúıbelektep, art jaǵyna qarady. Alysyraqta Toıash, Nurym, Hakim, Bekeıler kele jatyr eken. Báriniń júzi de Súleımenge aýǵan sıaqtandy, alysta bolsa da dem berip: «Túspe atyńnan. Qoryqpa. Biz barmyz» — dep qoldaryn shoshaıtyp ymdaǵandaı boldy.

— Júke-aý, meniń óz atym emes, surap minip júrgen bıe. Osynsha eldiń ishinde ala bole kózge túskendeı meniń tuzym jeńil bolǵany ma? Bul, belkúlli..

— Má, saǵan bálkúlli! Aýlyńmen kontr... jıylys ashyp...

Súleımenniń kóıleksheń arqasyna kóldeneń kese tıgen qamshynyń izi bileýdeı bolyp shyǵa keldi de, ekinshi, úshinshi, tórtinshi... ústi-ústine eki jaqtan kezek jaýǵan qamshy birinshi ret jandyra dýyldatqan jerdi sıpap jatqandaı boldy.

Súleımen denesiniń ýdaı ashyǵanyn da, dýyldaǵanyn da sezgen joq, eki qolymen basyn qorǵap, at ústinde buǵa berdi...

Art jaqtaǵylardan aldymen shaýyp Hakim jetti. Qarsy aldyndaǵy kelip qalǵan oryssha kıingen oqyǵan jigitti kóre sala Maımakov chestbergen tárizdi qolyn basyna taman bir kóterip, atynyń basyn keri shegindirdi; qarýly úlken qara da aınalyp Maımakovtyń art jaǵyna shyqty.

— Bul arada qazaqtardy tártipke úıretkenshe kóp zaman óter,— dedi Maımakov Hakimge, Súleımenniń attan túse qoımaǵanyna shaǵynǵandaı, ofıser Abylaevtyń aýzynan tastamaıtyn sózin aıtyp.

Bul sózdiń tap osy jerde oryndy aıtylǵan, aıtylmaǵanyna Maımakov maǵyna bergen joq, ol tek bastyq Abylaevtyń ózderi sıaqty el jigitterinen jınaǵan «drýjınany» erteńdi-kesh sapqa tizip sholaq qamshynyń sabymen keýdeden túrtip, «tártip» úıretkende aıtatyn úırenshikti sózin aıtyp saldy, ózi tizginin ońdańqyrap ustap, mılyqtańqyrap ketken shlemin oń qolymen joǵary kótere tústi.

— Bul arda bolsyn, nadan bolsyn, saǵan baryp tıisken joq, sen ǵoı buǵan tıisken. Seniń myna jazyqsyz adamdy aıdalada qamshynyń astyna alǵanyń qandaı aıýandyq, sony bilesiń be óziń?— dedi Hakim tistene sóılep.

Onyń úlken kózderiniń quıryqtary jińishkerip, uzaryp ketti.

Elirip, qyzyp alǵan salǵyrtshy, Hakimniń túsi buzylyp ketkenin ańǵarǵan joq, óziniń durystyǵyn ábden uǵyndyrǵandaı:

— Aıtqandy uqpaıdy. At kerek, qarajat kerek degen buıryqty túsinbeıdi. Húkimet degenniń ne ekenin bilmeıdi, erteńdi-kesh janaza-panaza dep at ústinde júrgeni, ardalar!— dep taǵy da balaǵattaı bastady.

Ol sózin taýysyp úlgirmedi, qulyndy bıege jaıdaq minip, sereıgen sıraqtaryn jerge tıetindeı at baýryna oraı jınaqtap alǵan uzyn Nurym, múshe alatyn adamsha, eńserile umtylyp kelip oǵan búrkitteı tóndi. Burylyp úlgirgenshe Nurymnyń sala qulash oń qolynyń salaly saýsaqtary Maımakovtyń bashlyǵymen qosa jaǵasyn sheńgeline ýystap ta aldy. Shaǵyn deneli sary Nurymnyń bir julqýyna da kelgen joq, attan bórikteı ushyp tústi de, erdiń qasyna tuqyrta ilgen vıntovkasy men máshtektory tizginin súıretip shetke shyǵa berdi. Bul úıme-júımeniń ústine tory atqa mingesken Toıash pen Bekeı de jetti. Jaqyndap kelgende Toıashty erkin jibereıin degen adamsha mińgesip kele jatqan shyryldaq daýysty kishkene Bekeı attan qarǵyp ketti.

— Áneýgi meni sabaǵan tap osynyń ózi,— dedi ol, qoryqqannan jerde etpetteı jorǵalaǵan Maımakovty kórsetip.

Biraq onyń sózin eshkim tyńdaǵan joq, árkim óz jumysymen bolyp jatty. Maımakovtyń qarýly kelgen iri deneli joldasy basta ańtarylyp turyp qaldy da, istiń qıynǵa aınalǵanyn nachalnıgi attan jyǵylǵanda ǵana baryp sezdi. Ol aqyryp daýystap jiberip, ekpinmen birneshe sarjan jerge qashyqtap shyǵyp oraǵytyp keri aınalǵan jaıdaq Nurymǵa umtyldy. Nurym qur qol eken, qolyn joǵary kóterip basyn qorǵaǵan kúıi bıeden túse qaldy da, iri qara jýan qamshymen ıyqtan asyra ony bir soǵyp ótti. Etpettep qalǵan jerdegi Maımakovqa eshbireýi nazar salǵan joq, endigi báriniń jabylyp qolǵa alatyny qarýly qara sıaqtandy. Nurymdy soǵyp ketkennen keıin, ómiri qamshylasyp kórmegen Hakim, arqasy qyzsa da myna topshyly, jalmańdy jigitke qarsylasa almady. Onyń tek eki kózi «bar úmit sende» degendeı Toıashta ǵana boldy. Toıashtyń kúshi de, talaı bas jarylyp, arqa tilinip shyǵatyn «qamshy soǵysta» boıyna eshnárse darytpaı jaıpap shyǵatyny da elge málim-di. Ol mynaý maǵan da umtylar ma eken degen kisishe, tyshqan ańdyǵan mysyqsha qaranyń qımylyn ańdı qaldy, doıyr ustaǵan oń qolyna túkirip qoıdy. Onyń astyndaǵy Júnistiń iri tory aty da belin jıyp, jaýdy jaltartpaı omyraýlaı kıligýge ázirlengendeı, qos qulaǵyn qaıshylaı túsip ústindegi salmaqty Toıashtyń taqymynyń bıligine kóshti. Tory at Nurymǵa qaıta umtylǵan qamshyly qaraǵa omyraýymen soǵyp jiberetindeı, kóldeneńnen kılikti de jetip kelgende tórt taǵandap tura qaldy. Toıash úzengige shirenip kóterile tústi, onyń qolynyń joǵary kóterilgenin eshkim baıqaǵan joq, tek sart etken doıyrdyń daýysy ǵana qulaqqa shalyndy. Hakim de, Bekeı de, Nurym da attan ushyp túsken myqty qarany ǵana kórip qaldy...

Bul oqıǵany basy-qasynda bolǵan tórt adam da, sońynan aralasqan Asan da eshkimge áńgimelegen joq. Erýlige — qarýly yzaly bir shekis Báshekeń kóliniń jaǵasynda boldy da ótip ketti. Biraq bul áńgime de erteńine bútin elge jaıyldy. Ol múmkin oqıǵanyń ishinde bolmasa da bárin bilgen Qadestiń bir aýyz sózinen shyǵýy da neǵaıbil.

Sol kúni keshke taman atymdy alyp qoıa ma dep ilgeri asyp ketken Qubaıra Qadesten:

— Joldy da sabady ma?— dep surady sybyrlap.

Qades nasybaıyn qattyraq ıiskep jiberdi de, eki kózi jasaýrap sybyrlamaı-aq:

— Joq, Nurym sabaımyn dep umtylǵan eken, Qalen urǵyzbapty. Al, ana ekeýin qarý-jaraqtaryn tartyp alyp, jaıaýdan-jaıaý «jónińdi» tap dep qoıa beripti,— dedi. Ol nasybaı suraǵan Toıashqa: — Áı, Toeke-aý, osy sen at ústinde tabannan soǵyp ushyryp jiberetindi kimnen úırendiń? Ana, myqty qarany, apyraı, bir siltegennen qaldyrmadyń-aý,— dep qoıdy.

Toıash oǵan jaýap bermeı qısaıyp jatyp nasybaıdy ıiskeı berdi.

3

Eki kúnnen keıin pishen shabýǵa el tegis kiristi de, jaýynsyz kóktem sýymen ǵana ósip pisken shópti qambada kóp ustamaı jurt kelesi kúni-aq shómele sala bastady. Bir sıyr, bir atqa jetetin shópti Asan inilerimen birge qystaý tóńireginen de shaýyp, jıyp alatyn, biraq bıyl bularǵa Kúmis pen taǵy bir aǵaıyny qosylyp tórt úı bolyp, Báshekeń kóliniń syrtynda shabyn úlesin aldy. Úsh úıden oraq ustaıtyn úsh erkek shyqty da, ony jınaýǵa Sholpan baratyn boldy. Jumysqa da alǵyr, albyrt jas kelinine Kúmistiń kóńli kónshigendeı, sonda da tolqymaly jas adamǵa «kóz bolý» úshin ekinshi kúni shóp jınaýǵa onyń ózi de keldi.

Ýyzdaı Sholpannyń kózden tasa bolmaǵanyn Kúmis jaqsy kóredi. Sońǵy kúnderde kelininiń kórer kózge kóńili jabyq, burynǵy kóp kúlip, qyzdarmen alysyp júretin minezdiń biri joq, jumystan qoly bos kezde týyrlyqtyń etegin túrip qoıady da, úıdiń ishinde otyryp keregeniń kózinen syrtqa kózin qadaıdy, qozǵalmaı bir orynda uzaq otyryp alady. Keıde aqyryn kúrsinip te qalady... «Sholpan, seniń túriń synyq, syrqattanyp júrgen joqsyń ba?» degen Kúmistiń búgin syr tarta bergen suraǵyna ol: «Joq, jeńeshe, mamam marqum túsime enip shyqty, sony oılap otyrmyn»,— dedi. «Múmkin solaı da shyǵar... Hakim Qalendikine kelgen kúni túnniń bir ýaǵyna deıin uıyqtaǵan joq. Sol kúni jáne qaıdaǵy adamnyń oıyna kelmeıtin «qajy men ýchıteldiń jaqyndyǵy qandaı, qyz berip, qyz alysatyn jer me» dep suraǵany nesi?! Joq, bul áldeqalaı aýzyna túsken sóz emes. Sóz joq, taǵy da kóńli buzylyp júr» dep oılady Kúmis, Sholpannyń aıyrlap, jıyryp ákelgen shalǵy jolynyń izin tyrnaýyshpen synyq shóp qaldyrmaı jınap júrip.

Bul ekeýi úsh jigittiń bir kún shapqan shóbin tynym almaı jınap, keshke deıin bitirip ketti, irili-ýaqty jıyrma bes shómele saldy.

İstyq kún ekindige taıanǵansha kúıdiredi. Kóldiń ekinshi betindegi kúni boıy sharyldaǵan qajynyń shóp mashınasynyń daýysy da úzilip, Bekeı men Nurym attaryn sýardy, mashına basyna otyrǵan Hakimmen úsheýi ózen basyna da jetip qaldy.

Sońǵy shómeleniń túbin tarashtap, aıyrmen jymqyra etektep bolyp, Kúmis onyń kóleńkesine otyra ketti.

— Sharshaǵan shyǵarsyń, otyrsaıshy, Sholpan. Meniń eki qarym uıyp qalǵan sıaqty, kópten aıyr ustamaǵan kisige birden qıyn eken shóp jınaý,— dedi ol oramalyn silkip jiberip, tershigen moınyna quıylǵan shóptiń úgindisin súrtip turǵan Sholpanǵa.

Sholpan úndegen joq. Et qyzýymen sharshaǵanyn bilmeı, kúni boıy qımyldaǵan denesi tynys alyp, eki beti albyraı, shashynyń burymyn jóndep tur.

Jaı kúnde de sózge sarań Kúmis, búgin shópten sharshap shyǵyp sý basyna jetkenshe jumǵan aýzyn ashqan joq. Ol qaıyqty qaltyldatpaı sheber esetin Asanmen birge ótti de, asyqpaı jýynǵan Sholpandy ózen jaǵasyna tastap ketti.

Ózenniń basqa jerinen ótken Hakim Qalendikine soǵa ketpekshi bolyp, Nurymdardan bólinip ketti de, sý jaǵasyndaǵy Sholpandy kórip, soǵan buryldy.

— Sholpan, toqtaı tur,— dedi ol qyr basyna shyqqansha áıeldi qýyp jetip.

Kórip kele jatsa da art jaǵyna asa qaraılamaǵan Sholpan tura qaldy, Hakimniń kúlimsiregen júzine jaýap bergendeı azdap ezý tartty. «Maǵan ne aıtpaqshy? Zaǵıpamen eki arasyndaǵy ǵashyqtyqty aýyl tegis biledi. Álde basqa bir oıy bar ma? Bireý toıyp sekiredi, bireý tońyp sekiredi deýshi edi mamam. Erikken, qoly bos, basy bos jandar»— dep oılady Sholpan ishinen Hakimdi jek kórip.

— Ia, ne jumysyńyz bar edi?— dedi Sholpan aq sısa oramalyn jóndeı túsip.— Álde qyzdarǵa sálem aıtyp jibereıin dep pe edińiz?

Hakim jaýap taba almaı qaldy. Shynynda da ol ne demek? Ádemi, jas kelinshek, balaǵa atastyrǵany bolmasa basy da bos Sholpannyń. Biraq shyn oıy Sholpanda emes qoı. Tek bir buldyr tilektiń jeteleýi...

— Sholpan, men senimen sóılesýge qumarmyn, nege ekenin bilmeımin, seni kórýge yntyq bolamyn da turamyn. Sen menen nege qashasyń?— dep ol Sholpannyń qolynan ustaı aldy.

Sholpan keri de sheginbedi, Hakimniń ustap ózine qaraı tartqan qolyn da bosatyp almady — erkine jiberdi. Biraq balqyp ıilmedi, onyń júzinde salqyn pishin, qımylynda salmaqty boı tejeý bary aıqyn kórindi.

— Sóılesýge qumar bolsańyz, men mine aldyńyzda turmyn. Aıtyńyz, sózińizdi, tyńdaıyn.

— Jaspyz ǵoı, kúlip-oınap, kóńil kóterip júrý kerek emes pe?

— Ras, siz jassyz. Sizge kúlý de, oınaý da, kóńil kóterý de laıyq nárse.

— O ne degeniń, men jas bolsam, sen de jassyń, naǵyz sheshek atyp turǵan qyzǵaldaq sıaqtysyń,— dedi Hakim.

Sholpan onyń betine qarap turdy da, kózin tómen Túsirdi, aýyr dem alyp, júzin basqa jaqqa burdy.

— Munan eki jyl buryn bolsa, aıtqanyńyzdyń bári durys bolar edi. Biraq qazir qar astynan basyn qyltıtqan qyzǵaldaqty raqymsyz basqan aıaq taptap tastaǵan, ony eńkeıip siz jerden kótermessiz, kóterseńiz de ol sheshek atqan gúlmen teń túspes...

Hakim onyń kózine qaraı qaldy da, ustaǵan qolyn aqyryndap bosatyp jiberdi. Sholpannyń myna sózi oǵan arnap aıtqan kiná sıaqty tıdi. Áıeldiń ádemi betine júgirgen muńdy pishin kún kózin japqan bulttaı, jańa ǵana sharyqtaǵan kóńil kúıin kóleńkelep jaýyp ketken sıaqtandy. Óz sózi Sholpannyń baqytsyz ekenin bile tura aıaq asty etý nıetimen aıtylǵandaı kórindi.

— Men seni bulaı dep oılaǵan joq edim... Bul sóz ózińe de, ózgege de óte qatty sóz. Dúnıeden kúder úzýdiń keregi joq,— dep edi Hakim.

— Men jas kezimde mynadaı oqıǵany kórdim,— dedi Sholpan,— osy kúnge sheıin esimnen ketpeıdi, áli kóz aldymda. Bizdiń qystaýdyń qasynda kól bar edi, kóldiń shetine óleń ósedi de, áregirekte quraq shyǵatyn. Kúzge qaraı kól sýala bastaǵan kezde asty qurǵap qalǵan óleń shyqqan jerdi mal ábden otyn bitirip, taptap bolǵannan keıin áridegi maıda quraqqa tıisedi, ásirese buzaý-torpaq arasyna kirip ketip, kúndiz shyqpaı qoıady. Bizdikinde eki ala buzaý bolatyn, biri erkek, biri urǵashy edi. Bir kúni tústen keıin baqyrǵan buzaýdyń daýysy shyqty, baqyrǵanda daýysy qulaqtan óterlik, ústi-ústine baqyrady. Kádimgi úlken sıyr súzgende buzaý baqyrady ǵoı, mynaý da sol sıaqty, biraq úzbeı baqyrady. Úıdegi adamnyń bári kólge qaraı júgirdi, bireýler aıqaı salyp, bireýler atpen shapty. Men de júgirip kelemin. Bir mezgil «qasqyr, qasqyr!» degen daýys shyqty. Biz, balalar úıge qaraı qashtyq. Kishigirim taıynshadaı kók qasqyr eken. Kóldiń jıeginen shyǵa keldi de qyrǵa tartty. Aýyl ústi ý da shý... Ne kerek qasqyr jaıymen ketti de jurt: «sóz joq, buzaýdy jaryp ketti» desti. Keshikpeı taýyp aldy, bizdiń urǵashy ala buzaý eken. Buzaý tiri, biraq jalpaq omyrtqasyn, tutasymen qasqyr shaınap ketipti, júre almaıdy, úıge kóterip súıemeldep jetkizdi. Qasqyr bas salǵanda, ol tórt taǵandap batbaqqa batyp qalypty da, bóriniń tisine tek arqasy ilikken. Kóterip alyp ketetin jas buzaý emes, kúzgi bes-alty aılyq torpaq jáne ózi batpaqqa batqasyn qasqyrdyń aýzyna shala ilikken. Sol buzaý bir aıdaı úıde bolyp, jarasyn tazartyp emdep baılaǵansyn, mal qataryna qosyldy. Biraq arqasy tyrtyq, beli bir jaǵyna qısyq bitti, ózi shaıa bolyp óspeı qaldy. Sońynan «qısyq qunajyn», «tyrtyq qunajyn» atandy. Oılap qarasam ómirdiń bári osyndaı. Men de qatarymnan kem, baqytsyz bolyp kelemin. Biraq buǵan eshkim aıypty da bolmas, taǵdyr solaı shyǵar. Tek qol úshin berer jan joq, janashyr joq...

— Túńilme, Sholpan, myna biz barmyz qol úshin beretin,— dedi Hakim.

Biraq onyń «biz» dep sóılegeni kimder, qandaı járdem bermekshi — bul onyń ózine de onsha aıqyn nárse emes-ti. Sholpan onyń betine taǵy da synaı qarap:

— Sizdiń jolyńyz sara jol ǵoı, toqtaýsyz júre beretin... Ýchıteldiń qaryndasy ári oqyǵan, ári teń, biraq sharıǵat qossa... Sharıǵattyń shylbyry ǵoı meni Saryǵa qosaqtaǵan,— dedi.

— Sharıǵattyń ne sharýasy bar...— dep mińgirlep qaldy ol.

Onyń bul sózi Sholpanǵa tirek sıaqty kórinbedi.

— Men de solaı dep oılap, ýchıtelge tórelikke júginip edim, biraq ata-babanyń jolynan qyl eli aýmaıtyn qajyny eshkim ıe almady... Jeńeshem meni nege keshikti dep typyrshyp otyrǵan shyǵar, saý turyńyz. «Sharıǵattyń sharýasy joq» eken dep Zaǵıpaǵa aıtaıyn,— dedi ol júrip bara jatyp.

Sholpannyń bul sózi Hakimge naızadaı tıdi; ózine de, ózgege de kese kóldeneń turǵan úlken kedergini kórsetip «Kúshiń jetse sony alyp tasta» degen sıaqtandy. «Men adam emespin. Men jasyqpyn. Sholpanǵa da jaýap qaıtara almadym... Ana Ábekeń sıaqty jaryp jol salyp, maıdanǵa shyǵý maǵan eki talaı,— dep ózine ózi meırimsiz kijindi de, Hakim: — toqtaı tur. Kúsh kórseter kezeń de, synalatyn ótkel de alda»,— dedi.

ON BİRİNSHİ TARAÝ

1

Úırektikól, Qaraoba, Kópirli, Ańqaty bolystarynyń kartasyna sultan Haron qyzyl qaryndashpen ár jerden kres tańbasyn salyp kelip edi, búgin ol eńkeıip turyp, Qaraobanyń qaq ortasynan eregeskendeı, battıtyp eki úlken kres qondyrdy da:

— Bul jerde ıa sen turarsyń, ıa men turarmyn,— dedi ernin jybyrlatyp.

Ózi sóıtti de bólme ishinde ersili-qarsyly júrip ketti. «Bul bir kóz baılaýshy sıaqty boldy. Súzbe aýdyń qorjynynan shyǵyp ketken sazandaı Oral qalasynyń qaq ortasynan qoldan jyrylyp ketkensin mynaý kep-keń saharada ońaılyqpen iliger me?..»

Ol tura qaldy da ústel ústinde jatqan maǵlumatqa taǵy da kóz jiberdi. «...Úshbý maǵlumat arqyly habarlaımyn: balshebekter saratan aıynyń eki jańasynda kakoldar arasynda hupıa shıaz ashqan. Qatynasqandar Paramonov, Kolostov taǵy basqa tolyp jatqan orystar. Qazaqtardan kádimgi kedeıshil, hurrıatshyl Ǵabdyrahman Áıtıev bar. Bul sońǵy esimi atalǵan balshabek qazaq Jaıyq jaǵasyndaǵy balyq kásibin isteýshi kerderilerdiń arasynda sóz sóılegen... Sóziniń basynan aıaǵyna sheıin hanǵa, atamanǵa qarsy eprat nasıhat...»

«— Hurrıatshyl! Kimniń tili ózi. Ne qazaqsha emes, ne oryssha emes. «Pobornık svobody, chto lı?» — dedi Haron aqyryn ǵana.

Sultan taǵy da azdap júre tústi de kep-keń bólme tap-tar kórinip, esikti jáne terezelerdiń bárin ashyp jiberdi. Terezeden kóringen dala kórinisi asa kóz tartarlyq emes, sultannyń kúnde kórip júrgen jeri. Aıaq ótkel jaǵasynda jalańash balalar shalpyldata shomylyp jatqan Óleńti ózeni, arapsha nonnyń (n) sýreti sıaqty kishkene qalanyń ózenge ıilip kelgen jerindegi úlken noqaty gaýptvahta da, onyń qataryndaǵy oqshaý úı osy tóre otyrǵan keńse. Haronnyń Jympıty úkimetiniń shaqyrýymen kelgenine eki jumadaı-aq ýaqyt boldy, sol eki juma ýaqyttyń ishindegi istelgen jumystyń bastysy «Áıtıevtiń isi». Qanshama jyl qyzmet istegen Oraldaǵy úlken mekemeden enshisine tıgendeı, gýbernıa kartasyn alyp kelip edi, onyń sarala betinde qazir on jeti kres tur: sol synaptaı jyljyǵan Áıtıevtiń qara buqaranyń basyn qosyp, jıylys ashyp, sóz sóılep, bólshevıktik úgit júrgizgen pýnktteri. «Munysyn tyımasa, bir aıdan keıin úlken kartanyń qaq jartysyn kres jaýyp turar» dep Haron basyn shaıqady. Ol aldyńǵy bólmede terezeniń jaqtaýyna súıenip turǵan Abylaevti shaqyryp aldy da:

— Qarjaýovtyń isin men óz basym maquldamaımyn. Ashyqtan-ashyq jazalaý jaqsy ádis emes. Keshe ol bir jaýǵashtyny atyp ketken, Shiderti boıyndaǵy Bulannyń ishinde onyń qamshysy tımegeni joq. Ashyq jazalaýǵa el óshigip ketedi. Kórdiń be, ana Qarjaýovtyń jibergen adamdaryn... kim edi álgi...

— Maımakov.

— Maımakovtyń sabaǵanyna eregesip Ańqaty qazaqtary qarý-jaraǵyn tartyp alyp, ózin jaıaý qýyp jibergenin. Bulaı etýge bolmaıdy,— dedi Haron.

— Qarjaýov ózine-ózi sengen naǵyz aqymaqtyń baryp turǵany. Onyń senetin adamyn da bilemin, ana ulyq kisige arqa súıeıdi, ekeýi de Tana ǵoı,— dedi Abylaev, baqtalas Qarjaýovyna tisin basyp.

— Olaı etpeý kerek, bildirmeı isteý kerek, aıqaı-shýdyń qajeti joq, ákireńdep hakimdik pishinin kórsetý buryn qolyna bılik tımegen qara qazaqtardyń isteıtin isi. Bizdiń tóreler bul jóninde úlgi kórsetýge tıis. Qarsy taraptyń kesirli adamdaryn maıdan qylshyq sýyrǵandaı etip, birindep alyp, bildirmeı kózin joǵalta bergen jón. Jurt kózinde jibekteı bolý eń kerekti qasıet, ishińniń muzyn ádeptiligiń qymtap tursyn, solaı emes pe, Aıtǵalı myrza?

— Durys aıtasyz, sultan Haron Ahmetovıch.

Haron murtyn sıpap qoıdy.

— Kópirli Ańqaty bolysy, nómer jetinshi aýyldaǵy Qalen ýchıtel men stýdent Júnisov erteń keshke ana úıde qonatyn bolsyn,— dep sultan Haron qolyn shoshaıtyp, terezeden túrmege aınaldyrǵan eki qabat bıik gaýptvahtany kórsetti.— Ekeýi de bólshevık, Áıtıevtiń dostary...

— Alpys shaqyrym jerge erteńge deıin...

Haron onyń sózin aıaqtatpaı:

— Qazir ketseń erteń ertemen sol jerde bolasyń da, keshke osynda jetesiń. Ýaqyt kútpeıdi. Arǵy kúni Qaraobaǵa júresiń. Qasyńa bes-alty jigitten artyq adam alma. Shoǵyrlanbaýǵa tyrysý kerek,— dedi.

Sol kúni keshke qaraı Abylaev qasyna bes adam ertip, Qalen men Hakimdi ustaýǵa Jympıtydan aýylǵa júrip ketti.

Jol starshınanyń aýyly da ózenniń arǵy betinde, Qalenderden alty-jeti shaqyrym jerde edi. Sáske túste Abylaev onyń aýlynyń ókpe tusyna kelip, shaqyryp kelýge Jolǵa kisi jiberdi de, ózi jaǵada jar astynda qaldy.

Jol neshe kúnnen beri Qalenderdi ustaýǵa adam keletinin kútip júrgen. «Arǵy bette qarý-jaraq asynǵan adamdar sizdi shaqyryp jatyr» degende ol suıyq saqalyn sıpaı tústi, bul adamdardyń ne izdep júrgenin túsine qoıdy.

— Qatyn, sen bar. Kelgen ákimderge meni úıde joq de. Qalen men Júnistiń aýlyn surasa, kórsetip jiber. Ol tusta jaqsy qaıyq bar, irkilmeı óte berińiz dersiń,— dedi ol Baqtylyǵa.

Baqtyly onyń betine bajyraıa qarady da, ernin shúıire bastady. Áıeliniń erni shúıirildi-aq betinen ala túsetinin bilgen Jol, onyń aldyn orap, habar bergen áıelge:

— Kelin, shyraǵym, sen júre ber. Arjaqtaǵylarǵa ózimiz habar beremiz,— dep qaldy da,— sen, shyraǵym, meni úıde dediń be?— dep surady sý basynan kelgen kelinshekten.

— Ana aýylǵa ketip qalmasa, aıtaıyn dedim. Meniń daýysymdy olar shala esitti bilem, «qashan ketti?» dep aıqaılady,— dep jaýap berdi áıel aqyryn ǵana.

— Jaqsy aıtqansyń, shyraǵym, júre ber, júre ber.

— Tazydan qashqan qoıandaı, elge ákim kelse sen buǵyp jasyrynasyń da júresiń be? Búıtkenshe ot basynda otyrsaıshy, starshın bolyp znak taǵý ne kerek saǵan?— dep kılikti Baqtyly erine, jóni bar jerde de, jónsiz jerde de tildeı salatyn ádetimen.

— Qatyn, sen aldymen túsinip alsaıshy, munda úlken bir mánis bar. Anaǵan meni «úıde joq» de.

— Ne mánisi bar?— dep digirleı qaldy Baqtyly.

— Qalen men qajynyń balalaryn ustaýǵa kelgen adamdar, áneý kúni húkimet adamdaryn sabap, qarsylyq kórsetkenderi úshin,— dedi Jol sybyrlap.

Áıel onan ári órshelene sóıledi.

— Húkúmet adamdaryna qarsylyq etken buzyqtardy ustasa onan sen nege qorqasyń? Sen qaıta laýazymyńdy kórsetip ishinde bol, jurt ekinshileı ondaıdy istemesin, qorqyp tursyn: aıtqanyńdy eki etpeı oryndaıtyn bolsyn. Álde Qalen men Júnisten qorqasyń ba? Bireýiniń ózi oqyǵan, bireýiniń balasy oqyǵan, solardyń aldynda qurdaı jorǵalaısyń, á? Sen erkek emessiń. Senen basyna aq jaýlyq tartqan qatyn artyq. Ózim starshın bolsam, bárin bir shybyqpen aıdar edim, qajysyn da, ýchıtelin de, shyltıǵan oqyǵandaryn da...

Bir sóılese boı bermeı, keshke deıin sóıleıtin Baqtylyny qapelimde toqtata almaıtynyn bilip Jol:

— Onyń mánisi bar. Mundaı shataq jumystardyń arasynda bolmaı, syrttan kóıt-kóıt dep turǵan jón. Erteń ornymnan túsken kúni Júnis meniń shańyraǵymdy ortasyna túsirmeı me, bul isti bilip qoısa?.. Onsyz da ońdyraıyn dep júrgen joq...— dep kúńkildedi.

Ol esik aldyna shyqty da:

— Shyraǵym, sen óziń baryp aıta qoıshy, meni úıde joq de, ana aýylǵa ketti de! Tezirek bar, júgir, shyraǵym,— dep kelinin arǵy jaǵada turǵan ákimderge qaıta jumsady.

2

Qarýyn tartyp alyp Maımakovty joldasymen jaıaý qýyp jibergennen beri Nurym men Hakim kóbirek úreılenip júrgen. Ashý ústinde istelip qalǵan iske amal joq boldy da, biraq túbi bir jaýapqa tartylatynyn, ol jaýaptyń jeńil bolmaıtynyn Hakim jaqsy sezip edi. Oral qalasyndaǵy qolǵa túsip qalǵandaı taǵy da bosqa ketpeıin dep Hakim saqtyq ete bastady. Pishen shabýǵa shyqqannan beri ol myqtap isteı almasa da, Nurym men Bekeıge at jegisip, mashına basyna otyryp erteden keshke sheıin pishenshilerdiń arasynan shyqpady. Kesh aýylǵa qaıtyp kelip tamaqtanyp alyp, túnde aǵasymen ekeýi keri jumys basyna kelip, dalada túnep júrdi. Ondaǵy oıy: bolys tarapynan, bolmasa tipti Jympıty úkimetinen izdep kelýshiler bolsa úıde jatyp qapyda qolǵa túspeý nıeti edi. Qalendi jaýapqa tartady degen oı onyń oıyna kelgen emes: aıypty tek Nurym ekeýmiz dep túsindi. Hakimnen basqalary muny aýyl arasynda bolyp turatyn talas-tartys sıaqty kórdi. «Jazyqsyzdan jazyqsyz Súleımendi sabady, sonshama halyqtyń aldynda beıbastaqtyq istegen ózderi. Attan aýdaryp alyp, qarýyn tartyp alǵannan ózge zábir kórsetkenimiz joq. İzdep kelse qarýyn alar» dedi. Sóıtip bul istiń basy-qasynda bolǵan Toıash pen Asan eki myltyqty ekeýi aldy da, ıesiz qystaýdyń kóńiniń arasyna kıizge orap, kómip qoıdy. Nurym men Hakimge altyatar men eki qylysh qaldy. Altyatardy olar mashına basyna ustady. Arada bir jetideı ýaqyt ótip ketti, bulardy izdep kelgen adam bolmady, bir ret kelip ketken starshına da eshbir syr bildirmedi, eshnárse kórmegendeı óz jumysymen boldy. Sóıtip birte-birte úreı seıile bastady, saqtyq salaqsı berdi. «Múmkin eshnárse bolmas ta» degen oı da kelip júrdi.

Túnniń bir ýaǵyna deıin qyzdarmen qydyrǵan Hakimdi kútpeı bir kúni ymyrt jabyla Nurym keri pishen basyna jalǵyz qaıtyp keldi. Kúndegi ádetinshe ol mashınanyń ústine toqym jaıyp jiberip, shekpenin aıqara jamylyp uıyqtap qaldy.

Kúnde kún uıasynan shyqpaı attardy aıdap ákelip, qamyttap, olarmen adamsha sóılesip júrgen Bekeıdiń shyryldaq daýysynan turatyn Nurym búgin ózi oıandy. Sáskelikke kelip qalǵan kúnniń kózi shekesin tese qyzdyryp tur eken. Ol qapelimde qaıda jatqanyn esine túsire almaı mańdaıyn sıpaı tústi, ystyqtan beti de, tula boıy da qara terge malynyp qalǵan eken. Jeńimen betin súrtip jiberip, basyn kótere bergende, ol aldymen bas jaǵynda jumsaq ezý tartyp turǵan Qalendi jáne at qamyttap jatqan Náıkini kórdi.

 

Sáske túske deıin uıyqtap qalǵanyna qysylyp, Nurym jalma-jan ornynan ushyp tura keldi de:

— Bekeńdi kútip toqtap turǵanym, mashınanyń daýysy shyqpaǵansyn kókem keıip jatqan shyǵar,— dedi.

Ózi shapshańdaı Náıkiniń qolynan atty alyp jekpekshi boldy da, ań-tań qalyp:

— Mynaý Qubaıranyń bıesi ǵoı, bizdiń attar qaıda,— dep surady.

— Nurym, sen uıqyńdy ash, asyqpa. Mashınany men alaıyn dep turmyn. Qajy senderge shómele salsyn,— dedi. Qazir Bekeı de keledi,— dep kúlimsirep Qalen Nurymnyń ıyǵynan qaqty.— Nurym, sen osy kimge tartyp uzyn boldyń, qajy uzyn emes, Bal jeńgeı uzyn emes, al sen kún saıyn bir súıem ósip shyǵasyń. Uzyn adam ańqaý bolady deıdi, baıqa bala,— dep qoıdy ol qaljyńdap.

— Siz de eshkimnen qaryzǵa boı surap júrgen joqsyz, Qaleke, sonda da...

— Men de ańqaýmyn,— dedi Qalen kúlip.

Nurym Náıkige at jekkizip bolyp, mashınanyń o jaq, bu jaǵyna shyǵyp júrisin synady da qala berdi.

Eki shaqyrymdaı jerdegi Qalen alyp ketken mashınanyń daýysy Nurymdarǵa shańqaı túske deıin estilip turdy da, kenet tıylyp qaldy.

— Shatonyn úzip almasa jarar edi, mashınanyń daýsy toqtap qaldy,— dedi Nurym Bekeıge shóp jınap júrip. Bekeı balasha shińkildep:

— Beker beredi, beker beredi. Mashına synsa ózimiz otyryp qalamyz. Jerdiń áli jartysy da shabylǵan joq. Ýchıtel dese boldy, bere salady,— dep qajyny aıyptaı bastady...

Úlken Qara qoǵanyń alqaby jelsiz, qapyryq. Kún tamyljyp tur, onyń ústine qýaryp ketken shópten kótergende jalyn sıaqty ystyq lep esedi. Jıi qambany eki jaqtan jıyryp kelip, ep-sátte jelip júrip shómele turǵyza salatyn qarýly Nurymnyń sońynan Bekeı zorǵa úlgerip júr. Ol aıyrlap ketken qambanyń ornyn shóptep kelip, shómeleniń túbin tarashtap qymtap bolǵansha, Nurym ekinshisin turǵyzyp qoıady.

— Shól kirdi, azyraq kóleńkege baryp aıaldap alaıyq,— degen Nurymǵa Bekeı:

— Kún ashyqta úlgerip almasaq bolmaıdy ǵoı,— dep kúbirledi de, qystaýdyń kóleńkesine qaraı júrgen Nurymnyń amalsyzdan sońyna erdi.

Qyrqanyń basyna qystaýǵa qaraı qabaqtan shyǵa bergende bular Bóshekeń kóli jaǵynan jaıdaqtap shaýyp kele jatqan Súleımendi kórdi. Tańyrqaı qaraǵan ekeýi qystaýǵa jetkenshe, Súleımen de kelip jetti. Nurymnyń bergen sálemin almastan ol:

— Alty adam, altaýy da qarýly, Qalendi alyp ketti,— dedi entige sóılep.

Súleımenniń juqa tanaýlary sheltıip ketipti de, etsiz eki urty ishine qaraı omsyraıa túsken.

— İs, belkúlli, nasyrǵa shapty,— dedi ol attan sekirip túsip, kóleńkege qaraı umtylyp.— Bir ulyq, bes soldat, altaýy da qazaq. Qasynda Esenbaıdyń Jartaıy bar. Jartaı arbaly eken. Bul jaqqa qaıdan kelgenin bilmeımin, ǵajap, Shuǵyldyń attary Qubaıranyń qorasynda turar ma, shetinen ustap-ustap, Jartaıdyń arbasyna da jekti, Nuryshtyń kók atyn bireýi minip te aldy, ne kerek Qalekeńdi arbaǵa mingizip alyp ketti! Shamasy, Qyzyl úıden bir-aq túsiretin shyǵar...

Nurym sup-sur bolyp Súleımenniń aýzyna qarap qaldy.

— Qalekeńdi úıge kıim kıip shyǵýǵa da jibermedi. Men Mákkage habar bereıin dep bir oıladym da, tórteýi Ańqatyǵa qaraı júrgensin seskendim, senderge qaraı shaptym, «Nurym men Hakimdi izdemese ıgi edi» dep kóńilim ala qashty...

— Bizdikine ketken shyǵar?!— dedi Nurym.

Bekeı jer shuqyp otyra berdi, úndemedi.

— Sizdikine barsa qazir kóremiz: olar jar basyna shyǵady ǵoı, bári de qara kıimdi,— dep Súleımen arǵy jaqtaǵy qyzyl jarǵa kózin tikti.

Ózen men bulardyń eki arasy úsh shaqyrymdaı jer edi. Alystan qyr basyndaǵylardyń kim ekenin aıyryp bolarlyq emes, aq shańyttanǵan býaldyrly ystyqta qybyrlaǵan ǵana kishkene qarasyndar bozǵylt tartqan kıiz úılerge qaraı jyljyp barady.

Áskerı kıim kıip, ásker tártibine az-muz úırene bastaǵan eki qazaq jigiti kirip kelgende Hakim sup-sur bolyp ketti. Bulardyń ózin ustaýǵa kelgenin ol jaqsy bildi: bir jumadan beri kútip, saqtanyp júrip tap búgin ańsyzda qolǵa túskeni oıdan ketpes ókinish sıaqtandy. Nurymmen ekeýi talaı aqyldasyp, jaý qolyna jastyqsyz túspeýge sert etken. Bále men qazany qaıdan keledi deriń bar ma?— deıdi úlkender, durys eken. Ne isteý kerek?! Qalaı etý kerek. Joq álde de Nurymdardyń járdemi... dep oılady da Hakim kirgenderge:

— Joǵary shyǵyńyzdar,— dedi.

Júnis shyntaqtap qısaıyp jatqan, basyn kóterip aldy.

— Hakim Júnisov, sizdi arǵy jaqta nashalnık shaqyryp tur. Júrińiz,— dedi kelgen ekeýdiń jasy úlkendeýi.

— Ol kim? Qandaı nachalnık?

— Barǵan soń kórersiń qandaı nachalnık ekenin. Tez kıinińiz. Kútip tur.

— Qaıda aparmaqshy?— dep surady Hákim.

— Bolys keńsesine...— dep qaldy da soldat,— bolyńyz, tezirek, barǵansyn sóılesersiń,— dedi.

Oıynyń durystyǵyna endi eshbir shúbá qalmaǵandaı, «bolys», «nachalnık» degen sózderdiń syltaý ekenin Hakim kúni buryn aıtpaı jatyp bilgen-di. Ol Ádilbektiń qulaǵyna sybyrlap birdemelerdi aıtty da, bala júgirip úıden shyǵyp ketti. Hakim keregeniń basynan aq kıtelin aldy, asyqpaı tarashtanyp kıine bastady...

Ózenge qaraı kele jatqan Sholpannyń sońynan qýyp jetip Ádilbek:

— Hakim aǵamdy soldattar ustap áketti, men Nurymdarǵa habar berýge baramyn,— dep aıqaı salyp ilgeri asa berdi.

Arǵy bettegi soldattardy kórip Ádilbek jalt burylyp ózenniń ekinshi jeri — janama sýattan qaıyqsyz qulash uryp ótip ketti.

Qaıyqtyń kúrekpen shashyp sýyn tógip bolyp, qosqoldap ıterip sýǵa túsirip, pishen jıýǵa arǵy betke ótpekshi bolǵan Sholpanǵa Hakimdi aıdap kele jatqan qarýly ekeýdiń biri:

— Toqta, qaıyqty qaıda aparasyń?!— dep aıqaı saldy.

Sholpan jalt qarady da, eskekke súıenip, qaıyqtyń ústinde turyp qaldy. Eki adam Hakimdi ertip kele jatyr: biri alda, biri artta — júristeri elden erekshe, aldyńǵysy toqtap qalyp, aıaǵyn óte-móte aqyryn basyp sóılep kele jatqan Hakimdi tosyp alady da, áldene sózderdi aıtyp, taǵy ilgeri júredi.

Ádilbektiń sózine de, mynalardyń eki jaqtap qaıyryp, mal aıdaǵandaı júrisinen de Hakimniń basyna bir bále kezdeskenin Sholpan jaqsy bildi. Biraq ol «báleniń» qaıdan kelgenin, ne úshin kelgenin anyq bilmedi, ony taldap oılap jatpady. Áıel tańyrqap qarap kele jatqandardy kútti de, ózenniń arǵy betindegilerge kóz jiberdi. Shoǵyrlanǵan tórt-bes erli atty ustap myltyq asynǵan bireýi tur, endi bireýi sý jaǵasynda jýynyp bolyp, kishkene qol oramalymen betin súrtip jatyr. Sholpannyń qulaǵyna balanyń «Hakim aqamdy ustap áketti» degen ashshy sózderi qaıtadan sap ete qalǵandaı boldy, bul joly aıqyn estilgendeı, maǵynasy da saralanǵandaı. «Ustap áketti... orys ustap áketedi deýshi edi, mynalardyń bári qazaq qoı, munysy qalaı? Ustap áketkende bular da qarańǵy úıge qamaı ma? Hakimniń sonshalyq ne jazyǵy bar?..» dep oılady da, Sholpannyń júregi shym ete túsken sıaqtandy, sondaılyq ashshy aıanysh sezimi ishin órtep ketti, ne isterin bilmeı ol qaraǵaı qaıyqtyń túbine irkilgen kógildir sýdy eskek kúrekpen qushyrlana shasha berdi. Bul birneshe mınýttyń ishinde Sholpannyń ne oılaǵany, onyń ón boıyn qandaı sezim bılep áketkeni málimsiz, ol tek qaıyqtyń jaryǵynan jińishkelep shapshyp shyqqan sýdan eki kózin almaı, basynda qushyrlana shashqanmen, birte-birte kúrekti álsirete berdi, qoldarynyń dármeni bitip bara jatqan sıaqtandy, sý shashýy múlde tyıylyp qaldy.

— Jas kelinshek, qaıyq ese bilesiń be?— degen áskerı kıimdi, beline altyatar baılap, qylysh taǵynǵan adamnyń daýysynan ol selk ete tústi.

Jar basynan beri túskende daýystap qatty sóılep kele jatqan Hakim kózin tómen túsirip Sholpannyń aldynda úlken kúnási bar adamdaı, sý jaǵasynda qımylsyz tur. Juqa kókmaýyt shalbar kıip, balaqtaryn qısyq taban qara etiktiń qonyshyna salǵan, ústinde belin qynap turatyn aq kenep kóılegi, jalań bas, uzyn boıly, úlken kózdi kádimgi sulý Hakim, Sholpannyń kózine ol Qalen ýchıteldiń úıinde tap kóleńkede otyrǵandaǵysyndaı ystyq kórinip ketti. Ol Hakimdi qushaqtaı súıip, qoshtasyp eń jyly, eń jaqyn, kókiregine túıip júrgen syrly, asyl bir sózderin aıtyp qalǵysy keldi...

— Jigitińe esiń shyǵyp ketti me? Torǵaı arbaǵan jylansha bar janyńdy sala uıyp qalypsyń ǵoı. Qaıyq ese bilesiń be óziń? — dedi, taǵy da álgi qarýly jigit jumsaq daýyspen, Sholpandy aq oramal tartqan basynan tómen qaraı balaǵyn túringen jumyr baltyly jalań aıaǵyna deıin qarap ótip. Ótkir kózdi, súıkimdi Sholpannyń tip-tik qudý denesine qaıtadan kóz tastap, ol qasyndaǵysyna: — Qarshyǵa ilerlik-aq suqsyr! Kıiktiń balasyndaı móldireýin...— dep kúmiljidi.

Ózi týraly aıtylǵan sózderge asa qulaq salmaı, esi-derti Hakimmen sóılespekshi bolyp Sholpan qaıyqtan jerge tústi de:

— Nesheýińiz minesiz, otyryńyz,— dep Hakimge jaqyndaı tústi.— Qaıda alyp bara jatyr, anaý kúngi qarýyn aldyrǵandardy sizderden kóre me? — dep surady.

Sholpannyń úni óte jyly, qulaqqa júrekti eljireterlikteı meırimdi estildi. Hakim de qaıyqqa jaqyndap, Sholpanǵa tikeleı qarady. Bir sekýndteı únsiz qaldy, Sholpan aqyryn ǵana kúrsinip qoıdy...

— Sol áńgime de bar, basqasy da bar. Bizdi aıdap barady, qarańǵy úıge qamamaqshy...

— Shyraq, sózdi qysqart. Qaıda aparatyny, qaıda qamaıtyny, joǵarǵy ulyqtardyń bıliginde. Káne, min,— dedi Hakimnen jasy anaǵurlym úlken, art jaqta kele jatqan ekinshi qazaq soldaty.

— Nege bógelip tursyńdar, tez!— dep aıqaı saldy arǵy bettegi aq oramalmen betin súrtken.

— Bol, bol! Min tezirek,— dep arttaǵy soldat Hakimdi ıtermeleı tústi.

Hakim asyqpastan etigin, shalbaryn, aq kıtelin sheshti. Etik pen kıteldi shalbardyń ishine salyp, ádetinshe, qaıyqtyń kergishine ákelip baılady. Sholpannyń qolynan eskekti alyp, irkilip qalǵan qaıyqtyń ishindegi sýdy shashty, kórer kózge ótýdi kidirtip, jaılanysa berdi. Qyr jaqqa bir qarap, arǵy bettegi typyrshyǵan bastyǵyna bir qarap soldattar tyqyrshı berdi:

— Sen nemenege kúıbeńdep kettiń, bol?— dep aıqaılady Hákimge birinshi soldat.

Art jaqtan ý-shý shyǵa bastady. Aýyldan sý basyna qaraı shubyrǵan áıel, bala-shaǵalardyń bastary kórindi. Dabyrlaǵan qarttardyń daýysy estildi. Sol mezet zarlaýyq Dámeshtiń jan túrshigerlik saryny qulaqqa keldi. Ý-shýdy, zardy estigen, tórtten-besten shubyryp kele jatqan halyqty kórgen soldattar jalma-jan qaıyqqa minip aldy. «Maımakovtardyń qarýyn tartyp alǵan aýyl», «buzylǵan aýyl», «bólshevık aýyl» degen sózder bular Jympıtydan shyǵarda-aq qulaqtaryna shalynǵan-dy. Basta batyl qımyldap, kóp sózge kelmeı Hakimdi tez kıindirip, úıden aldy-artyna qaratpaı alyp ketkenmen qazir bulardyń úreıleri usha bastady, Maımakovtyń kebin bizge de keltirer degen oıǵa kelip qaldy.

— Qaıyqty kelinshek, sen es. Tórteýimizdi kóteredi ǵoı ózi,— dep jasy úlken soldat eskekti Hakimniń qolynan alyp Sholpanǵa berdi.

— Tórt kisi túgil on adam minseńiz de kóteredi,— dep Sholpan qaıyqty ysyryp jiberip, ózi dik etip artyna minip aldy.

Sholpannyń sekirip mingen ekpinimen qaıyq qatty teńselip ketti de, shaıqalaqtap oń jaq keneresinen sý quıylyp kete jazdady. Eki ernekten qos qoldap ustap, júresinen otyrǵan soldattar qaıyqty onan ári teńseltti.

— Aýpirim Alla! Aýpirim Alla! Aqyryn!— dep jasy úlken soldat jalbaryna qaldy.

Onyń úreıi ushyp ketti, eki kózi uıasynan shyǵyp kete jazdady. Ekinshi soldat qaıyqtyń túbindegi sýǵa qaramastan shylp etkizip, quıryǵyn qoıyp otyryp aldy da:

— Toba! Toba!— dedi.

— Qalaı, jan tátti me eken?— dedi Sholpan túsin sýytyp.

Múshkil halge túsken eki aıdaýshysynyń oılamaǵan jerden mundaı jýasyp táýbege kele qalǵanyna Hakim kúlip jiberdi. Ol qaıyqtyń basynda otyr edi, ana ekeýi qaıyqtyń qaq ortasynda kep-keń jerde qaltalaqtap qalǵan. Úreılengen túrlerine, ebdeısiz otyrystaryna qaraǵanda buryn qaıyqqa az minip, sýda kóp bolmaǵan adamdar sıaqty. Osy jaıdy bilgendeı Sholpan kenet ekeýine bas salýǵa kiristi. «Hakimniń tyrnaǵyna turmaıtyn myna sumyraılardyń jalyn kúdireıtýin kórdiń be. Qurttaǵan qoıǵa baılaǵan keskekteı ana moınyna asynǵan qylyshyna senedi ǵoı shamasy» dep oılaǵan edi ol, «Jigitińe esiń shyǵyp ketti me, janyńdy sala uıyp qalypsyń ǵoı» degende:

— Tastaǵan kesekteı sý túbine jiberemin ekeýińdi de qazir. Aıt, qaı jaqqa aparasyńdar, eldiń bas kótergen eki serkesin?— dedi Sholpan eskegin joǵary kóterip.

Onyń kózinen ot shashyrap ketti, túsi kúreń-kógildir tartyp, aldynda otyrǵan soldatty eskekpen soǵyp jiberetindeı kórindi. Buryn-sońǵy ómirden kórgen barlyq ashshy kegin tap osy ekeýinen alatyndaı, ony eshbir jan» eshbir nárse toqtatyp bolmaıtyn ashý daýyly úıirip, bılep, aıaǵyn jerge tıgizbeı kóterip áketti.

— Tap kúni keshe ólshedim osy jerdiń tereńdigin — bes kisi boıy,— dedi áıel ózenniń shetin kómkergen qalyń kók quraqtyń deńinen bir sarjan asa berip, eskekpen keri úıirip, qaıyqty toqtatyp.— Aıt ımanyńdy!

— Apataı-aı, bizdiń ne jazyǵymyz bar edi. Biz de aıdaýmen júrgen adambyz, alyp kel dedi, alyp kele jatyrmyz,— dedi kishi soldat jylamsyrap.

Basynda shala josparlap, bar úmitti Nurym men Asan, Toıashtarǵa artqan Hakim qutylý jolynyń ózinen-ózi kelip qalǵanyn jańa ǵana uqty. Ol Sholpanǵa eljirep qarady, eljiregen joq, — áıeldiń tapqyrlyq, erlik, qaırattylyq qasıetterine súısine, qýana, tańdana qarady.

— Tasta, qarýyńdy sýǵa!

Ornynan túregelip, Sholpan jaqyn otyrǵan soldattyń basyna eskegin tóndire tústi. Qaıyq selt ete qaldy. Esteri shyǵyp ketken ekeýi asynǵan qylyshtaryn moıyndarynan sypyra bastady...

3

Shuǵyldyń qońsysy kóp, onyń ishinde Baqy tonnyń ishki baýyndaı edi. Kóbinese ol qajynyń delbesin ustap, qasynda júredi, úıge kelgende malǵa da bas-kóz bolyńqyraıtyn sol.

Erteńgi shaıdy iship bola bergende ol qolynda ıá júgeni, ıá quryǵy bar, qajyǵa kirip qaıda baratynyn málim etetin.

Kúndegi ádetinshe ol búgin de kirip kelip, oń jaq bosaǵada júresinen otyra ketti de:

— Qajeke, saıaqtar kórinbeıdi, men búgin sony kózdep qaıtamyn,— dep qajynyń jaýabyn kútip qulaǵyn qalqandaı tosty.

— Qashannan joq? — dedi Shuqyl shyny aıaq kótergen qolyn aýzyna, jetkizbeı toqtatyp.

— Lábbáı? Eki kúnnen beri sizben birge júrip atqa mine almaǵanym, ózim úıden shyqsam kóz salatyn bireý joq. Tań bilinbeı turyp Shortanbaı aǵashynyń túbine deıin baryp qaıttym, ol jaqta joq, endi qyr jaqty aralaımyn...

— Qashannan beri joq, qyr qulaq, sý mı?

— Lábbáı? Bizdiń attar alysqa uzamaıdy, ana Nábıdiń qyrshańqylary qosylsa shybyndap, oıdan-qyrǵa jetekteıdi, anaý kúni de Keń Túbekten tapqanmyn,— dedi Baqy.

— Ana tebingideı bolǵan qulaǵyńdy Jolǵa, Joldyń shunaq qulaǵyn saǵan qondyrsa jerdiń astyndaǵynyń bárin estip-bilip turar ediń. Qyr qulaq, sý mı men saıaq qashannan beri joq, ana álgi Joldyń qasyndaǵy satpaq tekeler minip ketpesin dep surap turmyn,— dedi Shuǵyl shyny aıaǵyn endi jerge qoıyp, shydaı almaı kózin basqa jaqqa aýdarǵan Baqyǵa tesile qarap.

— Olarǵa bizdiń saıaqty miný qaıda? Ózderin attan aýdaryp alyp, jaıaý aıdap qoıa beripti bizdiń Toıash pen Nurym,— dedi Baqy.

Shuǵyldyń túsi buzylyp ketti. Onyń ashýyna myqtap tıgen Maımakovtardy jaıaý qýyp jibergen Toıash pen Nurymnyń qylyǵy ma, álde úshti-kúıdi joq bolyp ketken saıaqtar ma — muny Baqy aıyra alǵan joq, ol tek Shuǵyldyń jiberip qalǵan kishkene sheker toqpaǵynan basyn qorǵap, buǵyp qaldy. Sheker toqpaq Baqynyń basynan asyp saǵanaqqa sart ete tústi.

— Erteńge deıin saıaqty taýyp ákelmeseń qatyn-balańdy ana myqty Júnis týysqanyńa kóshirip jiberemin, sol asyrasyn,— dedi Shuǵyl taǵy da aınalasyn qarmanyp, nárse izdep.

— Qajy-aý, saǵan ne bolǵan, dastarqan ústinde,— dep Aıtólish ornynan tura kelip, sheker toqpaqqa qaraı júrdi.

Kempirdiń tasasymen qutylyp keteıin degen kisishe Baqy shapshańdap úıden shyqty. Eki ıyǵy tómen túsip, óz úıine kirip kelgende:

— Seniń nege túsiń buzylyp ketti, taǵy da, qajy...— dep Baqynyń áıeli sózin taýyspaı kózine jas aldy.

Eriniń atqa minip jylqy qaraýǵa shyǵatynyn kúni buryn bilgen áıel, shala uıyǵan jyly aıran berip jatyp:

— Ózińde de bar, joq jerden sharýasynyp sol jaý aıdaǵyr saıaqty nesine aıta qoıdyń. Týǵan balasyn da kúnine bes ret qýyp shyǵatyn shaldyń minezin bilmeısiń be? Estimeıtin jerde sóz estısiń, ne bary ózińnen,— dep oryndy ilik qoıdy.

— Erkektiń jumysyna, qatyn, sen kirispe. Men joqta sen ana balalarǵa kóz bol. Sharýaǵa men kóz salmasam ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketpeı me, jastan tyrnaqtap jıǵan mal,— dedi Baqy aıran juqqan murtyn astyńǵy erinimen jymqyra soryp.

Sóıtip túnimen uıyqtamaı, ala tańnan saıaq izdep, oıdy kezip kelgen Baqy tory sholaq atqa minip, qaryna quryǵyn ilip, sáske tús kezinde endi qyrǵa shyǵyp ketti.

Tory sholaqtyń ústinde Shuǵylsha shirenip, shalqaıa aıańdatqan Baqyny alystan tanyǵan Amanqul býryl baıtaldy shıpań etkizip bir qamshylap jiberdi de, cap jelispen jetip kelip:

— Assalaýmaǵalaıkým, Baqy aǵa,— dedi aýzyn toltyryp.

Alysta jatqan sonaý kóz ushyndaǵy úıirlerdi, beregirektegi shashylyp jaıylǵan jylqylardy jınastyryp júrgen jylqyshylarǵa kózderin syqsıta qarap, bir sholyp ótti de, sálem bergen jigitke burylyp Baqy:

— Maǵalaıkým assalam. Jylqylaryń qalaı, ıt-qustan aman ba?— dep surady.

Osy jylqynyń bári ózinikindeı-aq Baqynyń qojaıynsyp qaıdaǵyny suraıtynyn Amanqul jaqsy biletin. «Shuǵyl malynyń jartysyn bólip beretindeı, oń kózi bola qalýyn» dep oılady da ol:

— Qudaıǵa shúkir, Baqy aǵa, ózińizdiń aıtqanyńyzdaı, uzaq túnge kirpik qaqpaı kúzetip shyǵamyz, jatqan qulynnyń jalyna shoǵaına da jabysqan joq,— dedi.

— Qulyndardy aıǵyr shaınap tastaǵan joq pa? Ana qula aıǵyr úıirge jas túsken, qyzǵanshaq, qorımyn dep júrip, qıyp salmasyn.

— Joq, joq, Baqy aǵa, qulanyń úıirin bir kósh jer bólek ustaımyz,— dep Amanqul tamaǵyn kenep qoıdy.

Eki jylqyshynyń kúndizgi ermeginiń úlkeni aıǵyr talastyrý bolatyn. Qula úıirge jańa túsken alǵyr dónen, úıirin shashaý shyǵarmaıtyn, qyzǵanshaq aıǵyr. Mańyna jýyp ketken aıǵyrmen bir shaıqaspaı qalmaıtyn, kóbiniń úıirin tartyp alatyn jıren qasqaǵa tótep bergen sol jas qula edi. Jylqyshylar qulanyń úıirin jıren qasqaǵa mańdastyrsa bolǵany — eki aıǵyr aıqasa túsedi, jelke men saýyrǵa tis darytpaı tirsekten shanshylyp shapalasyp turǵany. Jeńise almaı ábden qyzyl sheke bolǵan aıǵyrlar úıirlerin ár jaqa qýyp, shashaý shyqqan talaı qulyndy shaınap, talaı taıdy saýyrlap tastaıtyn-dy. Biraq kóp jylqynyń ishinde muny baıqap jatqan eshkim joq, tek áldeqalaı Baqy bir ret enesin emýge shamasy kelmeı basyn tómen salyp qaljyrap turǵan bir qulyndy kórip qalǵan-dy. «Mynaǵan ne boldy?» degen Baqyǵa Amanqul: «Ana arǵymaq qula úıirin qyzǵanyp, ońasha jaqqa qýady da shetke shyqqan taı-qulyndy tistep tastaıdy. Sonyń aýzy tıgen, jas et erteń-aq bitip ketedi» degen. Sodan beri Baqy «qula aıǵyr qyzǵanshaq, qulyn shaınap tastamasyn» dep jylqyǵa kelgen saıyn eskerte ketetin.

Búgin de sol óziniń tól sózindeı bolyp ketken, úırenshikti saýalyn berip Baqy samarqaýlaý túrde murtyn sıpap qoıdy. Baqynyń búgin túsi synyq, sóz qurasy shabandaý sıaqty. Ol ádetinshe murtyn sıpaı túsedi, biraq burynǵydaı ekpindi emes, solbyrlaý sóıleıdi.

— Baqy aǵa, óńińiz synyq, syrqat emessiz be?— dedi Amanqul, Baqynyń kir-kir kıiz qalpaǵynan bastap, eski túıe jún shekpeni men sirisinen basqan kebis-másisine deıin muqıattap qarap ótip.

Mańdaıdan kóldeneń túsken uzyn úlken ajymdar tereńdep ketken sıaqty da, murynǵa qaraı tik qulaǵan usaq ajymdar áldeqaıda molaıyp qalǵan. Bular qabaqty kirjıtińkirep, tarlaý mańdaıdy taraıtyńqyrap tastaǵandaı. Uzyn, aryqsha jaqtar solyńqy, úlken qulaqtyń syrǵalyqtary bozaryp solpıyp tur. Amanqulǵa onyń burynǵy kep-keń ıyqtary da túsińkileý tárizdi. Bir kezde Baqy kúreske túsip te júrdi. Pálendeı palýan bolmaǵanymen bir elden shyǵyp kúreskeninde bir top palýandardyń aıaq-jaǵyn ala, jetinshi-segizinshi bolyp kúresip, birde jyǵyp, birde jyǵylyp ta júretin. Orta qatar palýan bolýǵa laıyq dene de bar. Boıy ortadan bıik, baltyrly bolmasa da, topshyly ǵana adam. Sırek jıren murt, sydyra shyqqan sarǵysh tústi saqal onyń kishirek kózdi, tańqylaý muryndy totyqqandaý júzine aq sary pishin berip tur.

— Joq, syrqat emespin, qymyzdy kóbirek ishtim be, azyraq basym aýyryp tur,— dedi ol jyly shyraıly únmen, túnimen at izdegenin jasyryp.

Qolyna qymyz sırek tıetinin, onyń jyly aıran iship qana shyqqanyn shamalaǵan Amanqul:

— Qymyzdiki bolsa eshteme etpes, azdap qımyldasańyz qazir-aq tarqap ketedi, káne jarysamyz ba, Baqy aǵa?— dep atynyń tizginin tejeı, taqymdaryn qysyp, shabýǵa yńǵaılana tústi, baıtal taqym qysqanǵa jaýap bergendeı quıryqty shıpap qaldy.

— Sen bala, elirgen ekensiń ishiń pysyp, jas kúnimizde biz de solaı etetinbiz, biraq biz jarystan kóri aýdaryspaq oınaǵandy táýirirek kóretin edik.

— Aýdaryspaq oınaýǵa da bolady, biraq myna baıtaldyń arqasy ketken, jańa ǵana terliginiń astyna qyl salyp, qaıta erttep mindim,— dep Amanqul jylmań qaqty. Ekeýi áńgimemen attaryn shaldyra aıańdatyp, jylqynyń ekinshi shetinde júrgen Qarymsaqqa qaraı júrdi.

— Bizdiń saıaq kórinbeıdi, eki-úsh kún Shúkeńniń janynda bolamyn dep attarǵa qaraýǵa da qol tımedi. Senderdiń kózderińe túsken joq pa?— dep surady Baqy.

— Joq, Baqy aǵa. Soldat deı me, mılısa deı me tolyp júrgen kórinedi. Keshe Qaırollanyń jylqyshysyn kórip edim sol aıtty. O da saıaq izdep júr. Sondaı saldat-paldattyń qolyna túsip ketip júrmese.

— Soldat kelse jylqynyń mańyna jýytpańdar, olar bizden at ala almaıdy,— dep myqtylyq aıtty Baqy. Amanqul oǵan:

— Jýytpaýyn jýytpasbyz, biraq olardyń myltyǵy bar ǵoı atyp tastap júrmese?— degen kúdikti qaýyptyń shet-jaǵasyn kórsetip qoıdy.

— Aıtta at shabysy bola qalsa qosarmyz, qasqa aıǵyrdy bir jeti tań asyrarsyń dep edi Nurysh, maǵan sony ustasyp jiberińder,— dep Baqy jylqyny jıdyrdy..

Amanqul jylqyny tóńkere qaıyryp, Qarymsaqtyń tusaýly kók bıesiniń ústine qaraı aıdady. Toryny tebinip qoıyp jeli basyn kórmegen jumyr tory tóbel bıelerdi mańǵa keltire almaı Baqy jekirdi; elegizip shókeniń túbinen úrikken boıdaq jylqylar quryqshynyń oń jaǵyn ala josyp ótip jatty; quıryq-jalyn tigip alǵan taı-qulyndar shurqyrap shaýyp, boı bererlik emes, úıirdiń uıtqysy — qarny jer syzyp salmaqpen jortqan qos qara bıeni moıyndaı qaıyryp, qulaǵyn jymıtqan kúıi jalyn jerge tóseı jıren qasqa aıǵyr keledi. Omyraýly, uzyn bel, jalmańdy janýar aýany jeldeı esip tasasynda quryqshy turǵan kók bıege quryq boıy tónip kelip qaldy da, basyn kóterip aldy, jalt burylyp úlgirgenshe onyń kishkene basyna Qarymsaqtyń buǵalyǵy túsip te ketti. Aıaǵymen jer tireı, arqan shetin belge salyp shirengen quryqshyny on sajendeı jerge jep-jeńil súırep, tyrnaýyshsha tyryldatty da, aıǵyr tura qaldy.

Ol asaýlyqpen emes ásemdikpen súıregen sıaqty, qazdań etip tik turyp, arqandy saýmalap jaqyndaǵan Qarymsaqqa tanıtyndaı anyqtap bir qarady da, júgendep, er salyp, Baqy minip alǵansha selt etpedi. Ol tek jylqydan múshelik jer shyqqannan keıin aýyzdyǵyn tómen basyp, jer súze úıirge tartpaqshy bolyp edi, biraq ústindegi ıesiniń taqymdy jáne qoly qatty ekenin bilip, jóndem júrispen jerdi jemire basty.

— Pa, shirkin, keshke taman aýyldyń qyr jaǵymen kújbeńdeı oqyrantyp estirip óter me edi,— dedi Amanqul, tory sholaqtyń ústinde Baqysha shirenip.

Jıren qasqa úıirimen qoshtasqandaı, eki ret jýan kisinep, aıaǵyn lekite-lekite qaıyryp jiberdi. Jumyr tory tóbel bıeler tańyrqaǵandaı ilgeri attaı túsip, qulaqtaryn tige qarasty.

Jıren qasqa aıǵyrdy bılete aıańdatyp toǵaı-toǵaıǵa kóz jiberip, qystaý-qystaýdy qarap, saıaq izdep kele jatqan Baqy Júnis qystaýynyń kóleńkesinde turǵan beıseýit jylqyny kórip, qýanyp ketti. Ol alaqanyn kúnge kólkeshteı taǵy da bir qarap alyp, at ústinde shirene tústi. «Bizdiń attar sıaqty emes pe qalaı? Biraq arǵy jaǵynda qorada turǵan shyǵar» dep úmittendi ol. Úıirden ustap mingen qasqa aıǵyr jylqyny kórip kisinep-kisinep jiberdi de, kóleńkede otyrǵandar moıyndaryn sozyp attyly jaqqa qarady.

— Mynaý, belkúlli Shuǵyldyń qasqa aıǵyry...

— Baqy shyǵar saıaǵyn izdep kele jatqan, Shuǵyldyń attaryn soldattar ustap mindi degen joqsyń ba?!— dedi Nurym.

— Baqy eken,— dedi Súleımen qasqa aıǵyrdan kózin almaı qarap.— Arýaǵy bar anturǵannyń, aldyna at shyqsa ıá mert bolady, ıá aıdalaǵa aǵyp qaraqshydan basqa jaqqa ketedi. Aıtqa deıin tań asyraıyn dep júr ǵoı shamasy. Jel qursaq aıǵyr, jaratpasań da alady bul báıgeni.

Kelip, attan túsip, kóleńkege aıǵyryn baılap, jaılanysyp otyra bastaǵan Baqyǵa Bekeı men Nurym salqyndaý sálem berip, samarqaý amandasty. Súleımen hal-jaı surasty.

Nurymnyń eki kózi aýylda edi. Ol óz úıine baryp, birer tostaǵan qymyz ishkendeı ýaqyt aınalyp qaıta shyqqan, jyljyp jar jaǵasyna kelip tómen oıǵa túsip ketken kóz ushyndaǵy adamdardyń kishkene sýretterin kózi aýyrǵansha qadala qarap, biraq olardyń neshe adam baryp, neshe adam bolyp qaıtqanyn aıyra almaı otyrǵan. Bir mezgil aýyldan shubyrǵan áıel-erkekterdi ol anyq aıyrdy, qyltıǵan balalardyń da pishinderin baıqady. Olar da kelip, tómen túsip, aýyldan taǵy da adamdar shyqty... Bir mezgil ystyq aýada alystan atylǵan myltyqtyń álsiz daýysy estildi. Otyrǵandar da myltyq daýysyna qulaqtaryn túre qaldy.

— Asan ba mynaý úırek atyp júrgen, sonyń qara myltyǵynyń daýysy ǵoı,— dedi Baqy sol ekenine ábden kózi jetken adamsha.

Nurym ornynan túregeldi, myltyq daýysy ekinshi ret shyqty.

— Men baramyn, mynaý tegin atys emes. İnge tyǵylǵan sary shunaqtaı bolyp biz munda otyrǵanda, ana atańa náletter Hakimge birdeme istep qoıýlary múmkin.

Nurymnyń daýysy dirildep shyqty, qoltyǵyna qysqan shekpeniniń arasyn qolymen ýystaı qysyp, altyatardyń bar joǵyn baıqady.

Baqy ań-tań bolyp Súleımenge qarady.

— Qaladan bes-alty soldat kelip, Qalekeńdi ustap ketti, belkúlli, qyrsyqqa aınaldy bul istiń túbi. Mynaý myltyq atqandar Hakimdi ustaýǵa ketkender. Aıtqandaı, Baqy aǵa, sizderdiń saıaqtaryńyz munda qaıdan kelgen, álgi soldattar bir attaryńyzdy arbaǵa jegip, bireýin minip ketti,— dedi Súleımen oǵan.

— Ne deıdi?!— dep Baqy ornynan ushyp túre keldi.— Ol qandaı soldattar bizdiń atty minetin?!

— Shuǵyldyń attaryna qara talaq tısin, biri qalmaı jaý qolynda ketsin. Atty aıtady ǵoı, jurt basyn ýaıym qylyp jatqanda,— dedi Nurym tútenip.

Ol qasqa aıǵyrǵa qaraı umtyla túsip edi, Baqy tizginge jarmasa ketti.

— Qaıda ol soldat, kórsetshi meniń kózime, at mingendi kórseteıin men oǵan. Shuǵyldyń, Ehlastyń, bizdiń atqa tıetin qaıdan shyqqan myqty ol. Jerdiń tesigine kirip ketse de men ony qazir...

— Aıǵyrdy maǵan berińiz...

— Joq, joq, Nurym. Men qazir olardy baýdaı túsireıin. Kórseteıin, men kórimdi,— dep Baqy áýlige tústi.

Ol aıǵyrdyń shylbyryn sheship shapshańdap onyń ústine minip te aldy.

Asan Qalendi alyp ketkennen keıin ári-sári bolyp, bir jaǵy boı tasalaı, bir jaǵy ne isteýge bilmeı qystaý tóńireginde kúıbińdep júrgen, Ol ózen jaǵasyndaǵylar myltyq atqannan keıin shydaı almaı, kóń arasyna tyqqan myltyǵyn sýyryp alyp, atqa jaıdaq minip Nurymǵa qaraı shapty. Muny kórip oraqtaryn tastaı berip Áresh pen Toıash, Qubaıralar júgirdi.

— Ne isteımiz, bul qalaı boldy?— degen Asanǵa, Súıleımen:

— Ózen jaǵasynda ne bolyp jatqanyn bilý kerek,— dedi.

— Men baramyn, Aseke, maǵan bıeńizdi berińiz. Sizder ana bizdiń attardy aıdap ákelip ustap minińizder,— dedi.

Bular maslıhattasyp úlgirmeı-aq Ańqaty jaqtaǵy Báshekeń kóliniń qyrqasynan júgirip shyǵyp, kóılegi jelge delegeılene júgirgen balanyń bir habar ákele jatqanyn sezip jáke bir júgirip, bir aıańdap qaljyrap qalǵanyn kórip, Nurym oǵan qarsy shapty.

— Hakim aǵamdy qarý asynǵan eki soldat kelip ustap áketti, maǵan «Nur aǵama júgir, pishenshilerge tegis habarlasyn, sý basyna jetsin»,— dedi... Sý basynda taǵy eki soldat tur. Men toqtamaı júgirip keldim,— dedi Ádilbek.

Balanyń eki beti qara qoshqyldanyp ketipti, asa entikpeıdi, biraq eki sany talyp qalǵan, aıaǵyn tusap qoıǵan adamsha adymyn zorǵa jazady.

Nurym keri burylyp kelip, kóleńkedegi habar kútip turǵandarǵa:

— Hakimdi ustap alyp ketipti úıden. Bizge sý basyna tez jetsin depti. Káne meniń sońyma eretin qaısyń barsyń, Aseke, myltyq qaıda, maǵan berińiz,— dedi.

— Sen myltyqty qoı. Myltyq jumsaıtyn reti bolsa Asannyń ózi jumsar, senen kóri ol eptirek te, mergenirek te. Aptyǵyp, sasyp, jalǵyz-jalǵyz shabýdyń keregi joq. Súleımen, sen sonaý oraqshylarǵa habar ber, biri qalmaı keletin bolsyn. Qarasyndy kóbeıtińkirep baraıyq. Kóp qorqytady, tereń batyrady degen, jıyrma shaqty adam bolsaq, ózderi de seskener, sý basynda ne bary tórt kisi ǵoı, solaı ma? — dedi Qubaıra.

— Biz top jınap naıqalyp júrgenshe olar alaryn alyp, isterin istep, ketip te úlgirer. Qubeke, nesine qorqyp tursyz, qudaı bergen jandy qudaı alar. Káne, júrińiz,— dedi Nurym shydaı almaı, at ústinde oıqastap.

— Ásker isine jetik qarýly tórt kisige qur qolmen bes-alty adam tótep bere almaspyz, Nurym, sen qyzba. Qubekeń durys aıtady. Súleımen, sen shap, jurtty jına,— dep Asan, saı boıynda jasańda jaıylyp jatqan mashınaǵa jegetin, shómele tartatyn attarǵa júrdi.

Keshikpeı, jeti-segiz atty bolyp bular ózen basyna qaraı qozǵalǵanda on shaqty adammen kóldeneńdep Súleımen de Ańqatyǵa qaraı shoqytty, Attylardyń sońynan shóp jınaýǵa kelgen eresek balalar men áıelder de bir top bolyp sýǵa aǵyldy.

Qaıyq ústindegilerdiń nıetin anyq bilmese de qımyldaryna, daýystaryna qarap kóńili qara qashqan Abylaev arǵy bette turyp:

— Áı, sender nemenege toqtap qaldyńdar, esińder, tezirek!— dep aıqaı saldy.

Bastyǵynyń daýsyna arqa tańyp, qylyshtaryn moıyndarynan sypyra bastaǵan eki soldat kúıbeńdep:

— Bul úshin senderge jaqsy bolmaıdy. Ekeýińniń de jazańdy beredi,— dep únin shyǵara bastady.

— Qarsylassa qaıyqty aýdar, Sholpan. Jazany sońynan kórip aldyq, — dep Hakim ózine taıaý kósilip otyrǵan soldattardyń qylyshyn jalma-jan julyp aldy da, sýǵa tastap jiberdi.

Asty qara tuńǵıyq qaıyq qalt etse sý túbine tastaı batarlyq. Buryn sýda júzbek túgil qaıyqpen de bul sıaqty ári endi, ári tereń ózennen kóp ótip úırenbegen qyr adamdary qaıyq ústinde qarý ete almady; balasha buǵyp, sýǵa da tike qaraı almaı, beıne asyrandy kójekteı qorbańdady.

Júz qadamdaı jerden sóılegen sózderin jaqsylap estı almasa da, Abylaev Hakimniń soldattarǵa bas salǵanyn anyq kórdi; ol jalma-jan naganyn qabynan sýyryp alyp, joǵary qaraı basyp qaldy. Myltyq daýsy tańq etti de, kúndizgi kúńgirt daýysty sholaq jańǵyryq jarǵa mardymsyz soǵyp, shyńyldap ketti. Shet jaǵy aıyl qoǵanyń ıt muryny ótkisiz jynysymen aralasqan shyǵanaqtaǵy qalyń quraqtyń arasyna bir kirip, bir shyǵyp júrgen eki qasqaldaq qanattarymen sý sabalaı úrke jóneldi, bir kórinim jer ózen betin borazdalaı ushyp baryp, olar jalp etip otyra qaldy, alystaǵy qyl moıyn úrpek bas súńgýir tońqań etip súńgip ketti de, uzaq ýaqyt sý astynan shyqpaı qoıdy. Qyrdan oıǵa túsken, sý jaǵasyna tóngen áıel-bala, shal-kempirler keri qaraı japyryla yǵysty, «tobalaǵan» únder estildi, zarlaýyq kempirdiń saryny sý basyndaǵylardyń qulaǵyna shalyndy...

— Ózderiń eskeksiz qoıa ber! Yrǵy, Sholpan!— dep Hakim qaıyqtan qarǵyp ketti de, ishin tarta aýany myqtap bir jutyp, keıingi jaqtaǵy bıik quraqtyń jasyl jurynyna qaraı súńgip joq boldy.

Sekirgen adamnyń ekpinimen qaıyq ózenniń ortasyna qaraı yǵysty. Sholpan eskegin sýǵa laqtyryp jiberdi, ózi aqyryndap syrǵyp qana tústi de, qaıyqtyń erneýinen ustap turyp arǵy jaqtaǵy myltyq atqan ofıserge:

— Adamdaryńyz mine, aman-esen, alasymyz da, beresimiz de joq, — dep aıqaılap qaıyqty ıterip jiberdi.

Sóıtti de, ózi erekshe boıyn jazyp aldy da súńgýir úırekteı sý betine jep-jeńil kóterile túsip, Hakim ketken jaqqa qaraı bul da súńgip ketti.

Ne isterin bilmeı Abylaev alasuryp, mosylap qoıǵan úsh vıntovkanyń bireýin alyp jiberdi de, qatarynan aspanǵa eki ret atty. Ustap ákele jatqan stýdentten aırylyp qalǵanyn, ózderiniń qaıyq ústinde, qol-aıaǵyn býyp qoıǵan adamsha dármensiz otyrǵanyn kórip, ol soldattaryn balaǵattady.

— Atańa náletter, kóter bastaryńdy, áıtpese ekeýińdi de atyp ketemin,— dep aqyrdy.— Bermen qaraı es, qos qoldap es!

Jarty saǵattaı áýrelenip, jaǵaǵa, aıaqtary áreń ilikken soldattaryn komanda berip arttaryna mingizdi de, Abylaev tizgindi keri burdy. Arǵy jaqtaǵy qurań tasasyna jasyrynǵan Hakimdi endi qaıtyp qolǵa túsire almaıtynyn ol jaqsy bilgen sıaqty, Jaǵadan shyǵa bergende kól qoınynan shyǵyp qaptap kele jatqan attyly-jaıaý adamdar oǵan samaladaı bola qaldy. Ol shoshyp ketti. Qulan top adamdardyń aldy atpen shoqytyp jaqyndap kelip te qalǵan, bir-ekeýiniń qolynda myltyq ta bar ma qalaı, kóbi soıyl ustaǵan, al qaptaǵan jaıaýlar oraq, aıyr kótergen. «Mynalardyń túri bas salýǵa kele jatqan adamdardyń túri. Endi on mınýt keshikkende atqa da minip úlgirmeıdi ekenbiz. Qatyndaryna deıin qaǵynyp týǵan myna jeksuryn aýyldyń qylyǵy... Qap, munysyn bilgende men basqasha isteıtin edim bularǵa isteıtinimdi...»— dep ókine kijindi de ol:

— Júrińder tezirek,— dedi.

Ańshydan qashqan qasqyrdaı salǵannan tekirekteı jónelgen bul tórteýi qara jolǵa alystan oraǵytyp kelip kesip ótpekshi boldy, óıtkeni jol betinde Nurym men Baqy bastaǵan segiz attyly da cap jelip kele jatyr edi.

— Mynalar qashty ǵoı. İshinde Hakim joq pa?— dep aıqaılady Súleımen aldynda kele jatqan Nurymǵa.

— Joq. Tórteýi de soldat.

— Ketsin. Álde úrkitińkirep qýa túsemiz be, á?

— Qurysyn. Qýǵanmen jetkize me, ana Nuryshtyń qara kógi, ústindegi bastyǵy bilem, jınaqtyraq kórinedi,— dedi Asan.

«Nuryshtyń qara kógi» degen sózge Baqy:

— Ne deıdi, qaıda, qaısysynyń astynda, kim ol qara kókti mingen? Kórseteıin men oǵan kórimdi, qazir,— dep qasqa aıǵyrdy oınaqtatyp alǵa shyǵa keldi. Ol oń qolymen kúnnen kózin kólkeshtep jarty shaqyrymdaı jerde tekirekteı jelip bara jatqan tórteýdiń aldyńǵysyna qarady. Qara kók at kósile jelip, kóldeneńdeı berdi, onyń aýyzdyǵyn súze qaz moıyndy soza túsken turyqty sýreti Baqynyń kózine ottaı ushyrady. Baqy shydamady, ejelden namysshyl, dýshyl delebe qozyp «umtyl, umtyl!» degendeı boldy. Onyń ústine kórer kózge atty aldyryp keri qaıtyp, Shuǵyldyń júzin kórý oǵan ólimnen de aýyr hal.

— Kim bar maǵan eretin, shyǵyńdar bylaı. Toıash, maǵan shegirshin soıylyńdy ber, má quryq,— dep Baqy janap kelip Toıashtan qulash jarymdaı shegirshin soqqyny aldy.— Qazir men ony jar basyndaǵy japalaqtaı jalp ete túsireıin...

Qoıannyń jolyn qıalap kesken ákki tazydaı, aıqaı salyp, Baqy qara jolǵa qaraı kóldeneń shapty. Erteden beri ishi bosap qalǵan jel qursaq aıǵyr qatarlasa shapqan Nurymdy bir serpim jer artqa tastap, á degenshe-aq oqshaý shyǵyp ketti. Art jaqtaǵy Qubaıranyń:

— Toqta, Asan, Toıash, elirme, keri qaıt! Jasanǵan jaýǵa jalańash attanyp ne boldy senderge. Toqta! Toqta!— degenine qaramastan dúrmekke elirip Asan, Toıash, Súleımender de shapty. Bulardy kórip ekinshi jaqtaǵy toptan da bes-alty kisi bóline jóneldi. Bir mınýttiń ishinde Báshekeń kóliniń alqaby qıqýlaǵan aıqaıly údere shabysqa aınalyp ketti.

Top bıeniń ústinde daýysy qarlyqqansha aıqaılap turyp qalǵan Qubaıra soqqysyn siltep qara kók attyń aldynan oıqastap óte shyqqan Baqyny aldyńǵy aıqasta anyq-aq kórip turdy. Úsh múshelik jer shaýyp, boıy ábden qyzyp alǵan qasqa aıǵyr bas bermeı súzip bir búıir alyp ketti de, arlan qasqyrdaı alystan oralǵansha qara kók at joldyń tepseńine shyǵyp baýyryn jazyp jóneı berdi. Úrikken qoıdaı shoǵyryn jazbaı shapqan úsh soldat bólek ketti de, qara kók attyń ústindegi Abylaev pen qasqa aıǵyrly Baqy bir bólek ketti. Aıaǵyn top tastap sulý shapqan kók atty qýyp jetip, saýyrlap, janshyp, myljalap tastaıtyndaı jıren qasqa jerge tóstikteı kerilip qalǵan, onyń qulaǵyn jympıta shapqan yrsyldy ekpini Qubaıraǵa da anyq estilip turǵan tárizdi, kórinim jerdegi kóldiń qyr jaq qyrqasyna shyqqansha kókti tirsektep tastarlyq, eki arasy tapshyryp-aq qaldy. Qadala qaraǵannan jasaýrap ketken kózin jeńimen súrtip jiberip, Qubaıra qaıtadan Baqyǵa Abylaev at ústinde tizgin tartpastan keýdesimen burylyp keri qaraǵan sıaqtandy, kógildir-aqshyl tútin burq ete qaldy. Bir sekýnd ótpeı álsiz ǵana qańq etken myltyq daýysymen birge qasqa aıǵyr, Baqy, shań, jer bári aralasyp ketkendeı boldy... Qara kók at úzdik shyǵyp ketti.

Ol jarty shaqyrym jer uzap ketken shamada qara joldyń aq býaldyr shańy da shógip boldy— jol ústinde teńkıip qalǵan aıǵyrdyń, domalanyp jatqan Baqynnyń qımylsyz deneleri alystan qaraıyp kórindi.

4

Artyndaǵy soldattaryn tosyp alyp, Abylaev qatty jortaqpen ári asa berdi. Aldymen Nurym, onan keıin Asan men Súleımen jetip Baqynyń basyn kóteristi, ol tiri bolǵanmen essiz, tilsiz qalǵan, denesinde jara joq, eshbir jerine oq darymaǵan sıaqty, kózin jumǵan kúıi, qoryldap uıyqtap jatqan adamsha, qyryldap dem alady. Úsheýi jol ústinen alyp ony kótepip aparyp shańsyz jumsaq kógalǵa saldy. Arttaǵylar jetkenshe úsheýi de úndemedi, tek qana uzap ketken jaý men ólim halinde essiz jatqan Baqyǵa kezek-kezek qarap, ishterinen tistenisti. Keshikpeı Qubaıra kelip atynan túse qaldy da, Baqynyń tamyryn ustap, kózin ashyp qarap, tula boıyn qolymen tegis sıpap ótti de:

— Káne, jigitter, ne turys bar, kún kózinen alyp tezirek elge jetkizý kerek. Nurym, sen ústine salyp aparatyn jeńildeý bir sharbaq ákel, ana Qalenniń qystaýynyń tóńireginde bar shyǵar,— dedi de, Baqynyń basyn bala shıdiń túbine qaraı qozǵap, kóleńke jasady.

— Oq tıgen jeri joq, bir jeri úzilip ketýden aman ba eken?— dedi Asan Qubaıraǵa. Qubaıra qyryldap dem alyp jatqan Baqynyń bozaryp ketken betine qarap, sál oılanyp turdy da:

— Mıyna zaqym kelgen bolý kerek,— dedi.

Nurym sharbaq ákelgenshe Súleımen aıǵyrdyń astyna qaırylyp qalǵan basyn túzedi. Aýyzdan, murynnan aǵyl-tegil qandy kóbik ketken, qulaq shekeniń túbinen aqqan qan jerge shala sińip, qos judyryqtaı bop qoıdyń baýyzdaý qanyndaı, tóńkerilip uıyp qalypty, ústińgi jaǵyndaǵy artqy aıaǵy sozylyp sereıip qalǵan, janýar áldekimge renjigendeı aıbarly qabaǵyn túıip alypty.

— Qulaq shekeniń túbinen tıgende tońqalań asyp, belkúlli, sespeı qatqan eken,— dedi Súleımen basyn shaıqap.

Ólikteı sereıtip sharbaqqa salyp alyp kelgen Baqyny Bekeıdiń úıine ornalastyrdy da, aýzyna álsin-álsin sý tamyzdyryp Júnis ózi kóleńkede otyrdy. Ol eshkimmen sóılespedi, kóp oılandy. Jylap kelgen Mákkaǵa da ashyq jaýap bermedi.

— Bilemin, shyraǵym, qıyn-qystaý kezeń týǵanyn. Bara ber úıińe, sharýańdy qara. Bala-shaǵa azyp qalmasyn,— dedi de qoıdy.

Aýyldyń, bútin eldiń eń basty azamatyn ustap áketti, buǵan jurttyń ishi tegis aýyrsa, Júnis bárinen de qatty qaıǵyrady. Muny týysqandary jaqsy biledi, ásirese qazir qajynyń qatty oılanyp, eshkimmen sóılespeı sazaryp otyryp alǵany bala ekesh balaǵa da aıan sıaqty.

— Óledi ǵoı shamasy, papam qatty qaıǵyryp otyr,— degen Álibekke, týyrlyqtyń eteginen syǵalap qoıyp:

— Árıne, biraq papamnyń kóbirek qaıǵyratyny Baqy emes, ol ýchıteldiń ustalyp ketkenine muńaıyp otyr. Ýchıtelsiz elge de, bizge de qıyn ǵoı,— dedi Ádilbek úlken kisishe baptap sóılep.

Kishi besin kezinde Nurym men Súleımendi jiberip Júnis qajy bútin jaılaýdaǵy eldiń shańyraq ıesin qaldyrmaı sadaqaǵa shaqyrdy. Keshke deıin pisirip-túsirip aýyz ashýǵa daıyn etý úshin eki qoı soıylyp jatty, birneshe samaýyryn qatarynan tizilip sapqa turdy. Jeldegen dýadaqtaı samsap, aýyl-aýyldan Júnistikine qaraı jaıaýlar jyljydy. Arasy alshaq tigilgen Bekeıdiń kishkene úıi men qajynyń úlken úıiniń eki arasyndaǵy qos-qostan tóselgen kıiz-tekemetterdiń ústine kún ekindige jetpeı-aq alqa qotan otyra bastaǵan adamdardyń qarasyny molaıyp, qatary tyǵyzdala berdi. Ortadaǵy segiz aýyldan alpysqa tarta adam jınaldy. Kóbi Baqynyń halin kórip bas shaıqasty, bir qatary óledi desti. Kúndizgi bolǵan oqıǵa kúbir-kúbir áńgime boldy.

— Qajy sóz sóıleı me, basymyzdy nege qosyp jatyr?

— Qaı qajy?

— Qaı qajy kelip seniń sózińdi sóılep, taıaǵyńdy soǵyp edi? Belgili emes pe, Júkeńdi aıtamyn.

— Aldyńǵy jyly da bolystyń shańyraǵyn ortasyna túsirerde tap osylaı jınalysyp edi jurt. Onda da osy saryatannyń ishi edi ǵoı.

— Ie, saryatannyń ishi, orazanyń bas kezi edi ǵoı, jigit alý lańy shyqqany.

— Sóz sóılegende ne demek?

— Áne, Jol da kele jatyr, starshınanyń aıtary bar shyǵar.

— Baqtyly ǵoı ony jiberip otyrǵan.

— Sonymen Hakimdi de alyp kete jazdaǵan deı me?

— Kúmistiń kelini desedi erlik jasaǵan.

— Áı, bárekeldi! Baǵy ashylmaǵan bala, áıtpese erkekke turarlyq urǵashy.

Kóbin keshe taraýyqta kórip júrgen Júnis kelgendermen qysqa-qysqa amandasyp, kúndegiden tuıyq otyrdy. Júzinde salmaqty renishpen tunjyr oıdyń túıinin izdegen bir nyshan bar edi, ony otyrǵandar tegis ańǵardy. Júnis ádetinshe maldasyn quryp otyrǵan kúıi, jınaqtalyp kóterile tústi, aq kóılektiń úlken aq jaǵasy moınyn qysyp turǵandaı, baýyn sheship, keńitińkirep qoıdy. Jurt tyna qaldy.

— Segiz jasymda qorlyq pen zorlyq arqasyna aıazdaı batyp, údere kóshken eldi, qolyna bes qarý ustap, elge pana bolǵan erdi, er qanyna kúreńitken jerdi kórip edim. Oǵan mine elý jyl ótti. Kúni keshe eleýrep atqa minip Bekebastyń balasyn Tekege deıin qýǵanda da mundaı aıaqasty bolǵan joq edik. Mynaý bárinen de asyp ketti. Aýyldyń ústinen kúnde at oınatty, azamatty sabady — at aldy, attan da arzan baǵalap, eriksiz tizip jigitterimizdi aldy, kemtardy zar eńiretti, qatyn-balany shýlatty, búgin arystandaı azamatymyz Qalendi toqty arqalaǵan bórideı atqa óńgerip alyp qashyp ketti, olar qarýsyz jandy qasaqana atyp, essiz-tússiz myna Baqy jatyr. Ana eńkeýden qulaǵan kúndeı, jalǵyz jatar jerdi eńkeıip kútip otyrǵan bizdi erteń myna saqaldan súırep týlaqtaı silikpesine kim kepil. Jaryńdy jesir, ulyńdy jetim etpesine kimniń kózi jetken. Sonda maldan bılik, bastan erik ketip jelbezeginen tizgen balyqtaı, jegenge jem bolý ǵana qalady. Qalaı deısińder, aǵaıyndar, ana halyqtyń qalaýynsyz hákim bolyp qandy jasty sorǵalatqan Jympıty bıleýshilerine eńkeıip eńseligimiz jerge tıgenshe bas ıemiz be, bolmasa adamdyq qasıetimizdi aqtap, shalqaıa teńdik suraımyz ba? Káne, aıtyńyzdar, men myna sájde men taǵamnan buryn sony estigim kelip tur,— dedi.

— Durys aıtasyz, eńkeıý jetti,— dedi tórtbaq deneli qulaǵynyń syrǵalyǵy solpy bitken, etti, uzyn jaqty palýan Shaıdolla.

Basqa jurt úndemeı qaldy. Kóbi tómen qarap, tekemettiń ústinen kóz toqtatar bir ilgish izdegendeı boldy, bir qatary Júnistiń qońyr úni men qoıý sózine maǵyz atyp qalǵandaı eljiregen shyraımen júz aýdarmaı qarap qaldy, art jaqtaǵy adamdardyń bir-ekeýi qısaıa túsip, kórsetpeı tez-tez nasybaı atyp aldy. Qubaıra tamaǵyn kenedi, Qades shoshaq saqalyn alǵa qaraı shoshaıta sıpap qoıdy.

Bir mınýttaı ýaqyt ótti, eshkim sóılemedi, ózinen-ózi aǵytylatyn sóz, kenet býylǵan seńdeı, kepteliske kezdesti. Jeńis aınala qarady, Qubaıra qobaljı tústi.

— Qalenniń úıine balshebek keldi, sıaz ashty, aǵýa sóz taratty dep bolysqa ǵarza beripsiń. Káne, myna kópke jaýap ber. Qalenniń basyn qaı qapasqa tyqtyń?— dedi Qubaıra Jolǵa qarap.

Onyń óńi qýqyldanyp ketti.

— Jala, ósek. Qatyndardyń sózi,— dedi Jol ózine tiktep qaraǵan Qubaıradan kózin buryp.

— Kim jazǵanyn da, kimniń úıinde jazǵanyn da esittik. Qudaıdan bezgen surqıa,— dep Asan ornynan túregeldi.

Asannyń kishirek kelgen kókshil kózderi kishireıe tústi. Ol Joldan eki-aq adymdaı jerde otyr edi, mysyqtaı shap berip starshınanyń eski nambók beshpetiniń tósindegi znakti julyp kelip aldy da:

— Bar, jaza ber ǵarzańdy jazatyn jerińe!— dep dóńgelek jezdi toptyń ortasyna qaraı laqtyryp jiberdi. Qapelimde Asannyń ne oıy baryn bilmeı bas qorǵaý nıetimen shalqaıa túsken Jol znaktiń julynǵanyn, julqyp tartqan ekpinmen eńkeıip qalǵanda ǵana sezdi. Ol qorqyp ketti, ózine qarap tigilgen myna jurttyń kóp kózi ony obyp jibergendeı boldy, ornynan tura kelip shetke qaraı yǵysty, qolǵa túsken urydaı kúshpen de, sózben de qaırat ete almaı ol tek qana eshkimge estirtpeı kúbirlep:

— Qudaıdan bezgen men emes, sendersińder. Bul bassyzdyq, buǵan jaýap beresińder,— dep ketýge aınaldy.

— Má, mynaýyńdy ala ket. Zildeı eken ǵoı ıttiń ózi,— dep Toıash znakti alyp Jolǵa qaraı júrdi.— Biraq, úıińnen adymyńdy attap shyǵýshy bolma. Bolysyń men oıazyń seniń janyńdy da, malyńdy da kelip kúzetip turmaıdy. Bilesiń ǵoı Barqynnyń minezin, shoshańdaǵan shabaqty shortandaı qaýyp qylq etkizer.

Adal tamaqty aram etip, aıaǵyn urlap basyp úıden shyǵyp ketken mysyqtaı, toptan shyǵyp Jol úıine tartty. Azdan keıin Júnis ornynan túregelip:

— Qalendi bosatyp jibergenshe bolystyń qolǵa tússe ózin, ózi bolmasa jan qıar jaqynyn men de qolǵa ustaımyn. Qaranyń balasy erse Qyzyl úımen de sóılesem. Káne, eresińder ǵoı meniń sońyma?— dedi.

— Eremiz.

— Eremiz.

— Ermegende.

— Júnis aǵa, bir mánisi bar. El tegis bolmaı jáne qur qol atqa miný asyǵystyq bolar. Búgin túnde biz Súleımen, Hakim úsheýimiz Saǵadaǵy anaý kásipker aǵaıyndarǵa baramyz. Saǵadaǵy artel men taýdaǵy eldiń ergenderin túgel shyǵarýymyz kerek, eń bolmasa on bes-jıyrma jigit myltyqty bolsa... Úsh kúnnen keıin jınalamyz desek bolmas pa?!— dedi Asan.

Júnis úndemedi.

Baǵanadan beri úıdiń ishinen syǵalap otyrǵan Álibek:

— Kókem úndemeı qaldy,— dedi Ádilbekke, ıyǵymen túrtip qalyp.

— Kókemniń úndemegeni maqul degeni, osy kúnge deıin sony bilmeısiń be,— dep ilik qoıdy Ádilbek aǵasyna. Sol kúni túnde Asan, Hakim, Súleımen Saǵadaǵy jigittermen aqyldasyp, erteńine balyqshylar arteliniń bastyǵy Qajymuqan men Hakim Báıestiń bastaýymen Ábdirahmandy izdep Qaraoba bolysyna júrdi.

Olar Ábdirahmanmen aqyldasýǵa jáne onyń beremin degen qarýyn alyp kelmekshi boldy.

Eriksiz jigit jınaǵan, suraýsyz at alǵan, tútinge tegis salyq salǵan. Qarjaýovtarǵa aýyl ústinde qamshy úıirtip, Abylaevtarǵa oq atqyzǵan, qarsy kelgenderdi abaqtyǵa tyqqan «han» soıqanyna qarsy sol kúnderi basqa elder de bas kótergen edi. İlki kezde kijinýden bastap kele-kele starshınalar men bolystarǵa judyryq kótergen jurt endi zorlyq pen zulymdyqtyń túp tamyryn julyp alýǵa bet burdy.

Uzyn ózenniń boıyn órmeleı jaılaǵan qalyń elder birimen biri qatar turyp qol ustasqandaı jalǵasty. Áńgime de, amal da kóptiń synyna tústi. «Bolystyń keńsesin shapqanmen is bitpeıdi. Júnis taıaz oılaıdy. «Bas pále ana Teke men Jympıtydaǵy patshashyldarda» dep Áıtıev durys aqyl aıtyp júr. Atamanyn da, hanyn da Mıkalaıynyń sońynan jiberý kerek!» — desti. Osy sóz elden elge jyljydy. Saǵat sanap, kún sanap aýyldan aýylǵa attylar josyldy, top qurýshylardyń qarasyny ulǵaıyp, qatary qalyńdaı berdi. Keshikpeı Tartoǵaıdyń ishine erteńdi-kesh emin-erkin jınalǵan toq júzdi, qara murtty jigitter qaptap ketti...

Bir úlken dúbirdiń kómeski dybysy birden aıqyndala bergendeı boldy.

Bul— Jaıyqtyń keń alqabyn mekendegen san rýly elderdiń teńdikke umtylǵan dúbiri edi. Aq jaıyqtyń uly dúbiriniń basy edi...

1957 jyl.

Birinshi kitaptyń sońy.

TÚSİNİKTEME

1930 jyldan SSSR Jazýshylar odaǵynyń múshesi, kórnekti qazaq sovet jazýshysy Hamza Esenjanov óz tvorchestvosyn 1929 jyly Oral okrýgtik «Qyzyl tý» gazetinde óleńder, feletondar bastyrýdan bastaǵan.

Onyń Oralda, Batys Qazaqstan oblysynda sovet ókimetiniń ornatylýy, azamat soǵysynyń oqıǵalaryn baıandaıtyn «Aq Jaıyq» trılogıasynyń birinshi kitaby 1947 jyly jazylyp bitken. Biraq ártúrli sebeptermen 1957 jylǵa deıin jarıalanbaı kelgen.

Romannyń alǵashqy úzindileri 1957 jyly Batys Qazaqstan oblystyq «Oktábr týy» gazetiniń 25 avgýstaǵy, 7 jóne 11 sentábrdegi sandarynda Uly Oktábr revolúsıasynyń 40 jyldyq merekesine baılanysty jarıalanǵan.

Odan keıin «Lenınshil jas» gazetiniń 1957 jylǵy 3, 5, 6, 8, 9, 10 oktábrdegi sandarynda, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń 25 oktábrdegi sanynda jarıalanǵan. 1958 jyly «Aq Jaıyq» trılogıasynyń birinshi kitabyn qazaqtyń memlekettik kórkem ádebıet baspasy basyp shyǵarǵan. Sol jyly roman orysshaǵa (aýdarǵan A. Ananev) aýdarylyp, «Sovetskıı Kazahstan» jýrnalynyń №7, 8, 9, 10 sandarynda jarıalanǵan.

1958 jylǵy qazaq ıskýsstvosy men ádebıetiniń Moskvadaǵy onkúndigi qarsańynda roman orys tilinde jeke kitap bolyp basylyp shyqqan.

1961 jyly qazaqtyń memlekettik kórkem ádebıet baspasy «Aq Jaıyq» romanynyń birinshi jáne ekinshi kitabyn qosyp, 1968, 1969 jyldary «Jazýshy» baspasy trılogıanyń úsh kitabyn jeke-jeke kitap etip basyp shyǵarǵan. Onda ár kitapqa at qoıylyp, trılogıanyń birinshi kitaby: «Tóńkeris ústinde», ekinshi kitaby: «Shyńdalý», úshinshi kitaby: «Tar kezeń» dep atalǵan.

Biz jazýshynyń alty tomdyq shyǵarmalar jınaǵyna «Aq Jaıyq» trılogıasynyń osy basylymyn paıdalandyq.

Kezinde zamanymyzdyń uly jazýshysy M. O. Áýevovten «Evropa úlgisimen jazylǵan bizdegi birinshi roman»— degen úlken baǵa alǵan Hamza Esenjanovtyń «Aq Jaıyq» trılogıasy birden osy kúıindegideı bolyp dúnıege kele qoıǵan joq. Úlken izdenis ústinde, mol jóndeýden ótken uzaq jyldar jemisi.

Onda eńbekshi taptyń baqyty úshin kúresken komýnıser beınesi óte nanymdy beınelengen. Romandaǵy Petr Dmıtrıev, Baqytjan Qarataev, Pavel Chervákov, Petr Paramonov, Meńdikereı Epmaǵanbetov, Ábdirahman Áıtıev, Ivan Belan bári de tarıhta bolǵan adamdar. Kórkem ádebıet qaharmany ómirde bolǵan qaıratkerlerdiń qur kóshirmesi ǵana emes. Sondyqtan da romandaǵy Ábdirahman Áıtıev pen Meńdikereı Epmaǵanbetovtiń Belan men Grechkonyń beınelerinde kórkemdeý quralymen syrlanǵan joldar barshylyq. Sondaı-aq Hakim beınesi de jeke bir adamnyń ómirinen alynbaǵan. Kóp adamdardyń boıynda bar qasıetterdi bir basyna toptaǵan jıyntyq keıipker. Jazýshynyń óz sózimen aıtqanda: «Hakim beınesin sózben kestelegende avtordyń kóz aldynda tórt adamnyń keskin-kelbeti turdy. Olardyń asa eleýlisi— Sermuqan Bekbatyrov. Bul azamat qaıratty, sanaly, sovet ókimetin nyǵaıtý jolynda erekshe berilgen, bilimdi ıýrıst, beri kele zań ǵylymynyń kandıdaty ataǵyna ıe boldy... Ekinshi: Qadyr Matjanov ýezik prokýror bolǵan. Keıin partıa qyzmetine aýysyp, jaýapty oryndarda istegen. Sońǵy qyzmeti Aıakóz aýdanynyń partıa komıtetinde birinshi sekretar. Asa adal, ónegeli jan edi. Úshinshi: kóp jyl ýeze sot pen prokýratýrada jaýapty qyzmet atqarǵan, ózimdi tárbıelep, úzdiksiz oqytqan ákemniń kenje inisi Haıyrjan Esenjanov. Tórtinshi: prokýror Qazken Aqjarov. Osy tórteýiniń isi, ómir joly, ishki rýhanı kórki men syrtqy sıpattary Hakim beınesin jasaý ústinde, úı salǵanda kerekti kirpish — tastaı «qalana berdi» («Juldyz», № 4, 1974) deıdi. Qarsy toptan beınelengen aqtardyń generaldary men atamandary, qazaqtyń býrjýazıashyl oqyǵandary men baılary turmysta qandaı bolsa, kitapta da óz rolderine sáıkes óz beınelerin tapqan.

Árıne bulardan basqa kúrdeli kezeńniń úlken beınesin tolyqtyra túsýge qajet bolǵan epızodtyq geroılar da az emes. Olardyń barlyǵy da romandaǵy ýaqyt tynysyna sáıkes boı kórsetip, oqıǵa jelisiniń órbýine qaraı ósý ústinde kórinip otyrǵan. Munyń ózi romandaǵy bas keıipker psıhologıasyn tereńirek asha túsýge septigin tıgizgen. Sol arqyly jazýshy óz keıipkerlerin ómir súrgen dáýir shyndyǵymen birtindep tanystyryp otyrǵan.

---