InfoHub Logo

Sábıler ólmes bolsaıshy...

Avtor

Tym-tym tunjyrańqy sol bir jazǵyturym — badbaqyt Juman oıda joqta ári asa jumbaq jaǵdaıda baqılyq bolǵan qaraly kúnder, kóńili jaqyn kisiler beımezgil aýyr azadan teńselip, kúńirengen kezden bir jarym jyl ótkennen keıin Zúbárjatty kezdeısoq jolyqtyrdym. Barshamyz beıittiń basynda esh aıaýdy bilmeıtin ólimniń qaraly qanatynyń aýadaǵy sýyq lebin sanadan tys sonda sezinip, tula boı titirengen edi. Dáp irgesinde máńgilik aza men toıymsyz tul ajaldyń mekeni — Keńsaı sekildi qabirstany bar qala jurtynyń pánı tirshilik pen jalǵan qyzyqty qýalap qana ómirden ótetini alǵash ret shynymen shoshyndyrsyn. Ýaı, túptiń túbinde ólim baryn bir sátke de ári eshqashan umytýǵa bolmaıdy eken ǵoı:

bizdiń qurby-qurdastardyń arasyn asa meıirimsiz, mezgilinen buryn tym asyqqan obyr ajal úıirilip aralaı bastaǵany úreıli-aq; jamandyq ataýly qashan da jyldam, jalt etken jasyndaı ushqyr, al meniń qurdastarym ómirden ańsaı kútýge ádettengen izgilik, jaqsylyq pen qýanysh shobyr attaı tym shaban, qansha tyrbansa da tasbaqa ispetti aıaǵyn sanap basqan júrisi ónbeıdi.

Jelbýaz pende ataýlynyń bir kúndik jaryq, jalt etip sýsyǵan sáýlege máz bolyp kún keshýi de, tipti barsha ómiri de mán-maǵynasyz náste, adamnyń qýanysh-qaıǵysy, áldenege umtylysy men álsiz talpynystary túgelimen jalǵan, keshki munardaı aldamshy kózboıaý ǵana . Ólim ǵana máńgilik. Tirshilik ataýlynyń aqyry — ajal!

Aıaýsyzdyǵy, esh sharasyzdyǵymen kisini sormańdaı kúıge bólep, kergige salǵandaı typyr etkizbeıtin tosyn bul jańalyqty eń áýeli kim ashqanyn qaıdam, tipten on segiz myń ǵalam — keń dúnıe alǵash jaralǵan qadym zamandardan buljymaı qalǵan shyǵar-aý. Irgedegi orystar «effekt babochkı» dep astarlaıtyn, al qazaqy jalpaq tilmen «jyndy kóbelektiń kesapaty» deýge keletin qubylys, sirá, qalaı atalsa da qısynsyzdyǵy, sanaǵa sımaıtyn ersiligimen erikten tys tiksinter ári ishteı sharasyz moıyndaýǵa májbúrleıtin úreıli zańdylyq. Álemniń áldeqandaı qıan túkpiri, adam aıaǵy baspaǵan qula túz, qý medıende baıqaýsyz ushqan áldebir quıtaqandaı kóbelektiń úlbirek qanattary dirildese, álgi kezdeısoq dirilden basqa bir óńirlerde qýatty dúril zor apattar týyndaýy yqtımal: Jer-ana alǵash jaralǵandaǵydaı dúr silkinip, aspannan otty tastar tolassyz jaýmaq-dúr, zańǵar-zańǵar taýlar ornynan túp kóterile qozǵalyp, aıpara sýlar arnasynan asyp tógiledi; sheksiz muhıttarda asaý tolqyndar býyrqana aspanǵa atylsa álgi kóbelek kináli-dúr.

Qudaı-aý, beıkúná pendeniń ómiri, búkil taǵdyry ózi eshqashan kórip-bilmeıtin sol tıtimdeı kóbelek qanatynyń kezdeısoq diriline ǵana baılanysty bolýy qandaı qorqynyshty?! Solaı dep oılaýdyń ózi jáne osylaı ekenin aıqyn bilý netken baqytsyzdyq!.. Juman marqum sońǵy kezdesýimizde osylardy aıtqan. Endi, minekı, áýelgide Zúbárjat kózime sonshalyq jylyushyraǵanmen, arada ótken azǵantaı ýaqytta áldeqalaı ózgerip ketkendigi keýdemdi qylp etkizip, júregim ańdaýsyzda maıdyń tortasyn ishkendeı kilkisin. Bálkim, ótken ýaqyt men úshin ǵana sholaq jiptiń úzigindeı tym qysqa, qara úzgen júırikteı ushqyr shyǵar, al jas áıel - sylań qaqqan sulý kelinshekterge uzaq ǵumyrdyń tutas, taýsylmaıtyn bóligindeı seziler. Erkektiń qushaǵynsyz ótken ár kúni ǵasyrǵa bergisiz shyǵar, kim bilipti?! Jáne qumarlyqtary men zınahorlyǵyn «súıý», «kesh oıanǵan mahabbat» deıtin jalǵan sózdermen nájisin kómgen aramza mysyqtaı jasyryp-jabar, búrkemelep baǵar á?! Áıteýir áıel jany jumbaq álem, syry ashylmaǵan qupıa. Dúnıeniń barsha jumbaǵyn sheshse de, muqym adamzat áıel janynyń qupıalaryn tolyq ashýǵa qabiletsiz. Óıtkeni, aqyly sholaqtyqtan túzilip, aqymaqtyqtan týyndaıtyn tosyn jumbaqtardy sheshý jumyr basty pendeniń qolynan kelmeıtuǵyn hareket. Sondyqtan da atamyz qazaq baıaǵyda-aq «Áıeldiń shashy uzyn, aqyly qysqa» dep birjola qolyn siltegen. Ári ókingen, ári qaýqarsyzdyǵyn amalsyz moıyndaǵan.

Keýdemdi qas-qaǵymda ózim de mánisine jetpegen, jete de almaıtyn múldem jumbaq ári sondaılyq óreskel; orynsyz qyzǵanysh pa, bálkim jón-josyqsyz kúdik-kúmán ba eken, áıteýir túsiniksiz bir sezim aıaýsyz jaılap barady. Júregim alaý-dalaý. Osyǵan deıin etene jaqyn sanap kelgen jannyń boıyndaǵy buryn eleýsiz kórinetin kútpegen ózgeristerdi alǵash ańǵarǵanda kisiniń áldenege ishteı ábirjip, amalsyz tosyrqap, áldebir qımas asylyn oıda joqta joǵaltyp alǵandaı beıýaz kúı keshetini bar. Ózin áldenege kináli sezine me, qalaı?!

Sol yńǵaısyz kúıdi bir páste men de basymnan keshtim. «Jesir kelinshek» dep aýyr shyndyqty moıyndaýǵa erik-jigerim de jetpeıdi - bir kezderi aragidik dám-tuzdas bolǵan Juman beıbaqqa asqan qıanat jasaıtyn sıaqtymyn, arystaı azamattyń arýaǵy kórinde aýnap túserdeı kórinedi...

Biraq, bul rasymen múldem basqa áıel, biz bilmeıtin Zúbárjat edi. Tal boıynda buryn bolyp kórmegen, ásili, osyǵan deıin bulaısha badyraıyp aıqyn ańǵarylmaı, buǵynyp jatqan áldeqandaı tartymdylyq, sonshalyq súıkimdilikpen qulpyra túsken sekildi. Álde qıyndyǵy men azaby taýsylmaıtyn turmys jasynan buryn qajytyp, qaraqat kózderiniń aldyna ýaqytynan tym erte túsken maıda ájim júzin sonshalyq muńdy ári orynsyz jasqanshaq etip kórsetetin birtoǵa, aryqsha kelinshektiń qabaǵyna máńgi qonaqtaǵandaı seziletin sýyq syz súıkimdiligi men symbatyn syrtqy suqtan jasyryp-jaýyp keldi me?! Bálkim, sulýlyq ataýly, ásirese, jas kelinshekter shóleıtte eleýsiz ósip, júz jylda kútpegen sátte gúsh shashyp, aıryqsha qulpyratyn ótkir tikendi kaktýsterdeı óziniń kıeli sátin kútetin shyǵar...

Bálkim, qys boıǵy qursaǵan qalyń muzdy jaryp shyǵyp, byldyrlap aǵatyn bulaqtaı tózim men shydamdylyqtyń óteýi jesir kelinshekterge sulýlyq bolyp qaıtyp oralatyn bolar.

Áste olaı da emes, bul búgin ǵana qulpyrǵan kelinshekke uqsamaıdy, talaıdan beri ishteı túlegen, sulýlyǵyn ózi de jaqsy bilip, burynǵydan ózgeshe ómir súrýdiń dámin tatqan jan.

«Men bárin qaıdan bileıin, ehe-he!..»

Bir belgilisi — jesir kelinshektiń kóbisi taban asty sulýlanyp ketetini. Ómirde has sulýdyń bári derlik jesir bolatyny. Sulýlyqtyń ózi jesir, jalǵyz ekendigi!

Zúbárjatty asa suryqsyz, ebedeısiz dóńkıgen «Balalar álemi» dúkeniniń qarsy aldynan baıqadym. Onsyz da surqaı qaladaǵy talǵamsyzdyqtyń eń soraqy úlgisi sekildi, úsh qabatty bolsa da kelýshilerdiń eńsesin ezgendeı meılinshe jer baýyrlap, jataǵandanyp kórinetin kespirsiz, surqaı ǵımarattyń nelikten balalardyń enshisine tıgeni de eshkim túsinbeıtin jumbaq. Biraq, qaladaǵy kórnekti, ilip alýǵa tatıtyn záýlim úıler túgeldeı jeke adamdardyń enshisine áldeqashan ketken, qoǵam búldirshinderdi emes, bir kúndik tamaǵyn ǵana oılaıtyn toǵysharlarǵa toly. Qaıda aıaq bassań da qalaıda baıýdyń amalyn, qaltanyń qamyn ǵana oılaǵan jurt. Az ǵana jylda adamdar bir-biriniń etin julyp jeýge daıar ajdahaǵa aınalǵan ispetti. Myna uzyn kezektegiler de dúken sórelerindegi zattardy túgel sypyryp ketedi áltaman. Tek dáý ári aýyr esiktiń ashylýyn kútýde taǵatsyzdanyp. Qoly jetkenin tańdap-talǵamaı, túpsiz tereń qapshyqtaryna toǵytar japatarmaǵaı. Sirá, bular qoshqardyń kersendeı quıryǵy úzilip túsetinin tosqan ańyzdaǵy aqymaq qasqyrdan da ármen. Áıteýir toıymsyz, aıryqsha ashkóz top. Joldaǵysyn jalmaıtyn qorqynyshty tajal.

Ol dúken aldyndaǵy býyn-býyn shylaýshyn qurttaı shubalańdana sozylǵan kezektiń ortasynda turǵan-dy. Janyndaǵy súrmeli qalyń qastaryn sekirte tastap, barlyq saýdagerlerdiń ádetinshe aýyz-aýyzdaryna juqpaı, jypyldap sóıleıtin qos kelinshekpen qyzbalana áńgimelesip, jaırańdaı kúlip qoıady. Qaımyjyqtaı erinderin qan qyzyl dalappen orasholaq boıamalaǵan biri qaratory, ekinshisi aryqsha kelgen, shubalta kıgen alabajaq gúldi kóıleginen ıyq súıekteri aıqyndanyp baıqalatyn qara sur kelinshek. Ekeýi de kúnsigen uzyn qara shashtaryn alabajaq sharshymen shart býyp, ıyqtaryna qobyratyp bos tastapty. Álgiler áńgime qyzyǵymen dúkendi de, tipti dúnıeniń bárin de umytqan, al Zúbárjat olardan ármen. Syrttaı múldem beıqam, sher-muńsyz, sol beıqamdyq pen muńsyzdyq ózin erekshe súıkimdi etetinin ishteı sezetin de sıaqty. Áıteýir migirsiz tirliktiń kúıbeńi men taýsylmaıtyn qam-qareketi sharshańqy júzderine ábirjý men lajsyzdyqtyń mórin ábden tereńdep, múldem óshpesteı etip basqan jurttan erekshelep menmundalaıdy. Qazir ájeptáýir tolysyp, tal boıy jumyrlanyp alǵan ba deımin; denesine jabysqan juqa, úlbirek qyzǵyltym keýdeshe, jumyr da eti tyǵyz sanyn eleýsiz ǵana bildiretin, soynmen birge ádeıilep aıqyndaı túsken tizeden sál joǵary juqa aqshyl ıýbka qulyn músheleriniń bar sulýlyǵyn syrt kózderdi suqtandyra áıgilep, ádeıi kıilgendeı. Qabaǵy tompaqtaý, qıyqsha qara kózderinde álsin-álsin sıqyrly sáýle ushqyndary oınaqshyp, ári janarynyń túbine áldebir jumbaq syr búkkendeı tuńǵıyqtana kúlimkózdenip alǵan. Aqsha mańdaıyna qulaı beretin kekil shashyn ásem qımylmen keri qaıyrǵanda dóńgelektengen qos anary diril qaǵady kóz qurtyna aınalyp. Jumyr sandal aǵashynan túzý shabylǵandaı toq baltyry da shildeniń shilińgirinde totyǵyńqyrapty, endi biróńkeı shokolad túspen janardy eriksiz súırep, tamaqqa kilegeı túıin tirelte arbap, suqtandyra yntyq qylady syrt kózderdi. Beý, sulýlyq ataýlyda qupıa túnek, basqaǵa jumbaq syr bar, ásili! ..

Qalaı ekenin qaıdam, áıteýir burynǵydan góri áldenege kúmpıe úlkeıip, juqa keýdesheni kergen, derte túsken qos anary da sál qımylǵa dir ete janardy arbap, dúkenniń ashylýyn taǵatsyzdana tosqan, shynyly aýyr esik ashylǵan zamatta antalaı bas salýǵa tastúıin daıarlanyp, ishteı ańdysyp turǵandardyń qaq ortasynda suq kózderdiń qyzyl qurtyna aınalǵany kámil. Qaraqurym toptaǵy kóp erkektiń súzile kóz tastap, kebersigen erinderin aıryqsha ashkóz qumarlyqpen jalamalap, beıdaýa kúıde áregidik qylǵyna jutynǵany baıqalyp tur: kóbiniń jutqynshaqtary joǵary-tómen júgiredi kep, júgiredi kep tynymsyz. O-o, bir sáttik nápsiniń, qumarlyqtyń jetegine oısyz qulaǵan erkekterden qorqynyshty ań, jyrtqysh joq. Toıymsyz nápsiniń shaqyrýyna berilmesin de olardy...

Ómirde keıbir kisimen kezdeısoq jolyǵý júrekti erekshe órekpitip, tunyq qarasýdaı esh aǵyn-aǵys, týlaǵan tolqynsyz, selt etkizer erekshe qımylsyz tunyp, talaıdan tumalanyp jatqan tynshý kóńildi oıran-topyr etetini bar. Qolamtalanyp sóne bastaǵan estelikter kókirekte alaǵaı da bulaǵaı sapyrylysyp, janyn beımálim mazasyzdyq pen máni túsiniksiz muń jaılaǵanyn mundaıda ańdap ta úlgermeıdi adam...

Tonnyń ishki baýyndaı bolmaǵanmen, kózi tiride qatarlas júrgen qaıran arystyń aırylysyp ketken áıelin... buryn shyn súıgen, bálkim, óle-ólgenshe ishteı súıip ótken aıaýly jaryn oıda joqta jolyqtyrý, sol jesir kelinshektiń endi sonshalyq sulýlanyp ketkenine kóńil senbegenmen, birjola kóziń jetý - beıopa tirshiliktiń shynymen-aq tym-tym aldamshy ári asa qatygez ekenin eriksiz moıyndatqandaı.

«Jarqynym-aý, bul álgi.... ıá-ıá, baıaǵy Zúbárjat qoı. Qaıtse de mynaý qaıǵy-sherden júnjip ketken muńlyq emes, kerisinshe totydaıyn taranǵan sulý bop, altaıydaı túlep apty-aý, áste, — dep oıladym bir sátte-aq áldenege júregim ýiljı únsiz qamyǵyp. — Qudaıym-aý, shynymen ... shynymen qaıran arystyń jambasy qara jerge tıisimen-aq etegine jabysqan shońaınany julyp tastaǵandaı jyldam umytyp ketkeni me? Rasymen adam balasy, ásirese, jas áıelder ótkenin jyldam umytatyn bolǵany da. «Qatynnyń qaıǵysy etekte» degen sumdyq sóz dál aıtylǵan eken-aý. Biraq, bulaı bolýy múmkin emes qoı. Tym qurysa asyqtaı eki balasynyń ákesi, adal jary emes pe edi?! O, opasyz jalǵan-aı!» Osynaý jaǵymsyz oıdyń shyrmaýynan qutyla almaı turǵanyma ózińmniń de yzam kele bastaǵandaı.

— Sálemetsiń be, Zúbárjat! — dedim áý bastaǵy batylsyzdyǵymdy kúshpen jeńip, janyna aqyryn taıap kelgenimde.

Ilkide jyǵa tanymady ma, áýelde muny qaıdan kórdim degen tańdanystan kóz sharasy úlkeıińkireı, tompaqtaý ári qıyqsha kelgen qara kózderi dóńgelene tústi de júzine lypyp qan tepkidi. Eleýsiz ǵana selk ete túsip, qas-qaǵymda alaburtqan dıdary tula boıyndaǵy barsha ózgeristerge kereǵar sekildi: áli de ishteı áldenege tolǵanatyn, áldeneden úreılenip, seskenetin sıaqty ma, qalaı?! Izinshe sál buıralana ıyǵyna tógilgen maqpal shashyn erke qımylmen silkip jibergen kúıi:

— Á-á, Muqanbysyń? Sálem! — dep erekshe bir nazdy qımylmen qolyn usyndy da, taban astynda janary tuńǵıyqtana kúlim qaǵyp, jaırańdaǵan qalpy kezekte turǵandardyń arasynan sytylyp shyǵa bastaǵan. Qolymnan myqtap ustap, qypsha beli burań qaǵa erkin, júdá kerbez qımyldaıdy. Salaly saýsaqtary, mamyqtaı jumsaq alaqany júrekke erikten tys shoq tamyzardaı yp-yssy. Burynǵydaı emes, erinderine de erekshe bir nár, tátti shyryn tolǵandaı alqyzyldana albyraıdy. Kúıeýsiz kelinshekterdiń dóńgelengen qos anary men bulǵaqtaǵan bóksesi, qulyn músheleri túgili, erini ekesh erinderi de nárge tolyp, jumyrlana túse me, qalaı?! Pil súıek tisteri burynǵysynsha marjandaı tizilip tur, tek ońtústik áıelderiniń jónsiz ádetimen sol kirshiksiz tisteriniń eki-úsheýin altynmen aptap qoıǵan. Bir ezýleı jymıǵan shaǵynda qıalaı tógilgen kún sáýlesine shaǵylysyp, shuǵylasy kózdi qaryqtyrsyn. Kóz úırengenshe ári ersi, ári tabıǵat bergen sulýlyqqa jónsiz qol suqqandaı.

«... Qudaıym-aý, oınaqshyǵan mynaý qatyn rasymen baıaǵy Zúbárjat pa? Óz kózime ózim seneıin be, senbeıin be?» — dep oıladym taǵy da júregim áldenege syzdap. Keýdemde qaıtadan boı kótergen tańdanys aralas túsiniksiz sezimderden eńsem túsip ketkeni. Álde kútpegen kezdesýdiń tosyndyǵy men jatyrqaýdan aryla almaı turmyn ba áli de.

— Muqan-aı, seni de kóretin kún bar eken ǵoı. Osy Almatyǵa únemi kún aralatyp kelip-ketemin, biraq burynǵy tanystardan eshkimdi jolyqtyrǵan emespin, — dedi ol bastyrmalata. — Al, aıtshy, hálderiń qalaı? Kelinshegiń she? ..

— Shúkir, Zúbárjat, bári de bir qalypty, — dedim áýelgi yńǵaısyz kúıden aryla almaǵan qalpy qıpaqtap. — Rasymen de biz kórispegeli kóp boldy ǵoı. Balalaryń ...óı ...keshirshi, ihim...ulyń dáý jigit bolǵan shyǵar?

— Bári durys. Minekı, ózimshe bıznespen shuǵyldanamyz dep... — Ol uzyn, qaıqalaý kirpikteriniń salalaryn tómen salyp, qabaǵyn shytyna kóńilsiz únmen salǵyrt, enjarlana aıtty: qýaty mol tústik kúniniń áli qaıtpaǵan aptaby ma, álde quıryq-jalyna qol tıgizbeı zaýlaǵan ushqyr ýaqyttyń pende yrqynan tys áseri kisini múldem ózgerte me, áıteýir, taban asty burynǵydan ármen qarasurlanyp, qýqyl tartqan álpetinde jónsiz estıarlyq... jo-joq... osy kezge deıin eshkim ańǵarmaı kelgen jumbaq beıádeptik júlgelensin. Júzinde kópti kórgen áıelge jarasar aıarlyq pen dýaıpattyq ańǵaryldy da, buǵynyp jatqan dolylyq qylańytty. Qalaı desem de, ózim párýaıynan burynǵy párýzalyqty, jamalynan erte joǵalǵan tazalyqty izdep áýrege tústim. Álde men tym kúmánshil, orynsyz kúdikshil bop ketkenmin be, nemene?! Tek bir sátke, qas-qaǵym qysqa sátke ajaryna burynǵysha juqaltań qyzyl araı tepkip shyǵyp, zamatynda qaıtadan tumansha ydyrap, eleýsizdene joǵalyp ketkeni. — Sol jetimekti asyraımyn dep arqa etim arsha, borbaı etim borsha bop júrmin. Qansha sharq ursam da, shólkıim jamalatyn sury joq. Myna ómirden tuttaı jalańash ótetin sekildimin...

Kútpegen aýyr sózderden júregim shym ete túskeni. Qaraý nıet qatygez áldekim ańdaýsyzda júregimdi ottaı istikpen aıaýsyz, qasaqana iskektegen sıaqty. Kókiregim burynǵydan ármen syzdap sala berdi. Qatty aýyrtyp, shydatpaı shymyrlaǵan. Burynǵy uıań, birtoǵa Zúbárjatty birjola joǵaltqanymdy, endi qaıta tabý múmkin emes ekenin, men úshin de, basqalar úshin de múldem jat, kezdeısoq jolyqqan asa bir kerbez kelinshek ári baıaǵy, ári sonshalyq bóten, az jylda ózge janǵa aınalǵan Zúbárjat ekenin erkimnen tys paıymdadym júregime totıaıyn tamshylap turyp. Ý tamshylaǵan kókiregim shydatpaı kúıdirip, janym ezilip, zilden janshylyp barady. Mynaý qatal, jaqsylyǵy kemshin ómirde bári ótkinshi, barlyǵy da jalt etip sóngen sáýle ǵana, kózboıaǵan aldamshy!

... Beý, bul kelinshek biz syılaǵan, marqum Juman súıgen Zúbárjat emes. Kisi tanymastaı, anadan qaıta týǵandaı ózgergen jan bul. Biraq dál osy ańdaýsyz ózgeriske esh amal, daýa joq. Qarsy dármen de qyla almaısyń. Qolyńnan bar keleri — yryqtan tys moıyndaý, sosyn ishki bir túsiniksiz yza men ashýdan aryla almaý ǵana. «Sonda... sonda adam ataýlynyń barlyǵy ómirde maska kıip júrgeni me? Shynymen-aq ómir — teatr, adamdar — ártis pe? Jyldar boıy óziniń, mańaıdaǵy ózgelerdiń de kóńiline unamdy nyqap kıip, kólgirsip júrip, jyldar jyljyp, sáti kelgende taǵdyrdyń, turmystyń ıtermeleýimen basqa betperdege aýysatyn bolǵany ǵoı. O, ómir qandaı jalǵan. Pendeler netken ekijúzdi!?»

— Endi ... Oryndy ǵoı. - Daýysym erkimnen tys kúmiljı, qumyǵyp estilsin. — Jumyr basty beıshara pende turmaq, aspandaǵy azat qustarǵa da jeıtin jem, ishetin sý kerek. Biraq... múldem ózgeripsiń, Zúbárjat! Adam jyldardyń erkine baǵynyp, ómirdiń yrqyna amalsyz beriletinin bilemin, degenmen ózim jaqsy tanıtyn Zúbárjatty joǵaltyp alǵan sıaqtymyn...

— Joǵalǵandy izdep áýrege túspe, Muqan. Burynǵy kúnder qaıta aınalyp kelmeıdi, tipti birjola umytqanyń jón. Qatygez ómir, qý tirshilik kim-kimdi de aıamaı ılekteıdi, al álsiz áıel — meniń keshken kúnim men qınalystarymdy esh adamnyń peshenesine jazbaı-aq qoısyn. Meıli, ótti-ketti bári, endi qur ókinerim joq, — dedi ol júzi sazaryp. Aǵy mol qara kózderine ashý kilkip, astyńǵy ernin tistelegen, tompaqtaý qyzyl erininde qatary minsiz maıda, marjandaı tisteriniń bozǵylt tarta izi qaldy biliner-bilinbes bolyp. — Óz jaǵdaıyńdy aıtshy. Jazǵan-syzǵandaryńdy ara-tura ár jerden kózim shalyp qalady.

— «Jazǵan-syzǵanyńdy» deshi ... — Myrs etip kúlip, qolymdy kerenaý ǵana siltedim. Ne ashýlanarymdy, ne kúlerimdi bile almaı abdyraımyn. — Jetisken jaǵdaı joq. Tar dúnıeniń qaýyzyna syıa almaı sharq uryp solyqtaısyń. Shóp jeseń qaqalatyn, urlyq qylsań óletin ker zaman ǵoı, ásili.

— Án-ni, solaı! — Bir demde kóńili pás tartyp, ishki jumbaq ókinishtiń taby aq sur júzine lypyp oınap shyǵyp, morı kúrsingen Zaúbárjatqa tańdana qaradym. Kóńilindegi alańnyń syryn uqsamshy. Taban asty myń qubylatyny da jumbaq. — Jazýshy atyń bar ǵoı, endigi Almatydan áıdik páter alǵan shyǵarsyń?! Kelinshegiń eki qolyn jyly sýǵa mal-e-ep otyrǵan bolar, sirá.

— Qaıda-an... Bizdiń mańdaıǵa jazǵany ylǵı bóten jurttyń japyraıǵan ıtarqasy-aý deımin. Teteles úsh tentekti jetelep, qalanyń múıizi kóringen páterlerin adaqtap júrip jatyrmyz ázirge. Buryn úı alýǵa azdy-kem úmit bolatyn, al qazir... Aıtpaqshy, óz uldaryń... ihim... ulyń eseıgen shyǵar endigi. — Jumannyń uldary deýge áldenege batylym jetpegen, sonda da ile- shala ókinishten tilimdi tisteı qoıdym. Qaraqotyrlanǵan jaranyń aýzyn abaısyzda aıamaı tyrnap, janyn aýyrta jazdaǵan kórmádiktigime opyndym sol máýritte. Ón-boıymdy sup-sýyq, jylbysqy ter býǵan kúıi ishteı qıpaqtaımyn.

— Shúkir, Sanat tórtinshi synypqa kóshti bıyl jazda, al Arman... ýh- h... -Zúbárjat kilt kúmiljip, qarlyǵashtyń qanatyndaı qıylǵan qastary túıilgen kúıde kókiregi qaqyraı, ókpe-baýyry sýyryla tereń kúrsinsin. Júzi kúńirete qaraqoshqyldandy da, ádemi ıegi álsiz, kemseńdep sala berdi. Sherge tunǵan kúrsinisinde ómirge nala, aıaýsyz taǵdyrǵa aıtylǵan laǵynet jatqany sózsiz. Áıtkenmen asa bir dáti beriktik, jigermen boıyn jıyp, qysqa sátke kirpigine mólteńdep ilingen kóz jasyn baıqatpaı jiberdi. O-eı, búıtkenshe eńirep turyp jylaǵany, aǵyl-tegil jas tókkeni jaqsy edi-aý... Ishteı tynǵanynsha, áıelge tán álsizdiktiń yrqyna berilgeni durys edi.

— Qudaı úshin keshirshi, Zúbárjat! Janyńdy, júregińdi aýyrtaıyn degen joqpyn. Átteń-aı! .. Endi... Armannyń artynyń qaıyryn bersin, aldy —peıish, arty — kenish bolsyn... — Qapylysta aıtar sóz tappaı, taǵy da yńǵaısyzdana tosylyp qaldym.

«Beısharany baǵanadan beri nege jazǵyryp turmyn, a?! Bir jylda kúıeýinen, qarshadaı ulynan aırylǵan áıeldiń, ańyrap qalǵan ananyń janyn túsine alamyn ba men? Ony kim túsinedi!? O, Qudaıym-aı, bárinen de qarshadaı sábıler qapıada ólmes bolsaıshy!..» Keýdem qıan daladaǵy qoıshynyń ybyrsyǵan kúzgi jurtynda, a ıdalada japa-jalǵyz qalǵan jetim kúshikteı ulysyn kep. Eńsemdi burynǵydan beter eze túsken jaısyzdyq pen zildeı únsizdikti jeńe almastan ishteı jantalasýdamyn. Oho-ho, jer betindegi jumyr basty árbir pende sát saıyn aýyr júk tıelgen segiz «KamAZ» - dyń salmaǵyna teń atmosferalyq aýyrlyqty moınymen kóterip júretin kórinedi. Dana ǵalymdar solaı deıdi. Sharasyz únsizdikter men tylsym tynyshtyqtardyń salmaǵy odan da aýyr shyǵar, sirá?!

— Bárine de shydap úırendim, — dep tistene kekil shashyn silkip qalǵan Zúbárjat kilt degbirsizdendi. — Men ylǵı osy qalaǵa kelip, taýar áketip turamyn. Kóbine osy dúkennen alamyn. Balalardyń kıimderi, kerek- jaraqtary ótimdi ǵoı. Jurt talasyp alady. Biraq, osy ýaqytqa deıin kezdespegenimiz, bir jolyqpaǵanymyz qalaı?

— Sirá, óziń eshkimdi, burynǵy tanystardy izdemeıtin bolarsyń. Onyń ústine qala tym úlken ǵoı. Al, myna sulýlaryń kim? — dedim álgi aýyr únsizdiktiń shymyldyǵy sál serpilgenine, yńǵaısyz kúıden aryla bastaǵanyma ishteı jadyrap. Biraq, álgiden bizge jaltaqtaı josyqsyz yrjyńdasa kúlip qarap, qaımyjyqtaı erinderi bir-birine juqpaı sybyrlasqan qos kelinshekke áldenege yzam kelsin. Tipti, keýdemde Zúbárjattyń osy bir jasandy erkeligi, oıda joqtaǵy oınaqylyǵyna da áldeqandaı narazylyq, jasyryn qarsylyq týyndap keledi birsin-birsin. Biri kem dúnıeniń sulýlyǵy men bylǵanyshy qaz-qatar júredi eken ǵoı, ásili.

— Oı, aıtpashy, Muqan, ony nege suradyń? — dep ilkide syńǵyrlaı, esh qamsyz-muńsyz kúlgen Zúbárjat kúdikti erke naz, tosyn ózimsinýmen ishtarta ıyǵymnan ustaı alǵany. Maqpaldaı jumsaq alaqanynyń ystyq taby áp- sátte jazdyq juqa jeıdemnen ótip, denemdi kúıdire jónelgen. Mundaı ot, syrtqa tepken qyzý alǵash ret súıisken boıjetkende bolýshy edi ádette. —Birge saýda jasap júrgen qurbylarym ǵoı. Shynymen tanysqyń kelip tur ma? Basyńdy shaıqamaı-aq qoı, men bilem ǵoı, qazirgi erkekterdiń bári jelik qumar, sondaı yntyqqysh. Ásirese, aqshany sýdaı shashqan qazaqtar! Qazir myna dúkennen taýar satyp alaıyq, sosyn qalasań restoranǵa ma, ońasha otyratyn bir jerge shaqyr bizdi...

«Oıpyrm-aı, jesir kelinshekterdiń arda emgen erke qulyndaı qubajondanyp, bulyqsyp ketetin ne pálesi bar osy. Altaıy túlkideı qulpyrady-aý qas-qaǵymda. Nazymen, názik ısharattarymen dymyńdy qurtyp, degbirińnen aıyrady ǵoı, pátshaǵarlar», — dep nazalandym Zúbárjattyń áldebir tuspalmen aıtqan lebizi taǵy da júregimdi eriksiz shymyrlatyp.

— Oıboı, ondaı mol aqsha tabý, sylanǵan úsh kelinshektiń kóńilinen shyǵý úshin qaýqaryń tym quryǵanda áıdik kommersanttan kem bolmaýy kerek shyǵar. Dóńgelenip aınalǵan jerdiń kindigi qazir alypsatarlar bolyp tur emes pe? - Únim kekesindi estilgenin ańdap, taban asty ashýlana ma dep edim, Zúbárjat julyp alǵandaı:

— Á-á, jazǵyshtarda qashan aqsha bolýshy edi? Ala qaǵazdy shımaılap, álimulyqqa jetemin dep júrmisińder? — dedi de syńǵyrlaı, toqtaýsyz kúldi máz-majyra qalypta. Áli de kózime ersi kórinip turǵan altyn tisterinde kún sáýlesi shuǵylalana sekirip oınap, janarymdy uıaltsyn. — Esh alańdama, ózimiz de aqsha qosamyz ǵoı. Tipti, kerek deseń, sonyń bárin biz-aq moınymyzǵa alaıyqshy. Áı, erkekter-aı, ala qaǵazda ne qundaryń qalyp edi, myna zamanda óziń aıtqandaı «kommersant» bolyp- bolyp ketpeısińder me? Olar da eshkimnen qor emes, bile-bilseń iship- jegenderi aldynda, eshkimge bas uryp, alaqan jaımaıdy. Táýelsiz. Al, jazǵyshy bar, basqasy bar, óner adamdary bir beıshara ǵoı. Renjı kórme, biraq olardyń kóbi táýekeli joq, qoldarynan eshteńe kelmeıtin ynjyq sekildi...

— A-a... — Osynaý asa zildi, jigerdi muqaltyp, namysqa tıgen sózder júregimdi aýyrta shabaqtasyn. Ásirese, jas kelinshektiń aýzynan estilgeni sumdyq, áıtkenmen onsyz da jany jaraly jesirge ókpeleı de almaımyn. Tek jaýyz áldekim júregimdi qatygez saýsaqtarymen aıaýsyz búrip jibergendeı kózim tumantyp, kókiregim bulqan-talqan. — Alla kommersanttardyń aldynan jarylqasyn! Sen aıtqan óner adamdary elmen birge kóredi de mańdaıyna jazǵanyn. Birde kól, birde shól mynaý jalǵanda árkimniń óz násip-nesibesi bar shyǵar.

— I-i... Degenmen, adam báribir ómirge qyzyq kórý, jaqsylyq pen qýanyshtyń dámin tatý úshin keledi, — dep ol anary dirildeı jeńil kúrsinip, qabaǵy lezde kirbiń tartqan. Ómirdiń baıansyzdyǵyna ókiný me, turlaýy, túıini qıyndyǵyna opynyp, qamyǵý ma, álde... ózgege beımálim áldeneni ańsaý ma ... áıteýir, demi órt bolyp sezildi maǵan. — Qur qıal, ushyǵy jetkizbes armanǵa eltı, eltige beretin emes, ómir tym qysqa. Sholaq! Endeshe, adam barsha jaqsylyq, qyzyqty áli boıyndaǵy qyzýy qaıtpaǵan jastyq shaǵynda kórýge tıis. Al, basqasynyń bári qurǵaq fılosofıa, qolynan túk kelmeıtin álsiz adamdardyń oıdan shyǵarǵandary. Solaı emes pe, Muqan?!

— Solaı shyǵar, biraq álgi «jaqsylyq, qyzyqty» árkim ózinshe túsinedi ǵoı. Mánisi de ártúrli. — Manadan boıymdy býǵan yza jýyr mańda basylatyn túri joq. Kóńilge túsken syzat tarqaýdyń ornyna birte-birte órship bara jatqan sekildi. Qaltamnyń tym juqalyǵyna qorlandym, ókpesi tesik ózime, aldan esh jaqsylyq kútpeıtin, kúte-kúte ábden qajyǵan «Attyń aıaǵyn taǵalasań, esek aıaǵyn kótergen» ózim sıaqty qalam ustaǵandarǵa janym ashydy, áldenege kúlimkózdenip ketken mynaý Zúbárjatqa yzalanamyn ishteı. Onyń jalt-jult etken altyn tisterin, mánsiz yrjańdasyp turǵan anaý eki kelinshekti de, ashshy ishekteı shubatylǵan kezektegi qaraqurym jurtty da sýqanym súımeı tur. Qalam ustaǵandardyń qaımana jurtqa ońbaı mazaq bolýǵa aınalǵanyna arlandym. — Sender... sen... Keńsaıǵa, beıitiniń basyna barasyń ba?

Taý jaqqa eriksiz kózim tússin: qaptaldaǵy záýlim úıler, aýa aǵynymen álsiz teńselgen usharlyǵy sharby bulttardyń baýyryn qytyqtaǵan bıik úıeńki men bujyr-bujyr emender ólilerdiń baqılyq mekeni — qaraly Keńsaıdy kózden tasalap, búrkemeleı kólegeılep tur. Al túske taman Talǵar shyńynyń basyna úıirilgen qara sur bult sát saıyn túnerip, qatýlana tunjyraıdy. Párýadıgar, búgin jańbyr jaýatyn sıqy bar: Almaty — talaı kúnnen beri shilińgir ystyqtan tańdaıy keýip talyqsyǵan, tunshyǵyp jatqan qapas qalanyń jurty tasattyq jasamaı-aq quıatyn rahman nurynan boı-boı bop eljirep, bastańǵy jasar, sirá?!

Qaıtadan keri burylǵanymda tompaqtaý astyńǵy erinin yzaqorlana qyrshı tistegen Zúbárjattyń kózindegi sheksiz ashý, meılinshe jekkórý jáne túsiniksiz óshpendilik óship úlgermegen eken. Ol ol ma, álemtapyryq álpetindegi áldeqandaı kógis, yzaqor dolylyqtyń dúleı boıaýy da tarqaı qoımaǵanyn ańdap úlgerdim. «Qudaıym-aý, sonsha nege ashýlandy? Tulan tutqany nesi, a?!»

— Joq, Barmaımyn! — Sál buıralanǵan kekilin jelp etkize basyn shaıqap, kijine kesip aıtty. — Onda barǵanda ne isteımin? Gúl qoıyp, kóz jasymdy kól qylyp tógemin be? — Taǵy da basyn shaıqady. — Maqul, men keteıin... Analar da shydamsyzdana dyzalaqtap tur. Muqan, kóriskenshe qosh bol! ..

Tulan tutyp, boıyn býǵan áldeqandaı ashý-yzanyń syzyn qaldyryp ketti qasymnan. Jumyr, toq baltyrlary eleýsiz dir-dir etip, dóńgelengen bóksesi bultyńdap oınaq salǵan Zúbárjat qumyrsqanyń ıleýindeı qujynaǵan, tolqyǵan jurttyń arasyna erkin suǵyna enip bara jatyr. Keýdemde esh kúmán qalǵan joq; bul shynymen basqa, múldem ózgergen Zúbárjat edi rasynda...

«Jaratqanym-aý, Jumandy shynymen tez-aq umytyp ketkeni ǵoı. Oıǵa da alǵysy, eske de túsirgisi kelmeıtin jannyń tirligi bul. Sonda... sonda qalaı bolǵany?! Beısaýat, týajat bireý bolsa meıli. Ińkárlik, saǵynysh, adaldyq deıtinniń bári ómirdegi bosbelbeý, ynjyq pendelerdiń joqtan týdyrǵan, qoldan jasaǵan esh mánsiz sózderi, qurǵaq qıaldan somdaǵan keýek uǵymdary ma?! O-o, aldamshy, opasyz ómirdiń sumdyǵy-aı! Ásili, adamdar birin- biri jaqsy kórý, shyn súıý úshin aradaǵy qanshama alys qashyqtyqtar, ótkelsiz asýlardy sanaly, tabandy umtylys, názik ińkárlik, tózimdilikterimen kóktep ótip, tosyn kedergiler men qıyndyqtardy erik- jiger, qaısarlyqtarymen jeńedi. Sonda appaq kóńil, berik súıispenshilikteri shamshyraq. Aǵysy aryndy ýaqytpen arpalysta adal mahabbattyń esh qaıtalanbas dánin taýysyp, shyrynynan qanbaı ishedi emes pe?! Baqyttan basy aınalyp, dúnıe myń san boıaýmen qulpyrady. Sonyń bári qalaı ǵana tez umytylady, a?! Al, birin-biri shyn súıgender kezdeısoq qabaq shytysqanda shıelenisken oqıǵalar tizbegi jazdyń bultsyz keshinde alys kókjıekte jasynnyń tosynnan jarq etkenindeı bolyp, kirpik qaqqansha zýyldaıdy eken-aý. Pende baıǵus ońdy-solyn ańdap, ishteı jınaqtalyp ta úlgermes. Sosyn ókpelesý, kiná artý ... óshtesip qoshtasý! Aınalyp kelgende bári de jalǵan, kóktemgi soqyr jaýyndaı tym ótkinshi bolǵany da», dep oıladym taǵy da eńsemdi eriksiz ezgen zil salmaq, aýyrtpalyqtan qos tabanym jer tartyp. Álgiden qaýmalaǵan tym súreńsiz, aýyr oılar shydatpaı, sheke tamyrym solqyldasyn. Dúk-dúk! ..

Sary tis uzyn temekini óshim ketkendeı qushyrlana, qumyǵa soramyn ústi-ústine: áýdem jer uzaı tústim de, erkimnen tys toqtaı qalyp, jáımen ǵana keri buryldym. Zúbárjatqa asa mańyzdy áldene aıtqym keletin sıaqtymyn. Biraq, ne aıtarymdy ózim de áli ekshep alǵan joqpyn. Al «Balalar álemine» jurttyń usynǵan qoly jetpeı, talaıdan mysyn qurtyp júrgen zattar túsken-aý, sirá, biraq barlyq nárse qat dúnıege aınalǵan shaqta adamdar qaı-qaı nársege de qyryq pyshaq bolýǵa daıar emes pe, áıteýir kezektegiler bir-biriniń ústine qumyrsqasha úımelesip, ezip-janshyp, taptap-talasyp, ólermendene qujynasyp jatyr eken. Julqynǵan, julmalasqan dáý qumyrsqalardyń, eki aıaqty termıtterdiń ıleýi... Jo-joq, múldem olaı emes... tabıǵat ólshep bergen azdy-kem nesibesin adal eńbegimen aıyratyn qasıetti jándikterden sadaǵa ketsin, bul bar bolǵany ásire ashkóz, týa bitti toıymsyz, obyr pendelerdiń topyr-topalańy ǵana. Asqan arsyzdyqtyń aıanyshty ári jırenishti aıqasy!

Joldyń oń qaptalyndaǵy bıik úıeńkiniń jalpaq japyraqtary aýadaǵy álsiz aǵynmen aqyryn qımyldap qoıady. Áregidik údeı soqqan samalmen jantalasa julqynyp, sybdyr qaǵady tynymsyz. Áli alys bolǵanmen, mysyq tabandap kele jatqan kúzdiń álsiz belgileri juqa sarǵysh reńk bolyp, jıegine biliner-bilinbes jaǵylǵan japyraqtar kóktemdegideı kóńildi únmen erkelep sýsyldamaıdy, erkinen tys ári kóńilsiz ǵana jelpildeıdi, jelkek qaǵyp. Sol japyraqtar arasynda jasyl qanat, kishkentaı eki sarǵysh shymshyq tynymsyz shyqylyqtap, mazasyzdana ushyp-qonyp júr. Erkin qustar da aınaladaǵy adamdardyń ashkózdigin mazaqtap, eriksiz shyqylyqtaıtyn sıaqty. «Á-áı, meniń kimge kúlgendeı, ózgelerdi aıyptarlyq jaıym bar? Kisilerdi kústánalaıtyndaı kimniń shikirásimin, á?! Qatal ýaqyt, oıda joqta kúrt ózgergen zamana barshany osyǵan ákep tiredi. Ótkeli belgisiz asaý, qandy ózen sekildi qıyn kedergi. Ebin tapqan arǵy jaǵalaýǵa ótpekshi, al ebin tappaǵandar qatal taǵdyryn qarǵap-silep qala berer...

Táńirim-aý, jańbyr jaýǵyzshy, el-sel etip! Mynaý qorqaý, toıymsyz shahar jerkenishti, sasyq tánindegi barsha las-kúsinen arylsyn da. Dúnıe qaıtadan jaralǵandaı tazarsyn, jańa týǵan nárestedeı pák, bákize kúıge ensinshi... Sosyn... sosyn kókjıekten kóz jeter kókjıekke deıin jaınatyp, san boıaýly kempirqosaǵyńdy kershi bir!..»

Shyn tilemedim be, álde jumyr basty pendeniń álsiz tilegi esepke alynbaı ma, bilmeımin, biraq jańbyr búgin jaýmady. Qýyqtaı tórgi bólmedegi ortasy túsip, ishindegi shıratylǵan symy bóksege bilinetin eski dıvannyń astyndaǵy shań basqan dáý qara shabadandy áreń dep sýyrdym: kópten beri muqıattap jınap, kózdiń qarashyǵyndaı saqtap júrgen áralýan qaǵazdar — pende baıǵus jaryq dúnıege esh qaǵazsyz ińgálap kelgenmen, odan soń óle-ólgenshe qyr sońynan qalmaıtyn ári eshqashan taýsylmaıtyn túrli qujattardyń túpnusqalary men sansyz kóshirmeleri. Eń aıaǵy, tániń qara jerge qoıylarda da mór basylǵan tildeı qujat kerek. Onsyz eshkimdi qara jerdiń qoınyna tabystamaıdy bul kúnde. Pende baıǵustyń kómýsiz qalǵany da osy. Tipten, paıǵambar Abaı da qatty qatelesken-syndy. «Óleńmenen jer qoınyna kirer deneń» deıdi ol. O-eı, óleńin qaıdam, áldeqandaı meńireý, mesheý sheneýnik tildeı qaǵazǵa battıtyp mór baspasa, adam baıǵusqa qara jerdiń qoınynan da oryn joq. Túrli gazet-jýrnaldardyń qıyndylary, aıbaq-saıbaq jazylǵan qoljazbalar! Bul shabadan — meniń mazasyz oılarymnyń eski, ábden shań basqan qoımasy. Ótkenim, búginim jáne belgisiz bolashaǵym bul meniń!

Minekı, kógildir papkige bólek salynǵan, álden sarǵaıa bastaǵan qaǵazdar. Marjandaı jazýlar. Bul —Jumannyń sońynda qalǵan juqa, jalǵyz arhıvi. Beıshara qaıtys bolarynyń aldynda ǵana tún ishinde ákep tabystaǵan edi maǵan. Qashanǵysyndaı qatty qyzý, ájeptáýir masań kórinedi. Ústinen sonshalyq jaǵymsyz, ter aralasqan qolańsa ıis muryndy jara shyǵyp, týmysynan aıaly, muńdy kózderiniń asty shalbarlanyp ketken. Aqqubasha súıkimdi júzi esepsiz ishilgen sharaptyń áserinen qaraqoshqyldanyp, tútige kógistenip tur. Kópten sý tımegen tolqyndy shashtary da ábden sabalaqtanyp, qaıyzǵaǵy shyqqan eken, tikenek saqaly da ustara tilegendeı. Kilegeılengen janarynyń túbindegi ot óship, esh sezimsiz syǵyraıady ólmeýsirep. Qolyndaǵy juqa, kógildir papkany tý syrtyna jasyrdy yńǵaısyzdanyp.

«Baıǵus-aı, qur súlderiń qalypty ǵoı», — dep oılaǵanmyn áýelde. El jatar ýaqytta esik dúsirlegen sátte-aq júregim sý ete qalǵan. Eń qıyny, mas dostardyń qonaǵa úıge kelýi. Mas adam qashan da ókpeshil. Al eki keshtiń ortasynda olardyń kóńilin tabý qıynnyń qıyny. Biraq ózgelerdiń úıine mas kúıinde bas suqpaıtyn Jumandy kórgenimde ózimdi ishteı jubattym. «Adam quldyraıyn dese, teris jolǵa túsem dese op-ońaı eken-aý. Qandaı jaısań azamat edi, júnjip bitipti ǵoı». Áıelim túngi qonaqty jaqtyrmaǵanyn syzdy qabaǵymen tanytyp, tórgi bólmege enip ketkeli bas shyǵarǵan joq áli.

Qarańǵylyq áldeqashan tas qymtaǵan qala mıat uıqyǵa kirýge daıyn. Kórshi úılerdiń kóbiniń terezesindegi jaryq mana sóngen. Beıýaqta sabylyp júrgenine qysylǵandaı tómenshiktep jymıdy júzi muńǵa tunyp.

— Kózge túrtse kórgisiz qarańǵy túnde ákki qaraqshy men júregin án terbegen bozbala ǵashyqtar ǵana júrýshi edi. Ekeýine de qatysyń joq shyǵar, Juman, — dep ázildedim ún-túnsiz seltıip turǵanymdy jýyp-shaımaq bolyp, biraq ol selt etken joq. Qaıta majyqqan, álemtapyraq júzinen ábden toryqqany andaǵaılap qoıa bersin.

— Ómirden óz ornyn tappaǵan beıbaqtar da osyndaı sarsańǵa túsedi, Muqan, — dep deminen ot shasha tereń kúrsingen. — Aıyp ete kórme, az ǵana ýaqytyńdy alamyn! Baqyt týraly tym jeńil oılap kelippin, Muqan, - dedi ol syqyrlaýyq eski oryndyqta álsiz teńselip otyryp. - Tym sholaq, ústirt oı túıippin. Esińde me, bizdiń jazýshylardyń bári buryn baqyt degenimiz adal eńbek, tatý-tátti otbasy, myqty densaýlyq dep syqpyrta jazatyn. Qazir de solaı soıdaqtatyn shyǵar.

- Nesi bar, adamzat osy kúnge deıin baqytqa budan artyq anyqtama taba alǵan joq, -dep kúldim bala kúnimnen bergi oqyǵan kitaptarym oıǵa oralyp. Shynynda da, bir-birinen yjdaǵattap kóshirgendeı barlyǵynda derlik osylaı jazylǵany tańdanarlyq-aq.

- Bir ókinishtisi, olaı ǵana emes eken. Álgi aıtylǵandar da kerek, biraq baqyttyń máni odan góri kúrdeli, múldem tereń kórinedi. Baılyq pa? Ol da adamdy baqytty ete almaıdy. Qytaılardyń «Úıdi satyp salýǵa bolady, baqytty satyp ala almaısyń, kereýetti satyp alýǵa bolady, uıqyny satyp ala almaısyń» deıtini bar. Eń aýyry sol, shynaıy baqyt úshin taǵy ne jetispeıtinin tap basyp aıtyp bere de almaımyn men. Tek... taǵy-taǵy birdeńelerdiń qajet ekenin júregim sezedi.

- Bálkim... múmkin ómir súrýdiń ózi baqyt shyǵar?! - Juman maǵan tesile qaraǵan kúıi júzin tómen salyp, eki betin alaqanymen ýqalap, bir sát únsiz qaldy da, sosyn tereń kúrsindi, kókiregi ot- jalynǵa toly kúıde.

- Ol da múmkin-aý. Bilemisiń, Muqan, men bos arman, qurǵaq qıal jeteginde uzaq adasyp júrdim. Qazir de sondaı shyǵarmyn. Óıtkeni, endi ózgere de almaspyn. Bir ókinishtisi sol, adamnyń ózi, jeke basy oryndalýyna kúsh salmaǵan, júzege asyrý jolynda aıqaspaǵan bos, qurǵaq qıal eń jeksuryn nárse eken. Osyǵan kózim tym kesh jetti. Bul bir meniń ǵana emes, jalpy qazaqtyń basty mini. Týralap aıtsam, qıalshyldyqtyń ózi asa qaýipti, emi joq kesel!

- Beker olaı deısiń, Juman, - dep eriksiz qarsylyq tanyttym ejelgi jazylmaǵan zańdy buzyp. Ádette masań adamnyń aıtqanyna kelispeý, qarsylyq bildirý kez kelgen otyrystyń aıaǵyn daý-shar, kıkiljińge ulastyratynyn árkim-aq jaqsy biledi, biraq kópe-kórneý qıanatqa ılige berý de ońaı emes. - Qatty kúızelip júrgen shyǵarsyń, sosyn qıal baıǵusty bas- kózge tópelep otyrsyń ǵoı. Áıtpese, sol erkin qıal, romantıka bolmasa, adamzat áli kúnge baıaǵy úńgirlerinde kún keship, jabaıy ómir súrip júrer edi. Progresti qozǵaıtyn qudiretti kúsh-erkin qıal, asqaq arman!

- Áı,Muqan-aı, romantıka men qurǵaq qıalshyldyqty shatastyrmasaıshy... Ekeýi eki basqa dúnıe ǵoı. Tipten sen aıtqan romantıkanyń da shynaıy ómirde túkke qajeti joq. Eshkimge de kerek emes. Naqty, qatal tirshilik, qatygez ómir romantıkterdiń barshasyn júndeı tútip, týlaq etetini ejelden qalyptasqan ádet, buzylmaıtyn zańdylyq, - dep basyn aqyryn shaıqaǵan ol judyryǵymen eki tizesin soǵyp-soǵyp jiberdi. Áp-sátte eki kózi qantalap ketken. - Qazir jatsam da, tursam da balamnyń romantık bolmaı erjetýin tileımin taǵdyrdan!

- Sonshama toryǵardaı ne boldy, Juman? Ómir toqtaýsyz ótedi, jas balalar jyldam-aq erjetip, jetiledi. Árbiriniń óz joly, aldan kútken taǵdyry bar.

- Mine, mine, «aldan kútken taǵdyry bar». Gáptiń bári sol taǵdyryńdy tańdaýda. Men de jazýshy bolǵym keldi. «Jazýshy» degen men úshin sıqyrly sóz edi. Keýdem ylǵı áldeqandaı ásem áýen, ǵajaıyp únge tolyp júretin. Júregimdi sıqyrly saz áldıleıtin. Endi túk te qalǵan joq. Dúnıe súreńsiz, tipten jırenishti. Bos qýys, kórdeı qorqynyshty túnek qana bar...

- Juman, sen myqty jazýshysyń. Oǵan eshkim shúbá keltirmeıdi. Tek óziń... Ózińdi aıamaısyń ǵoı, - dedim kúmiljip. Ne aıtarymdy, qalaı jubatarymdy bile alar emespin. Ishteı mújilip otyrmyn.

- Darynyńdy araqqa aıyrbastadyń demeksiń ǵoı, ol - ras. Endi maǵan báribir. Bárine de toıyp bittim, qajydym. Múldem jerindim! Ómirde esh jarqyn sáýle, názik úmit joqtyǵyna kózim birjola jetti. - Taǵy da tereń kúrsindi.

- Ábden toryǵypsyń, sen. Basqalar ómirdi osy qalpynda qabyldap, tirlik keship júr emes pe?!

- Onyń da jón. Kóp adam esh tolqý-toryǵýsyz-aq ómir súrýde. Jurt meni azǵantaı maqtaýdy kótere almaǵandyqtan iship ketti dep oılaıdy. Bálkim, sen de solaı oılaıtyn shyǵarsyń, Muqan?

- Jo-joq, olaı deme. Adam ózgeler maqtaǵanǵa bola araq ishpeıdi. Árkimniń óz sebebi bar...

- Iá, durys aıtasyń, - dep jymıyp kúldi Juman. Eki betiniń ushyndaǵy tıtimdeı oıyq ajaryn súıkimdi etip kórsetedi eken. Óńindegi álgi bir jırenishti kógis boıaý birtindep tarap, eptep aıyqqany ańǵarylǵan. - «Semizdikti qoı ǵana kóteredi» degenmen, azǵantaı maqtaýǵa qolp etý tym taıyzdyqtyń nyshany. Shyńǵyshan uly adam ǵoı, onyń ózi de qolastyndaǵylarǵa aıyna bir ret mas bolýlaryna ruqsat etken. Tipti eki ret mas bolǵandardy da azdap aıyptap, jazǵyrǵan kórinedi. Esesine, aıyna úsh ret mas bolǵandardy aıamaı ólim jazasyna kesken eken. Ondaılardy joryqqa, jaýyngerlik kúzetke jaramaıdy dep sanaǵan ǵoı. Qaharly qahan eliniń, halqynyń bolashaǵyn oılaǵany sózsiz. Sol bir qıyn kezeńderde, alys-julystyń zamanynda oı-sanasyn araq meńdegen adamdardyń uly maqsatqa qol jetkize almaıtynyn bilgen shyǵar. Qazir Shyńǵyshan tirilip kelse, meni, men sıaqtylardy áldeqashan-aq ólimge kesken bolar edi. Asaý jylqynyń quıryǵyna baılap, saıyn dalaǵa aıdap jiberetin shyǵar, á?!

Sát saıyn qyzylshyraılanyp, qan júgirip kele jatqan júzine tiktep kóz júgirttim. Ǵajap, ómirde qansha sharap ishse de áldebir súıkimdi qalpyn buzbaı saqtap qalatyn kisiler bar, ádette ondaılardy mas bolǵany úshin jazǵyryp, aıyptaı da almaısyń. Qaıta ishteı jaqyn tartyp, jaqsylap sóıleskiń, túrli jaıtta áńgimeleskiń keledi eriksiz. Men bilgeli beri Juman da sondaı jigitterdiń biri. Alaıda... boıdaǵy talantty sharapqa aıyrbastaýdan ótken baqytsyzdyq joq. Jer betindegi qylmystyń eń úlkeni meıirimdi, sharapatty tabıǵat bergen erekshe qasıetti, boıdaǵy darhan daryndy azyn-aýlaqqa aıyrbastaý, araq ázázildiń qanjyǵasyna baılaý. Onsyz da surqaılar qaptaǵan ómirde odan asqan satqyndyq bolmaıdy.

Biraq... osynyń bárin oǵan qalaı aıtamyn? Tún ishinde ózimmen syr bólisip otyrǵan, meni ishtartyp kelgen narqasqa azamattyń onsyz da jabyrqaý kóńiline qalaı ǵana qaıaý túsirmekshimin? Shirkin, jarty jarmadaı jarylmaıtyn, aǵy - aq, qarasy - qara, esh qıyn dılemsyz ómir súrip, erkin kún keshetin qut meken qaıda bar! Joq-aý, eshkim ony taba almas...

- Ol endi... Shyńǵyshan - Shyńǵyshan ǵoı, - dedim odan ármen kúmiljı túsip. - Al araq-sharap jaıyn qaharly qaǵansyz-aq sheshýge bolady emes pe?! Bas almaı salyný bar da, ara-tura syrlas dostarmen dám tatýdyń jóni bólek.

- Áı, endi maǵan ishýden basqa ne qaldy? - Bul aýyr sózderdi óz bolashaǵynan baz keshken ún, meılinshe nemkettilikpen aıtqany sonsha, eriksiz júregim sýyldap, keýdem syzdaı jónelsin. Oǵan endi rasynda báribir ekenin sezdim jáne úgittep esh ábúıir tappasym da belgili-tuǵyn. Júregi syzǵa, tipti kesek muzǵa aınalǵan, názik úmiti úzilgen jannyń osynaý sharasyz keıpi tek aıanysh týdyrǵandaı. - Al bárine ómir jaıly qoldan tym taıaz tujyrym jasap alǵanym kináli. Baqsam, ómir men oılaǵannan áldeqaıda kúrdeli, eń bastysy, tym qatygez eken. Meıirimge, náziktikke ómirde oryn joq kórinedi. Ózin-ózi kitappen qorshap, sonymen ǵana tárbıelengen maǵan, men sıaqtylarǵa ómir múldem qıyn. Ári túsiniksiz, ári aýyr azap. Biz sıaqty qıalshyldarǵa saý júrgennen góri masań bolý áldeqaıda jeńil, yńǵaıly. Esh nársege jete mán bermeısiń, talsha moınyńa eshqandaı jaýapkershilik artpaısyń. Mine, másele qaıda! ..

- Ih- m... - Eriksiz myrs ettim. Soqtaldaı azamattyń aıtyp otyrǵandary oıyn balasynyń sózderi ǵana. - Adamnyń bári únemi olaı ómir súre almaıdy ǵoı. Eresek adam, aqyl-esi bútin kisi tirshilikte belgili bir mindetterdi moınyna artýǵa tıis. Olardy sheshý moınyndaǵy paryz, tym quryǵanda sheshýge talpynýy kerek.

- Án-ni, sol ǵoı meni qashanda úreılendiretin. Sondyqtan da shama- sharqym jetkenshe óz-ózimdi araqpen aldaýǵa tyrysamyn. Tipti, olaı da emes- aý, - Juman bir ǵana sátke únsiz qalyp, qabaǵyn shytynǵan kúıi ar jaǵyna qarańǵylyq uıyǵan kishkene terezege oılana kóz tastaǵan. Aǵy mol qara kózderine mólteńdep jas tolyp bara ma, qalaı?! - Meni úreılendiretini adamdardyń ekijúzdiligi men qorqaýlyǵy. Qorqaýlyq -mine, keıbireýlerdiń ómiriniń mazmuny, týa bitti fılosofıasy osy ǵana. Men ádebı gazettegi táp-táýir qyzmetten nege kettim? Araq ishkenim úshin be?

- Árkim ártúrli aıtyp júr ǵoı... Bireý olaı deıdi, bireý bylaı. Al jalpy qyzmet degen qoldyń kiri ǵana.

- Joq, múldem olaı emes... Jaqsy, ózińe unaıtyn qyzmet qoldyń kiri bolmaıdy. Ol da adam baqytynyń bólinbeıtin bir bólshegi. Muqan, osy ýaqytqa deıin eshkimge tis jarmaǵan edim, qursaǵymda tunshyqtyrǵym kelgen-di, biraq seniń bilip júrgeniń durys shyǵar. Ómirde osyndaı jaıt kezikse qapy qalyp júrme. Tym quryǵanda jalǵannan jerinbeısiń, ashshy, aýyr shyndyqqa ishteı daıyn bolasyń. «Ia ınformırovan, znachıt ıa voorýjen» deýshi me edi?!

- Túsinbedim, Juman. Jumbaqtamaı, ashyp aıtshy oıyńdy. Nege daıyn bolýym kerek? ..

- Ótinemin, oıymdy bólmeshi? - degen ol aqyryn ǵana basyn shaıqap, uıpalaqtaǵan shashyn shalt qımylmen keri qaraı qaıyryp tastady da oryndyqty syqyrlata qaıtadan alǵa eńkeıip, kózime tiktep qadalyp qaldy. Eti qyzaryńqy janarynan ot ushqyndaıtyndaı túıilip, tistenip alǵan. - Mas bolý men aıyǵý... Qaısysy jón, qaısysy burys? Ony ekshep aıyratyn, ádil tórelik aıtatyn kimder? Aıyqqan kezde aınalańdaǵy ómirden kóretiniń ıtshilegen tirmizik tirlik, aıanbaı yryldasqan, biriniń etin biri jeýge daıyn jaýyz adamdar. Túpki aramza maqsat-murattaryn kólgirsýmen búrkemeleıtin bezbúırekter. Sol ma, opasyz jalǵannyń bar usynatyny?! Al men ómirdi ádemi ertegi dep senýshi edim. Qıalymdaǵy ádemi ertegini súıetinmin. Men janyńdy baýraıtyn sol ádemi ertegini joǵaltyppyn... Qaıta izdep áýrege de túskim kelmeıdi. Endiginiń bári beker, bári de jalǵan...

«Júregim, men zarlymyn, jaralyǵa

Sum ómir abaqty eken sanalyǵa,

Qyzyl til, qolym emes, kisendeýli

Sondyqtan janym kúıip janady da», -

dep kúńirengen Maǵjannyń muńlyq kúıi meniń de endigi jan serigim.

- Bilemisiń, Maǵjannyń orny bólek qoı, - dep shamyrqandym áldenege tula boıymdy túsiniksiz ashý-yza kernep. Jumannyń orynsyz aqtalýy, boıyndaǵy barlyq kemshilikterine ońaı ári qısyndy sebepter taýyp alǵandyǵy qytyǵyma tıe bastaǵany kámil. Myqty sebepterdi tabý qıyn emes, biraq óz ómirińniń barlyq buralań-bultańy, tirshilikte sózsiz jolyǵatyn kedergi ataýly úshin ózge adamdardy kinálaı, kústánalaı berýge de bolmaıdy ǵoı. - Qıt etse baıǵus Maǵjanǵa júginemiz japa-tarmaǵaı. Al onyń ýaqyty, zamany bólek, ómir súrgen ortasy basqa.

- Qatty qatelesesiń, joldas! - dedi ol odan ármen tistenip. - Zamany, ýaqyty basqa bolýy múmkin, biraq adamdardyń pıǵyly, qulqy bázbaıaǵy. Esh ózgergen, jaqsarǵan joq. Bile bilseń, ol ózgermeıtin, máńgilik qubylys. Aıtshy, Qudaı áý basta Adam- atany jumaqtan nege qýyp jibergen? Haýa- ana ekeýiniń bir sáttik qumarlyqqa, ǵajaıyp lázzatqa berilgendigi úshin ǵana osynshalyq qatal úkim kesken be? Joq, Qudiret yntyzarlyq pen qushtarlyqqa bola jazalamaıdy, ynsapsyzdyq pen shekten shyqqandyq úshin pendeniń kózine kók shybyn úımeletedi. Azǵyndyq pen zulymdyqty jazǵyrady.

- Endi ... - Eriksiz tosylyp qaldym. Shynymen, Jaratqan óziniń qamqorlyǵyndaǵy beıkúná adamdarǵa nelikten osynshama aýyr jaza qoldanǵanyn osyǵan deıin oılap kórmeppin. Rasymen, nege?!. - Dinı ańyzdarda solaı deıdi ǵoı. Tyıym salǵan almany jep qoıǵandary úshin jazǵyrǵan shyǵar...

- Ha- ha ... - Kenetten oryndyqtyń arqalyǵyna shalqalaı ketip kúlgen Juman biraýqym sózin qaıta jalǵamastan basyn shalqaıtqan kúıi terezege qaraýmen boldy. Júzine áldenege asyǵystyq, ishteı typyrshý, sonymen birge áldeqandaı úreılenýdiń taby úıirilgen syndy taban asty. Bálkim, ol qarańǵylyqtan qorqatyn shyǵar. Qazir sol túnektiń qoınyna qaıta enýden júreksinetin bolar. - Alma! - dedi ol kilt taǵy da alǵa eńkeıip. - Alma ásheıin syltaý ǵana. Sharapaty mol, asa meıirimdi Qudaı, adamdy shyn súıip jaratqan Alla álgi ańyzdaǵy alma sıaqty tıtimdeı nársege kóńil aýdarýshy ma edi?! Tipti, ol tentek balanyń orynsyz erkeligindeı eleýsiz ǵana nárse ǵoı. Búkil ǵalam, sheksiz kosmosty jaratqan Qudiret sondaı tıtimdeı nársege, álgi jumbaqtaǵy almaǵa bola bulqan-talqan ashýlandy, barsha adamzatqa kóńili qaldy deýdiń ózi adasqandyq. Joq, olaı desek Qudiretti qorlaǵan bolar edik. Endeshe gáp múldem basqada bolǵany ǵoı... Adamnyń aramza nıeti, qorqaý pıǵylyna osyǵan deıin- aq kózi jetken Jaratýshy eki aıaqtylarǵa jumaqta oryn joq ekenin de anyq bilgen. Sosyn adamdardy qut mekennen tyrqyratyp, tyrjalańash qýǵan.

- Qyzyq eken. Biraq, adamdar jerde de jaman ómir súrmeıdi ǵoı. Aqyrzamanǵa deıin osylaı ómir súre de berer...

Juman qabaǵyn shytynyp, betin alaqanymen taǵy da ýqalap- ýqalap aldy. Sosyn únsiz, aıanyshty keıipte jymıǵan.

- Muqan, jer betinde aqyrzaman áldeqashan bastalyp ketken, - dedi ol jymıǵan qalpy taǵy da terezege sekemdene kóz tastap. Júzi áp-sátte qýqyl tartsyn. - Ásirese, bizdiń qalada aqyrzaman toqtaýsyz júrip jatyr. Álginde aıttym ǵoı, gazetten ketkenim de sonyń kesiri. Biraq qaraý adamdardyń kókirek-kómbesindegi aqyrzamannan qashyp qutyla almaısyń ... Qaıda barsań da aldyńnan shyǵady. Esińde me, bizdiń redaktor ǵajaıyp kisi edi ǵoı. Belgili, naǵyz jazýshy ekendigin bylaı qoıǵanda, asa meıirban, izgi adam. Gazetke sol kúnderde bir top daryndy jastar jınaldy. Bárimiz de redaktordy shyn jaqsy kóremiz, eń bastysy, meılinshe syılaımyz. Al jýrnalıser qaýymynyń qurmetine ıe bolý ońaı emestigin óziń de jaqsy bilesiń. Al bastyǵymyz alys shetelde qaıtys bolǵannan keıin, máıitin Keńsaıǵa qoıǵan soń-aq sumdyq bastaldy... Ómiri el estip kórmegen sumdyq.

- Iá, - dedim Jumannyń júzindegi tosyn qubylystardyń syryn uǵa almaǵan kúıi. Basyn tómen salyp, eki ıini salbyraǵan onyń qazirgi qalpy múldem sharasyz, ári qorqynyshty estelikterden qutyla almaıtyn jannyń beıbaq keıpi bolatyn. - Ol kisini jurttyń bári jaqsy kórýshi edi ǵoı. Átteń, shynaıy qalamgerlerdiń ǵumyry tym qysqa, jalt etken tańǵy sáýledeı sholaq bolatyny ókinishti.

- ...Sumdyq bastaldy dedim ǵoı. Ómirde buǵan deıin mundaıdy kórip- bilmegen baıǵus basym mańaıymdaǵylardan, jalpy adamdardan birjola bezindim. Aıtshy, - dedi ol kenet selt ete tiksinip, - sen bas redaktorlyqqa qansha adamnyń talasqanyn bilesiń be? Jurt qaıǵy jutyp, azadan teńselgen kúnderi álgilerdiń Jazýshylar odaǵyna birinen soń biri zymystandanyp kelgenin, araǵa bedeldi kisiler salǵanyn kórdiń be? Olardyń asa jırenishti, zulym astyrtyn áreketterine kýá boldyń ba?

- Joǵ-a, qudaı saqtasyn! Biraq, estýimshe... shamasy on úsh-on tórt adam talasypty ǵoı, - dedim sol bir qaraly kúnder qaıta aınalyp kelgendeı boıym titirenip. Ón boıymdy sýyq tolqyn tiksinte aralap ótti áp-sátte. - Adamdar jaqsy orynǵa qumar keledi emes pe, gazettiń bedeline bola qyzyqqan da. Onyń ústine astyna mingen atynyń ylǵı tulpar bolýyn tileıtin ejelgi qazaqtyǵymyz bar.

- Áńgime gazettiń bedel- sedelinde emes. Gáp marqumnyń jetisi ótpeı jatyp, topyraǵy keppesten osy baqtalastyqtyń bastalǵanynda. Bilesiń be, «Óldiń, Mamaı, qor boldyń» degen sol eken. Álgi naısaptardyń kóbisi tiri kúninde marqummen isha ı despegen nemeler, tipti, tonnyń ishki baýyndaı jaqyn syrlas bolǵan jandar. Ol ol ma, ózimizdiń redaksıamyzdan da úsh-tórt adam bastyq bolýǵa jantalasty. Sen... sen qoıshy aýyldy kóktemde bolyp kórip pe ediń?

- Qyzyq ekensiń, - dep eriksiz kúldim onyń tosyn saýalyna tańdanyp. - Bárimiz de aýyldan, qalyń sheńgelden shyqqan «shópshektermiz» ǵoı.

- Qoıly aýyldy bilseń, onda talaı kórgen bolarsyń. Qoıdyń ýyz sútine toıǵan qoıshynyń qaradomalaqtary tań azanynda kıiz úıdiń syrtyn aınala etegin túrip tastap tizilip, «Qoıdyń súti - qorǵasyn», qatalap qalǵan ishterin bosata almaı, kúshengennen kózderi baqyraıyp, myqshıyp otyrýshy edi ǵoı. Álgi tórteýi de sol qaradomalaqtardaı tizilip, «birimizdi tańdańdar!» dep myqshıyp otyrǵan sátin kórseń ǵoı... O-o, sen sony kórmediń, Muqan! Al, meniń janyma ásirese batqany jurtqa belgili aqynnyń da osyndaı aramza, las áreketke kiriskeni.

- Endi... mártebeli qyzmetke qumartý, soǵan úmittený aramzalyq deýge bolmas...

- Sen solaı oılaısyń, - dep Juman kózine qaıta-qaıta túse bergen uıpalaqtanǵan shashyn shalt qımylmen taǵy da keri qaıyrdy. Buryn onsha baıqamaǵanmyn ba, ylǵı tistenip, kijinip sóıleýdi ádetke aınaldyrǵan sıaqty. - Qyzmetke qumar bolý qylmys emes, al sol úshin jasalatyn shekten tys las áreketter aramzalyq, tipti, zulymdyq! Álgi aqyn redaksıadaǵy qyz- kelinshekterdi ońashalap alyp, árbirine: «Men qalaıda bas redaktor bolamyn. Eger meni qoldap daýys bermeseńder, túbinde redaktor bolǵannan keıin senderdi jumystan shyǵaramyn», - dep qoqan-loqqy jasap, qorqytypty. Osylaısha redaksıamyz qorqynysh pen úreıge toldy. Eń bastysy, bul ádettegi qaljyńy emes, shyn sózi. Túsinemisiń, shyrqaý, túpsiz kóktegi qyran dep sanaıtyn, ózim ishteı qurmetteıtin aldyńǵy aǵalarym osylaısha ólekse tileıtin quzǵynǵa aınaldy áp-sátte. Osydan soń toryqpaı kór! ..

Baz keshpeı kór mynaý opasyz, ekijúzdi jalǵannan! Sol kúni úıge mas bolyp kelip, áı, ókirtip araq ishtim taǵy da. - Ol qınala jutynǵan. Kómeıine sol túni ishilgen araqtyń ashshy dámi keldi me, álde ishteı kúńirengendikten totıaıyndaı jas toldy ma, ajyrata almadym. Tek qysqa ǵana únsizdik tym aýyr ekenin, ekeýmizdiń de eńsemizdi zil salmaqpen eze túskenin paıymdadym.

- Ólerdeı mas bolyp ishtim, - dedi ol kenetten kózi mólteńdegen kúıi báseń únmen. -Jylap otyryp simirdim! Stakandaǵy sharapqa ashshy kóz jasymdy aralastyryp juttym záhardy.

Óziń oılashy, aqyn-jazýshysy, zıalysy deıtin kisileri osyndaı zymıandyq etken jurt kimge opa kórsetedi? Qyl aıaǵy ólgen arysyn, arýaqty syılamaıtyn, qurmetteıtin jurttan bezinbeı qaıtesiń, a?! Muqan, sen aıtshy, osyndaı jeksuryn jurttan jaqsylyq kútýge bola ma?

- Bilmeımin, Juman. Ne oılarymdy, ne aıtarymdy da bilmeı qaldym. Shynymen sumdyq oqıǵa eken. Tyńdashy, mynalaryń áldebir shyǵarmaǵa suranyp turǵan daıyn sújet qoı. Aramzalyqty aıamaı áshkereleıtin sıtýasıa! Adamdardyń boıyndaǵy zymıandyq, jeksuryndyqty áshkerelemeısiń be?

- Án-ni, kórdiń be, bul sen úshin de jáı ǵana sújet. Shynyn aıtsam, bul meniń ókinishti taǵdyrym. Jırenemin odan endi. Tipti, qazir qalam ustaýǵa da jerkenemin, - dedi ol kenetten kózinen ot shashyp. - Las, bylǵanysh dúnıedegi zulymdyq pen aıarlyq, jalǵandyq báribir joǵalmaıdy. Jeksuryndyqty jeńý múmkin emes! Opasyz jalǵan tazarýdan ketken. Osynaý jeksuryn qalada áldeqashan bastalǵan aqyrzamandy endi eshkim toqtata almaıdy. Túsinesiń be, ol múmkin emes!.. Onyń ústine kóbelektiń názik qanaty áldeqashan dirildep qoıǵan...

- Jóndep túsindirshi, Juman, - dedim aby-kúbim shyǵyp. Sóziniń astaryna mıym jeter emes. - Esińnen aýystyń ba, ne aıtyp otyrsyń? Qaıdaǵy kóbelektiń qanaty? Tipti, onyń bizge, saǵan qatysy qansha?

- Iá, sondaı kóbelek bar. Ol tym-tym alysta, jerdegi ertegi sıaqty ǵajaıyp jaqta jáne onyń názik qanatynyń dirilin men ǵana sezemin. Sen sony túsinimesiń, Muqan?! Endi oqıǵalardyń tizbegin eshkim, eshqandaı qudiret toqtata almaıdy. Qudirettiń ózi sol kóbelektiń qanatynyń dirilinde. - Aqyryn ǵana ári erekshe jumbaq astarmen jymıǵan Juman qolyn oń qaptalyna sozyp, kirgen bette ózi tereze aldyna qoıǵan juqa papkini aıalap ustady da, tereń kúrsingen. Tysyna «Saǵyndyq seni, kóke!» dep iri áriptermen muqıattap jazǵan býmaǵa kózi jasaýraǵan kúıi uzaq, zer sala úńilsin. Salaly saýsaqtary diril qaǵyp, únsiz sıpalap otyrdy da, kenetten ornynan sheshimdi túrde túregelip:

- Muqan, ázirge sen saqtaı turshy mynany, óz tirshilik- turmysymdy bir júıege keltirgende qaıtyp alarmyn, - dep qıyla ótindi. Eńsesi túsip, jany asa qınalyp aıtty osy úsh-tórt aýyz sózdi. Iegi tynymsyz diril qaǵyp, qabaǵyn qatty shytyna áreń jutynǵan. Sol sátte júregin qanshalyqty zilmaýyr qaıǵy-muń ezip turǵanyn, osyǵan deıin-aq el estimegen asa sumdyq sheshimge birjola kelgenin sezsemshi. Ásili, ara-tura ǵana aralasatyn sálemi túzý adam túgili, kúndelikti birge júrgen kisini ne tolǵandyryp, qandaı aýyr oılar qamyqtyratynyn bilý múmkin be?! Qatar júrgen adamdar bir-biriniń qupıa oılaryn, qubyjyq nıetteri men kókeıindegisin aıtqyzbaı biletin bolsa, mynaý ómir tutas qasiretke aınalar. Qupıasyz, jumbaqsyz ómirdiń nesi qyzyq! Onyń ústine beısaýat ózgelerdiń muń-nalasy, júregin janshyǵan aýyr sherin úzdiksiz bilip júrý beıshara pendeni birjolata eseńgiretip, tirlikten túbegeıli baz keshtirer, sirá. Onsyz da kóp bilgenniń qasireti mol. Al kári attyń quıryǵyndaı qysqa ǵumyrda tórt qubylasy túgel, qaıǵy-shersiz kim bar eken, táıiri?!

Juman sheshimdi túrde qoshtasyp, túngi qalanyń qaratúnek qoınyna súńgigende ǵana tórgi bólmeniń esiginen uıpa-tuıpa basyn shyǵarǵan áıelim:

- Araq iship láıligender-aq osy lashyqqa qumar eken júdá, - dedi bet-aýzy bir ýys bola tyrjıyp. - Ońbaǵan alqashtar jedel-járdemdi basqa jaqtan izdese qaıtedi eken?!

- Únińdi óshir!..

Arys azamatty toıymsyz qara jerdiń qoınyna bergen ýaqyttan beri de marqumnyń osyǵan deıin redaksıalardyń qorjynynda qozǵaýsyz jatqan birtalaı áńgimeleri, novela, esseleri ár jerde jaryq kórdi. Tipti, jurt ony áldeqandaı ókinishke toly saǵynysh, daryndy qalamynan týǵan dúnıelerine degen rızashylyqpen eske de ala bastaǵan. Ólgendi ǵana maqtaıtyn tobyr onyń jeke basyndaǵy kemshilikterin, tipti, baqytsyzdyǵyn da oıǵa alýdan, endi eske túsirýden qashqaqtaıdy ylǵı. Tek myna bir jazǵany... «Saǵyndyq seni, kóke!» degen kógildir býmadaǵy qoljazbalary qozǵaýsyz jatyr. Bul - aıaqtalmaı qalǵan, sońǵy núktesi qoıylmaǵan shyǵarma ma, álde beıbaq azamattyń óz janyn, júregin kúızeltken barsha shyndyqtar, ókinish, muń-nalasy, arman-maqsaty, úmit-senimin, syzdaǵan saǵynyshyn bólisken kúndeligi men jazǵan hattary ma, ony da aıta almaımyn, ásili, bári de aralas, tek marqumnyń baǵa jetpes qymbattysy, júregine eń jaqyny ári eń qupıasy osy jazbalar ekenine senimim kámil. Eshbir shúbám joq.

Eski dıvandy syqyrlata qısaıta qozǵap, burynǵy ornyna jyljytqan soń belimdi jazyp, tósekke jantaıa ketip, taǵy bir ret Jumannyń qoljazbasyna tolǵanyspen ári qınala kóz júgirttim. Kezekti ret eriksiz ý ishkendeı kókiregime ashshy zapyran tolyp jatyp oqydym:

«- ...Zúbárjat, júrshi endi, óz otyrǵyshymyzǵa baryp tize búgelikshi. - Sharasyzdyq pen ókinishke, ótinishke toly daýsym birtúrli qumyǵyp, kúńgirttenip estilsin. - Jóndep, asyqpaı sóıleseıik te.

- Sóılesetin ne bar? - Zúbárjat mańdaıyn qyrtystandyryp jıyra qabaǵyn tyrjyń etkizip, ábden azyp júdegennen sońǵy kezde daq-daq bolyp sekpil júgire bastaǵan sursha júzin basqa jaqqa buryp áketti. - Biz ekeýmiz aıtatyndaı sóz qaldy ma? Oılashy óziń...

- Olaı deı kórmeshi. Ótinemin, júrshi endi. - Kónetoz kúrtemniń qaltasynan qolymdy sýyryp, ókpeli kelinshegimniń ıyǵyna salmaq bolyp edim, bilegimdi yzalana ári jıirkene silkip jibergen ol birer adym sheginip, tiksinip turyp qalǵany. - Jep qoımaımyn ǵoı seni.

- Qyzyl etimdi jemeseń de, qur súlderimdi qaldyrdyń. Endi bári bitti!.. — Taǵy da bezerip alsyn.

Qaıta tomsyraıysqan bizder aqyryn basyp jazýshylar úıiniń qarsysyndaǵy shaǵyn baqqa bettedik: kútimi jaqsy túrli aǵashy qalyń baqtyń tereń túkpirindegi syrt kózden tasalaý, qońyrqaı uzyn otyrǵysh stýdent kúnderimizden-aq bizdiń súıikti ornymyz bolatyn. Talaı ret qoltyqtasyp otyryp syr bólisken qymbatty tuǵyrymyz bul. Onda men ýnıversıtettiń tórtinshi kýrsyndamyn, al Zúbárjat qyzdar ınstıtýtynyń ekinshi kýrsynyń kógen kóz shákirti. Alys aýyldyń momyn qyzy áli qalaǵa tolyq boı úıretpegen, múldem uıań. Ekeýmiz meniń kýrstasym, kúlimkóz Syrǵanyń týǵan kúninde, qyzdardyń bólmesinde alǵash tanysqanbyz: e-e, shirkin, Syrǵa dese, naǵyz altyn syrǵa edi-aý, árqashan kóńildi, qabaq shytýdy bilmeıtin boıjetkenniń ásem kúlkisi jataqhanada kúmis qońyraýdaı syńǵyrlaıtyn. Zúbárjat sol syrǵanyń aýyldas sińilisi bolyp shyqqan. Áýelde orta boıly, aryqsha kelgen taldyrmash, aq sursha júzine álsin-álsin lypyp qyzyl araı júgiretin júdeýleý qyzǵa tiktep nazar aýdaryp, asa kóńil qoıǵan joqpyn. Ihim, qaıdan nazar aýdaraıyn?! Biz degeniń naǵyz myqty, dúrmiz ǵoı. Shetinen ottaı janǵaly turǵan teńdessiz talant! Náıeti bir jyldan soń anaý-mynaý emes, elimizdegi bildeı ári jalǵyz jýrnalısıka fakúltetin támamdaımyz, sosyn... O-o, alda ataq-dańq pen sheksiz sáttilikke toly jyldardyń tizbegi tosyp tur. Jarqyn bolashaqtyń esh kúrmelmegen, tosqaýyl-kedergisiz, budyrsyz dańǵyly sozyle-ep jatyr alys qıyrlarǵa qaraı. Buǵan eshqaısymyzdyń da tıtteı kúmánimiz joq. Al bizdiń kýrstastardyń da ishinde osaly, darynnan quralaqanyn taba almassyz. «Apyrym-aı, sóıtken qyz-jigitterdiń kóbisi qazir qaıda eken, a?!» Eńsesi ezilgen, turmystan qajyǵan adamnyń eles bop qalǵan qamsyz-muńsyz kúnderin joqtaıtyn ádeti emes pe, men de keıingi ýaqytta stýdenttik shaǵymyzdy jıi eske alamyn, júregim muńǵa tolyp joqtaýǵa kóshkenmin.

Kóńildi otyrystyń sońyna taman, tún ortasy aýa sharapqa qyzǵan qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq jigitter jaǵy júzderi qyzara jaınap, eleýsiz nárseni de eren kúlkige aınaldyrǵan shaqta Zúbárjatqa da quttyqtaý sózdiń kezegi tıdi. Qurqyltaıdyń uıasyndaı bólmede bir-birine des bermeı, gýildesip otyrǵandar bir páske únsiz qalǵan sátte ornynan úrkekteı kóterilip, aıtarǵa sóz tappaı tosylǵan, úlbiregen juqa dastarqannyń shetin dirildegen názik saýsaqtarymen orasholaq shıyrshyqtap, tompaqtaý ernin úreılene tistelegen ári sursha júzinen qan qashyp, qup-qý bolyp ketken qyzǵa baıqatpaı ǵana kóz tastadym, jazmysh demeske amalym káni, shashyraǵan, bet-betine pyshyraǵan oılaryn bir arnaǵa toǵystyryp, jınaqtaǵan bolar, osy sátte boıjetken de basyn ántek kótergen: sol máýritte, o toba-aı, janarymyz kezdeısoq túıisip qalsyn; qyzdyń qıyqshalaý kelgen qaraqat kózine tóbedegi shamnyń nury shaǵylyp, qas-qaǵymda jaquttaı sáýlelenip ketti de, izinshe álgi jaınaǵan ádemi sáýle, ǵajaıyp nurdy qaıqylaý qalyń, uzyn kirpikteriniń tasasynda jyldam sóndirdi.

Kútpegen sátte ýyz sezimge meldekteı tolǵan júregim áldenege maı ishkendeı kilkip, keýdemnen ushyp keterdeı dúk-dúk etip órekpı soqsyn, sonshalyq tátti bir ý súıek-súıegimdi balqytyp, tal boıymdy jaımashýaq jyp-jyly aǵyn tynymsyz shaıǵan. Názik jibekteı sýsyldaǵan maıda, jup-jumsaq lazymdy tolqyn basymdy aınaldyryp bara ma, qalaı?!

Zúbárjat ta qatty tolqyp, alaýlaǵan júzin tómen salyp, bir sátke ón- boıy jel ótindegi jelkekteı, mysaly qorǵansyz názik gúldeı maıysty. Onyń ıyǵynan qushaqtaı alǵan Syrǵa:

- Zúbárjat, qoryqpa! Ádemi ánińdi aıtshy, - dep qoı kózderi kúlim qaqty odan ármen súıkimdi bola túsip. - Qaıran sińilimniń qaıtalanbas ánin estisinshi mynalar. - Sodan soń bárimizdi yntyq qylyp syńǵyrlaı kúldi taǵy da.

Beıtanys boıjetken áli de sál teńsele ishteı tolqyp, júzin jerden kótermegen kúıi keýdesin kere tereń dem aldy da, uzynsha qaıqylaý kirpigin baıaý kóterip Syrǵaǵa kóz tastady. Eki beti burynǵydan ármen albyrap, basyn aqyryn ızesin. Sóıtti de tamaǵyn kenep alyp, syzyltyp ánge basty.

Áıbat edi-aý sol bir án! Qyz syzyltyp salǵan án júrek qylymyzdy shertti, álginde ǵana bir-birine des bermeı, dastarqan basynda toqtaýsyz dabyrlasyp otyrǵandardyń bári de qas-qaǵymda demderin ishinen alyp, únsiz qalǵan.

... Júrekterdi názik saǵynysh, jumbaq muńǵa meldektetken syrshyl án qalqydy, qalyqtady syzylyp.

...Túnniń qaı ýaq bolǵanyn kim bilgen,

Sónip jatty juldyz bitken bir-birden.

Sónip jatty úmitimniń bári de,

Janym ysyp, jalyn qushyp turdym men.

Beý, mynaý jataqhananyń aıadaı tar bólmesi asyl ánge, ásem áýenge tarlyq jasaǵany kámil, mundaı syrbaz ándi juldyzdar sıregen aıly keshte, qarabarqyndanyp jatqan jer-ananyń keń tósin jumsaq munar, kúmis sáýle japqan sıqyrly túnde tyńdasań ǵoı. Ashshy aıqaıy joq syrly án sál ashyq turǵan balkonnyń esiginen syrtqa - túngi qalanyń túnegine tógilip, jeńil qanat qaqqan kúıi syrbaz qalqydy kómeski juldyzdardy aralap.

... Eki-i juldyz - eki baqyt kóktegi,

Tó- óbemizde-e turyp aldy, ketpedi.

Bar aspannan eki juldyz kórdik biz,

Bizder de ekeý edik, janym, óıtkeni ...

Zúbárjat aıaq asty aıtqan ánin ıyǵynan zilmaýyr júk túskendeı jeńil kúrsinispen aıaqtady. Qus keýdesi órekpı bir kóterilip, bir basylady. Ánge erekshe rıza bolǵandar satur-sutyr qol soǵyp jatyr. Keıbireýler taǵy bir án aıtýyn ótinip, órshelene dabyrlasýda...

Aıqara ashyq turǵan terezege qaraǵan kúıi áli únsiz, tapjylmaı otyrmyn. Betim bir ysynyp, bir sýynady. Álgi ádemi ándegi qos juldyzdyń biri túngi túpsiz keńistikti qaq jara zaýlap ótip, meniń órshelene dúsirlep soqqan júregime kelip qonǵan sıaqty. Máńgi óshpesteı bolyp názik, jarqyn sáýle shashqandy keýdemdegi sol juldyz.

Adam júreginiń keıde osylaısha ańdaýsyzda ári kezdeısoq nur shashatyny kezdesedi ómirde. Osyndaıda pende shirkin aınalaǵa múldem basqasha qarap, ómirden tek jaqsylyq kútedi jáne ózi de barsha jamandyqty jeńýge qabiletti sekildenip, úmit, ińkárlikti tý etedi. Biraq, mundaı ǵajaıyp sát ómirde múldem sırek bolatyny ókinishti. Tipti, qazir tanystar arasynda meni sebepsiz aıaýshylardyń kóbeıe túskenin ańǵaramyn. Ony keı adamdardyń menimen jolyqqanda yńǵaısyzdana únsiz qalýlarynan, mańyzdy áldene aıtqysy kelgen sekildenip ishteı daıyndalǵandarynan, izinshe áýelgi sheshimderinen aınyp, kibirtiktep kúmiljip qalýlarynan da seziledi... Júzderin buryp áketedi kóbisi... Orynsyz aıaýshylyq - oıly adamdy óltiretin osy! Aınaladaǵy kisiler ózińdi aıaı bastaǵanda saýdam bitti deı ber. Adamdardyń aıaýshylyǵy kezdeısoq ushyrasqan tilenshige jany ashyǵandaı aldamshy dúnıe. Pánı dúnıede adamdardyń eshkimge jany ashymaıdy, bul daýsyz nárse, al jany ashyǵansýdyń astarynda jasandylyq qana bar.

«Biraq, bir kezderi meniń de keýdemde juldyz janǵan qudiretti sátter bolǵanyn umyta alarmyn ba men baıǵus?!» .

Jyldamdata basqan kúıi jol shetine birinshi bolyp ótip, sońymnan ilbip basyp kele jatqan Zúbárjatqa moıyn burdym: sońǵy kezderi burynǵydan da ármen qýqyldana, qýara túsken sursha júzin ádetinshe tómen salyp, eki ıini túse, jińishke moıyny qyldyryqtaı salbyrap keledi eken, beıshara. Ábden aryǵannan qos jaýyryny syrt kıimin teserdeı shodyraıyp, qunystana túsken sekildi me, qalaı? Osydan úsh jyl buryn etik satyp alǵanda sonshalyq qýanǵan edi-aý, endi sol aıaq kıiminiń de tumsyǵy aqjemdenip, bıik ókshesi bir jaǵyna qısaıyp ketkenin de ańladym. Kútpegen tusta ishim alaý-dalaý bolyp, tamaǵyma ystyq túıin tirelgeni. «E-eı, jibekti túte almaǵan jún etedi. Bul beısharany da óz ortasynda ashylyp sóılep, aqjarqyndana kúlýden aıyryppyn ǵoı. Netken ońbaǵan edim?» Júregim sýyryla tereń, ishi-baýyrym sherge tolyp kúrsindim...

Dáp qulaǵymnyń túbinen «Bı-ıp, bı-ıp» degen klaksonnyń beıqam alamnyń ımanyn ushyratyn ashshy, sozylyńqy úni estilgen. Baǵanadan bergi beı-jaı kúıden endi ǵana arylǵandaı Zúbárjat osy tusta ǵana kenetten selk etti de, asyǵys alǵa umtyldy tapyraqtap. Aspan tústes, kógildir súlikteı bop ytyrylǵan «Mersedes» qazir qur tobyrǵa ǵana aınalǵan jaıaýlardy janshyp keterdeı bop janymyzdan zý ete túsken-di. Qymbat kólikti asa bir maqtanyshpen júrgizgen aspan tústes kógildir kózdi, sabanǵa uqsas sarǵysh qalyń shashyn aldan soqqan jel uıpalaqtaı jelbiretken ádemi jas áıel qalyń jaqqan dalaptan qyp- qyzyl erinderin qulaǵynda salpyldaǵan altyn syrǵalaryna jetkize aqsıa kúlip, salaly suq saýsaǵyn bizge bezegen. Asa kóńildi-aq. «Ákeńniń, tap mingen mashınańnyń jeti ata-babasyn... Táńirdiń naǵyz naqsúıerindeı bolýyn!..» Taban astynda mıymdy naızaǵaıdaı aralap ótken oıdyń mánsizdigin paıymdaýǵa da áddim joq. Tek keýdemdi kúıdirgen namystan jarylardaı bop yzalana, óshige túkirdim taban astyna.

Zúbárjat endi ǵana alǵa ozdy. Sońǵy kúnderdegi jylylyqtan jylbysqylana erigen las, qaraqojalaq ulpa qar jentektele shylpyldap, qadam basqan saıyn túıir-túıir kúıde jan-jaqqa ushyp jatyr. Tıin terisinen tigilgen tymaǵynyń jıek-jıegi óńezdenip qyrqyla bastaǵanyn da osy sátte ǵana alǵash ańǵardym: aqaırańdanǵan úlbirek, juqa terini syrtqy suqtan óz álinshe jasyryp, kózden tasalaý úshin shashyn qobyratyńqyrap álekke túskenin de sezdim bir páste.

«Beıshara-aı, namystan kúızelip bitipsiń-aý», dep oıladym júregim shym-shym etip. Boıymdy sýyq yzǵar, ón boıdy dirildetken sumdyq lep qarydy.

«Beıbaǵym-aı, aqyly da aqshasy da joq men bolmasam ózge áldekimmen kóńil jarastyryp, mańdaıyńnyń baǵy ashylar ma edi?! Álgi orys qatyn qusap el minbegen qymbat mashına yzǵytýyń da yqtımal-aý. Biraq, pende baıǵus óziniń peshenesine, taǵdyr-talanyna ne jazylǵanyn qaıdan bilmekshi?»

Sońǵy aılardaǵy tirligim ylǵı terisinen kelýde, taýsylmaıtyn ókinishten teńselemin tirek qylar tıanaq tappaı. Tipti, qazir de túkke túsinbegenmen úlken aýyrtpalyq, qabyrǵa qaıystyrar zilmaýyr salmaqtyń janymdy janshyp túsýge taıaǵanyn keýdemniń ana-oý tereń túkpirimen qapysyz, ańdap, júregim sýyldaǵan. Tóngeli turǵan ne? Nede aýyrtpalyq, qandaı qaıǵy, aýyr muń? Bilmeımin áli, túkke de túsine alar emespin. Tek osydan tórt kún buryn Zúbárjat balabaqshadan eki balamdy erterek alyp ketkeli, sodan beri áldebir týystarynyń úıinde jasyrynyp júrgeli úreıden aryla alar emespin. Jalǵyzdyqtan qorqamyn, kúpti kóńilimdi sharappen aldaǵym da kelgen. Ońasha jatyp ókirip jyladym da. Biraq bizdiń ómirimizdegi áldeneniń júrisinen jańylǵanyn, syılastyqpen salynǵan sulý saraıdyń irgetasy talqan bolǵanyn sezemin. Bilinbeı ótken baqytty kúnderimiz burynǵy qalpynda qaıta oralmaıtynyna da birjola kózim jetkendeı. Qarǵys atqyr qala, adam ataýlyny aıaýdy bilmeıdi, sirá. Ásili, óz otbasyn, januıasyn qorǵaı almaǵan, baýyr eti balalaryna baqyt syılaı bilmegen erkekten ótken sorly joq jalǵanja. Men sondaı beıbaqpyn...

Úırenshikti otyrǵyshymyz erigen qar sýy, baqta úıirilip ushatyn qarǵalardyń sańǵyryǵymen satal-satal eken, qoltyǵymdaǵy búktelgen gazettiń jyrtyndysyn tósep, ekeýmiz qatarlasa tize búktik, sonyń ózinde de Zúbárjat ármenirek syrylyńqyrap, júzin teris buryp otyrdy.

Eshqashan umytpaımyn, osy otyrǵyshty alǵash ıemdengen de Zúbárjat bolatyn. Men besinshi kýrsty támamdap qalǵan jaısań kóktem edi, zady, jazǵyturym dese de bolǵandaı. Memlekettik eki emtıhandy ilinip-salynyp áreń tapsyrdym, á-áı, bolashaq jýrnalıske jattandy bilimniń de onsha qajeti joq, qatal synaqtarda omaqasa qulamaı, jurt qatarly dıplom alsań bolǵany. Onyń ústine ǵashyq-qyzǵa ǵashyq, aldaǵy qyzyqty kúnderge ǵashyq jas úshin bes jyl qasyqtap jınaǵan bilimniń quny bes tıyn bolar sáti bar. Bul sondaı kóktem! Al memlekettik emtıhan tapsyrǵan kúnderimde bir shoq qalampyr gúlin ustaǵan Zúbárjat qolyndaǵy gúldestege uqsap qyzaryp, osy otyrǵyshta jalǵyz kútip alatyn.

Qýana kúlimsiregen kúıde asyǵa basyp jaqyndaǵan maǵan qıyqsha kóziniń astymen qymsyna qarap, qysyla jumsaq jymıyp otyrady, eki betiniń ushy oımalanyp. Taqaǵan saıyn ózimdi ishteı tejeýimdi umytyp, arsalańdap kúlemin ári entikken qalpymda ony qapsyra qushaqtaı alyp, ornynan tik kóterip áketip, shyr kóbelek aınaldyramyn. Sonda ǵana Zúbárjat barlyq sabyr-salmaqtylyǵyn ysyryp tastap, nazdy ashyq daýyspen syńǵyrlaı kúledi de:

— Óı-óı, jyndybas, belimdi úzdiń ǵoı, - dep erkeleı ún qatady marjandaı tizilgen tisterine jasyl japyraqtardyń arasynan qıalaı sebezgilegen kún sáýlesi jarqyldaı shaǵylysyp. — Emtıhan-nan qa-qansha al-aldyń? ..

— Aınala bizben qosyla dóńgelenip, shyrq úıiriledi, tóbemizden meıirimdi shýaǵyn aıamaı shashqan kóktemgi kúnmen birge osynaý saýal da úzik-úzik kúıde meni shyr aınalyp shyǵady. Mańaıdaǵy barsha aǵashtar men ásem ıilgen butalar, Zúbárjattyń qolyndaǵy gúldeste de qan kóbelek aınalady toqtaýsyz. Shyr aınalǵan jumyr jer, dóńgelengen dúnıe...

Zúbárjattyń sursha júzine pyshaq júzindeı juqaltań qyzǵylt araı júgirip, qýana syńǵyrlap kúledi nazdy únmen; sol bir sátte qarashyǵyna kúnniń tıtimdeı bólshegi, asyl synyǵy qonaqtaǵan kózderinde áldeqandaı nurly ot oınaıdy jarqyldap...

Kózi sáýleli qarǵashym meniń!..

Bul sondaı Zúbárjat edi-aý... Janymdy názik jyrǵa bólegen arý-tuǵyn. —

Dáp dıplom qorǵaǵan kúni de ol meni úırenisken otyrǵyshta sonshalyq shydymdylyq, asqan tózimmen tosyp aldy. Búgin de dúnıe erekshe qulpyryp, aýadan máıek saýlap tur. Ýnıversıtettiń jataǵan, surqaı ǵımaratynyń aldyndaǵy alyp baqbaqtyń názik úpeleginen aınymaıtyn turbalapan jan-jaqqa toqtaýsyz atqylaǵan káýsar sý kúmisteı jaltyldap ári jip-jińishke jibek talshyǵyndaı bolyp elesteıdi. Bıikke ózine tán mańǵazdyq, erekshe bappen órmelep, asqar shyńnyń usharlyǵyna shyqsa da, áli apshyny qýyrǵandaı ysyp úlgermegen kúnniń qıalaı túsken sáýlesine shaǵylysyp, aýada kúmis untaǵyndaı jalt-jult etken burqaqtyń ústine ár túsi, ár boıaýy sonshalyq aıqyn erekshe kempirqosaq taǵalana ıilip qalǵan. Osy ádemi kógen sıyr sáskede burqaq atqylaı bastaǵannan doǵalana ıiledi de, tún ortasyna taman atqylaǵan sý toqtaǵansha jurtqa qyzyq: kúndiz jaryqtyq kúnniń sáýlesimen nurlana, sam jamyraı aınaladan samaladaı jarqyraǵan shamdarǵa shaǵylyp kózdiń jaýyn alady-aı. Aınalada, taza aýada áldeqandaı jeńildik sezilip, janǵa jaıly jumsaq lep, jumbaq qýanysh qalqıdy keýdeni názik ińkárlik, saǵynyshqa meımildete. Dápsol kúni, kóktemniń jazǵa aýysar tusynda Zúbárjatqa arý dúnıe myń-san márte aýdarylyp-tóńkerilgen shyǵar-aý. Biz úshin keń dúnıe tek kúlkiden ǵana turatyn-dy sol kúni. Ishek-silem qata toqtaýsyz kúlip, býyn-býynym bosaǵany sonshalyq, Zúbárjattyń janyna eriksiz sylq ete túsip, ebedeısiz otyra kettim de, aryqsha ıyǵynan abaılap qushaqtadym.

«Aınalaıyn, Tepeńkók, kekilińe bolaıyn, kúltelengen jibekteı, saýyryńa bolaıyn, túbi túsken shelekteı...»1. Qıalymdaǵy júırik attyń shabysy erkeletken sóz sarynyna, ekiniń biri bile bermeıtin áldebir kúıdiń áýenimen úılesip tapty-aý, ásili.

— Ne dep yńyldap otyrsyń, Juman?-dep tańdana surady Zúbárjat basyn qısaıta betime úńilip. Osy bir erke ári jan-tánemen maǵan ishteı berilip, móldirep otyrǵan qalpynda ol jáýteńnen — túlkiniń kishkentaı súıkimdi kúshiginen aýmaıtyn sıaqty.

— Aıtsańshy, ol nemene?!

Bilmeımin, — dep kúldim áldenege yńǵaısyzdanyp ári betime alaburta qan teýip. — Umyt bolyp bara jatqan «Tepeńkók» degen eski kúı ǵoı. Burynǵylar osy kúıdiń áýenine ártúrli sóz sarynyn salyp tartatyn bolsa kerek...

- Qaıtalap aıtshy, men de tyńdaıyn. Ótinemin, estirtip aıtshy endi...

- Neǵylasyń ony, ásheıin mánsiz, maǵynasyz sózderdiń jıyntyǵy ǵoı.

- Jo-joq, aıtshy endi. Meniń de úırengim keledi.

- Qoımadyń ǵoı, jaraıdy. Biraq, sen renjı kórme. Aınalaıyn, Tepeńkók, kekilińe bolaıyn, kúltelengen jibekteı saýyryńa bolaıyn, túbi túsken shelekteı...

Qazaq halqynyń asa áserli, syrshyl «Tepeńkók» kúıine baılanysty ádemi ańyz saqtalǵan. Ertede bir hannyń jaýgershilikte qolǵa túsken basytaz, erni jalaq, kórgen adam aıaıtyn beıshara qoıshysy bolypty. Birde hannyń jalǵyz uly ań aýlap kele jatyp, álgi qoıshynyń ózen jaǵasynda jylqynyń qý basyn qushaqtap: «Meni Tolybaı synshynyń balasy dep kim aıtady?» dep jylap otyrǵanyn baıqap qalsa kerek jáne osy oqıǵa jaıyn ákesine aıtyp keledi. Muny estigen han qoıshyny ordaǵa shaqyrtyp alyp: «Sen synshy bolsań, meniń eń tańdaýly bes júz jylqymnyń ishinen shabatyn has tulpar bar ma, aıqyndap ber», - deıdi. Qoıshy hannyń iriktelgen jylqylaryn asyqpaı aralap, eshbir jylqyǵa kóńili tolmaı, qaharly hanǵa kelip: «Han ıem, sizdiń saıyn dalany saırandap, kók ózenniń tunyǵynan sý ishken jylqyńyzdyń bári syrty túkti, ishi boqty mástek eken. Ishinde shabatyn tulpar joq eken, taqsyr!» - deıdi.

Áýelde ashýǵa býlyǵyp, qaharǵa mingen han kóp uzamaı sabasyna túsip, qoıshyǵa jetkilikti qarajat, alys jolǵa qajetti kerek-jaraǵyn berip, qaıdan bolsa da has tulpar taýyp kelýge pármen etedi.

Qoıshy shahardan-shahar kezse de, tóńirektegi bazarlardy túgel adaqtaı aralap shyqqanmen eshbir tulpar taba almaı, eń sońynda ózindeı beıbaq qoıshydan qotyr taıdy satyp alyp keledi. Han qoıshyǵa: «Bir aıdan soń alaman báıge bolady. Osy atyraptaǵy jurttyń jelmen jarysqan, aýzymen qus tistegen tulparlary jınalmaqshy. Ákelgen taıyńdy osy báıgege qosasyń», - dep qatań buıyrady. Jarlyqty oryndaǵan qoıshy álgi taıdy bir úıir jylqyǵa aparyp qosady. Asqa on kún qalǵanda hannyń uly úıirge baryp qarasa, áli sol qalpyndaǵy aryq jaýyr taıdy baıaǵy qoıshynyń minip júrgenin kórip: «Han ıemniń báıgege qosatyn tulparyn minip júrgeniń qalaı?» dep ashýlanyp surasa, ol: «Hannyń 500 jylqysynyń ishinde osydan basqa ushyǵyna shyǵatyn jylqy kórmedim», -deıdi. Arada kóp kún ótpesten báıge bolyp, álgi jaýyr taı bárinen ozyp kelse kerek. Sonda qoıshy tepeń kókti: «Kekilińe bolaıyn, kúltelengen jibekteı, saýyryńa bolaıyn, túbi túsken shelekteı dep erkeletken eken».

Bir sát únsiz qaldym. Áli de óleńniń jalǵasyn tosqan Zúbárjat qolyndaǵy gúldesteniń kúltelerin shymshı julmalap otyrǵan qalpy júzin maǵan tańdana buryp:

— Bitti me? — dep surady álden ýaqtan soń. — Bar bolǵany osy-aq pa?

— Qaıdan bileıin, meniń biletinim osy ǵana. Tym erte zamannan úzigi ǵana jetken emes pe?!

— Sony aıtamyn. Asa ádemi eken. Bir ókinishtisi, qazaqtyń nebir ǵajaıyp jádigerleri bizge osylaı úzik-úzik kúıinde ǵana jetken-aý.

Endi men Zúbárjattyń júzine ańtaryla qaradym. Áli de qarshadaı bolsa da oıy tereń, suńǵyla eken ǵoı. Sosyn qulpynaı tatıtyn qyzyl ernine qadalyp, uza-aq... jan-tánimmen berile súıdim. «Qudaıym-aý, sonda, sol kúnderde Zúbárjattyń erni nege qulpynaı tatıtyn edi, a?! Alǵash súıise bastaǵan boıjetken qyzdardyń erni nelikten erekshe tátti!?»

Uzyn kirpikterin aqyryn qamastyryp, basyn keýdeme súıep otyrǵan Zúbárjat kenetten kózin alań etkizip ashyp aldy da, kózderi nurlana betime jalt qarap:

— Tyńdashy, Juman, adam aıtsa senbeıtin erekshe birdeńe kórseteıin be? — dep surady nazdana.

— Jáıshylyq pa? — dedim aqsha júzin alaqanymmen názik sıpalap. Esh alańsyz, qamsyz kúıde erkeleıtini ishi-baýyrymdy egilte túsetin ispetti. Jany názik, tym sengish qyzdy erkeletken de ómirde bir ǵanıbet-aý!..

— Qoly bar aǵash-sh... — Kóz sharasy úlkeıip, erekshe áserlenip aıtty úsh aýyz sózdi.

— Nemene? — dep myrs ettim bura tartyp. — Basqa eshteńesi joq pa eken?

— Ketshi, uıatsyz! — Kómeıisde keptelip qalǵan anaıy sózdi uqty aıtqyzbaı. Báleket qyz qapysyz sezip, tipten árirek yǵysyp otyrdy yńǵaısyzdana. Taban astynda narttaı qyzaryp ketken Zúbárjat sál tompaqtaý ernin burtıtyp, qolymdy ıyǵynan silkip tastamaq bolyp áýre. — Men saǵan shyn aıtyp otyrsam...

— Keshirshi, janym! Endi qaıta aıtpaımyn. — Áli de óz qaljyńyma kóńilim tolyp, sylq-sylq kúle beremin. — Qoıdym deımin endi. Qoly bar aǵashyńdy kórsete qoıshy, kip-kishkentaı ókpeshilim meniń! Jadyrap kúlshi endi... Esh zili joq ázil ǵoı ásheıin.

— Áne! — Ol álgi aǵashty súıir ıegimen nusqady. Áli ashýy tarqaı qoımaǵany tomsyraıǵan júzinen ańǵarylyp tur. — Biraq, men kishkentaı emespin...

— Árıne kishkentaı emessiń. Ásheıin erkeletkenim ǵoı, — dedim onyń burtıǵan qalpyn odan ármen qyzyq kórip.

Zúbárjat ıegimen nusqaǵan oń qaptalymyzdaǵy záýlim, jýan butaqtary eresen arbıǵan kári emenniń qalyń japyraǵy Lenınniń bıik granıt tuǵyrdaǵy asa zor qola músinin kózden múldem tasalap, qalyń japyraqtardyń bir shetinen ǵana qola músinniń áldeqaıda alysqa, áldebir qıandarǵa qaraı enteleı umtylyp sozǵan jýan qoly, ashyq alaqany baıqalyp tur. Tuǵyr joq, qola músin de múldem kórinbeıdi. Tek aýadaǵy aǵynmen álsiz sybdyrlasqan jasyl japyraqtar jáne bos keńistikke ǵana ilinip qalǵan, kózge tosyn ári ersi alyp qol ǵana. Shynymen-aq mynaý kártaıǵan emenniń tabıǵat-anadan kómek surap sozǵan qoly deseń de kisi senerlik. Osynaý tosyn kóriniste júrekti qobaljytatyn, boıdy eriksiz titirkenter bólekshe bir qorqynysh bar. Áli jap-jasyl kári aǵash, aýaǵa ǵana ilinip qalǵan ıesiz ári jansyz kúńgirt sur tústi jýan bilek, qola alaqan... bári múldem sáıkessiz, kózge ersi kórinedi, júdá. Anahronızm! Álde esi durys adamnyń eshbirine syzbalary túsiniksiz abstraksıonıstterdiń barsha álemnen izdep tappaı júrgen garmonıasy osy ma? Ále uly jazýshy Feodor Dostoevskııdiń «bul zamanda jurttan jarqyraǵan aıqyndyq talap etý ásirelik bolar edi» degen ulaǵaty da oıyma oralyp, kenetten taǵy da eriksiz kúlip jiberdim óz-ózime ıe bola almaı. Artta jylystap qalǵan bala kúnimdegi aýyldaǵy geografıa páni muǵaliminiń aýzynan estigen tosyn sóz esime tústi oıda joqta. «Aǵaı, siz bilesiz be, — dep surap edim besinshi synypta oqyp júrgenimde, — Osy Lenınge nege ylǵı oń qolyn alǵa qaraı sozyp turǵan eskertkish ornatady?»

Sulý murt aǵaı sáli kidire kúmiljip ári jan-jaǵyna alaqtap baryp: «Á-á, ol súıikti Lenın atalaryńnyń bar báleni irgedegi Qytaıdan kóresińder dep turǵany ǵoı...» Mine, oılanýǵa, kúmándanýǵa múmkindik qaldyrmaıtyn aǵaıdyń buljymaıtyn aıqyndyǵy osy! Óz-ózimnen máz bolyp, bar daýsymmen kúldim.

— Ha-ha!.. — Kúlme deımin, Juman! Lenın atanyń qolyna kúlme! — Zúbárjat gúldestemen ıyǵymnan erkeleı urǵylady. — Shegiń úzilip qalady...

... Bıik biz óksheleri tas joldyń shekesine shege qadaǵandaı jıi tyqyldap, qoltyqtasa dáp qasymyzdan beıqam ótip bara jatqan qos qurby ańdaýsyzda estilgen qatty kúlkiden úrgedek júrekteri jaryla shoshynyp: «Ólá! Sonshama tarqyldaǵandary nesi?!» — dep yrshyp túsken. Janary dóńgelene túsip, bár sát júzime únsiz tańdana qaraǵan Zúbárjat ta beıtanys boıjetkenderdiń osy shoshynýynan soń qosyla syńǵyrlap ala jóneldi.

Bir kezderi bul sóıtken Zúbárjat edi ǵoı... Endigisi ne?! Keıingi istegen qysastyǵy, balalarymdy jasyryn urlap áketkeni nesi, a?!

— Men seni túsinbeımin, — dedim daýsym úzilip-úzilip, — túkke túsine almaı mıym qatty. Aıtshy, taban astynda ne bop qaldy?! Aıtshy, Zúbárjat, osynsha bulqan-talqan bolatyndaı, balalardy menen jasyryp, kórsetpeı qoıatyndaı ne búldirdim?!

— Eshteńe-e... — Qystyqqan daýsyna óksikti diril aralasyp, bir sátte ǵana qos janary jasqa tola mólteńdep shyǵa kelgen-di, kirpik qaqsa monshaq-monshaq tógilgeli tur. Syrtqa shyqpaǵan kóz jasynyń kúıigi aýyr, ishteı úgitilý, júrekpen jylaýdan asqan qaıǵy-sher joq. Ol maǵan kóz jasyn, názik áıelge tán álsizdigin kórsetkisi kelmedi me, ile júzin basqa jaqqa buryp áketti. — Biz januıa bolyp jarytyp tura almaımyz, Juman! Aqtyq ótinishim bolsyn, balapandarymdy áýre-sarsańǵa salmaı, tıtimdeı júrekterin tilgilep aýyrtpastan aıyrylysaıyqshy. — Teris qarap otyryp, tistenip aıtty osynaý zilmaýyr sózderdi.

Dúnıe tóńkerilip bara jatyr. Onsyz da suryqsyz, kir-qojalaq aınalany qalyń qara tuman japqan ispetti. Túk kórmeımin, eshteńe estimedim. Dem de ala almaı qaldym taban astynda. Er ólip, Edil búlingen syndy. Biraq bul — múmkin emes! Joq, múmkin emes! Qulaǵymnyń jarǵaǵyn álgi zildi ótinish tesip ótkendeı qur kúńgirleıdi.

— Ne?! — Shoshynǵan, janushyra qatty shyqqan daýsymnan ol selk ete qalyp, basyn qaıta árirek syrǵyp, etek-jeńin jınaqtaı tas músin bop otyrǵan. — Ne dediń, Zúbárjat, qaıtalap aıtshy!

Zúbárjat kenetten betin eki alaqanymen tars jaýyp, basyn jıilete shaıqaǵan kúıi ishinen qatty óksip jibersin. «Shıq» etýge uqsaıtyn osynaý ashshy óksikte barsha nala, muń, adamnyń qabyrǵasy kútirlep synar sher men aýyr aza jatty.

— Qudaı tileýińdi bersin, Juman, — dedi ol eki alaqanyn betinen almastan, — endi maǵan eshteńeniń qajeti joq. Tózimim taýsyldy, úmitim baıaǵyda úzildi. Aırylysqan adamdardyń aldy da, sońy da biz emespiz.

— Nege?! — Saıyn dalanyń tósindegi erke, jeldeı azat aqbókenge tutqıyldan qorǵasyn oq tıgende osylaı janushyrar. Bálkim, qyl baýyzdamǵa qylpyǵan pyshaq taqalyp, appaq julynǵa ótkir júzi tıgende qurbandyqqa shalynǵan beıkúná janýar óstip yshqynar! Men de qapelimde ornymnan qalaı yrshyp turǵanymdy ańdamaı da qaldym. — Nelikten bulaı boldy, Zúbárjat?!

— Ábden sharshadym. Endi men úshin báribir, — dedi ol asa majyǵyp. Eshqandaı ókinish, tolqý, sezim ataýly sezilmegen báseń úni de sonshalyq súlesoq, pás. Uzyn kirpigine iline bergen monshaqtaı túıir jasty saýsaq ushymen yzylana silkip jiberip, astyńǵy ernine kógisteý izder qaldyra qyrshı tistelep, syzdy qabaǵyn odan ármen qasarysa túıip otyr. Ábden surlanyp, qanyn ishine tartyp alǵan. — Bilesiń be, men qatty sharshadym.

— Sonda... sonda... — Áli de aýzyma jóndi sóz túser emes. Adam abdyraǵanda aqyl-esten aırylady zamatta. — Men qaıtemin, Zúbárjat?!

Ol osyǵan deıin boıynda bolyp bolyp kórmegen erik-jiger, áldeqandaı adýyn ashýmen barynsha tistenip baǵýda. Tistengeni sonshalyq, jaǵy jarylyp keterdeı...

— Sen!.. Endi... — Bir máýritke ǵana kúmiljip qalǵan ol qaltasynan ábden ýmajdalǵan kónetoz bet oramal sýyryp, jasaýraǵan kózine taqaı berip, oıyna áldene oralǵandaı qolyn kilt tómen túsirip, shetin ústi-ústine orasholaq ýmajdaı bastaǵan. Ishteı qatty kúızelisin bóten istermen eleýsiz etýge tyrysqan jannyń jandalbasa áreketi osy shyǵar. — Sen er-azamatsyń ǵoı, áıteýir bir kúnińdi kórersiń de. Bostandyqty súıýshi ediń, erkindikti bárinen joǵary qoıady emessiń be, endi júgen-noqtańdy eshkimge basybaıly ustatpaı júresiń de... Budan bylaı eshkim saǵan «araq ishpe», «úıge tym kesh kelme!» dep aıtpaıtyn bolady. — Erinder álsiz kemseńdep, qysyla ári qolaısyzdana jymıdy. Ásili, jymıǵansydy. Joq, bul shynaıy kúlki emes, jany shydatpaı aýyrǵan dármensiz adamnyń sonshalyq qınalǵan sátindegi beıshara, sonshama miskin keıpi. — Áıteýir men budan bylaı aıtpaıtyn bolamyn...

— Mazaqtamashy!. — Daýysym áreń shyqqan. Jantalasyp qaltamnan temeki sýyrýǵa tyrystym: qolym yrqyma baǵynbaı, dir-dir etedi, áteńenálet, qý shyrpy da qaıta-qaıta synyp jatyr eregiskendeı. Jaıshylyqta júıkeni tynshytatyn temekiniń dámi de munsha ýdaı bolar ma?! Tamaǵym qurǵap, baıqaýsyzda kómeıime qyrǵysh tirelgendeı áreń jutyndym. Qup-qurǵaq bop kepken tilim tańdaıyma jabysyp, jutqynshaǵyma ystyq túıin keptelsin. Bir jutym aýaǵa zar boldym áp-sátte. O-eı, adamdar bir-birimen kezdesedi, qoshtasady... ol — ómir zańy — odan ári qaraı ja ómir jalǵasady degenmen, ol ońaı emes. Tabysý ońaı bolsa da, oıda joqta qoshtasý múldem qıyn. Eń bastysy, eki qarǵamnan aırylǵaly turmyn. Olar endi tiri jetimge aınalmaqshy. Árkimniń túrtpegin kórmek, aýyzdarynan ana súti keppesten taǵdyrdyń kermek dámin tatpaqshy.

— Al, balalar she? Men olarsyz qaıtip ómir súrmekpin, Zúbárjat!? Sony oıladyń ba, qabyrǵańmen keńestiń be, sen? Sanat ta, Arman da estıar tartyp qaldy, erteń olar meni joqtamaıdy deımisiń, Zúbárjat! Jaman bolsam da arqa súıeıtin ákelerimin ǵoı, mensiz qos búldirshinim jaýtańkóz bop ósedi emes pe? — Balalarymdy ózimmen birge aýylǵa alyp ketemin. — Júregim tabanyma tústi, óıtkeni, ol «balalarymdy» dep nyǵarlap, bóten adamsha erekshe mánmen aıtty. «Balalarymyz» degen joq, tipti, «balalar» dese de úmitim úzilmes-ti, alǵash ret onyń aýzynan «balalarym» degen sózdi estý aýyr edi. Men múlde bóten, Sanat pen Armanǵa esh qatysy joq adam sekildimin. Mynaý qatygez álemde budan bylaı japa-jalǵyz, qaraqan basym ǵana qalǵanyn únsiz paıymdap, qarańǵy túnde jalǵyzsyraý, úmitsizdik pen ishki toryǵýdan tilkem oıǵa muńyn shaǵa ulyǵan jaraly kókjaldaı ishteı zarlanyp turmyn. Kúıgen júrek keýdemdi órtep barady. Al Zúbárjat osyǵan deıin-aq bárin kesip-piship, ózgermesteı birjola sheship qoıǵan syndy esh qınalmaı sóılep otyr.

— «Shólmek myń kún synbaıdy, bir kún synady, Juman. Meni qaıta úgittep, alǵan betimnen qaıtaramyn dep bos áýre bolmaı-aq qoı, báribir osy sheshimimnen qaıtpaımyn endi. — Jaraıdy... — Daýysym ózime ázer estilip, ishi-baýyrym sýyryla tereń kúrsindim. Jaýyz áldekim júregime ótkir tyrnaǵyn aıamaı, asqan óshpendilikpen batyrsyn kep. — Maqul! Eger bir-birimizdi túsine almasaq, túsiniskimiz kelmese, men qaıteıin. Tek, Zúbárjat... balalaryma hat jazyp, habarlasyp turýǵa múmkindik ber. Olardyń aıtqandaryn da maǵan jasyrmaı jazyp turshy. Meniń de sońǵy ótinishim bolsyn, osyǵan ýáde bershi, Zúbárjat!

— Jaqsy, buǵan kelistim. Solaı etkenimiz jón shyǵar. Juman, saý bol!

— Poıyzǵa shyǵaryp salaıyn da... Qos ulymdy kórip qalaıyn.

— Jo-joq. Endi keregi joq. Bárin bir-aq short kesken, birjola jaltaqtap burylmaǵan durys shyǵar. Báribir ótken kúnderdi, óksikpen ótkizgen kúnderimdi keri qaıtarǵym kelmeıdi...

Jalań basymdy qos qoldap aıamaı qysyp, shylqyldap sý sińgen otyrǵyshta teńselip otyrmyn. Aqyryn teńselemin. Júregimdi tyrnalaǵan jabaıy mysyq mıaýlaǵanyn birte-birte kúsheıtip, janushyrǵan oıbaıǵa kóshken-syndy. Aınala, búkil dúnıe qap-qarańǵy, óli túnek.

Qarańǵy... Jaryq sáýle, kishkentaı nur bolsa, kánekı?!»

...Tor kóz dápterdiń paraǵyna balanyń ebedeısiz qolymen, biraq meılinshe yjdaǵattylyqpen jazylǵan iri áripter Sanattyń saǵynyqsha toly hattary. Jumannyń kishi uly Armannyń aıtqandaryn Zúbárjat marjandaı etip tizipti. Jumanǵa bergen ýádesin buljytpaı oryndaǵan eken. Bul jazbalardy Juman beı baq muqıattap bólekshe jınaqtapty.

SANATTYŃ ALǴASHQY HATY

«Kóke, bizdiń jaǵdaıymyz óte jaqsy. Kúnde aýylda Arman ekeýmiz emin-erkin oınaımyz.

Kóke, bizdi kóp oılap qamyqpa, qarnymyz ashyp júrgen joq, biraq kóńilsizbiz. Bizben birge óziń bolmaǵan soń oıynnyń da, aýyldyń da túk qyzyǵy joq eken. Kóńilsiz oıyndar bárimiz birge ótkizgen bir kúnge de tatymaıdy. Eshqandaı balalarǵa qosylmaı, bólek oınap júrgenimizdi kórgen úlkender: «E-e, beısharalar-aı, «Jetim qozy tasbaýyr» degen, ózge qaradomalaqtarǵa jolamaı, jeke-dara oınaıtyndaryn aıtsaıshy tıtimdeı júrekterin úlken saǵynysh syzdatady ǵoı dep sóılep qalady. Nege óıtedi, kóke?! Al jetim qozy tasbaýyr» deıtinder nesi? Biz jetim emespizbiz ǵoı. Mamamyz bar, bizdi janyndaı jaqsy kóretin aınalaıyn kókemiz bar. Al keıbir kári shaldar, jaman shaldar: «Á-á, qansha asyrasań da ormanǵa, jo-joq, aı sáýlesine bókken aıdala meńireý elsizge qarap esi kete ulıtyn uıalas bóltirikter ǵoı. Bezbúırek, qanypezer bóltirikter! ózderindeı balalarǵa qosylmaı oınaýlaryn, yzaqor sharaqorlyqtaryn qaraısaıshy. ómirge kórsetken qyrlary ǵoı» deıdi. Bilmeıdi eken, Armanda qaıdan bilsin, biraq bóltirik deıtin qasqyrdyń balasy eken. Biz buryn, qaladǵy zooparktegi kórgen dáý qasqyr shen! Olar adamdardan áldeqaıda jaqsy emes pe?! Olar eshkimge tıispeı soqtyqpaı, óz jaılarymen tordy arly-berli kezip júretin de qoıatyn. Al osy aýyldyń adamdary, ásirese bizden úlkendeý balalary ylǵı tıisýge qumar. Arman ekeýmiz olarmen talaı tóbelestik. Ulken kisiler unatpaǵanyńa, jekkórgenińe qaramaı mańdaıymyzdan sıpap, qaltalaryndaǵy erip ketken, kir-kir kámpıtterin qolyńa tyqpalaıdy. Aýzyńa sap, jep qoıǵanymyzdy tosady turyp ap. Olardyń syrtqy kir, qaǵazyna qyl jabysqan kámpıti kimge kerek?! Aıtshy, kóke, bóltirik bolýy jaman ba?!

Kóke dese, qolym talyp ketti, men áli jazýdy tolyq úırengenim joq qoı. Endi aıtyp otyrmaıtyn, mamam, jazsyn, maqul ma!? Áli aıtatyn kóp...

SANATTYŃ AITQANY

«...Kóke, Arman tósek salǵanǵa shydamaı uıyqtap qaldy. Oıynnan sharshaǵan ǵoı. Men de qatty sharshadym, biraq aınalaıyn kókemdi odan qatty saǵyndym. Armannyń aqyly joq qoı, ylǵı tóbesýge qumar. Áli kishkentaı, sosyn aqyly joq. Ol qazir aýyldaǵy, kórshi úılerdegi ózimen jasty balalardyń atamany bop aldy. Keıde tóbelesken kezinde odan ózim de qorqyp ketemin. óıtkeni, basqa balalar sóılep, tipti keıbir jylap júrip tóbelesedi ǵoı, al Arman tistenip alyp, eshteńe demesten tóbelese beredi, tóbelese beredi.. Qashan jeńgenshe túk sóılemeıdi. Keıin ekeýmiz ǵana qalsaq aýyrǵan, kógergen jerin sıpalap, eshkimge kórsetpeı jylap alady. Men onyń ıyǵynan qushaqtap otyryp, basynan sıpap otyryp jubatamyn. Ol áli kishkentaı ǵoı, kóke. Ol da ózińdi qatty saǵynyp júr, kóke!

Biraq, ábden sotqar bolyp aldy. Joq, ol ózi eshkimge ózi bastap tıispeıdi, al soqtyqqan balalardy aıamaıdy. Úlken kisilerdi de...

Ánekúni esiktiń aldynda oınap júrsek, úıden sút alýǵa kelgen kórshi apaı bilegimizdi ustap ap: «Úı, kórgenkóz beısharalar-aı tiri jetimek bop qaıbir jetisip júrsińder eken. Ákeleriń jaman ǵoı», — dedi. Áreń shydap turǵan Arman qolyn julyp alyp, álgi úlken kisige «Bylshyldamańyzshy!» dep saldy. Sosyn álgi áıelmen mamam ursyp qaldy. Kóke aıtshy, sen eń jaqsy adamsyń ǵoı... Araq ishpeseńiz... Qazir sol jaman araqty ishpeıtin shyǵarsyz... Mamama endi ishpeımin deńizshi sosynn biz úıge qaıtatyn shyǵarmyz.Mamam ernin tistep, basyn shaıqap otyr. Úıge qaıtqysy kelmeıtin shyǵar, al Arman ekeýmizdiń qaıtqymyz, sizben birge, bárimiz birge bolǵymyz keledi. úlken kisilerdiń balalardy kishkentaı sanaıtyny, olardyń eshteńe suramaıtyny jaman ǵoı. Biz óskende ondaı bolmaımyz. Men de, Arman da. Kishkentaı bolǵanyń úshin ǵana eshteńe aıta almaý eń jaman nárse eken.

Kóke, men Armannyń qyzyǵyn aıtyp bereıin be? aıtyp bereıinshi, aha, áıtpese ol oıaý bolsa muny maǵan aıtqyzbaıdy. Al óziń...ózińiz: «Aýyr bolsa da árqashan shyndyqty aıta bilý kerek. Adam shyndyq arqyly ǵana adam», — deıtin edińiz ǵoı. Biraq, Arman ózińiń istegenderin ózgege aıtsam maǵan ókpelep qalady. Al basqa balalarmen birden tóbelesedi.

Biz maqtany órtep jiberdik. Mamamnyń aýyldaǵy kisiler maqta egedi ǵoı, siz biletin shyǵarsyz, sol maqta sumdyq jandy eken. ótkende mamamnyń aǵasy Sultan kóke traktordyń telejkisine tıep ákelip, esiktiń aldyna teń-teń appaq maqtalardy jınap qoıdy. Maqtanyń ústine shyǵyp oınaǵan tamasha. Ári jumsaq, ári jyp-jyly. Ústinen tómen syrǵanaısyń, ári-beri aýnap, asyr salsań da esh jeriń aýyrmaıdy. Tek, bıikten qulamasań bitkeni.

ótkende Arman úıdegilerden tyǵylyp,qaltasyna shaqpaq salyp alypty. Joq, tyǵylyp temeki tartý úshin emes, kóke, biz temeki shekken joqpyz keıbir jaman, buzyq balalar qusap. Armand bilesiz ǵoı, ol túrli nársege qyzyqqysh emes pe?! ózińiz: «Osy sary balam zertteýge qumar. Oıynshyqtaryn buzyp, ishinde ne baryn bilsem deıdi. Keıin zertteýshi ǵalym, áıtpese mına qoıyp jaratyn sapór boldy», — deýshi edińiz ǵoı. Sosyn Arman maǵan: Maqtany jaǵyp kóreıikshi, — dedi álgi shaqpaǵyn kórsetip.

Men úlkenmin ǵoı birden qarsy boldym.

— Joq, óıtýge bolmaıdy. bilesiń be bizge kókemiz «otpen oınamańdar» deýshi edi ǵoı, — dedim.

— Sál ǵana, myna teńniń tıtteı shetin ǵana jaǵyp kóreıik, — dep kónbedi Arman. — Tipti, bul otqa janbaıtyn da shyǵar...

Sosyn maqtany jaqtyq... Joq, jóndep jaǵyp úlgermedik, armannyń qolyndaǵy janǵan shı teńderdiń arasyna túsip ketti baıqaýsyzda. Bir ýaqta aqyryn tústin shyǵyp, Qyp-qyzyl jalynnyń tili kórindi álgi jerden. Eshkimge aıtpaı áýeli álgi maqtanyń ústine ekeýmiz kezektesip shaptyrdyq, bolmady, ot óshpeı qoıdy. Sosyn jantalasyp qum, topyraq shashtyq. Sonda da sónbeı qoıdy. Sosyn órtti kórip úıdegiler, kórshiler bári jabylyp sóndirdi. Mamam: «Qulynshaqtarym-aý, ózderiń órtenip ketseńder qaıtesińder?! Sonda meniń kúnim ne bolady?», dep bizdi qushaqtap jylady. Qatty jylady áýeli, sosyn qushaqtap jylady. Qatty jylady áýeli , sosyn bizge qatty urysty.

Kóke, sen bizge renjimeısiń ǵoı, á?! Ásirese, Armanǵa uryspańyzshy... ol sol órtten keıin onsyz da qatty ózgerip, burynǵydan yzaqor, óte ashýlanshaq bolyp ketti. Eshkimdi aıamaıdy...

Sultan aǵanyń áıeli — Shyryn táte bizge qatty urysyp: «Qyrylǵyrlar, bul tiri jetimder túbi bárimizdi tirideı órtep tynady. Búıte berse, jerge kómetin súıegimizdi de tappaı, kúlimizdi aıdalaǵa shashar», — dep qarǵap-siledi. Ásirese, Armanǵa qatty urysyp, betinen shapalaqpen uryp-uryp jiberdi. Arman jylaǵan joq, tek tistenip, kózderi tikireıip alsyn. Men ıyǵynan qushaqtap, shashynan sıpap edim, meniń de qolymdy qaǵyp jiberdi.

Ol tústen keıin úıden qashyp ketipti. Bárimiz túste sháı iship otyrǵanda qaltasyna eki tilim nan salyp ap, tas joldy jaǵalap kete beripti. Úıdegiler, ásirese mamam sabylyp izdep, kesh túse áreń taýyp ákeldi. Alystaǵy kórshi aýylǵa jetip qalǵan eken. Jolaı ábden jylap, sharshaǵan soń joldyń jıegindegi jańǵyldyń túbine uıyqtap qapty. Mamamnyń jylaǵanyn kórseńiz ǵoı, kóke! Ony alyp kelgen soń ekeýmiz jalǵyz qalyp, ony qushaqtap otyryp men de jyladym. Ol da. Biraq, endi biz jylaǵanymyzdy eshkimge... eshkimge kórsetpeımiz. Tek eger jylasań osylaı ekeýmiz jeke qalǵanda ǵana jylaýǵa tıispiz. Biz kúshti bolýymyz kerek qoı, kóke! Al keshkisin Sultan aǵa áıelin aıamaı urdy, kóke! Shyryn táte de jylady.

Arman báribir qashyp ketemin dep júr. Almatyǵa qashamyn deıdi. Mamam «qoı, óıtpe, joldy bilmeısiń, adasyp ketesiń», dese, «Tas joldyń bári qalaǵa, Almatyǵa barady», — deıdi.

Kóke, ony men jalǵyz qashyrmaımyn ǵoı. Aýylǵa kelip, bizdi óziń alyp ketkenińizdi kútemiz, kóke! Oǵan deıin qalaı da shydaımyz. Tek, tezirek kelshi, kóke! Biz seni qatty saǵyndyq kóke...

...Qudaıym-aı, netken baqytsyz beıbaq edim men?! Mynaý tóńkerilgen sharaptyń da záharyn-aı... Barlyq qaıǵy-muńsyz, baqytty kúnderim qulaǵan bótelkedeı birjola taýsylǵany shyǵar. Kóz jasyna aralasqan sharaptyń dámi qandaı jeksuryn bolsa, budan bylaı men ishken sý, jegen as, jutqan taza aýam da sondaı jeksuryn, aram. Quıtaqandaı balapanymnyń tátti etine alǵash ret ashshy taıaq tıipti. Bóten áldekimniń, áldeqandaı tómen etekti áıeldiń qoly tıipti. Tiri jetim dep jerge tyǵypty.

Sol ma edi izdegeniń, Zúbárjat?! Osy qalada da seniń qoltyǵyńa sý búrikkender alys týysqandaryń bolatyn. Áteńe nálet, biz páterden páter jaǵalap eki balany aman-esen ósirýge tún uıqymyz tórt bólingen, janymyz qınalǵan kezde solardyń biri de qolyn sozǵan, qoltyǵymyzdan demegen joq, endi... ıá-ıá, qos qulynshaǵym ósip balabaqshanyń eresekter tobyna barǵanda jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtaı tabyla ketken. «Aǵaıyn bar bolsań kóre almaıdy, joq bolsań bere almaıdy» degendiǵasyrdan ǵasyrǵa, atadan balaǵa ótkennen búginge jetkizgender ony tóbeden alǵan joq. Kózimen kórip, júregimen sezip jetkizdi. Olar tıtteı shalys basqanyńdy keshirmeıdi «qaıta sý túbine ıterer. Uıyqqa batyrǵandy mártebe kórip, aıaqtan shala túser. taban asty tabyla ketken, syryn bilmes týystan qudaym saqtasyn!

Taban asty boıymdy túrshigip, janymdy mylqaý qorqynysh, qandaı áreket jasasam da jeńilmeıtin, boı bermeıtin naǵyz úreı jaılasyn. Meniń buda endigi bar ǵumyrymnyń budan bylaıǵy súreńsiz kúnderime osy meńireý qorqynysh, ımanyńdy ushyratyn úreı ǵana aıyrmas serik. Sosyn myna sharap... O-o, men jalǵyzdyqtan qorqamyn! Atqan kúlkisi estilmeıtin tynysh úıdiń máńgilik úreıin eńsemdy ezip, júregimdi janshıdy sát saıyn.

O-o myna stakandaǵy qoıý sharap qandaıkrmek edi?! Tańdaıym da búkil ómirim sıaqty kermek tatyp bara ma? Bilmeımin...

Qudaıym-aı, qos qarashyǵym álden-aq jetimdikitń qorqynyshty zardabyn shegip, kóztúrtki kóre bastapty-aý. Adamdardyń arasyndaǵy ómir qorǵansyz balalar úshin qıyn bolaryn nege uqqyń kelmedi, Zúbárjat?!Jaraly qasqyrdaı esh úmitsiz kúni keshý názik júrekterin máńgi jaralaıtyn uqqyń kelmeıtini qalaı, janym? Qaıta oralsańdarshy, quldyqtaryń bolaıyn! Zúbárjat men súıgen, meni súıgen sursha qyz, sen múldem basqa jan, elden erekshe jan ediń ǵoı. Endigiń ne?! Biraq, meniń ózim she? Men ózgergen joqpyn ba? Mynaý kúrt ózgergen dúnıe osyǵan deıingi meniń ıdealdarymdy kúıretip, taban tirer tıek qaldyrmasa qaıteıin?! Men sengen jaqsylyq, adamdyq, zigilik ataýlynyń kúli kókke ushty kútpegen kezde. Osyǵan deıin sengenderimniń bárinen azǵantaı ýaqta aıyrylý álsiz pende úshin ońaı jaıt pa? Júregim bos qýysqa aınaldy. Qudaıym-aý, dindarlar ózińe pir jasama demeýshi ma edi, al meniń pirim adamdyq, bar jaqsylyq taaýly bolatyn. Mundaı pirleri joq kisi jer basyp qalaı júrmekshi. Biraq, azǵantaı kúnde bulardyń eshkimge qajeti bolmaı qalǵanyn qaıteıin.

Bulǵaq zaman... Bulǵaq zamanda ómir súrý ońaı bolmaıtyny adamzat tarıhynda tyń jańalyq emes. «Ótepli kezeńde ómir súrýdi qas dushpanyma tilemeımin», deýshi edi ǵoı aýzy dýaly danyshpannyń biri.

Zúbárjat, sen maǵan «maskúnemge, naǵyz aýzy keppeıtin alqashqa aınalyp barasyń», dep renjýshi eń ylǵı. Júregińde sezim joq, senimnen aıyrylǵan adam qalaı ǵana qalypty ómir súrmekshi.

Bálikim, adamzat tarıhyndaǵy bulǵaq kezeńderde ózine-ózi qol jumsap, jumbaq jaǵdaıda óletin ulylardyń osylaı bar seniminen jurdaı bop aıyrylyp, júregi bos qara qýysqa ǵana aınalǵan baıǵustar shyǵar. Qarapaıym pende tabany búrsiz, dáti álsiz menen ne kúttiń?!

Men sıaqty badbaqqa ómir jumbaq áldenelerdi jáne sol izdegilerin tappaı alasuratyn, tirshiliktiń bar qyzyǵynan bezinetin máńgilik adasqandar ǵana syrlasym. Olarmen qarańǵy túnde, úreıge toly qarańǵy bólmede qaraqan basym qalǵanda keńistik arqyly til tabysamyn.

«Adamnyń adasýy ońaı, qaıta shyǵr jol tabýy azap. Shytyrman shyrǵalańnan kóterip, laýhyl-mahpuzǵa jazylǵanǵa júgin», — deıdi máńgilik jóıt.

«Jol izdemeıtin, joq izdemeıtin, joǵalǵanymdy qaıtadan keri, qaıyra alsam ǵoı, shirkin! Ótken baqyt kúnderim shattyq pen qýanyshty sátterim týǵan jerge qaıta oralǵan jyl qusyndaı qaıtyp kelse. Óz baqytyn baǵalaı bilmegen ańdaýsyzda úrkitip, ýysynan ushyryp alǵan beıbaqqa ómir shirkin taǵy bir múmkindik berse deımin!

Al qaratúnek keńistikte eshqandaı ún joq. óÓli únsizdik ókpeni aıamaı syǵyndap, zil salmaqpen eńseni eze túsedi. Jym-jyrt úreıli Únsizdik, meńireý qorqynyshtan qutqara jalǵyz serigim-birtindep boıdy jaýlaıtyn , balbyraýǵa bastaıtyn aınalaıyn sharap qana... Qaıǵy arqalaǵan mańdaı baıbaqtyń jalǵyzdyqtan basqa serigi bar ma?!

Sonda da óos ulynyń ár qylyǵy, shat-shadymnana kúlkileri bir sát kóz aldymnan ketpeıdi. Jaıshylyqta eleýsiz, jáı ǵana nárse sıaqty bop kóriner jaıttyń bári jalǵyzdyqtan elegizip, esikke jaltaq-jaltaq qaraǵan jan úshin basqasha mánge, múldem jańa maǵynaǵa ıe bolady eken-aý. Árbir sátteri esten ketpes estelik. Umytylyp baryp kóz aldyma qaıta oralǵan ǵajaıyp sýretter meniń serikterim.

...Sol keshte aı shyǵystan qyp-qyzyl bolyp nurlanyp erekshe balqyp týǵan. Biraq yzy-qıqý, kózdi qaryqtyrǵan jaryqtar tańǵy deıin bir sónbeıtin úlken qalada aı degeniń nemene, bar bolǵany kózge erekshelenip kórinetin belgili aspan denesi ǵana. Eshkimdi eleń etkizbeıdi, júrekterge erekshe názik sáýle quıatyn ǵaaıyp qasıetten jurdaı.Shirkin mundaıda aýylda júrseń ǵoı... Aq Túngi samalmen aqyryn ǵana toqyǵan aq seleýli dalany japa-jalǵyz kezip, álden saýlap quıylǵan appaq sáýle erke qylyqpen júregińńdi túrtip oıatyp, tamshyǵyndaı ýyz sáýlelerdi ýystap simirseń shirkin! Jannyń meıiri men sharqatqa. izgilik toaldy deısiń bir. Keń dalanyń tósin arshyndaı basyp, ón boıyń áldeqandaı jumbaq qýanysh pen erneýinen asa tógilgen shattyqa toly.

Maǵynasyz tirshilikten izdep bosqa tyrashtanýdan ótken azap joq. Sor túrtse pende baıǵusty ózen ústinegi seńdeı tolqynnan tolqyn qaqapaqyldap, asaý aǵys oıynshyqqa aınaldyrady eken?! Aıyqpaıtyn sorǵa jolyǵardy adam shirkin qaqapanǵa túsýge tıis túlkideı tym kóp sabylyp jortaqtap, quıryǵy jer ıiskemeı, bir máýrit ózine esep bermeı ketein kqrinedi. Sor túrtken baıǵus endi qaraqan qara basym jalǵyzdyqtan júregim ash qasyqrdaı zorlana ulyp, qaýymalaǵan aýyr oılarǵa arasha talanýdamyn.

Qur ótken kúnderdiń oty ólmeýsirep óshken. Endigisi oshaqtaǵy jarqy-jylýy joq qolamta, júrekti, ystyn sezimdi basqan bopyraǵan kúl. Qapıada qoldan ushyrǵan, qosaqana dańǵoılyq, taıyzdyq, ózim bilermendik, qısyq-qyńyrlyqtan úrkitip lǵan baqytymdy keri qaıtarym ala alarmyn ba? Qaıtyp oralyp soǵar ma sol kúnderim!?

Mánge toly áfsanadaǵy anasy kúıinetin boladan ótken sormańdaımyn ǵoı men degen. Ýa, qalaı edi ózi!...

Erte-erte ertede, eshki dúni bórtede. qyrǵaýyly qyzyl eken, quıryq júni uzyn eken... Toqtashy, qalam, dlmársintin, esil erteginiń izine túsip nem bar, syzdaǵan júrektiń jarssyn jaz, sát saıyn ón-boıymdy ý bop jaılyp bara atqan ókinishti aıt!

Ertede bir beıshara kempir óler adjdynda jaqydarmen aryzdasyp-qoshtasyp jatady. qudaı jalǵyz ul bergenmen, sol nemeni namyssyz, oı-sanasyz etip berse, ata-ana beıshara bolmaı, ne bolmaq?! Osy sátte ardyń-gúrdiń, áýmeser uly syrttan «oıbaılap» jylap kelip, o dúnıege attanǵaly jatqan anasynyń tizesin qushaqtaı qulapty. ótken kúnderine keshirim suraı jylapty. Sonda boıy tiksingen ashýly ana álsiz únmen: «Eı, beıbaq, naıza alyp jaýǵa barmadyń, dyraý qamshy alyp daýǵa barmadyń, jer aıdap egin ekpediń, quryq-noqta ustap malǵa ketpediń, qan sasyp bir kórden shyǵyp eń, boq sasyp bir kórge kómersiń. Men seniń neńe maqtanbaqpyn, men seniń neńdi keshirmekpin?» — degen eken. Áz ana balasynyń ynjyq bop, qor bop qalyp bara jatqanyna sońǵy demi bitkenshe kúıinip aıtqan. Qudaıym-aı, mundaı aýyr sózdi súıegi shyn asyl urpaǵyn súıgen analar ǵana aıta alady. Ana degen meıirban, keshirimdi ǵana emes, shyndap kelgende, asa qatal da. Beý men de sol ardyń-gúrdiń uldan aýmaımyn. Ómirimde ne tyndyrdym? Ne bitirdim? Qol jetkizbes qıaldy qýdym, saǵymnyń sońynan sabyldym... kúıde jylshyp, sıqyrly munaraǵa malyna qarabarqyndanyp jatqan alys jotalardy jańǵyrta kulsem deısiń. Alystan gúmp-gúmp úrgen alypsoqtardyń erinshek daýsy túngi ádemi sımfonıanyń erekshe akordtary. aragidik aýlaqtan shynjyrlary tusamystan názik únmen syńǵyr etet sekirip jaıylǵan attardyń sulbasy emis-emis qaraýytady. Túngi sheksiz aspannyń ár tusynan eleýsiz kórinetin sırek juldyzdar da alys aýyldardyń oty áli sóne qoımaǵan oshaqtaryndaı álsiz jyltyraıdy. Túngi dala ottarynda sıqyr bar. Tý alystan álsiz jyltyrap qana kóringen jumbaq ottar adamdy nelikten arbaıdy, taban asty janyńd jumbaq muńǵa bóleıtini nesi, muny eshkim túsindirip bere almas.

Bálikim, eń alǵashqy adamdar, mylqaý qorqynysh tunǵan kózge túrtkisiz qarańǵy túnde úreıleri ushqan, jan-jaǵynan jabaıy jyrtqysh ańdar antalaǵan álsiz beıbaqtar túngi ottarǵa jansala umtlyp, jandaryn úreı men úmitsizdik, qaıǵy-sher torlaǵan shyǵar-aý. Kim bilipti... Júzdegen myń jyldar ótkenmen adamdardyń otty bir jaǵynan meıriban dos turtatyny bir jaǵynan tilsiz jaý sanaıtyny sol jabaıy kezimizden adamzat sanasynda umytylmastaı jazylyp qalǵan qorqynyshty estelikterge baılanysty shyǵar. Ony da kim bilipti?! Bári de kúmán, joramal ǵana.

Taýdyń alys ańǵalarynana áregidik lekite soqqan túngi samal qalany erekshe bir meıirimmen aımalap, bar deneni, shashty jeńil jelpip, kúńgirttene kóringen záýlim aǵashtardyń japyraqtaryn sybdyrlata erkelep oınaýda. Úlken saraıdyń syrtqy shamdary samaldaı jarqyrap turǵanmen, mańyndaǵy qarań-qurań kisiler sırep qalypty.

— Obýı, bastalyp ketipti. Bizsúıretilip jetkenshe, kútip turýshy ma edi? — dedi Zúbárjat ókpelegendeı únmen. Qıyqsha kózderi ashýly otpen jym etti. — Mygnalar da súıretlip bolmaıdy ǵoı... Endi kire alsaq de.

— Qoısańshy, balalardyń jazyǵy ne? Sál keshigip kóremiz, onda turǵan ne bar!?

— Kúıingenimnen aıtqanym ǵoı. Kóp kútken konsertke ýaqytynda kelip, elmen birge kirgen de bir ǵanıbet eken!

— Já, konserttiń basy ne, ortasy ne, aıaǵy ne báribir. Bir tusyn kórseń, qalǵan bóligi de sodan asyp-tasyp kete qoımaıdy. Belgili ǵoı...

— Árıne, saǵan báribir. Eshkimdi mensinbeısiń, jurttyń bári sen úshin qur súlde eleýsiz jandar. Óıtkeni, sen naǵyz egoıssiń!

— Toqtaı turshy, Zúbárjat! Balamdardyń kózinshe tym basasyń deımin...

— Qaıteıin endi pálen ýaqta seniń aýzyń araqtan bosap, bárimiz konsert kóremiz degende... Oǵan de keshigip qaldyq. Qazir jurtty ornynan kóterip, aralarynan qysylyp, — qymtyrlyp ótemiz.

— Endi, aıta bermekshi! — «Araqtan aýzyń bosap» degeni júregimizdi shym etkizgen. Konsertke kóńil kóterýge keldik pa desem, júıkeń dákedeı juqalanyp barady ǵoı, seniń.

Ol yńǵaısyzdana bir ezýleı jymıyp, júzin buryp áketti. Sosyn kim bizge burylyp:

— Aıaqtaryńdy jyldam basyńdarshy. Tezirek jeteıik te, — dedi álgi qaqtyǵysta ýyp-shaıǵan bolyp.

Respýblıka saraıynyń shynyly darbazadaı dáý esiginiń aldy qyrań-qurańǵa toly eken. Ylǵı jas balalaryn jetektegen kelinshekter men áli jas erkekter. Bári de qoldaryndaǵy bir japyraq qaǵaz-bıletterin shynyly esiktiń aýzynda eki qolyn keń jaıyp, qabaǵyn qars jaýyp týǵa sekpil bet keýdeli kelgen jýantyq sary qyzdyń betine taqap, jan-jaqtan shýyldasýda. beti kógistene qyzarǵan álgi neme de beriser emes. Basyn shaıqap, keýdesin odan ármen kerip, aqyrǵy ólispeı-berispeı sheginbeýge ant bergen jaýjúrek sarbazdaı tapjylmaıdy. ón-boıyn ashý-yza, sheksiz dolylyq pen kókbettik aıyqpastaı býyn alǵan.

— Toqtańdar! — degen ashshy daýysy qulaq jarǵaǵyn jaryp jibererdeı estilsin. — Báriń entelemeı, toqtańdar! Balalarmen kirýge bolmaıdy! Qazaqtardyń tirligi osy, qaıda barsa da balasyn shubyrtyp ertip júrdi. Al olar sosyn shýyldap jurtqa konsert kórsetpeıdi.

— Onda turǵan ne bar? — dedi toptyń ortasynan sýyrlyp alǵa ozǵan ań kóılekti, suńǵaq boıly qara tory tistenip. — Balalar súıip tyńdamaǵan ánde qandaı qasıet bar, jas balalar kórmegen konsert kimge kerek!? Biz de, balalar da kiredi, kirýge tıispiz...

— Joq, kirgizbeımin! Eshkimdi de kirgizbeımin, — dp sháńk etti bılet tekserýshi qyz. Mynanyń yzǵarly ashý torlaǵan ári sekpilderi odan ármen battıa túsinnen shoshynǵan jas balalardyń birazy áke-sheshesiniń qolynan tartqylap, «Qaıtaıyqshy», — dep qyńqyldaı bastasyn. Jalǵyz kókbet adamnyń kópti ashýymen beıádeptiligimen yǵystyratynyn kórip, tańdaı bas shaıqaǵannmyn. — Osy jerden meniń óligimdi attap ótpeseńder. Biraq, sonda a ótkizbeımin! Zaldaǵy jurt konsertti ý-shýsyz tamashalaýǵa tıis.

— Óı, ne dep tursyń ózi! Ol zalyńa óńsheń bedeý qatyn, beli ketken erkekter ǵana jınldy ma? Olardyń da balalary bar shyǵar, — dedi aq kóılekti jigit sál jymıyp. Kózinde qýaqy ushqyndar jaltyldap oınasyn. — Toqtashy, ózińniń kúıeýiń bar ma! Aıtshy...

— Ony ne qylasyńdar? aıtpaımyn, — dep odan ári qyzaraqtap dolyra túsken keýdeli qyz qysqa qıdyǵan shashyn jelp-jelp etkize basyn shaıqady. — Onyń konsertke esh qatysy joq.

— Jáı, kúıeýińe janym ashyp turǵany. Baıǵustyń tóbesine qumanmen sháı qaınatatyn qalqam ekensiń. Dolylytan jarylyp ólmeı qalaı tiri júresiń?!

— Sharýań bolmasyn mende. Baıymda joq, balam da joq. Ony qaıtpekpin? Báribir eshqaısyńdy balamen kirgizbeımin!..

Qalyń kóptiń arasynan áldebir kelinshektiń «O saldaqy mystan!» dep ashynǵan daýsy eriksiz qatty estilgen. Antalap turǵandar eriksiz jiberdi. Sharasyzdyq mynaý esikti kerip turǵan tómen etekti áıeldiń taban asty alynbaıtyn kedergi aınalyp, ony qalaı jeńýdi bilmeı tosylǵandardyń amalsyzdyq kúlkisi.

— Iá, men mystanmyn! Kıkımora! men Gorgonamyn, — edi sekpil bet qyz eki ıyǵy selkildep.

Qaıran Muhańnyń «Kóp ıt jeńe me, kók ıt jeńe me!!» deıtini mynaý bılet tekserýshige júrmeıtin, ótpeıtin bolyp shyqty. Adamdar ashadyldyq, zulymdyq aldynda qorǵansyz baladaı eken.

— Jaraıdy, Zúbárjat, h-dedim men de budan arǵy tájikelesýi túk sheshpeıtininine kózim birjola jetip, kóńilim senip. —Sen óziń konsertke kire ber. Men, balalarmen anaý alańda biraz qydyraıyn. Asyqpaı kóre ber. Eger jalyǵyp ketse, balalardy úıge alyp qaıta beremin...

— Shynymen sóıtesińder me?! — Zúbárjat áýli ishteı qýanyp ketti de, izinshe tomsyraıa qaldy. Qap, bárimiz birge kórgende tamasha bolatyn edi. Búıtetinderin, taban asty balalardy kirgizbeı qoıatynyn kim bilgen? Buryn kelgen kisilerdiń bárin kirgize berýshi edi ǵoı. Ońbaǵandar zańdaryn kúnde ózgerte me, nemene?!

— Jaraıdy, bara berseı. Endi mundaı konsertke babalar eseıgende kelemiz de...

Zúbárjat artyna jaltaq-jaltaq qarap, shynyly esiktiń arǵy jaǵyna ótip barady. Aryqsha ıyǵyn qaıta-qaıta qomdap, bizdiń esik aldynda ıirilip qalǵanymyzdy ózin kináli sezingendeı yńǵaısyzdana kúlimsireıdi. Toptyń arasynan osylaı birtindep birazy onyń sońynan ilesti. Bári de arttaryna jaltaq-jaltaq qarap, kózzderine sharasyzdyqtyń jasy móltildep tuna kúlimsireıdi.

Qudaı-aý, kishkentaı sábıiń bolǵandyqtan jáı ǵana konserttiń ózine bas suǵa almaıtyn qandaı beıbaq zaman?! Ylǵı qarakóz qazaqtardy sol qazaqtardyń jıynyna jolatpaıtyn sumdyq zań, qatal erejeni kim, qandaı qara júrek oılap shyǵarǵan deseńshi. Taǵy da qazaqtardy bir kemsitip qalýdyń amaly, ekinshi sortty ekenińdi ısharalap, tuspaldap uqtyrý...

Tereń kúrsindim de, eki ulymnyń qolynan jetektep, appaq sáýlege malynǵan alańnyń ortasyna qaraı aıańdadym. Keń alańnyń arǵy shetinde mańyna sharshylap tas taqta tóselgen uly Abaıdyń eskertkishi.

Samaladaı jarqyraǵan sham sáýlelerimen kúndizgiden de zoraıyp, erekshe muńly ári oıly qalypta ántek alǵa qaraı umsynǵan uly beıne. Aqynnyń eskertkishine tap kelgenimizde moınyn soza aspandaı qaraǵan Arman:

— Mássaǵan! Myna kisiniń dáýin-aı, — dedi ishegin tarta tańqalyp. — Jerge tússe Djekı Chandy da, Van Dammdy da bir- aq qolymen byt- shytyn shyǵaratyn shyǵar.

— Aqymaqsyń ǵoı, — dep jaqynda ǵana túsken tisin alaqanymen kólegeıleı shıqyldap kúldi Sanat. — Ol jerge túspeıtin eskertkish qoı. Óziń oılashy, eskertkishtiń bári jerge túsip júrip ketse qaıda barady? Olar osylaı biz úlkeıgenshe tura beredi emes pe, kóke? Solaı ǵoı...

— Iá, eskertkishter júrmeıdi, — dedim taban asty abdyrap ári tosylyp. Shynynda da, álemdegi, tipti, osy ózimizdiń Almatydaǵy eskertkishter tas tuǵyrlaryn jaıyna tastap, jer betimen júrip ketse tiri adamdar qaıter eken?! Tyraǵaılap jan-jaqqa bezip kete me, álde tirilip kelgen týysqanyn kórgendeı tas eskertkishterdi qýana qushaqtaı ma? Sirá, tirilip ketken músindi tas-talqan etkenshe tynym tappas. — Abaı atalaryń tirilip ketse, Djekı Chan men Van Damm ǵana emes, jer basyp júrgen talaıymyzdyń byt-shytymyzdy shyǵarar edi.

— Kóke, — dedi taǵy da Sanat áli de alyp músinnen kózin aıyrmaǵan qalpy. -Eskertkishti kimge, ne úshyn qoıady?

— Endi ... eskertkishti... — Aýzyma qapelimde sóz túspeı qalsyn. - Ony endi óte jaqsy adamdarǵa qoıady ǵoı. Elge eńbegi sińgen adamdarǵa.

— Aıtshy, kóke, keıin sizge de osyndaı eskertkish qoıa ma? - dep surady Arman meniń betime qarap.

— ?! ..

Kishkentaı ulymnyń suraǵyn estimegendeı ún-túnsiz teris aınalyp, jyldamdata jan qaltamnan sýyrǵan sary tis temekini tutatqansyp turyp qaldym. Mańdaıymnan shyp-shyp shyqqan terdi súrtýge de yńǵaısyzdanamyn. «Eskertkish qoıatyndaı qaı eńbegim bar?!» Kenet Sanat:

Tú- ý, tipten aqymaq ekensiń ǵoı, — dedi Armannyń ıyǵynan julqyp qap. — Mundaı eskertkishterdi tek ólgen adamdarǵa qoıady emes pe?! Al bizdiń kókemiz tiri ǵoı... Ol eshqashan ólmeıdi, bildiń be?

Ón- boıymdy sýyq ter japsyn. Balamnyń tilegi túsinikti, jer betindegi árbir bala ákesiniń tiri bolǵanyn qalaıtyny zańdy. Biraq, mynaý ómirde izdegenin taba almaı, súıretilip qana júrgen men shynymen tirimin be?! Shyn tiriler ómirde qandaı bolady, a!?

Júregim tabanyma túsip ketken sıqtandy.

— Balalaryńyz qıyn suraqtarmen tuıyqqa tiredi me? — Álgindegi aq kóılekti jigit teteles ul men qyzyn qoldarynan jetektep, qasymyzǵa tap kelgenin ańdamaı da qalyppyn. — Meniń balalarym da sóıtedi, — dep jyly jymıdy. — Qazir kishkentaı balalardyń suraǵyna jaýap bergennen qıyn eshteńe joq. Qınalǵannan qara terge túsip, qıpaqtaýǵa, keıde jaltarýǵa májbúr bolasyń- aı. Ótkende ulym «Adamdy bomba tez óltire me, pıstolet pe?» dep suraǵany. Al jaýap berip kór...

— Iá, — dedim kóbine uldarymnyń sansyz saýaldaryna jaýap tappaı ózimniń de jandalbasalaıtynym oıyma oralyp. — Bári de shetinen akselerad pa, áıteýir adam oıyna kirip- shyqpaıtyn suraqtardy tópeleıdi ǵoı. Bári de jer-jahandaǵy sumdyqtardy jınap- terip kórsetetin qazirgi teledıdardyń kesiri. Qaı- qaıdaǵyny kórip alyp, qıyn suraqtardy jaýdyratyndary ras, jiliktep túsindirmeseń, syrǵytpalaryńa esh qanaǵattanbaıdy da.

— Áni, búgingi ákelerdiń azabyn burynǵylar bastan keshpedi-aý. Aıtpaqshy, sizdiń áıelińiz de konsertke bir ózi kirgen boldy ǵoı. Siz de balalarmen qydyryp, ýaqyt ótkizip júrgen shyǵarsyz?

— Iá, bul zamanda erkek bolý, áke bolýdan qıyn eshteńe joq, — dep kúldim ashyq-jarqyn jigittiń joramalyn quptap. — Kelinshekter kóńildi konsert, er- azamattar azap kóredi. Bári de búgingi zamannyń zańdylyǵy.

— Áteńenálet, — dedi beıtanys jigit taban asty tútigip. — Balalarmen konsertke kirgizbeıtini qorlyq eken. Baıaǵyda aýylda tar klýbqa kári- jas, bala- shaǵa demeı taıly-taıaǵymyzben japatarmaǵaı baryp, jabyla kórýshi ek... Ádemi áser alatynbyz. Qalada osyndaı qısynsyz tártip engizipti qasaqana.

— Durys ta shyǵar. Kóńil kóterýge kelgenderdiń mazasyn almasyn deıdi da. Demalsyn, erkin tynyqsyn degenderi ǵoı.

— Qoıyńyzshy, balalardyń kóńildi kúlkisinen solardyń syńǵyrlaǵan daýystarynan artyq qazaqqa qandaı demalys bolady deısiz. Ásheıin, orystardan úırengen orynsyz ádetterimiz, - dedi aq kóılekti jigit odan ármen qyzbalanyp. — Naǵyz ońbaǵandyq! Olarǵa nemene, kóbi baıaǵydan qalalarda turady, balalaryn qaldyryp ketetin kempir- shaldary qastarynda. Al biz ... solardyń tıtimdeı qujyralaryn talasyp- tarmasyp páterge jaldap júrgen beıshara qazaqtar qaıtpekshi?! Tıtimdeı balalaryn kimgen senip qaldyrsyn, a!? Jónsiz ádetti tez juqtyramyz, biz. Kim kóringenniń aıtaǵyna erip, solardyń salttaryn qabyldaýǵa tym qumarmyz. Ushqalaq emespiz be!?

Iyǵymdy kóterdim. Búgingi keshte men jaýap taba almaıtyn qıyn suraqtardyń qaptaýyn- aı.

Men qaıdan bileıin, ehe-he! ..

— Ýaı, toqtaı qalyńyz, - dedi beıtanys jigit bilegimnen shoshyna ustaı alyp. — Balalar sý burqaq jaqqa júgirip ketipti ǵoı. Bireý-mireýi sýǵa ketip júrmesin...

Biz birer aýyz til qatysqanymyzsha balalar tez-aq til tabysyp úlgergen syńaıly. Birin-biri qýalap, jan-jaǵynan tógilgen sham sáýlelerimen san alýan túske boıalǵandaı bolyp atqylaǵan burqaqtyń mańyna baryp ta úlgeripti kózdi ashyp-jumǵansha. Shirkin-aı, adamnyń júregi eń taza, ashyq kezi osy shaq-balalyq kúnderi ǵoı. Birin- biri jatyrqaýdy, bótensip syrtqa tebýdi bilmeıtini sodan. Al bir erke balanyń tynjysynyń ózi talaıdy ábigerge salar, ishterin tynjy tesken tórt balanyń basy qosylsa... aı asty, aspan asty yzy-qıqýǵa aınalady da. Al burqaqtyń mańaıyna jınalǵan jas balalar qaraqurym. Kóbi álginde konsertke kire almaı, taýany shaǵylǵan óńsheń qaradomalaqtar. Qulaq jarǵan shýyldary túngi qalaǵa kúmis nuryn tókken dóńgelengen jaryq aıdyń qytyǵyn keltirip, mańaıdy dýmanǵa malyp tur. Túrli-tústi shamdardyń sáýlesine shaǵylyp, qyzyq, kók, jasyl, kúlgin ... kúmis tústes bolyp atqylaǵan sý tamshylaryna súısine qarap, túngi burqaqty aınala qýalaspaq oınaýǵa kirisipti kóbi: Sońynan qýǵan Armanǵa jetkizbeı, quldyrańdap bezip kele jatqan Sanat qasymyzdan zýyldap óte berip:

— Kóke, kóke, qarashy, meniń shashyma qarańyzshy... Jelbireıdi, — dep aldan soqqan jeldiń ekpinimen jelpildegen shashyn sıpalap, syqylyqtaı kúldi. Onyń sońynan tompańdap kele jatqan Arman jylarman kúıde tamaǵyna óksik tyǵylyp:

— Kóke, Sanatqa aıtshy, toqtasyn da. Betime sý shashty da, endi ózine shashtyrmaı qashyp júr. Ony ustap berińizshi, kóke! — dedi kijinip.

— Balam-aý, men ustap bersem ol qatty ókpeleıdi ǵoı, — dep kúldim qolymdaǵy temekimdi tastaıtyn qoqys salǵysh jáshikke betteı berip. Syrtyna «Parıjge barǵym keledi» dep jazylǵan áýdem jerdegi temir jáshiktiń mańynda da eki-úsh adam qarańdaıdy. Túngi qaladaǵy osyndaı jáshikterden tamaq tergen úısiz-kúısiz beısharalar sıaqty. «Bundaı baıǵustardy qala ortasynan, jas balalar oınaıtyn jerden aýlaqqa áketse qaıtedi?! Jappaı aýrý, indet taratyp júrmesin...» degen jırenishke toly oı sanamdy naızaǵaıdaı osyp ótken. Biraq, aýmaly-tókpeli taǵdyrdyń aýyr azabyn tartyp júrgen sormańdaılardy jazǵyra da almadym. - Óziń qýalap ustap alsaıshy.

— Ustatpaıdy ǵoı ol. Úlkendigin paıdalanady... Sanat toqta deımin, — dep aıqaılady endi Arman sý burqaqqa qaraı bettep. — Toqta deımin, men tıispeımin saǵan. Sý da shashpaımyn! - Kishi ulym syry ózine ǵana málim kishkentaı qýlyǵyna basýdy oılaǵan sıaqty. — Tek toqtasań boldy...

— Aldaısyń ǵoı, — dep syńǵyrlaı syqylyqtap kúlgen Sanat toqtamastan taǵy da burqaqty aınalyp júgire bastaǵan. — Qýsyń, á, aıamaı betime sý shashaıyn dep tursyń ǵoı.

— Toqtasaıshy qorqaq, — dedi Arman endi shyndap jylamsyrap. — Sen sý shashqanda, nemene, men saǵan shashpaımyn ba?! Toqta deımin, qashpa! Shyn qazaq bolsań, qashpa, qorqaq!

Álgiden áýdem jerde uly men qyzyn oınatyp, sál bólektenip ketken álgi aq kóılekti jigit balalaryn tańqaldyra qarqyldap kúlsin. Kóziniń aldyn qolymnyń syrtymen súrtken kúıi beri taman sál jaqyndap:

— Tetelester ǵoı, á, aǵa?! — dedi daýsyna meıirim, áldeqandaı izet, kishilik tunyp. — Ájem marqum «Teteles tentekterdi tárbıelegennen, bir otar qoı baqqan jeńil», deýshi edi. Biz de aǵam ekeýmiz úpirli-shúpirli, teteles bop ósken eki ul ek. Sirá, sonda talaı-talaı tentektik jasaǵan shyǵarmyz biz de... Sosyn aıtqany bolar, deımin.

— Toqtasaıshy, qorqaq! — dep ashshy daýyspen aıqaılady Arman aǵasyna qýyp jetýden birjola kúderin úzip. — Sanat dese, sen qazaq emessiń! Kókem «qazaq qorqaq bolmaýy kerek, eshteńeden qashpaýy tıis» deıdi ǵoı. Al sen qorqaq qashasyń kep...

Sanat burqaq túbinde kilt toqtaı qaldy. Áldebir ishki yza, túsniksiz tolqýdan ón-boıynyń álsiz dirildegeni baıqalsa da ornynan tapjylar emes. Tózimdilik, áldeqandaı namysqoılyqpen Armandy tosyp, qımyldamaı tur. Asyqpaı janyna taıap kelgen Arman burqaq shetinen kishkene alaqanymen sý ilip alyp, ústine shashqanda da selt etken joq.

Júregim ýiljip, maıdaı erip barady. «Qudaıym-aý, osy qos qulynshaǵymdy menen kóri baqytty ete gór! Aman-esen erjetáp, aıtýly azamattar bolsyn!» — dep kúbirledim ishteı ezilip turyp. Qasıetti minájattaı qaıtaladym ústi-ústine.

— Tpá-tpá, til-kózim tasqa! — dedi álgi beıtanys jigit te áldeqandaı tolqyǵan únmen. — Uldaryńyzdyń namysqoıyn-aı! «Qazaq qashpaıdy» degenge kilt toqtaǵanyn qarańyzshy. Buny óziniń boıyna shaq ári úlken erlik-aý. Kishińiz de ójet eken!.. Aıtqanyn isterip, degenin oryndady ǵoı, túptiń-túbinde.

— Á-á, kóbine janjaldy ózi bastap, sosyn ósh alýǵa jany qumar, — dep jymıdym eki ulymnan kóz aıyrmaı turyp. Sanattyń taǵy da burqaqtan sý alýǵa eńkeıe bergenin nazarym shalǵan bette:

— Áı, Sanat, sen úlkensiń ǵoı. Endi bir-birińmen tatýlasyp oınasańdarshy kerise bermeı. Konsertke keldińder emes pe, ózderiń án aıtyńdar endeshe, — dedim burqaqqa jaqyndaı túsip. — Onsyz da ústi-bastaryń malmandaı bolypty ǵoı.

Sanatqa sý shashqaly beri onyń qasynda únsiz turyp qalǵan. Arman áýeli uly Abaıdyń qarakóleńkede odan ármen bıikteı ári sustana túsken eskertkishine, sodan soń dóńgelengen aıǵa jaltaq-jaltaq qarap alyp, kenet... jińishke daýyspen án shyrqaı jóneldi shyryldap. Oń qolyn júrek tusyna qoıyp, tolqı turyp, berile shyrqady, qulynshaǵym meniń! Áli qataımaǵan daýsy... qulaq jarǵandaı. Al sáýlesi álsireı bastaǵan shamdardyń jaryǵymen kómeskileý ıilip atylǵan burqaq sýy da doǵalana azaıyp barady. Bıik erneý qorshaǵan burqaqtyń bir qaptaly múldem beti jybyrlamaıdy, tynshý taýypty. Tek taýdan soqqan erke samal sý betin sál ǵana dir etkizip, jyldam júgirip ótken usaq tolqyn sý betin qozǵap, diril qaqtyryp oınaǵanyn údetken sıaqty.

«... Meniń elim, meniń elim,

Gúliń bolyp egilemin,

Jyryń bolyp tógelemin, elim,

Týǵan jerim meniń, Qazaqstanym!..»

Burqaq basynda oınap júrgen biróńkeı qaradomalaqtardyń barlyǵy bir sátke oıyndaryn doǵaryp, eńselerin kótere, qoldaryn júrek tusyna qoıdy da, erekshe bir rýh, balalyq asqaqtyqpen osynaý uly ándi sharyqtata jónelsin.

«...Keń eken jer degen,

Jerge dán shyqty ǵoı.

Namysyn bermegen,

Qazaǵym myqty ǵoı».

Myna kishkentaı balalardyń eshqaısysy ánshi emes, biraq eshbir ánshi osylardaı berilip, shyn júrekten án aıtyp kórgen joq eshqashan. Aıta da almaıdy... Aı sáýlesiniń astynda, túngi qalanyń aspanyn tilgen kishkentaı balalardyń daýysy sol kúni álgi alańda sábılerin oınatqan kisilerdiń júreginde máńgi jazylyp qalǵany kámil. Oys kezdeısoq konsertti kórgender, kýá bolńandar baqytty!..»

Budan keıingi eki-úsh paraq qaǵaz balalardyń — Sanattyń birneshe sóılem jazylǵan haty men Armannyń aıtqandary bolyp shyqty.

Kúıeýiniń kóńili birjola sýynyp, taǵdyrdyń salymyna kónsin degeni me, Zúbárjat barlyq jaı-japsardy áıelge, jesir kelinshekterge tán qatygez aıaýsyzdyqpen birin de qaldyrmaı jazǵan eken. Netken dáti berik, júregi tastan jaralǵandaı edi, Zúbárjat!? Qudaıym-aý, jolynan adasqan Juman beısharanyń kemshiligi, qateligi shashynan asar. Sóıtse de, bireýdi áý basta shyn súıgen adam onyń barlyq arman-qıaldaryn, boıyndaǵy jaqsy qasıetterin, sonymen qatar barsha kemshilikterin de qosa súıýge tıis emes pe? Olaı bolmasa, tirshiliktiń bar yzǵaryna tótep berýge jaraıtyn tózimdilik pen shydamdylyq qosa júrmeıtin mahabbattyń, berik emes súıispenshiliktiń nesi sán!? Kim bilsin, bári de áıel júreginiń qupıasy ǵoı. Biraq, biraq, sol názik kelinshekter kóńili qalsa qatal, qara tas bop ketetini qalaı? Sirá, dalalyq danagóı atalarymyz «Atyńa senbe — túgi bar, qatynyńa senbe E jigi bar dep tómen etekti ataýlydan bekerden-beker bezinbegen-aý. Ol azdaı «Buzylǵan qatyn buralqy ıtpen teń» dep jáne ústemelegen, á!? Qoı, oıbaı, osy jerden toqtaıyn, bulaı tereńdeı, jalǵastyra bersem óz kelinshegim tóbeme ystyq sý qaınatyp júrer...

Sanattyń haty

«Sabaǵym jaqsy, kóke, «Bári» «bes!» Ótkende mamanyń týǵan kúninde nege kelmediń, kóke?! Biz, Arman ekeýmiz seni ábden kúttik. Qaıta-qaıta tas jolǵa qaradyq. Jol sozylyp jatyr, al kókemiz joq.

Saǵyndym! Saǵyndym!.. Saǵyndym ǵoı men seni, kóke! Arman da ábden saǵyndy. Kelshi, tezirek! Kelshi, jaraı ma? Aınalaıyn, kóketaı, meni alyp ketshi qasyńa. Áketshi meni. Armandy da qosa ala ket.

Arman «men aıtaıynshy, kókeme men de aıtaıynshy» dep qyńqyldap otyr qasymda. «Qoı» desem qoımaıdy. Aıtsyn, ıá, kóke. Men oǵan ylǵı jazý úıretip júrmin, kókge hatty óziń jazatyn bol deımin. Úırengisi keledi, biraq túk te úırene almaıdy, túk úırene almaıdy. Bilmeımin, mıy joq pa óziniń. Oǵan endi mamam jazyp beredi ǵoı. Meniń qolym qatty sharshap, talyp ketti, kóke! Saǵyndym ǵoı, kóketaıym meniń!..»

Qudaıym-aý, osy sátte kóz aldyma kishkentaı Sanatymnyń buldyr beınesi keldi mańdaıyn jıyryp, qyzyl tilin bir jaǵyna shyǵara tolǵanyp hat jazyp otyrǵan. Názik saýsaqtary synyp keterdeı maıysyp, qarshadaı kúninde saǵynyshqa toly ystyq sálem joldaǵan Sanatym meniń!..

Júregim janǵa bata aýyrta syzdap, alystaǵy beıkúná sábıimniń sartap saǵynyshy ishi-baýyrymdy aıaýsyz órtep bara jatyr. Kór keýdeme aýa, bir jutym dem jeter emes. Tilinip túsken júregim ashshy tuzǵa aýnatqandaı ashıdy.

Ońashada talaı zar qaqtyryp, bebeýletken qınalys pen kókirekte shemen bop qatqan ashshy sherden yshqyna yńyrsyǵan daýsymnyń eriksiz shyǵyp ketkenin sezbeı de qaldym men zarlyq. Qulaqqa urǵandaı qaraly tar bólme góı-góı yńyrsýǵa, ashshy sherdiń amalsyz óksigine tolyp, kúńirenip ketken. Ulymnyń álsiz qoldarymen aıbaq-saıbaq etip jazǵan bir japyraq hatyn súıe berdim, ústi-ústine súıe berdim...

Men budan bylaı baýyr eti balalarymnyń jumsaq mańdaıy men tompaq betterinen eshqashan súıý jazbaǵan, tek osyndaı hattaryn ǵana baýyryma basyp ótetin beıbaqpyn. Olardy kóre almaıtyn, kórý mańdaıyma jazbaǵan músápirmin, men! O, Qudaı, qaı qylǵan qysastyǵyń, álsiz meni salǵan talqyń edi bul?!

Armannyń aıtqany

«Kóke, áneýkúni, anada deımin, bizdiń úıge bóten bir kisi keldi». (Osy tusta Zúbárjat tolqyp, senimsiz ekiudaı kúı keshken be, áıteýir marjandaı jazýlary qataryn buza aq paraqtyń syzyqtarynan buralańdaı shyǵyp, qısaıyp ketken kórindi. Degenmen, aqyryna deıin birin qaldyrmaı jazýǵa bel býǵany baıqalyp tur. Ári-sári kúıin jeńip, boıyndaǵy bar qataldyqty ýysyna jıǵany ańǵarylǵan. «O, áıelder, áıelder-aı, netken qatygez, aıaýsyz edińder, sender!?» Tipti tanymaıtyn kisi ózi. Ol bastyq shyǵar: dáý-dáý gúli bar qyzyl galstýk taǵyp alypty moınyna shikireıtip. Tipten, jaltyldaǵan altyn tisteri de bar. Aýzyn baqadaı ashyp, qarqyldap kúlgende kórdim: aýzy tola altyn eken. Mamam, Sanat, álgi kisi bárimiz sháı ishtik. Dáý dıplomatyn sart etkizip ashqan soń ishinen jaltyraq qaǵazǵa oralǵan bótelke sýyryp ap, ústeldiń ústine abaılap qoıdy da, mamam ekeýiniń ydysyna bólip quıdy. Ózinshe bolyp, «Senderge osy naǵyz bolady dep Sanat ekeýmizge lımonad quıyp berdi de, sosyn ornynan túrekelip: «Qymbatty da súıikti Zúbárjat (mamama qarap, altyn tisterin kórsetip kúldi yrjyńdap), seni týǵan kún toıyńmen shyn júrekten quttyqtaımyn! Úsh uıqtasam túsime kirmegende, oıda joqta seni jolyqtyrǵan jomart taǵdyryma myń da bir rahmet», — dedi syzylyp sóılep. Yzdıyp qalypty, krýtoı qusap. Sosyn ózi qolyndaǵy araǵyn iship saldy, mamam da kishkene kishti, tıtimdeı ǵana aýyz tıdi. Men eshteńe ishpeı qoıdym. Keregi joq onyń lımonadynyń maǵan. Eshkimniń de lımonady kerek emes. Sosyn álgi bóten adam taǵy da ornynan qaıtadan ushyp turyp: «Ishseńshi, Zúbárjat! Ótinemin, osyny ǵana taýysyp iship qoıshy», — dep jalyndy qaıta-qaıta. Mamamnyń qarsy bolyp bas shaıqaǵanyna qaraǵan da joq. Aıaǵynda ádemi qońyr topylıi, qyp-qyzyl náskıi bar eken. Ózinshe oryndyqqa shalqaıyp otyrǵanda kórdim ǵoı, men. Sanat tómen qarap, qozǵalmastan otyryp-otyryp, sosyn stakandaǵy toly lımonadyn álgi bóten kisiniń aıaǵyna ádeıilep tóge saldy. Meniń kúlkim keldi. Ol bolsa shalbarynyń balaǵyn qaqqylap: «Óı, ákeńniń aýzyn... Topas neme-aı, munyń ne seniń, ádeıilep tókkeniń qalaı?» dep qatty ashýlandy. Nege ekenin men bilmeımin ǵoı, biraq uıalǵanynan qyp-qyzyl bolyp ketken mamam Sanatty shapalaqpen betinen bir tartty. Aıamaı, sondaı qatty urdy. Sanat tipten oryndyqtan qulap qala jazdady deımin, kóke, sóıtse de ol myqty ǵoı, báribir jylaǵan joq. Úlken jigit bolǵan soń jylamady ǵoı. Túk jylamaı qoıdy, kóke. Úndegen de joq. Tek tómen qaraǵan kúıi eki kózinen domalaq-domalaq jas toqtamaı aǵa berdi, aǵa berdi. Al meniń jylaǵym kelip ketti, kóke! Sosyn úıdegi gazdyń túbine baryp, bar daýsymmen baqyryp-baqyryp jyladym, kóke! Sosyn álgi adam ashýlanyp ketip qaldy úıden. Ol ketken soń mamam Sanat ekeýmizdi baýyryna qatty qysyp alyp, óksip-óksip jylady, kóke. «Kinásiz balalaryma da qolym tıdieaý, aqyry» dep daýys sap jylady, kóke! «Qulynym, keshirshi, keshirińdershi men saldaqyny!» dep jylady, kóke, moınymyzdan tas qyp qushaqtap. Men de qosylyp taǵy da toqtamaı jyladym. Al ózimizdiń Sanat bárimizden myqty eken, esh jylaǵan joq, túk úndemedi de, tek úńireıip ketken kózderinen domalaq-domalaq jas aǵa berdi, aǵa berdi...

Keıin mamam bizge keń etip tósek salyp berdi. Ózi de tósegine syrt kıimimen jatty, kóke. Biraq túk uıyqtaǵan joq-aý deımin. Tek kórpesin búrkenip alyp, jylaı berdi, jylaı berdi. Sanat ta kórpeni basyna búrkenip, óksip-óksip jatty. Bir túrli qatty qorqyp, zárem qalmaı ketti, kóke, sosyn onyń moınynan qushaqtap, qatty-e qushaqtap jattym. Meniń de kózimnen jas óz-ózinen toqtamaı aǵa berdi, aǵa berdi, tipti, máıkimniń bári shylqyldaǵan sý bolyp qapty, kóke! Bilmeımin, adamnyń kóz jasy taýsylmaıdy eken ǵoı, kele beredi toqtamaı, kele beredi.

Týǵan kún toıynda óstip jylaı bere me, kóke? Sen birge bolǵanda biz búıtip jylamaýshy edik qoı, ıá. Qýanyp, bárimiz shattanatyn edik, magnıtofonǵa qosylyp bıleıtinbiz. Mamam ekeýiń qosylyp án aıtatyn edińder. Sen bárimizge áıbat taqpaq oqyp berýshi ediń. Al búgin biz nege jylaı berdik, a?! Mamamnyń týǵan kúnine nege kelmediń, kóke, nege ǵana kelmediń?

Biz seni saǵyndyq, kóke... Sanat ekeýmiz de júdá qatty saǵyndyq. Kútip júrmiz, ylǵı kútip júrmiz óziń keledi dep. Sen bizge qashan kelesiń, kóke!? Jaı ǵana hat keledi, tek hat keledi, al óziń joqsyń. Sanat ekeýmiz kelgen hattardyń bárin muqıattap jınap júrmiz. Bireýin de jyrtqan joqpyz, dalaǵa da tastaǵan emespiz. Bári de Sanattyń tóseginiń astyna tyǵýly jatyr. Eshkimge de bermeımiz ol hattardy. Mamam seni alysta-a júr deıdi. Bastyqtary óte qatal, ashýly, bizge jibermeıdi deıdi. Al Sanat oǵan senbeı júr, kóke. Jaqsylyp, ábden jalynyp suransań jiberetin shyǵar, ıá, kóke! Osy hatymyzdy alǵan soń suranshy bastyǵyńyzdan. Sanat pen Arman alysta saǵynyp júr eken dep aıtshy oǵan. Qalaǵa qaıtqysy keledi eken deshi. Men qazir saǵyzdyń kóp-kóp fantıgin jınap júrmin, ádemi fantıkter. Kórshilerdiń balalaryna da fantıkterińdi tastamańdar, maǵan ákep berińder dedim, kóke. Solarymnyń bárin bastyǵyńyzǵa bereıin. Tek ózińdi bizge bir ret jibersinshi. Kelshi, kóketaıym meniń, tez-tez kelshi...»

Ýmajdalǵan jastyǵymdy únsiz qushaqtap, uzaq jattym. Zil tartqan basymdy kótergim kelmeıdi.

Tamaǵym ýdaı ashysyn. Al alaǵaı da bulaǵaı keýdem de zapyranǵa, ashshy óksikke toly. Tamaǵyma ottaı ystyq túıin tirelip, jutyna da alar emespin. «Bárine de men, tek qana ózim kinálimin. Ol aýyr kúnámdi endi eshteńemen de jýyp ketire almaımyn. Keshirińder meni, keshe górińder, qos qulynshaǵym! Men úshin myna ómirde, jalǵan dúnıede ne mán-maǵyna qaldy? Budan bylaıǵy bos, qý medıen aıdaladaǵy jalǵyz aǵashtaı, butaqsyz daraq syndy ıtshilegen tirshiliktiń ne qajeti bar?.. Men kimge kerekpin, sender bolmasańdar, qulyndarym!?»

Doly minez, shaıpaý áıeldeı basymdy qos qolymmen aıamaı toqpaqtap, ýystap shashymdy juldym. Ishtegi órt, qorlanǵanymdy bilgennen týǵan ashshy ókinish, daýysy joq qyzǵanysh, júrektegi qandy jara jazylmaıdy endi. Abaısyzda kúshála jegen qańǵybas ıtteı ulyp, qystyǵyp jyladym aǵyl-tegil. Eshteńe de kómekteser, zildeı sher-shemenim seıiler emes. Kúıgen kókirektegi zahar-zapyrandy qaıtip basarmyn, eı, qatygez taǵdyr!? Júregim kúıgen terideı qap-qara jıdip, kúl bop jandy, bir shókim kúl ǵana qaldy keýdemde. Júregi qaıǵy-qasiretten janyp ketken badbaqyt pendeler jer basyp qalaı júrmekshi, eı, Jaratqan?! Eı, sonshalyq qatygez, aıaýshylyqty bilmeıtin Qudaı, yshqynǵan, sorǵa tunǵan daýsym kereń qulaǵyńa jetti me, jetpedi me?! Aıtshy maǵan sony...

Ine jutqandaı ilmıip, ornymnan áreń sozalańdap túregeldim de, kópten jınalmaı, ybyrsyp jatqan aýyzǵy bólmege bettedim táltirekteı basyp. Qalt-qult ete súıretilip júrgenim bolmasa, edendi seziner emespin. Iship taýysqan sharap bótelkeleri pyrdaı bop sýlap jatyr ár jerde. Aıaǵym tıip ketse dóńgeleı jónelip, bir-birine soǵylady shyldyrlap. Talaıdan jeldetilip, tazartylmaǵan bólmede araqtyń, kúlimsi temeki, men ashshy terdiń qolańsa ıisi tunyp qalǵan. Jırene loqsydym. Sońǵy aqtyq sheshimimnen meni endi eshkim de, eshteńe de qaıtara almaıdy. Sheshimimdi ózgertpeımin. Qaıtýǵa qaqym joq.

Eń sońǵy aýyr ári abzal boryshymdy adal atqarýǵa tıispin ǵoı. Balalarynyń aldyndaǵy paryzyn adal, meılinshe jaýapkershilikpen atqara bilmegen paqyr óziniń ádil ári qatal arynyń aldyndaǵy qasıetti boryshyn aqtyq ret jáne oryndy atqarýdan qashpaýǵa tıis!.. Iá-ıá, tabanynyń búri joq, namysy qorlanǵan jandar ózgelerdiń kózine kúıik, ósip kele jatqan esh kinásiz balalarynyń betine qaraly tańba bolyp basylmaǵany, qasıetti jerdiń betin taptalmaǵany durys. Jaryq dúnıe, jer betinen óz ornyn tappaǵan beıshara tezdetip baqılyq dúnıemen qaýyshqany jón.

Toqta, qos qulynshaǵym, meniń qos qanatym she?! Ózgelerdiń bári bul kúni bezinse de, olar, meni janyndaı jaqsy kóretin qos qulynym qımaıdy ǵoı. Toqtashy, qalaı bolǵanda da men olardy bir kórýim, aqtyq ret mańdaılary men betterinen súıýim kerek qoı... Aıalda, Juman! Aýyr boryshyńdy atqarýdy sál keıinge shegerýge tıissiń. Ólimnen, ár adamǵa erteli-kesh keletin aqıqat ajaldan qashqanym emes, meıli, aıaýsyz ólim kele bersin, kidirmeı esigimdi qaqsyn, biraq sońǵy ret Sanat pen Armandy kóoýge tıispin. Sosyn ... sosynǵysyn kóre jatarmyn taǵy da. Biraq, qalaıda olardy bir ret kórýim kerek.

Alys kókjıek eleń-alańdaǵy jumsaq, názik sáýleni qushty. Shyǵystan tań qulanıektenip, aspan men jerdiń astasqan shebinde bozalań birtindep qoıýlanyp keledi. Aınala áldebir jumsaq nur, tańǵy sáýleniń boıaýymen áste-áste aıqyndana kórinip, túni boıy dúnıeni tumshalaǵan qapas qarańǵylyq aqyryndap seıilip bara jatqan ǵajaıyp sát. Qarakóleńke ataýly kún batysqa qaraı eleýsiz ǵana syrylyp, túnniń etegi túrilip kele jatyr. Tek bıik aǵashtardyń túbinde qoıý kóleńke uılyǵysyp, tal-terekterdiń bujyr dińderi qarań-qurań kóringenmen, aǵashtardyń áli tańǵy samal yrqyna berilip, sapyrylysqan qozǵalysqa túse qoımaǵan, qımylsyz ǵana qalqyǵan bulttarǵa qaraı sozylǵan bıik usharlyǵy tań nuryna malynyp, ashyq jasyl túspen menmundalaı bastasyn.

Oń jaq qaptalda dóńgelenip qalyp bara jatqan tegistik te alyp keýdesin kere keń tynystap, tańǵy jaryqpen sheksizdene túsken sekildengen.

Tań atyp keledi! Meniń alys jolǵa attanǵandaǵy alǵashqy tańym! Zúbárjattyń aýlynda meni ne kútip tur, olar... ásirese, balalarym qalaı qarsy almaq?! Tipti, olar meniń osylaı oıda-joqta kele jatqanymdy bilmeıdi de ǵoı... Úsh uıqtasa tústerine kire qoımas. E-e, Zúbárjattyń úı-ishindegiler meni kisimisiń dese jaqsy-aý. Qaıda-an, kisi óltirgen qaraqshyny, aýyr qylmyskerdi kórgennen ári shoshynar. Tomsyraıar! Qazaq belgili ǵoı, keshegi syılap, quraq ushqan adamyn bir aınalymnan soń-aq eti mújilgen súıekteı kúresinge laqtyrýǵa qumbyl. Ehe-he, bara kóremin de... Bile bilse, men olarǵa emes, balalaryma kerekpin, solardy kórýge kele jatyrmyn. Al qalǵan qaraqurym adamdardyń maǵan, meniń ómirime esh qatysy joq. Zúbárjat ekeýmizdiń taǵdyrymzǵa muryn tyqqysy, aramyzǵa túskisi keletinder... meıli, qudaıym aldarynan jarylqasyn, adasqannyń aldy — jón, arty — soqpaq!

Qapas qalanyń sasyq aýasy, qatal, qytymyr minezi men ádetteri ábden eńsemdi ezip, ózim de erikti tutqynǵa aınalyp ketkenimdi endi ǵana sezinip kele jatqandaımyn. Jaldap alǵan jeńil mashına alys ońtústiktegi qalany bekte alyp, jer tanabyn qýyra túsken saıyn boıym jeńildenip, ishteı rýhtana tústim. Keýdemdi áldeqandaı jeńildik, sergektik áldılep, qaýmalaǵan sansyz aýyr oılardan aryla da bastaǵan sekildimin. Áıteýir, boıym buǵan deıin bolyp kórmegendeı qýnaq. Ǵalamda osynaý shetsiz-sheksiz, qıyryna kóz jetkizbeıtin saıyn erkindikke toly keńistik jáne kókiregi muń men nalaǵa toly beıshara pende — men ǵana barmyn. Biraq, osynaý ulan-ǵaıyr dala talaıdan beri daýasyz dertke shaldyqqan ishteı arpalys, qınalystar men ókinishterden aryla almaı júrgen balapanyn — ózimdi emdep jazaryna nyq senemin. Uly Daladan asqan emshi joq álemde! Jan jarasyn jazatyn jalǵyz sol ǵana.

Tańǵy shýaq kóńilimdi sergitip, boıymdy osyǵan deıin bolyp kórmegen, bolsa men kópten beri jadymnan shyǵaryp, birjola umytqan ǵajaıyp erkindik, úlpildek jeńildik bıledi. Umyt bola bastaǵan, talaıdan beri yńyldap aıtyp kórmegen tamasha ánniń áýeni keldi qulaǵyma. Sol áýenge qosylyp, álgi ándi shyrqaǵym keldi-aı... Kenet dál qarsy aldymyzdan, oń jaq qaptalǵa taıaý tustaǵy qalyń buta túbinen eki kishkentaı qus — boztorǵaılar ma, álde, butany panalap jatqan qos buldyryq pa, aspanǵa atylyp, birtindep bıikke zymyrap ushty. Sirá, basqa qus sekildi, áıtpese, boztorǵaı birden shyrqaý kókke umtylyp, ásem ánin shyrqaǵan qalpynda túpsiz aspanda qara noqattaı ilinip qalar edi, buldyryq bosa bolmasa, belgili, olar bulaısha birli-jarym emes, kóbine toptanyp ushady.

— Qustan uıqysynan oıanyp jatyr, — dedi sol jaǵymdaǵy mosqal júrgizýshi túni boıy bir sát myzǵymaǵandyqtan qyzaryńqyrap ketken kózderin álgi qustardan aıyrmaǵan qalpy báseń daýyspen. — Taǵy bir tań atty!

— Iá, ómirdiń buljymaıtyn zańy solaı, — dedim men de qustardyń sońynan úzdige úńilip. — tań toqtaýsyz atady. Bireýler ár tańnyń atýyn asyǵa tosady, bireýler... máńgi tań atpasa ekne dep tileıdi.

— Onyńyz ras. Biraq Allanyń buljymaıtyn etip jazǵan zańyna eshkim qarsy tura almaıdy. Shyǵar kúndi toqtatý múmkin emes! Aıtqandaı, án salǵyńyz kelse... qysylmaı aıta berińiz.

— Nege, men nege án salýym kerek? — Júrgizýshiniń betine tańdana qaradym. Sabyrly kisi selt etken joq, tek sál ǵana únsiz jymıyp, jolǵa qaraı ıek qaqty da:

— Ásheıin aıtqanym ǵoı. Talaı jolaýshym osyndaı ádemi tańda án salǵandaryna úırenip ketippin. Ras aıtsam, atqan tańnyń kókjıegine kóz jetkizbeıtin dalanyń biz bilmeıtin bir qudireti bar ma, áıteýir, dáp osyndaı shaqta kóbisi án salady. Alǵashqy kezde tosyrqap, birtúrli yńǵaısyzdanyp júretinmin. Bireýdiń asa qupıasyn bilip qoıǵandaı kúı keshetinmin. Qazir úırenip alyppyn. Ózim de osyndaı ádemi tańdy, shyqqan kúndi ánmen qarsy alǵym keledi, — dep aqyryn kúlimsiredi. Qyzarańqy qoı kózderiniń qıyǵyna jylt úıirilip, meıirimge tunǵan sıaqtandy. — Aqymaqtyq qoı ásheıin!..

— Nege?! Qaıta bul ǵajaıyp jaıt eken. Tipten siz tym ańǵarympaz kórinesiz, — dedim alaýlaǵan júzimdi sál ǵana ashyq turǵan terezege qaraı buryp. — Álginde meniń de bir án aıtqym kelgen edi qaradan-qarap. Biraq... álgi qustar oıymdy bólip ketti emes pe!?

— Báse, ishteı sál yńyldaı bastaǵan sekildi kórinip edińiz. Shirkin, án aıta bilý de ǵajaıyp óner-aý! Joq, qazirgi zamandaǵy jartylaı jalańash qyzdardyń sahnada eki ıyǵyn julyp jep, julqynyp turyp aıtatyn báldý-báldýin aıtyp otyrǵanym joq... Naǵyz ánshini, umytylmaıtyn naǵyz ánderdi aıtamyn.

— Men án aıta almaımyn, — dedim qabaǵymdy sál shytynyp. — tek esimde úzik-úzik áýender saqtalypty... Keıde solardy ishteı yńyldaıtynym bar. Biraq, ómirimde daýystap án salmappyn, al án aıtqan kisilerdi tyńdaǵandy jaqsy kóremin. Ony jasyrmaımyn.

— Á-á, jeńil qutyldyńyz, á! — dep kúldi júrgizýshi basyn shaıqap. — Op-ońaı jaltaryp kettińiz. Men de ... tyńdaǵanym bolmasa... tek osy kúni bir áýen qulaǵymnyń túbinde yzyńdap turyp alatyn boldy. Baıaǵyda-a... bala kúnimizde aıtqan jarapazan ylǵı esime túsedi.

— mássaǵan, siz jarapazandy bilesiz be? Ótinemin, aıtyńyzshy, aǵasy! Jarapazandy úzik-úzik kúıde ara-tura úlken kisilerden estıtinmin. Biz bala bolǵanda jarapazan aıtý umytyla bastaǵan edi ǵoı. Al tolyq nusqasyn eshqashan tyńdap kórmeppin.

— Kári shal qutyrypty dep kúlip júrmeısiń be? Jasyń kishi ǵoı, «senge kóshkenimdi aıyp etpe.

— Jo-joq, ol ne degenińiz? «Siz-biz» dep syzylǵannan sol durys bolady. Shyn aıtamyn, kúlmeımin. Aqyl-esi durys adam jaqsylyq tileıtin jarapazanǵa kúlmeıtin shyǵar? Kúlmeýge tıis. Al men nege kúlmekpin?!

— Jaraıdy, aıtsam aıtyp kóreıinshi. Qaıta, osyndaı mináıi sebeppen tolyqtaı esime túsirip te alarmyn. Tek sen kúlme, jaraı ma?

Men únsiz basymdy ızedim keliskenimdi bildirip. «Ihim» dep tamaǵyn qaıta-qaıta kenep alǵan júrgizýshi kenet qulaqqa jaǵymsyzdaý qyryldaq únmen tosyn ánge bassyn...

«...Aıtamyn jarapazan jónińizge,

Baılaı ber parsha oramal belimizge.

Baılasań parsha oramal belimizge,

Baramyz maqtaı-maqtaı elimizge

Aha-aý,

Orazań qabyl bolsyn, ustaǵan jan,

Mekkede, Mádınede turady azan.»

... Júrgizýshi qyryldaǵan daýsynan ózi de yńǵaısyzdanyp, shoshydy ma, bir páste baıaý yńylǵa kóshsin. Qazaq ániniń ǵajaıyptyǵy osy bir jumsaq ári júrekke jyly yńylda. San ǵasyrdan bizge ózgermeı jetken osynaý yńylda alys jolǵa mingen attyń tuıaq dybysy, jelmen syńsyǵan shıdiń muńly úni, sheksiz-shetsiz dalany kezgen samaldyń lebi tunyp turǵan sıaqty. Sondyqtan júrekke jaqyn, sondyqtan ishi pyssa yńyldaıdy bul qazaq.

«...Mingeni paıǵambardyń aq atan-dy,

Ár úıde mundaı tursań, tań atady.

Bul úıdiń uly qaıda, qyzy qaıda?

Kempir-shal yńyranyp kóp jatady.

Aha-oý,

Muhammed aıtty degen jarapazan,

Mekkede, Mádınede turady azan.

Il-la-loý, ázir mazan, saıra mazan,

Muhammed aıtty degen jarapazan».

Iyǵynan aýyr júk túskendeı tańǵy tosyn ánin tereń kúrsinispen aıaqtaǵan mosqal júrgizýshi sál qyzarabórtken júzin maǵan aqyryn buryp:

— Qalaı, inishek, baryldaǵan daýysym qulaǵyńa jaqpady-aý deımin, — dep yńǵaısyzdana jymıdy. Oń qolymen jelkesin qasyp: — Keıde masaıǵanda osylaı án aıtqym kelip ketedi emes pe? Sonda úıdegi jeńgeń shyr-pyr bolyp: «Aınalaıyn, aǵataı, ómir boıy bar jıǵan-tergenimdi suraǵanyńnyń bárin bereıin, tek budan bylaı án sala kórmeshi», — dep jalynatyny bar. Sondaıda ózin baqytsyz sezinetinin qaıtersiń?! Endi qaıteıin, ánshi qylyp týmaǵan áke-shesheme ókpeleımin be?

— Iá, jeńgeıdiń aıtqany jón, ánshi emes ekensiz. Oǵan esh kúmin joq. Áıtse de ánshi emester de ómirde baqytty ómir súredi ǵoı. Shynaıy mahabbattyń ózi de baqyt emes pe?!

— Onyń ras, inishek! Biraq esh mahabbat máńgilik baqyt syılamaıdy, tek oǵan degen senimdilikti myqtap bekitedi. Menińshe, baqyt degenińniń ózi adamnyń solaısha sezinýi ǵana, áıtpese, syrttaı adamdardyń tirshiliginde bir-birinen aıyrmashylyq múldem az. Bári de uıyqtaıdy, tamaq ishedi, qýanady, muńaıady...

— Fılosof ekensiz, aǵasy!

— Á-á, adam alys jolda kóp júrgen saıyn túrli oılarǵa jıi beriledi. Ártúrli jaǵdaı, qıly taǵdyrlarǵa únemi kýá bolady eken. Solardan ózimshe oı túıgenim, jasaǵan qorytyndym ǵoı.

Shyǵystan qyzaryp kóterilgen kúnniń bir pushpaǵy aqyryn qyltıdy da, dúnıe jarqyn sáýlege malynyp sala berdi. Saıyn dala altyn japqandaı tipten qulpyryp, tańǵy taza aýada altyn untaqtar qalyqtaǵan sıaqty. Sol sát sol qaptaldan qalyń toǵaı kózge shalynyp, zýyldaǵan jeńil mashına soǵan jaqyndaı túsken saıyn aýany jıdeniń hosh ıisi jaılap bara jatty. Kólik salonynda qyzǵan maı, rezınanyń jaǵymsyzdaý ıisi aqyryndap sezilip turǵan edi, jıde toǵaıy qaptaldasa túsken saıyn altyn sáýle astynda altyn tústes sarǵysh maıda gúl shashqan jıdeler qalyńdaı beredi de, álgi jupar tanaýdy jaryp jibere jazdasyn-aı. Ár-ár tustan omartalar kórinedi shaǵyn ásem úıler sıaqtanyp.

Hosh ıiske eltidim be, kózimdi eriksiz jumyp, osynaý jupardy qushyrlana, asqan qumarlyqpen ústin-ústin juttym. Tanaýdy kernegen ádemi ıis boıymdaǵy jeńildik sergektikti odan ármen údetip, kóńilime qanat bitkendeı jeńildene tústim.

— Pah! — dedi júrgizýshi de tamsanyp. — Qaıran jıdeniń jupar ıisin-oı« Eshteńemen shatastyra almaısyń ǵoı, muny. Bir qaraǵanda kózge súreńsiz, arbıǵan kóriksiz aǵashtardyń osyndaı ǵajap ıisi bolady degenge kim senedi!?

— Jıde gúldegende qulpyryp ketedi, á! — dedim men de qýanysh sezimimdi jasyra almaı. — Dúnıede sulýlyq ataýlynyń formasy múldem kóp eken ǵoı. Jıde keshteý gúl shashqanmen, ol gúldegende odan asqan sulý aǵash bolmaıtyn sıaqty.

— Bala kúnimizde aýyldyń irgesinde qalyń jıde toǵaıy ósetin. Ol kezde adam az ba, álde adamdardyń boıyndaǵy toıymsyzdyq az ba, áıteýir odan eshkim orynsyz otyn shaýyp, balta siltemeıtin, — dedi mosqal júrgizýshi áldenege qamyǵa kóńili pás tartyp. — Qazir sonyń jurnaǵy ǵana qaldy. Bárin jurt tý-talaqaı shaýyp, otqa jaqty. Eshkimdi de kinálaǵym kelmeıdi, jurt qaıtsin, otyn joq, gazy da joq, kúndiz-túni toqtaýsyz kelip turǵan. Qysta sýyqtan qatyp ólmeıdi ǵoı endi.

— Barlyq jerde solaı. Adamdar sharasyzdyqtan qalaı da aman qalýdyń qoldan kelgen amalyn isteýge májbúr. Myń kúngi jumaqtan, bir kúngi jaryq dúnıeni artyq sanaıtyn pende baıǵustyń qoldan keleri sol ǵana.

— Iá, men de sony aıtyp otyrmyn. Aıtaıyn degenim, osyndaı jıde gúldegende úlken kisiler bizderdi, maıda balalardy álgi toǵaıǵa attap bastyrmaıtyn.

«Jıde gúli adamdy aqyryn mas qylyp, esinen tandyrady, arasynda uıqtap qalǵan kisi sol ornynda til tartpaı ketedi», — dep qorqytýshy edi. Osy kúni ylǵı oılaımyn, sol shynymen ras pa eken?! Buryn-sońdy solaı ólgende bolyp pa eken?

— Kim bilipti, bolsa bolar. Bálkim, gúldegen aǵashtardy syndyra bermesin dep aıtatyn shyǵar!.. Qalaı degenmen bul dúnıe jaralǵaly beri bizdiń qazaqtarmen birge jasasyp kele jatyr ǵoı Áýlıe dep, qasıetti aǵash dep sanaıtyny da sondyqtan shyǵar... Onyń ústine jıdeniń qasıetti qurmamen de qudandalyǵy bar ǵoı.

— Ol qandaı qudandalyq? Túsinbedim, inishek.

— E, azdap uqsaıtyndyqtaryn aıtamyn. Túptep kelgende qurma degenińiz arab jeriniń, oazısteriniń osyǵan uqsas jıdesi ǵoı.

— Á-á!..

Zúbárjattyń aýyly men sońǵy kórgendegimnen etegi qýsyrylyp, ábden surqy qashypty. Qazir de kent atalǵanmen biratola júnjip, azyp-tozǵanyn jasyra almastan búrisip jatyr. Kútim kórmegen qorash, syrtqy sylaǵy shubarlanyp túsken tamdardy jaılaǵan joqshylyq pen jetimsizdik jan-jaqtan antalaıdy qazir. Irgeleri sógilip, tereń jaryqtardan úreı syǵalasa, bir kezdergi bıik qabyrǵalary bir jaǵyna qaraı qısaıǵan ıesiz úılerdiń áıneksiz terezelerine qorqynyshty, yzǵarly kóleńke uıyǵan. Mańaılarynda beıseýet qybyrlaǵan jan joq. Kún kóris qamymen beti aýǵan jaqqa amalsyz kóship ketkenderdiń burynǵy quthanalary da ómirdiń jalǵan, adam armanynyń aldamshy ekenin eriksiz eske salǵandaı. Áıtpese, osy úılerde turǵan jandar kezinde bolashaqqa talaı ádemi jospar quryp, talaı ret maqsat-murattary týraly jaqyn adamdarymen syr bólisken shyǵar-aý. Endi qulaqqa urǵandaı jym-jyrttyq pen úreıli únsizdikti tamdardyń moryp, mújilgen dýalyna, bir kezderi hosh ıisti tútin burqyraǵan peshterdiń jartylaı qulaǵan murjasyna áredik-áredik qonaqtap, uzyn aıdarlaryn jelpýishteı ashyp-jaýyp suńqyldaǵan asasyq kókekterdiń muńly daýystary ǵana buzýda. Egesiz qalǵan úılerdiń kóbi ańǵal-sańǵal esik-terezelerinen erkin kirip-shyqqan jas tólder, qaryndary shermıgen jetim buzaýlar ǵana kóleńkeleıtin orynǵa aınalǵan. Qazaqtyń tileýi jaman qus deıtini ras, osyndaı qaıǵyly úılerge sasyq kókek qumar qashannan.

Buryn talaı kórgen aýlym ǵoı, biraq men sońǵy kórgennen bergi az ǵana jyldar ishinde osynshalyq surqy qashyp, beıshara kúıge túskeni júregimdi eriksiz syzdatsyn. Túgin tartsań máıegi shyqqan tústiktiń qutty jerine ornalasqan aýyldardyń kóbi de osyndaı shermende kúıde. Jeri sonshalyq baı ólkeniń tý-talaqaıy shyǵyp, tozǵanyn kórýden asqan azap joq. Osynyń bárine kim kináli? Ýaqyt pa, qalyptasqan qaǵıdalar, máńgi buzylmaıtyn sıaqty kórinetin erejeler men ustanymdardyń taban asty tas-talqany shyqqan zamana ma, ony eshkim dóp basyp aıtyp bere almaıtyn sıaqty. Áıteýir, el-jurttyń kópshiligi osynaý eleń-alańda birjola abdyrap, qaıda bararlaryn, ne isteý kerek ekendigin paıymdaýǵa múmkindigi taýsylyp, shyǵar jol tuıyqqa tirelgen. Basar taý, babar jeri joq sıaqty. Endi aýyldy beıshara kúıden qutqaratyn eshkim de joq.

Baqyt qasıetti oshaq bolsa senimdilik pen shydamdylyq, úmit sonyń úsh taǵany, berik tuǵyry, eń ókinishtisi sol, basynan baqyt beımezgil ýaqta úrkip ushqan mynaý beıshara aýylda tózim men shydamdylyq shekten asarlyq bolǵanmen, erteńgi kúnge tıtteı úmit joq, senimdilikten birjola aırylǵan. Syry da, syny da ketken aýyldarym-aı, seniń jaıyńa jany ashyp, qamqor bolar kim bar endi myna jalǵanda?! Al jer betinde úmitsiz ómir súrýden asqan qasiret joq, tirlikten kóńili qalǵandar paqyrlar aıtsa, tipten múmkin emes. E-eı, beıshara, beıamal qazaqtyń qońyr aýyldary —aı, zamannyń tálkegine, asa qıyn synaǵyna Sizder de, qazir qamyǵyp, qusadan qabyrǵamnyń kóbesi sógilip júrgen ózim de tóze almadyq. Keregemiz qırap, shańyraǵymyz ortamyzǵa tústi-aý. Biraq, men de áli azdap bolsa da úmit bar, o-o, Zúbárjat balalardy ertip, kúlimsirep úıge qaıtyp kelse... ómirimdi qaıtadan, ótkenniń bárin birjola óshirip, taza aq paraqtan qaıta bastar edim-aý. Osyǵan deıin ketken qateligimniń bárin jónder em. Tek... tek, olar týǵan otan, qaraormandaryna qaıtyp kelse eken!..

Eı, aýyl, Sizde sondaı úmit bar ma!? Atar tań, aldaǵy kúnderden qandaı úmit, qandaı jaqsylyq kútesiz, Siz?! Úndemeısiz, á, óıtkeni aldan kúterińiz qaratúnek ýaqyt, jylt eter sáýle ushqyny baıqalmaıtyn qıyn kúnder. Bir qulaǵan, qıraǵan nárseniń qaıta qalpyna kelýi ... o-o, óte qıyn!

... Burynǵy ásem kenttiń ortasynda japa-jalǵyz sostıyp turyp, aýyr oılardyń tuńǵıyǵyna eriksiz súńgigenimdi sezbeı de qalǵandaımyn. Mynaý aýa, keńistiktiń ózinde qaıǵy-muń qalyqtap júrgendeı, qapas qushaǵyna shym batyrǵany. Qaıda barsam da sher men nala qyr sońymnan bir eli qalmaı, ókshemdi basa óńmendep qýalaıtyn sekildi. Kenet... erkimnen tys selt etip, eńsemdi túzep aldym. Qudaıym-aý, bul rasymen sol ma?!

Syrty talǵamsyz álemishtengen, dańǵaradaı dúkenniń aldyna asyǵa basyp jaqyndaǵan jas áıel, sylańdaǵan symbatty kelinshek shynymen-aq Zúbárjat pa!? Meniń súıgen áıelim... Shynymen biz qoshtasqan ýaqyttan beri osynshalyq ózgergen be?

Jat baýyr tartyp, birtindep umyta bastaǵan bolarmyn men de, áıteýir tap basyp jyǵa tanı almaı, ári-sári kúıge túskenmin. Bir oıym «sol» deıdi, jylt ete tsúken kerbaq bir oıym: «Kele salǵan bette onymen ushyrasa ketý múmkin be? Kezdeısoqtyq deseń de, tym-tym senimsiz jaıt. Joq, kóńilińmen óshe bastaǵan beınesin basqa bireýmen, bóten áldekimmen shatastyryp tursyń. Kóp kútken arman etken sátińdi ushqyr qıalyńmen tym jyldamdatqyń keledi...» dep at-tonyn ala qashýda.

Aqyryndap álgi dúkenge qaraı jaqyndadym. Áý bastan-aq balalaryma azdy-kópti bazarlyq ala barýdy juptap qoıǵanmyn. Endi kidirýdiń qajeti joq. Shań tutqan shynyly esiktiń salpynshaq qońyraýlaryn shyldyr etkizip ashyp, tabaldyryqtan ishke attaǵanymda, sóre túbinde turǵan eki mosqal satýshy áıel júzime ańtaryla qarady.

Al ar jaqtaǵy kishkene túkpirden — Zúbárjat, joǵarylap óte berseıshi... Oıpyr-aı, osy bólmege alǵash attap basqandaı, ylǵı sostıa qalatynyń-aı, — degen erkektiń máımóńke ári qumarlyqqa toly sál qarlyǵyńqy daýysy estilgen.

Kóz aldymda keń dúnıe, satýshy eki áıel, ony-muny zattar tizilgen sóreler shyrq úıirilip aınalyp bara jatty...

Sanattyń haty

«Ó-ó, kóke, bir Armannan aıryldyq qoı, kóke! Endi ol bizge joq! Sizdi sonsha saǵynyp, saǵynǵan sózderin maǵan ǵana sybyrlap aıtýmen ótti. Bilmeımin, biz — siz de, men de, mamam da Qudaıǵa ne jazdyq?! Men kúnde jylap júrmin, jylap júrmin, biraq ol endi qaıtyp kelmeıdi bizge. Úlken kisiler solaı dep jubatady ylǵı. Mamam da burynǵydan kóp jylaıtyn bop aldy. Qarańǵy túnderde meni qushaqtap, baýyryna basyp jatyp jylaı beredi, jylaı beredi. Sosyn men de qosylyp eńireımin!

Kóke, bul hatty jasyrynyp jazyp júrmin. Eshkimge kórsetpeı, kúnde az-azdan jazamyn. Áıtpese, úlkender tartyp alady bul hatty. Saǵan... Sizge Armannyń sýǵa ketip ólgenin estirtpeımiz dep júr bári. Barlyǵy da sizdi jek kóredi. Nege ekenin bilmeımin, áıteýir siz týraly eshteńe aıtqylary kelmeıdi. Ásirese, mamam!

Kóke, anada aýylǵa jaman ósek taraǵan. Siz osynda, ortalyqqa jasyryn kelipsiz ǵoı. Sosyn...bizge, Arman ekeýmizge kelmeı keri qaıtyp ketipsiz. Eshqaıda soqpapsyz.

Kóke, ol ótirik qoı. Aıtyńyzshy, kóke, ol naǵyz ótirik emes pe?! Siz aýylǵa jekten bolsańyz, mindetti túrde maǵan, Armanǵa keler edińiz ǵoı. Eshteńege, bulardyń jek kórgeni, unatpaǵanyna qaramaıtyn edińiz, á?! Óıtkeni, biz bulardyń emes, sizdiń balalaryńyzbyz ǵoı. Bizdiń aramyzǵa eshkim tura almaıdy emes pe!? Biz sizdi uzaq kúttik, endi men ózim kútetin bolamyn, kóke!

Kóke, siz aýylǵa kele alǵan joqsyz, kele almaı júrsiz ǵoı, ıá. Arman da sizdiń kelgenińizge, bizdi kórmeı ketkenińizge esh sengen joq. Ol sizdi, aınalaıyn kókemizdi ylǵı kútýmen júrdi. Mundaǵylardyń eshqaısysyna erkelep kúlgen, olarmen tıtteı oınaǵan emes eshqashan. Bári ony «qasqyrdyń bóltirigi» deıtin. Tipti, kórshilerdiń barlyq balasy Armannan úreıleri ushatyn, kóke! Ol: «Báribir Almatyǵa, kókemniń qasyna ketemin», — dep jıi aıtatn maǵan.

Sýǵa ketip ólgen kúni de maǵan Almatyǵa qashyp ketkeli júrgenin qupıalap aıtty. Bir taba nandy qoradaǵy shóptiń arasyna tyǵyp qoıypty. Sony kórsetti. «Jolda qarnym ashsa, kerek bolady» degen. Men oǵan sengen joqpyn. Óıtkeni, ol áli kishkentaı edi ǵoı. Bıyl kúzde ǵana birinshi synypqa barýǵa tıis bolatyn.

Kóke, hatymdy ylǵı tyǵylyp jazyp júrgennen keıin túk aıaqtaı almaı qoıdym. Bastap jazǵanyma bir aptadan asty... jo-joq, on kúnnen buryn bastaǵanmyn. Áıtpese endigi sizge salyp jiberetin edim ǵoı.

Arman kanaldaǵy sýǵa ketetin kúni úıde ekeýmiz ǵana qalǵanbyz. Kún jel, aspan qap-qara bult bolyp turdy. Meniń basym aýyryp, tórgi bólmede jatqanmyn. Sizdi, ózimizdi oıladym. Saǵyndym sondaı, kóke! Bir ýaqta syrttan Arman júgirip kirdi de: «Júr, kanalǵa baryp shomylaıyq», — dedi. Men «barmasańshy, júzý bilmeısiń ǵoı», dedim. Ol eshkimdi , yzalansa meni de tyńdamaıdy ǵoı. Qaıtadan syrtqa ketip qalǵan. Kórshilerdiń ózindeı tórt balasyn ertip apty. Analar jelden qorqyp, barmaımyz dese, «taspen uram» dep bárin aldyna sap aıdap ketipti. Ol sondaı batyl edi ǵoı, kóke, eshkimnen, eshteńeden qoryqpaıtyn. «Arǵy betke júzip ótemiz», — depti, kóke! Arǵy bette ne edi oǵan, qasynda kópir tur ǵoı. Áıteýir arǵy betke júzip ótkisi kelipti de turypty, kelipti de turypty, kóke... Saǵynyshy shyǵar sýǵa túsirgen...

Sosyn aǵyp jatqan sýdyń jaǵasyna baryp, kıimderiniń bárin sheshipti. Tyr jalańash sheshinipti, kóke. Tipti, ómiri eshkimge sheshkizbeıtin túrsıin de sheship tastapty.

Áýeli juqa kóılegin muqıattap búktep, onyń ústine tábishkelerin eń ústine túrsıin búktep qoıypty, kóke. Aıaq kıimderin sheshkende únemi ár jaqqa laqtyryp tastaıtyn Arman kip-kishkentaı tábishkelerin de tártiptep ádemilep qoıyp, onyń ústine muqıattap jınap qoıypty, kóke! Sosyn sheshinbeı turǵan balalardy shapalaqpen bir-bir uryp: «Naǵyz qorqaq ekensińder, búıtip tura bersek arǵy betke júzip óte almaımyz», — dep ózi sýǵa súńgip ketipti, kóke!

Aınalaıyn kóke, munyń bárin álgi balalar aıtty keıin. Úlkender «boı jasaǵany ǵoı» deıdi ózderinshe bilgishsinip. Bilmeımin, ol ne ekenin. Al Arman arǵy betten ne izdegenin, nelikten ol jaqqa júzip ótýge qumar bolǵanyn da bilmeımin. Áıtpese, olar sýǵa túsken jerdiń qasynda dáý kópirden kúnde ótemiz ári-beri. Talaı ótkenbiz de.

Endi men isteımin, kóke?! Armaynsyz qalaı jalǵyz júremin bul aýylda?.. Kóke-e, qashan kelesiń maǵan!? Kelshi... kelshi, kóke!»

Jumannyń sońǵy haty

«O-o, jaýyz Qudaı, búıtkenshe men ólsem etti! Qarshadaı balanyń ómirin qıǵansha, bár-bárine jazyqty meniń qara basmydy jazaǵa tartsań bolmaı ma! Bolashaǵy, úmiti aldaǵy qarshadaı balany qapıada alǵansha, meni... eshkimge keregi joq paqyrdy jazalasaiń, qaharyńa ushyratsań qaıter edi?! Álde... álde, ábden qartaıǵansha boıynda qaýqar, júreginde ot qalmaǵan kári shal — seniń kúshin beıkúná balalar, qorǵansyz sábılerge ǵana jete me?

O, saǵan laǵynet aýyz dúnıe! Eı, aldamshy jalǵan, qý taǵdyr aıaǵymnan shalyp, adastyraıyn deseń, bar qaharyńdy, jazańdy ómirden esh ókinbeı ótetin maǵan, meniń basyma aıamaı tókpedi be, sen jaýyz! Qarshadaı balanyń shyraǵyn aıaýsyz sóndirgen úshin saǵan laǵynet! Endi men kimge kerekpin!? Kimder úshin jer basyp júrmekshimin, o-o , qý taǵdyr!

Qulynshaǵym meniń, sanattyń, bul bálkim saǵan jazǵan eń sońǵy, aqtyq hatym shyǵar. Iá, solaı! Budan keıin eshqashan qolyma qalam ustamaspyn. Ustaı almaspyn. Sen úshin, beıýaqta baqılyq bolǵan armanym úshn úligli, atyn maqtanyshpen aıtyp júretin abzal áke bola almaǵanym da aqıqat, ál-ázir kishkentaı, tym jassyń-aý, túsine de qoımassyń, biraq men osy jaqta, senderden tym shalǵaıda júrip, aramyzda qatygezdik sýyqtyqpen bólip jatqan toqtaýsyz ýaqyt, alys keńistik arqyly tıtimdeı júrekterińe, áli qaıǵy-sherdi tolyq qalpynda sezine qoımaıtyn kirshksiz júrekterińe óz boıymdaǵy bar jaqsylyǵymdy (eger de ondaı qasıettiń tıtteı bóligi menen tabylsa, árıne), qaıtalanbas saǵynyshym men mahabbatymdy, adamdyq pen páktigimdi sińirgim kelýshi edi. (keıin óziń oılanshy, adam saǵynyshsyz mynaý qatygez dúnıede qalaı ómir súrip,oınap-kúlip júre almaqshy?!) Iá, sol aq tilegimdi oryndaı aldym ba, joq pa, bilmeımin. Endi bile almaıtynym da atqan tańdaı, mynaý jaýyz qalany qymtap kele jatqan qara nıet túndeı aqıqat. Áıteýir óz álimshe úmittengenime haq. ýaqyt ushqyr, erteń-aq tez erjetesiń ǵoı, balam, sonda meniń janymdy. Túsinersiń dep tileımin taǵdyrdan. (Men qazir Qudaımen de jaý bop aldym, sondyqtan oǵan jalynyp-jalbarynyp almaımyn, minájat ete almaspyn). Júregińmen, janyńmen túsingen shaǵyńda qabirstandaǵy kóp beıittiń arasynan jermen-jeksen bolyp, aıaqqa taptalǵan eleýsiz qabirimdi izdep taýyp alyp, basyma eki aq qaıyń otyrǵyz... qosbalapan senderdi esime salyp, taýdan soqqn jelemikpin japyraqtar sybdyrlap. Eger qulpytas qoıǵyń kelse, onda...Tiri bop keldi, túk bitirmeı ketti» dep, jaza sal. Al túsinbeseń... onda da ókinbeımin. Qýanysh pen ókinish deıtin sezimder men úshin áldeqashan oty óshken. Mańdaıyma ekeýińdi bergen jomart taǵdyryma, sharapatty Qudaıǵa myń márte shúkirshilik aıtýshy edim ishteı... San-mıllıon ret qıtalaǵanmyn. Endi... endi mynaý jaryq dúnıe, keń aspannyń astynda Armanym joq, sheksiz aspanym shókimdeı, shalqyǵan dúnıe bolady toqymdaı boldy, kóńilim qarańǵy kórge aınaldy. Qudaıym-aý, endi meni qýraǵan dúnıege ne baılaıdy, kim ustaıdy? Joq, eshkim joq meniń qasymda. Al... osynaý álsizdigim úshin keshir meni. Munym sý júrektiik shyǵar, ásili. Meıli, meni sońǵy jyldary esalań bop ketti dep júrgenderiń de aıtqany bolyp aıdarynan jel essinshi bir... Qashan da álsiz, erik-jigersiz jandarǵa keshirimdi, keń bol, qulygshaǵym meniń Sońǵy demim bitkenshe sanat degen atyńdy qasıetti súredeı san qaıtalap jatyrmyn...

Zúbárjat, men saǵan da myqty tirek súıikti jar bola almadym. Qaıteıtin, qatal taǵdyr áý bastan oǵan jazbaǵan shyǵar, týrasyn aıtsam, mańdaıymyzǵa ony jazbapty. Qatygez Qudaıdyń tiri adamǵa týmaı jatyp syzyp bergen kitaby — Laýhyl-mahpuzda múldem basqa jazýlar tańbalanǵan eken. Bálkim, bul ózimdi osylaı aldaýsyratqanym shyǵar, rýhy álsiz adam ár iske sebep izdeýge sheber ǵoı ámanda, endi eshteńe dep aqtalǵym kelmeıdi. Aqtala almasymdy da bilemin. Joq, seniń aldyńa emes ómirge baqytsyz etip ákelgen qos balamnyń aldynda kinálimin men!.. meıli, óz qaıǵy-muńymdy, qasiret-sherimdi ózim moınyma artyp, sherimde kúıde arqalap ketýge mindettimin endi. Oryndaýǵa tıis bir ǵana paryzym kútip tur aldan jáne ony múltiksiz oryndaıtynym da adan anyq.

Adam óz qolyndaǵy baqytyn baǵalaı bilmeı, bir ushyryp alǵan soń, onyń qaıta aınalyp kelýi múmkin emes. muny jappaı bilsek te, quryq-júgen tımegen aıabyrt asaýdaı etekten qashatynymyz da ras. Ásili, baqyt adamǵa bir-aq ret beriledi eken, al sony baǵalaı almaǵan soń, úrkitip alǵanan keıin aıamaı barmaq shaınap ótken, ókinishpen ókisikke ǵumyrdan ne paıda?!

Sen balardy aýlyńa alyp ketken kúni baýyrym sýyryldy, al týǵan kúnińde Sanattyń betine aıaýsyz tıgen shapalaq júregime qanjar bolyp qadalǵan. Aıtshy, Zúbárjat, baýyry, toqtamaı soǵyp turar júregi joq adam qaıtip ómir súrmekshi?! Al qulynshaǵym Arman aqqan sýǵa jalǵyz ketken joq, meniń janymdy ózimen birge muzdaıózenge qosyp ala ketti. Jer basyp, máńgi tynyshtyq tappaıtyn tiri arýaqtaı bolyp júrgenimshe qulynym tym erte, beımezgim ketke qarańǵy qapasqa kóp keshikpeı men de jeteıin. ózgelerge qarap ótirik kúlip ózimie qarap kúńirene jylap jer basyp júrgenimshe rýhym Armannyń pák rýhymen neǵurlym tezirek toqaılasyn. Jer betinde saǵysysyp ótkender, ol dúnııede sózsiz ushyrasady desdi ǵoı dindarlar. Bálkim, solardyń sózi shyndyqqa aınalar dep tileımin. Bár-bárine ózim ǵana kinálimin ǵoı, eger men basqasha, el qatarly ǵumyr keshkenimde taǵdyrymsyz da múldem bólekshe bolar ma edi?! Qaıdan bileıin, qarǵybaýdan bosanyp ketken alasapyran, qutsyz ýaqyttyń eleýsiz qurbandary biz shyǵarmyz, ásili. Eń áýeli men shyǵarmyn... Meıli endi ótken kúnderimdi keri qaıtara almaıtynymyz daýsyz. «Ah» uryp qr ókingennnen keler esh qaıran joq ekenin de jaqsy bilemin, biraq ezip tapqan qaıǵy- qasiretti budan bylaı arqalap júrýge ál-dármenim joq, tóze alar emespin. Sondyqtan da eń sońǵy jáne birden-bir durys sheshimge bel býdym. ómirdiń tezine, qıyn synaǵyna qarsy tura almaǵan sýjúrek bolarmyn, bálikim, sodan da asa jeńil ári ońaı jol, óreskel sheshimdi tańdap otyrǵan bolarmyn. Meıli, meniń mańdaıyma jazylǵany osy boldy aqyry. Ólim, arsyz, aıaýsyz ajal qorqynyshty bolady deýshi edi, olaı da emes eken ǵoı, men tıteı de úreılenip otyrǵanym joq. Qaıta osynaý qara sheńber, sańylaýsyz tuıyqtan shyǵatyn amal baryna qýanatyn sıaqtymyn.

Qulynym, baýyr etim Sanat saǵan amanat!

Bilemin, saǵan da qıyn, asa qıyn bolarmyn bilemin, jo-joq, meni joǵaltýdyń emes, Sanatty jalǵyz jetildirýdiń ońaı emestigin aıtyp otyrmyn. O-o, mynaý almaǵaıyp er-azamattardyń qabyrǵasy kók qamystaı maıysqan qıyn zamanda ol eseıip, oń men solyn tanyǵansha ,er jetkenshe qanshama ýaqyt pen tózim kerek deseńshi.

Tek meniń bir ǵana ótinishim, ony adal azamat qylyp tárbıeleshi Sanattyń Adal adamnyń ómirde joly aýyr» desedi, meıli, ómirde olar bolmasa, adamzattyń jer basyp júrgeni de beker. Al men... Endi meniń qalyńdyǵym - qara túnektiń túpsiz qoıny, shyn súıerim-aq sóńke súıegi saýdyrap kári ajal, o-eı! Júregimde talaıdan beri berish bop qatqan qandy aıyqpas derttiń degbirimdi alyp syzdaýyn-aı.

Adam ádemi ǵumyr keshýi tıis. Ádemi án sekildi. Al ádemi án kókirekte óshpes iz, máńgi saǵynysh, úmit qaldyryp tez aıaqtalýy kerek. Odan ózgeniń bári paqyr pendeniń ózin-ózi aldaýy, pánı jalǵanda qımaǵan sý júrektgi ǵana...

Minekı, aýyzǵa úıden, ashyq qalǵan gazdan sál kúlimsi ıis syzdyqtap kelip tur. Bul aqıqat ajaldyń ıisi! Basymnyń zil tartyp bara jatqany nesi?! O-eı, jataıynshy jastyqqa... Sál ǵana myzǵyp alaıyn. Men kóp sharq urdym, sharshadym. Álim bitip qaljyradym. Uıqym kelip barady, uıqym... Máńgi aıanbaıtyn tátti uıqy... Qosh bol, qulynshaǵym! Sanatym, saǵyndym seni... Armandy da saǵyndym... Qosh, qaraly kúnder, men qýanyshy ke bolǵan aıanyshty taǵdyrym! Qosh bol, Zúb...ár...jat!..

«Dury-es... Beý, kúlimsi ıisi keńsirikke jat bolǵanmen, bildirtpeı ǵana lazymdy uıqyǵa shaqyryp, ábjylandaı toqtaýsyz ysyldaýyn qarashy-eı. Úzdiksiz ysyldaǵan únniń qulaqqa jaǵymdysyn qaraı góri!..

Mynaý máńgilik óshpeıtin áýen, ajaldyń ár adamy túbi estýge tıis ádemi áni emes pe, yńsyp salǵan. Durys, ysylda, ysqyr, sala tús sumdyq ánińdi. Bul men estigen sońǵy án, ózim qosylyp salǵan ólimniń qudiretti áni bolsyn!..»

Qashandaǵydaı mas kúıinde gazdy ashyq qaldyryp, tósekte uıyqtap qalǵan baıǵus Jumannyń kógerip isinip ketken denesin kórshileri eki kúnnen keıin ǵana taýyp alypty. Tirshilikte tatar dámi az boldy ǵoı baıǵustyń...

---