InfoHub Logo

Pesa

Ańyz

Qatynasýshylar:
Táýke han
Bertis sultan
Taıgeldi bı
Malaısary batyr
Bala Qazybek
Shabarman
Qazaqtyń bir top batyr-bıleri
Seban Raptan - jońǵar qontaıshysy
Qontaıshynyń báıbishesi
Doda Jordjı bahadúr
Synshy qart
Jońǵardyń bir top bek-baǵylandary
Baıtaılaq bı
Jylqyshy

BIRINSHI BÓLIM

Han ordasy. On eki qanat aq ordanyń ishindegi altyn taqta Táýke han oı qushaǵynda otyr. Qazaqtyń betke ustar ıgi jaqsylary han taǵyn jaǵalaı jaıǵasqan. Shybynnyń yzyńy estiler tylsym tynyshtyq ornaǵan. Jaýar bulttaı túnerip alǵan jurttyń dem alystaryna deıin aıqyn seziledi. Bári de qımyl-qozǵalyssyz qatyp qalǵan. Tynyshtyqty Táýke hannyń aıbarly úni buzdy.

TÁÝKE HAN. Ýa, halaıyq, el shetine jaý tıipti. Jońǵarlar Baıtaılaq bıdiń aýylyn shaýyp, mal-múlkin tonap, adamdaryn aıdap áketipti. Habarshynyń jetkenin kórip-bilip otyrsyńdar. Óz aýzynan estigenderiń jón shyǵar. Sóıle, Quryqbaı !..

SHABARMAN. “Jaý joq deme, jar astynda” degendeı, tynysh jatqan elge jaý túnde shaýypty. Uıqy da bir jaý ǵoı!.. Uıqyda jatqan elge ash qasqyrdaı tıip, shát - sháleketin shyǵarypty. Áıteýir, ólim - jitim joq sıaqty. Qannen qapersiz jatqan el qarsylasa da almaı, qapyda qalypty. Baıtaılaq bıdiń ózin de baılap-matap, bala-shaǵasymen alyp ketipti.

BERTIS SULTAN. Jaý qarasy qansha eken?

SHABARMAN. Júz qaraly deıdi.

BERTIS SULTAN. Ne úshin shapqanyn bildińder me?

SHABARMAN. Ol jaǵyn bile almadyq. Alys-berisi joq sıaqty. Ata jaýymyzdyń ózderinshe qyr kórsetkenderi shyǵar!

TÁÝKE HAN. Qane, taǵy kimniń qandaı saýaly bar! (“Bári túsinikti ǵoı!” degendeı, eshkim úndemeıdi). Qane, kim qandaı aqyl qospaq, nendeı keńes bermek! Oılaryńdy ashyq aıtyńdar, tyńdaýǵa biz beıilmiz. Qane, Bertis sultan, sen ne aıtasyń?

BERTIS SULTAN. Men áli tolyq bir sheshimge kele almaı otyrmyn, han ıem! Oılanýǵa mursat ber!

MALAISARY BATYR (kıiligip). Oılanatyn nesi bar?! Aǵaıynymyzdy jaý qolyna berip qoıyp, jaıbaraqat otyra bermekpiz be?! Saýyn aıtyp, jasaq jınap, qalmaqtardy táýbasyna túsirip, shaýyp alý kerek! Kórsin, el shapqan qalaı bolaryn?! Baıqasyn, qazaqtyń kúshiniń qandaı ekenin!

TAIGELDI BI. Saýyn aıtyp, jasaq jınaýmen máseleniń bári sheshile qoısa jaqsy. Halyq ta urys-shabystan ábden sharshady.

MALAISARY BATYR. Sonda tuıaq serippeı otyra berýimiz kerek pe, bıeke! Álde tyshqaq laq qurly bolmaǵanymyz ba?!.

TAIGELDI BI. Ýa, batyreke, sál sabyr et! Qazir jońǵardyń dáýreni júrip turǵanyn óziń de bilesiń. Artynda sý búrkip qaptaǵan qalyń shúrshit tur. Áıtpese, tynysh jatqan elge tıisip nesi bar?! Bizge qaraǵanda qoly da mol, jaraǵy da saıly. Biz saýyn aıtyp, qol jınap, yrǵalyp-jyrǵalyp júrgenshe, bolary bolyp, boıaýy sińip qoıady ǵoı!

MALAISARY BATYR. Sonda jaqynymyzdy jat qolyna berip qoıyp, aıǵa qarap at taǵalap otyrmaqpyz ba?! Joq, bul bolmaıdy, bıeke! Bunymyz adamdyqqa da, adamgershilikke de jatpaıdy. Ar-namysty qaıda qoıasyz?! Sonan keıin, atańa nálet, qý qalmaq, shetimizden shaýyp ala bermeı me !..

TAIGELDI BI. Batyreke, men qol qýsyryp qarap otyraıyq degenim joq qoı!.

MALAISARY BATYR. Sonda siz ne aıtpaq edińiz?

TAIGELDI BI. Endeshe sózdi bólmeı, tyńda batyr. Týǵanymyzdyń jaý qolynda ketkeni meniń janyma batpaı otyr deısiń be?! Meniń qabyrǵamdy qaıystyrmaı otyr deısiń be?!.. Biraq, ne nársege bolsyn sabyr kerek, aqyl kerek, aıla kerek!.. Urys-shabyspen eldi tıtyqtata bermeı, aldymen kelisimge kelý jaǵyn oılaý kerek! Qan tógip, qarǵys arqalaǵansha, tatýlyqqa shaqyryp, elden alǵys alýymyz kerek!.. Eń aldymen, jońǵar qontaıshysyna elshi jiberý kerek! Múmkin, ol bilmeıtin shyǵar!

MALAISARY BATYR. Seban Raptannyń bilmeıtini jeti qabat jerdiń astynda shyǵar. Elshige erip qoıa beretin adamyń da ol emes. Sol jibergen elshileriń elge aman-esen oralsa jaqsy-aý! Seban Raptannan aıla artylǵan ba?!. Bárin qyryp salady da, « eshteńe bilmedim, eshteńe kórmedim » dep túk bolmaǵandaı, otyra beredi. Qan qaqsaǵandy sonda kóresiń, bıeke!

TAIGELDI BI. Jasaq jınap, shaýyp alý eshqaıda qashpas, batyr. Aldymen báribir aldynan bir ótý kerek, qontaıshynyń!..

MALAISARY BATYR (Táýke hanǵa qarap). Ýa, han ıem, qalmaqta shynymen-aq ulymyz qul, qyzymyz kúń bolyp ketkeni me?!. Qol jınap, taǵy bir uran salsaq qaıtedi!..

TÁÝKE HAN. Bıekeń, jerine jetkize aıtty – aý, deımin!.. «Sabyr túbi – sary altyn!» degen. Bul shabys bizdiń de júıkemizge salmaq salyp otyr. Biraq sabyr kerek, aǵaıyn! Biz áli elshi jiberip synasqanymyz joq, iriktep elshi jiberip kórelik. Sonda da ılikpese, qol jasaqtaý jaǵyn oılanarmyz. Úırenisken jaý ǵoı, taǵy bir baǵymyzdy synap kóreıik!

Osy arada ordaǵa bala Qazybek kiredi.

BALA QAZYBEK. Assalamaǵalıkým, han ıem!

TÁÝKE HAN. Ýaǵalıkýmássalam! Balam, qaı balasyń?

BALA QAZYBEK. Atym – Qazybek, ákem - Keldibek, Shanshardyń nemeresimin.

TÁÝKE HAN. Bunda kim jiberdi? Ne úshin keldiń?

BALA QAZYBEK. Ákem Keldibek “jaqsylardyń janyna erip, jer kórip, el tany!” dep jiberdi. Men aýylda júrgende balalardyń basshysy edim, endi aǵalarymnyń atshysy bolaıyn dep keldim. Taı báıgesi men qunan báıgesin kórip edim, endi at báıgesine qosylaıyn dep keldim!

TÁÝKE HAN. Jaraıdy, balaqaı! Talabyń taýdaı eken, bara ǵoı! Shanshardyń nemeresi, Keldibektiń balasy bolsań, tektilerdiń urpaǵy ekensiń, tegińe tartpaı qoımassyń!.. Balam, shynyńdy aıtshy, atshy bolǵyń kele me, joq álde, basshy bolǵyń kele me?

BALA QAZYBEK. Men jol kórgen aǵalarymnyń janynda basshy bolyp qaıtemin, táıiri. Atshy bolsam da jarar!

TÁÝKE HAN (kópke qarap). Endeshe, meniń sheshimim mynaý. Búginnen qalmaı elshiler jońǵar eline júrip ketýleri kerek! Áıtpese, ýaqyttan bir utylamyz, qalmaqtardan eki utylamyz. Basshylaryń Taıkeldi bı, sultandaryń Bertis, batyrlaryń Malaısary bolsyn! Al atshylaryń myna turǵan Qazybek bala bolsyn! Úlkenderińdi kishileriń syılańdar, kishilerińdi úlkenderiń renjitpeńder! Jat jurttyń aldynda jaqsy eldiń balasy ekenderińdi kórsetińder. Baratyn jerleriń baǵy asyp, meımanasy tasyp turǵan el ǵoı. “Eldestirmek elshiden…” degen. Ebin taýyp eldesip kelińder!..

TAIGELDI BI. Aıtqanyńyzǵa quldyq, han ıem! Qanjyǵamyz maıly , at turmanymyz saıly tur!

TÁÝKE HAN. Endeshe, jigitter, turmańdar!.. Artqa kóńil burmańdar. Aldaryńa olja tolsyn! Qalmaqtyń hany Seban Raptan asyp týǵan, sýdaı tasyp júrgen jan ǵoı. “Qol bastaıtyn batyrmyn, jol bastaıtyn kósemmin, sóz bastaıtyn sheshenmin!” dep júrgen han ǵoı. Munda qol bastaıtyn batyr bolý da qymbat, jol bastaıtyn kósem bolý da qymbat, bárinen de el taǵdyryn sheshetin sheshen bolý qymbat!.. Taǵy da qaıtalap aıtamyn, eldestirmek elshiden, jaýlastyrmaq jaýshydan. Eldese almaı, jaýlasyp ketsek, senderdiń nasharlyqtaryńnan bolǵany. Jaýdy almas qylyshpen de kóndirýge bolady, ótkir sózben de kóndirýge bolady, myltyqpen dáldep atyp jyǵýǵa da bolady, sózben dáldep aıtyp jyǵýǵa da bolady. Aýyzdan shyqqan sóz atylǵan oqpen birdeı, qaıtyp ala almaısyńdar. Sóz sóılegende oılap sóıleý kerek!..

BERTIS SULTAN. Talaı qıyn isti bastan ótkizdik qoı! Osy joly sýyn sút qylyp qaınatpasaq, bizden qatyn artyq! Qasyqtaı qanymyzdy, shybyndaı janymyzdy salyp kóremiz!

TÁÝKE HAN. Al onda jortqanda joldaryń bolsyn, qyrandarym! Saparlaryń sátti, qadamdaryń oń bolsyn! Sender eldiń úlken úmitin arqalap bara jatyrsyńdar. Tutqyndaǵy eldiń de kóz jasy senderdiń moıyndaryńda. Bul jaqtaǵy el de, jat eldiń tutqyny bolǵan er-azamattar da endi senderdiń adymdaryńdy ańdyp, tileýlerińdi tileıdi. Qate basyp súrinip ketseńder, keshirim joq, halyqtyń qarǵysyn alyp, tabasyna qalasyńdar! Qıýyn qıystyryp, tyǵyryqtan shyǵar jol taba bilseńder, halyqtyń alǵysyn alyp, eldiń qurmetine bólenesińder! Sondyqtan oılanyp sóılep, abaılap is qylyńdar!..

Táńirim, jaqsylyqpen keziktirýge jazsyn! Aqjol, qyrandarym!..

Birinshi bólimniń sońy

EKINSHI BÓLIM

Jońǵar qontaıshysynyń ordasy. Ortadaǵy altyn taqta Seban Raptan qontaıshy kekireıip otyr. Júzi aıbarly. Túksıgen túrinen adam shoshyrlyq. Mańaıynda jaǵalaı jaıǵasqan bek-baǵylandaryn kóziniń astymen bir sholyp ótti de, daýysyn kótere sóz bastady.

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Ýa, arystarym, qazaqtan elshiler kelipti. Doda bahadúrdiń keshegi shabysynan oljalaǵan mal-jandaryn daýlap. Senderdi sol úshin jınap otyrmyn. Qane, ne aıtasyńdar? Qandaı aqyl qosasyńdar? Ne isteımiz?..

DODA JORDJI BAhADÚR. Oljany qaıtarý degen ne sumdyq! Onda nesine shaptyq?! Qoıan sıaqty qazaqtardyń aldyna túsip tompańdaı bergendi qashan qoıamyz?!. Maldaryn da, jandaryn da qaıtarmaý kerek! Elshilerdiń esebin taýyp, jandaryn jahnamǵa jiberý kerek!..

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Qabyrǵammen keńesip, men de osyndaı bir sheshimge kelip otyr edim. Qazaqtar taıǵa mingizip, bir balany da jiberipti. Táýkeniń bizdi mazaq qylǵany ǵoı! Jibergen elshileriniń aıaqtaryn aspannan keltirip, yń-shyńsyz bárin qyryp salyp, attaryn jylqyǵa qosa salsaq qaıtedi?!.

DODA JORDJI BAhADÚR. Aldıar, eń durys sheshim osy. Qazaqtardyń kózderine kók shybyn úımeleteıik! Oraıy kelip tur!..

SEBAN RAPTAN QONTAISHY (mıyǵynan kúlip). Bilgem… bilgem. Jaraısyńdar, jaısańdarym! Jaý elge osylaı qańdy sheńgelińdi salyp qoımasań bolmaıdy! Baıqasyn… Bilsin… Sezinsin… Jospar quryp, iske kirisińder! Búgin túnnen qaldyrmaı, bárin jaılaı salyńdar!

QONTAISHYNYŃ BÁIBiSHESI. Myrzam, bunyńyz jón bola qoıar ma eken?! Qontaıshylyq abyroıyńyzǵa kóleńke túsip júrmesin! Qazaq degenińiz - qabyrǵaly el ǵoı! Onyń ústine «Elshige ólim joq!» degen qatań qaǵıda bar emes pe?! Jat eldiń elshisi kelgende qontaıshylyq qasıetińdi saqtap, sózin tyńdaý kerek! Júz kisini óltirip, jaılana almassyz! Júz atty jylqyńa qosyp, baıı qoımassyz! Taı degenińiz, tulpar bolyp júrmesin, bala degenińiz, suńqar bolyp júrmesin, baıqap kórý kerek! Asyqqan shaıtannyń isi! Aptyqpaǵan durys bolar edi… Bundaıda ashýmen emes, sabyr men aqylǵa salyp, sheshim qabyldaǵan jón bolar, myrzam!..

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Bul da bir qulaqqa kiretin sóz eken. (Bekterine qarap) Sender qalaı qaraısyńdar?

DODA JORDJI BAhADÚR. Iá, bir jaǵynan hanymdiki de durys eken! Ózińiz aıtpaqshy, aqylǵa qonady. Sál qaıla jasaıyq! Bolmasa taǵy kórermiz!..

SEBAN RAPTAN QONTAISHY.Olaı bolsa, elshilerdi ordaǵa shaqyryńdar! Kelsin! Baıqasaq, baıqap kórelik! Ózime ózi, sózime sózi saı keletin adamy bolsa, ony da kóreıin, saı kelmese, sol arada jazasyn bereıin! Shaqyryńdar, qane!..

Bir shabarman asyǵa basyp shyǵyp ketedi.

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Áı, synshym, sen ne aıtasyń? Elshilerdiń ishinde sózge ese bersek, súbemizdi sýyryp ketetini bar ma eken? Bildiń be?

SYNSHY QART. Bildim… aldıar, bárin bildim. Siz qazyqtap tapsyrǵan soń keshe ádeıilep baryp, elshilikke kelgenderdiń árqaısysymen bir-eki aýyz tilge kelip, jón surasyp kórip edim, sóılegen sózderine qarap, ishteı qorashtanyp qalǵanym ras. Astarly saýaldaryma da qaıtarǵan jaýaptary qarnymdy ashtyrdy.

SEBAN RAPTAN QONTAISHY (masaırap). Áı, synshym-aı, sen saýalyńa jaýap berer adamdy elshilerdiń arasynan taba almaı dal bolsań, men teń sóılesýge jaraıtyn qazaqty keń baıtaq dalasynan keziktire almaı qor bolyp júrmin ǵoı!.. Ha-haa-ha!.. (Kúledi). Sózińdi jalǵaı ber, synshym. Iá , sodan…

SYNSHY QART. Sodan… «Alystan keldi ǵoı, at-tony qandaı, saıly ma eken?»- degen oımen minip kelgen attaryn baıqastap kórý úshin qoraǵa kirsem, bir bala shalqasynan túsip, uıyqtap jatyr… Úlkenderdiń ishinen sizdiń ózińizge de, sózińizge de saı keletin eshkimdi taba almaı…

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Taba almaısyń!.. Haa…haa…

SYNSHY QART. Iá, taba almaı… Kóńilim jaılanyp qalyp edi, balany kórgende shoshyp kettim!..

SEBAN RAPTAN QONTAISHY (údireıe qalyp). Nege? Nege shoshydyń? Taıǵa minip kelgen taz baladan ba?

SYNSHY QART. Iá, aldıar, sol baladan…

SEBAN RAPTAN QONTAISHY ( shydamsyzdanyp ). Aýzyńnan bóziń túsip , nemenege kúmiljip tursyń? Aıtsańshy, tezirek!

SYNSHY QART. Aldıar taqsyr, aıtaıyn dep…

SEBAN RAPTAN QONTAISHY (aqyryp). Aıtpaısyń ba endi!

SYNSHY QART. Balanyń eki aıaǵy eki jaqta, eki qoly eki jaqta, qulash uryp jatyr eken. Aýzynan jalyn atqylap jatyr. Bunysy «Sózim jetkenshe sóıleımin, qolym jetkenshe sermeımin, aıaǵym jetkenshe qarǵımyn, dúnıeniń tórt buryshyna bolsa da sózimdi jetkizýge jaraımyn, halyqty áli-aq aýzyma qaratamyn!..» - degen ısharaty sıaqty kórindi maǵan, aldıar.

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Seniń de kózińe shel qaptap, kókiregińdi tuman basaıyn degen eken, á!.. Kózińe bala emes, jyn kóringendeı qaltyrap tursyń ǵoı! E, synshym-aý, osy jasqa kelgenshe bir jańylmap ediń, aýzyńnan qaǵynyp, aqylyńnan aljasa bastapsyń-aý! Ol ózi bala bolsa, jatqan jeri attardyń arasy bolsa, qaıbir jetisken neme deısiń! Kóp bolsa attaryna ıe bolyp qaıtar! Ol er jetip, súbemizdi sýyrǵansha talaı ómir óter!..

Osy kezde alqyna-julqyna shabarman kiredi.

SHABARMAN. Aldıar taqsyr, elshiler kelip tur! Kirsin be?

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Kirsin! Kóreıik áýselelerin..

Shabarman shyǵyp ketedi de, artynsha-aq qazaq elshileri kiredi.

SEBAN RAPTAN QONTAISHY (túsin sýytyp). Iá, qazaqtar, jaýǵa shabatyndaı nemenege toptalyp keldińder?!. Aıtarlaryńdy tezirek aıtyńdar! Qulaǵymyz senderde…

TAIGELDI BI (kúmiljip). Óleńdi ózgege berdik, órlikti tómenge berdik , aldıar taqsyr, ıilip aldyńa keldik . Berseń alyp, bermeseń qajyp ketemiz. Endigi sózdi ózińe saldyq!

SEBAN RAPTAN QONTAISHY ( óktemsı ). Olaı bolsa, bir jaýabyn berermiz. Jaýap qaıtpaı qalatyn kún bolsa, at–tondaryńnyń amandyǵynda elderińdi tapqan da teris bolmas!

Sóz osy jerden úzilip, ordany únsizdik jaılaıdy. Qontaıshynyń qaharly mysy basyp, qazaqtar jaǵynan eshkim sýyrylyp shyǵyp, sóz ala qoımaıdy. Sonda esik jaqta otyrǵan bala Qazybek tóńiregine bir qarap alyp, Bertis sultannyń aldyna jetip barady .

BALA QAZYBEK.

Erden erdiń nesi artyq,

Eptestirgen sózi artyq.

Maldan maldyń nesi artyq,

Bir-aq asym eti artyq.

Jerden jerdiń nesi artyq,

Bir-aq ýys shóbi artyq.

Mindetine alǵan sózden shegingen jigitten,

Ashtan ólgen aıýdyń ózi artyq!

Sodan keıin ile – shala qontaıshyǵa burylyp, qarsy aldyna qasqaıyp tura qalady.

BALA QAZYBEK (órshelenip ). El ebenek emes, er kebenek emes. Dat, taqsyr!

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Oı, óziń jónińdi aıtshy, atyń kim ?

BALA QAZYBEK. Atym - Qazybek, ákem - Keldibek bı, ataqty Shanshar abyzdyń nemeresimin. Ultym – qazaq, rýym – qarakesek!

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Al, balaqaı, datyńdy aıtshy!

BALA QAZYBEK. Biz qazaq degen mal baqqan elmiz. Eshkim soqtyqpaı jaı jatqan elmiz. Jaılap jatqan mekenimiz, qasıetti qazaq dalasy. Elimizden qut – bereke qashpasyn dep, jerimizdi jaýlar baspasyn dep, naızaǵa úki taqqan elmiz. Dám – tuzymyzdy aqtaı bilgen, dosymyzdy saqtaı bilgen elmiz. Asqaqtaǵan han bolsa, ordasyn oırandap, ot basyn taptaı bilgen elmiz. Atadan ul týsa, qul bolam dep týmaıdy. Anadan qyz týsa, kúń bolam dep týmaıdy. Jaý – jálemde tutqyn bolǵan ul – qyzyn qamatyp otyra almaıtyn, olarsyz ishken asty jutyna almaıtyn elmiz. Temirmin deme, tegiń tat, jańbyrmenen shaıylar. Shymyrmyn deme, shynyńdy aıt, shymshýyrmen qaırylar. Jańa úırengen jas tulpar jarysqaly kegenbiz. Qasarysqan han bolsań, qarysqaly kelgenbiz . Sen qalmaq bolsań, biz – qazaq, qarpysqaly kelgenbiz. Sen temir bolsań, biz – kómir, eritkeli kelgenbiz. Egesetin er shyqsa, ıitkeli kelgenbiz . Tanymaıtyn jat elge, tanysqaly kelgenbiz. Tanysýǵa kónbeseń, shabysqaly kelgenbiz. Qazaq – qalmaq balasyn, tabystyrýǵa kelgenbiz. Tabyspaqqa kónbeseń, turysatyn jerińdi aıt. Sen qabylan bolsań, biz – arystan, alysqaly kelgenbiz. Tutqyr qara jelimmin, jabysqaly kelgenbiz. Qane, hanym, tyńdaıyq, qaıtarasyń ba, mal – jandy, bitimiń men jónińdi aıt !

SEBAN RAPTAN QONTAISHY (júzi jylyp ). Bala bolsań da sóziń netken zor edi. Óziń sózge kelgen bala bolatyn bolsań, otyrǵan ornyń qandaı tómen edi. Bylaı, joǵary shyqshy, joǵary !

BALA QAZYBEK. Bizdiń qazaqtyń salt – dástúri boıynsha jasyna qaraı otyrady. Aǵalarym tórde otyrǵanda, men ózimdi tóbede otyrǵandaı sezinemin.

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Balaqaı, alystan at arytyp kelgeniń kórinip tur. Ashýyń boıyńda tur eken. Qalmaq ta qazaq sıaqty sózge toqtaǵan el. Ózińe sóziń saı eken. Men han taǵyna otyrǵaly, basyma baqyt qusy qonǵaly eshbir janǵa ese jiberip kórgen joq edim. Sózińe laıyq sóz taba almaı qınalyp qaldym. Bul jeńilgendigimniń belgisi. Myqtyny moıyndaý qanǵa sińgen qasıet. Men sózden utyldym. Tutqyndaǵy adamdaryńnyń bárin mal – múlkimen shashaý shyǵarmaı aldaryńa salyp berem. (Esik jaqta turǵan shabarmanǵa qarap ) Qane, tutqyndaǵy basty adamdardy osynda alyp kelińder! Qandaı aryz – armandary bar eken?!.

Shabarman bójek qaǵyp shyǵyp ketedi.

BALA QAZYBEK. Táńir jarylqasyn, aldıar!

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Sóz saptasyń unady, bala. Almas qylyshtaı jarqyldap, qıyp túsedi ekensiń! Endi birer saýal qoıyp, oı oramyńdy baıqaıyq, jańylyp ketseń óz obalyń ózińe, al jas tulpardaı súrinbeı ótseń, syı – sıapatym taǵy bar. Kelisemisiń osyǵan?

BALA QAZYBEK. Sheshingen sýdan taıynbas bolar!..

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Endeshe bilseń aıtshy… Áýelinde ne bar? Ortasynda ne bar? Aqyrynda ne bar?

BALA QAZYBEK. Arǵa minájat etilse, barǵa qanaǵat etilse, áýelinde - yntymaq, ortasynda - bereke, artynda - shúkirshilik turmas pa!..

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Ym…ym…mm…Al, aspan men jerdiń arasy qanshalyq jer?

BALA QAZYBEK. Bir-aq shaqyrym jol ǵana. Olaı deıtinim, eshkim aspan men jerdiń arasyn qulashtap ólshegen joq, qadamdap basqan joq. Kún kúrkirep jaýǵanda, el dúrligip sasatyn, qulaqtaryn basatyn. Sonda kún kúrkiri shaqyrym jerden jetetin. Kempirqosaq sozylyp, aspan men jerdi tabystyryp ketetin. Doǵalanǵan ıini shaqyrymdaı-aq jerden ótetin.

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Á… áá…Olaı bolǵanda, batys pen shyǵystyń arasy qanshalyq jer?

BALA QAZYBEK. Nebári kúnshilik jer ǵana. Olaı deıtinim, azanda shyǵystan atqan kún ymyrtta batysqa sharshap batady. Kúnshilik jer júrip ótip, uıasynda qaljyrap jatady. Al keremetti kózben kórgen, shyǵys pen batystyń arasynda zymyraǵan kúnge ergen adamzatty estigen emespin.

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Aınalaıyn, Qazybek, sen shynynda da jańa úıretken jas tulpar ekensiń! Seniń alǵashqy aıtqan sózińe qarymta qaıtara almaı, qansha temir bolsam da eridim de ıildim. Mirdiń oǵyndaı sózderińnen býyndarym shymyrlap, qansha tyryssam da siresip tura almadym. Qasaryssań handy da jeńetinińe kózim jetti. Al, myna jaýabyńa kóńilim tolyp, jastyǵyńnan jasqanbaı, qıynnan qıystyrǵan qıýyńa uıydym. Bolaıyn dep turǵan bala ekensiń! Daýysyń qazdikindeı qańqyldap shyǵady eken, osy oqıǵadan bir belgi bolsyn, seni budan bylaı Qaz daýysty Qazybek dep ataıtyn bolaıyq! Sonymen birge kelisim boıynsha saǵan qos toǵyz júlde baıladym, budan bylaı qos sybaǵaly bolsyn dep…

BALA QAZYBEK. Táńir rıza bolsyn, aldıar!

Osy kezde ordaǵa buǵaýdan bosatylǵan Baıtaılaq bı bastaǵan bes-alty adam kiredi.

SHABARMAN. Aldıar taqsyr, tapsyrmańyz buljymaı oryndaldy. Tutqyndardyń bárin bosatyp, mal - múlikterin tolyǵymen qaıtaryp berdik!..

SEBAN RAPTAN QONTAISHY ( Baıtaılaq bıge qarap ). Solaı ma, bıeke? Mal -janyńyzdy túgendep aldyńyz ba?

BAITAILAQ BI (túksıip). Solaıy solaı ǵoı!.. Biraq, ózegimizdi órtegen ashý - yzamyz ben ókpe - renishimizdi de ózimizben birge alyp ketip baramyz!..

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Onda siz de, bıeke, ókpe-renishińizdi bizge qaldyryp, onyń ornyna úsh toǵyz aıybymyzdy da aldyńyzǵa salyp, aıdap alyp ketińiz!

JYLQYSHY. Aldıar, meniń de aıtpaǵyma qulaq salyńyz!

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Sen kimsiń ózi? Aldymen jónińdi aıtpaısyń ba?

JYLQYSHY. Men qazaqtyń jylqyshysy edim. Jylqy kúzetip júrip qolǵa tústim. Munda kelgennen keıin bir sodyr sabap tonymdy tartyp aldy. Bergim kelmeı qarsylasyp edim, uryp tisimdi syndyrdy. Atymdy alyp, uıqym buzyldy. Tisim synyp, sózim buzyldy. Buǵan osyndaǵy kópshilik ne der eken?!

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Bul nemene, basynda bitkennen keıin aıaǵynda eselep daýlaı berý kerek pe?! Ton degeniń bir toqtyshaqtyń terisi shyǵar. At degeniń syrty túkti, ishi boqty bir taı shyǵar. Al tis synsa aýyz ishinde, qol synsa jeń ishinde emes pe?!

BALA QAZYBEK. Tisi synsa aýyz ishinde, qoly synsa jeń ishinde júre berý kerek degen ne sóz! Onyń ústindegi jalǵyz tony jánnát emeı nemene?! Aýzyndaǵy otyz tisi bolat emeı nemene?! Astyndaǵy jalǵyz aty qanat emeı nemene?! Qontaıshynyń bizben bitiskendigi ras bolsa, jánnátynan aıyrmaı, bolatynan maıyrmaı, qanatynan qaıyrmaı, alǵanyn qaıyrý kerek! Qazaq qalmaqtyń satyp alǵan quly emes!.. Bul da bireýdiń ardaqtap asyraǵan uly. Erikti ul kórikti bolyp qaıtýy kerek!..

SEBAN RAPTAN QONTAISHY (jylqyshyǵa qarap). Má, myna meniń ishigim, jánnátyńa jánnátym bolsyn! (ishigin ıyǵyna jabady). Myna bolat semserim, bolatyńa bolatym bolsyn! ( semserin alyp beredi). Ana albarda jer tarpyp turǵan qara qasqa tulparymdy al, qanatyńa qanatym bolsyn!..

Jylqyshy ishikti kıip, semserdi beline baılap alady.

JYLQYSHY ( júzi jaınap ). Al onda meniń de daýym bitti. Endi qosh aıtysýǵa bolatyn shyǵar!..

BALA QAZYBEK. Táńir jarylqasyn, sizdi aldıar! Biz júrelik. Artymyzda qulaǵyn túrip eleńdep, júregin ustap alańdap otyrǵan elimiz bar. Erte kúndi kesh qylmaı, jolǵa shyǵalyq!

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Jaqsy… jaqsy… Qaz daýysty Qazybek bala. Joldaryńnan qalmańdar! ( bekterine qarap ) Elshilerdiń syı-sıapatyn túgendep, attandyryp salyńdar!..

Qazaq elshileri qoshtasyp, shyǵyp ketedi. Qabaǵy túsip, basy salbyrap ketken qontaıshy aıdyń-kúnniń amanynda tonalǵandaı bolyp, eseńgirep turyp qalady.

DODA JORDJI BAhADÚR. Aldıar, qarshadaı ǵana balaǵa osynsha ese jiberip, qarasýǵa malshynyp, sonsha dirildep ketkenińiz ne? Toqtaý bermes asaý tasqynǵa da qarsy júzip, asý bermes asqar shyńdy da baǵyndyryp edińiz!.. Búgin sizdi múlde tanymaı qaldyq qoı!

SEBAN RAPTAN QONTAISHY. Sender bilgen de, sezgen de joqsyńdar. Sol bala sózdi óńmenimnen suqqylap turyp aıtqan kezde eki jaq qaptalynan eki aıý aýyzdaryn asha ot búrkip: «Tyrp etip kórshi, kóreıik!» degendeı antalap turdy. Men sodan qatty qoryqtym! Senderge kórinbegenmen, maǵan anyq kórindi. Sodan sol bala bolsa da páleden qutylǵansha asyqtym!.. Asyqtym… asyqtym…

Jońǵardyń bek - baǵylandary da qontaıshynyń qaharynan jasqanyp, lám-mım dep til qata almaı, bastary salbyrap, ıinderi túsip, sólmireıip turyp qalady.

SOŃY

---