InfoHub Logo

Armınıı Vamberı — vengr túrkitanýshysy, etnograf, saıahatshy. 20-dan astam Eýropa jáne shyǵys tilderin meńgergen. Vamberı 1863 j. musylman qajy keıpinde Irannan Ortalyq Azıaǵa saıahat jasady. Bul sapary týraly jazǵan eńbekterinde (“Ortalyq Azıaǵa saıahat”, 1865; “Ejelgi zamannan búginge deıingi Buhara nemese Transsaksonıa tarıhy”, 1873, t.b.) Vamberı 19 ǵ-dyń 60-jyldaryndaǵy Ortalyq Azıa halyqtarynyń turmysy, mádenıeti, tarıhy, ekonomıkasy, sol óńirdiń geografıa jaǵdaıy jóninde qundy málimetter bergen. Vamberıdiń shaǵataı, uıǵyr tilderi, túrik-tatar jáne fın-ýgor leksıkografıasy jaıynda jazǵan shyǵarmalarynyń ǵylymı qundylyǵy joǵary baǵalanady.

Vengrıalyq Armınıı Vamberı, Reshıt Myrza degen jalǵan atpen Osmanly memleketiniń pasportyn alady. Iranda, qajylyqtan elderine qaıtyp bara jatqan Túrkistandyq (Orta Azıalyq) bir topqa qosylady. Óte qıyn bir jyldyq sapardan keıin eline qaıtyp, Orta Azıa halyqtarynan alǵan áserin jazady.

^{Armınıı Vamberı}

Tómende A. Vamberıdiń Ortalyq Azıadaǵy saıahatynan jazǵandary:

Túrki halyqtarynyń qonaqjaılylyǵy

Vamberı túrki halyqtarynyń qonaqjaılylyǵy jaıynda bylaı deıdi: «Álemde túrikterdeı(búkil túrki halyqtar) qonaqjaı, qonaq kútýdi jaqsy kóretin halyq joq. Ásirese túrikterdiń negizgi otany bolǵan Ortalyq Azıada bul qonaqjaılylyqty qalam jáne tilmen túsindirý múmkin emes. Túrikter dúnıeniń qaı jerinde bolsa da, qandaı jaǵdaıda bolsa da, dúnıeniń eń qonaqjaı halqy.»

Vamberı saıahat barysynda túrki taıpalarynyń, qajylardy úılerine qonaqqa shaqyrý úshin bir-birimen talasqandaryn, tipti qan tógilýge de baratyndyqtan, jerebe sýyrý ádisimen qonaqtardy kıiz úılerge ornalastyryp, janjaldyń toqtatylǵanyn aıtady. Vamberı bulardyń úıinde bir jylǵa deıin qonaq bolyp qalýǵa bolatynyn aıtyp, al evropalyqtardyń qonaqjaı emes ekenin, fransýzdardyń «Qonaq jáne balyq úsh kúnnen keıin ý bolady» degen maqalymen túsindiredi.

Áıelderdiń páktigi

Vamberı Túrkistanda(Ortalyq Azıa) áıelderdiń arly, namysty ekenin bildirip, áıelder jaıly da mynalardy aıtyp ótti: «Áıelder kóshege shyqqanda bastaryn jaýyp, jaǵaly, uzyn kıim kıetin. Mańyzdy otbasylardan bolǵan áıelder, bazar jáne saýda-sattyq sıaqty adam kóp júretin jerlerge eshqashan shyqpaıdy. Úıinen shyǵýǵa májbúr bolǵan kezde kedeı nemese kári áıelder sıaqty kıinip shyǵatyn. Tipti 18-20 jasar qyzdar da ózin tanytpaý úshin jaqsylap jabynyp, káriler sıaqty asa taıaqqa súıenip qaltyrap ta júretin.»

Aqsaqaldar

Vamberı Túrik taıpalarynda aqsaqal dep atalatyn tájirıbeli, qart kisiler baryn, olardyń taıpadaǵy ártúrli problemalardy sheshetinin túsindirip bylaı deıdi: «Túrik taıpalarynda adam óltirý, qan tógú, ósh alý degen jaǵdaılar bolmaıdy. Ondaı jaǵdaılar basqa taıpalarmen bolady. Mundaı jaǵdaılarda eki jaqtyń aqsaqaldary jınalyp túsinispeýshilikti sheshedi, qabyldanǵan sheshimge barlyǵy moıynsunýǵa májbúr bolady.»

---