InfoHub Logo

Sálmen degen baıdyń Báımen degen jalǵyz uly bolady. Báımen ákesine bitken ólsheýsiz kóp dáýlettiń arqasynda oıyna kelgenniń bárin istep sholjańdap ósti. Maqtaǵan saıyn daraqylana túsetin minezin túsingen Shardyń jastary onyń qasyna qumyrsqasha úımeleıdi. Báımen qasyna ergen, aqshasyn iship-jegen jigitterdiń bárin «adal dosym» dep esepteıdi.

Dostary kópshik qoıyp Báımendi «Baıeke», «Baı-patsha» dep atady. «Myrza, seri» dep aldyna bastaryn ıip kelgen adamdardy Báımen aqshamen de, malmen de syılap baqty. Báımenniń istegen isterin áke-sheshesi qyzyq kórip, kyzyqtaýmen júrdi. Er jetip, ósip kele jatqan jas jigittiń kelesheginiń qandaı bolatynyna eshqaısysy da kóńil bólgen joq.

Báımen jasyraq kezinde balalarǵa eligip, oryssha bastaýysh klasty oqyp, bitirdi. Oqýǵa zerek edi. Oıyn-toıdyń áýenine berilip daraqy ómirdiń saltyna túsken soń, oqýdy tastap ketti. Oqý oqymaı, eńbeksiz, beınetsiz iship-jegenin qyzyq kórip máz boldy. Ony bul jolǵa ıkemdegen úıdegi áke-shesheniń mol qoldylyǵy, mólshersiz jaqsy kórýshiligi edi. Qymyzshylardyń úıin, karshovkalardy kóterip alyp, eldi tegin asyraý, án-kúı tyńdaý, karta oınaý — Báımenniń kúndelikti kásibine aınaldy. Dostarynyń bergen aqylyna, aıtqan úgitterine kónip, seriliktiń ne túrlerin jasap baqty. Sylqymdyqtyń, jatypisher jalqaýdyń ádetterine berilip, adamgershilikke tirshilikke ıkemdelý máselesinen múlde syrt qaldy. Óz túsinigi ózine durys kórinip, ómirdi osylaı serilikpen ótkizý kerek dep oılady. Mundaı daraqylyqpen azyp-tozyp, dalada qalatynyn oılaǵan joq. Oılanýǵa ýaqyty da bolǵan joq.

Erkeleýmen ósken balanyń esh nársege ıkemsiz, qabiletsiz bolyp óskenin ákesi men sheshesi kesh túsindi. Aldanyp qalǵandyqtaryn sezip, óz barmaqtaryn ózderi shaınady. Balany túzý jolǵa salarlyq ádisti oılap taba almaı, ishteri kúıip sary ýaıymǵa salyndy.

— Bul balanyń hali biz ólgen soń qańdaı jaǵdaıda bolady? — dep qaıǵylanýmen júrdi.

— Qaraǵym, Ombyda úlken qyzmetterde isteıtin oqyǵan naǵashylaryń turady. Sol naǵashylaryna baryp, biraz ýaqyt oqý oqysań qaıtedi? — dep jaı aıtyp kórip edi, Báımen toń moıyndyqqa salynyp, «barmaımyn» dep jaýapty qysqa qaıyrdy.

Seıten qartaıyp, onyń ústine naýqas aralasyp, tósek tartyp jatyp aldy. Ol dúnıege qaraı attanatyn ýaqyttyń jetkenin sezdi. Báımendi shaqyryp qasyna otyrǵyzyp.

— Balam, — dedi sońǵy ósıetin aıtqysy kelip, — boıymdaǵy naýqas deńdedi. Sanaýly ǵana ómirimniń qalǵanyn sezip jatyrmyn. Men ólgen soń osy sharýashylyqqa óziń ıe bolasyń. Ómir adam balasynyń basynda eshbir ýaqytta bir qalypta turmaıdy. Turǵan da emes. Búgin bar ómirdiń erteń bolmaı qalýy ǵajap emes. Basyńa sondaı bir qıynshylyq zaman týa qalsa, qorlanyp ómirden qol úzýdi oılaýyń sózsiz. Shatyrdyń esigine bir symdy bir ushyn syrtqa qaraı shyǵaryp baılap qoıdym. Ólimge bekingen kezińde sol symǵa baryp moınyńdy ilip, kózińdi jumyp tómen qaraı qula. Sóıtseń, janyń qınalmaı tez ólip, jan tynyshtyǵyna kirisesiń.

Seıten osylaı dedi de, teris burylyp, Báımenge sezdirmeı oramalymen kózin súrtti.

— Áke, siz adamnyń mıyna kirmeıtin bir qıaldy aıtasyz. Ondaı kedeılikke men eshýaqytta da jetpeımin, — dep, Báımen renjip turyp ketti. Seıten oǵan eshqandaı jaýap qaıtarǵan joq.

Seıten dúnıe salyp ketti. Kóp keshikpeı báıbishesi de ómirimen qosh aıtysty. Ákesi aıtqandaı sharýashylyqtyń bárine Báımenniń ózi ıe bolyp qaldy. Buryn qymyzshynyń úıinde, karshovkada iship-jeıtin dostary endi úıine emin-erkin kelip, ony ashyq tonaýǵa kiristi. Maqtaǵandy súıetin Báımen qarqyldap kúlip, saldarǵa uqsap, shalqasynan sulap jatyp aldy. Sharýashylyq ıesizdikke ushyrap, kúızele bastady. Qalalarǵa júrip turatyn kerýender tarady. Dúkender jabyldy. Surapyl boran soǵyp, sońynan jaýyn jaýyp, jerdiń beti kóktaıǵanaq muzǵa aınaldy. Aýyldaǵy maldyń bári qyrylyp bitti. Báımenniń qaltasy juqara tústi. İshimdigi azaıyp, dostary da tarap ketti. Báımen bir úıde shoshaıyp jalǵyz ózi qaldy. Sary ýaıymǵa salynyp, qıaldanyp birneshe kún boıy tósegine jatty da qoıdy. Ózegi tala bastady. Úıden júregin jalǵaıtyndaı da tamaq taýyp ala almady. Ydys-aıaqtardyń bári qańǵyrap bos qalǵan. Kelip tamaq iship, qonaq bol dep qaı bir adam shaqyrmady. Keshegi kúnderde iship-jep qoshemettegen dostary qoldarynyń ushyn berip, kómektespedi. Báımen ashtyqqa kóne almaı áýeli kórshileriniń úıine timiskilenip baryp, kúnin kórip júrdi. Mazalary ketip yǵyr boldy da, kórshileri de ol kele jatqanda esikterin tars jaýyp alatyndy shyǵardy. Báımenniń amaly taýsyldy, qaıyrshylyqpen kún kórýge kóshti. Qaıyrshylarmen birge baryp kóziniń jasyn monshaqtatyp tógip, qaıyr suraýdy ádetine aınaldyrdy.

Bir kúni basy aınalyp, kózi qaraýytyp, eseńgirep turǵan kezinde buryn óziniń shashbaýyn kóterip, qoshemettep júretin tórt joldasy kez bola ketti. Dostary qos jaǵdaıda odan syrt burylyp qashyp ketýshi edi. Bul joly betpe-bet kezdesip qaldy da, burylyp kete almady.

— Jigitter, durys keldińder. Bir nársege tań bolyp, ózimdi kimge aıtarymdy bilmeı alań bolyp tur edim, — dep, Báımen qýanyp ketti olardy kórgende.

— Ne nársege tań boldyń? — dep jıirkene surady odan dostary.

— Elden surap ákelgen bıdaıymdy qýyryp, tamaq jasap jep júrgen bir shoıyn kelim bar edi. Talqannyń ıisi me, izdep kelip tapqan ba bilmeımin, tyshqandar kemire-kemire tesip tastapty, — dedi Báımen dostarynyń betine ańyra qarap.

— Bos. Osyndaı ótirikke de adam balasy nanady dep aıtyp tursyń ba? — dedi bir dosy zildenip.

— Osy áýmesermen tájikelesip ýaqytymyzdy nege bosqa ketirip turmyz? Júrińder, keteıik, — dep ekinshi dosy Báımendi ıyǵymen soǵyp, sońynda jatqan aǵashqa súrindirip qulatyp óte berdi. Úshinshi dosy jyǵylyp jatqan Báımendi ishke bir tepti. Báımen yzalanyp ushyp turyp, bireýin jaǵasynan ala túsip edi, tórteýi jabylyp ony ólimshi haline jetkizip sabady. Sóıtti de, jatqan ornynda sulatyp tastap, ketip qaldy.
Qaıyrshylardyń biri kelip kómektesip, Báımendi súıemeldep úıine ázer jetkizdi. Báımen qara sýdan basqa qorek tatpaı, ornynan tura almaı siresip qıalǵa kirip, tósekte eki kún jatty.

— Bul qorlyqty kórgenimshe, ólgenim jaqsy ǵoı! — dep, ishine qan qatqan adamdaı yzalandy. Onyń budan bylaı jerdegi oıynyń beri tek qana ólim máselesine ǵana arnaldy. «Jandy qınamaı qalaı ólý kerek?» Onyń aldynda turǵan eń úlken suraq osy boldy. Sóıtip jatqanynda, óleriniń aldynda ákesiniń aıtqan ósıeti esine tústi.

— Oıpyrym-aı, meniń osyndaı halge jetetinimdi ákem qa laı bilgen? — dep úreılene tústi Báımen, — men ólsheýsiz aqymaq bolǵan ekenmin ǵoı. Ákem sonyń bárin kórip, sezip júrgen eken ǵoı, — dep sońynan óksip jylap aldy. Kóziniń jasyn tyıyp, túzelip otyryp, — ókingennen endi qandaı paıda bar? Ótken ómir endi qaıtyp kele me maǵan? Qolymda bir tıyn da pul qalǵan joq. Elmen teńdeserlik qandaı jaǵdaı bar mende? — dep qıaldandy. İshti jalamyrlanyp jalaǵan yza-namys qaıta kóterildi. Báımen ólýge betin burdy. Basqyshpen shatyrǵa órmelep shyǵyp, bir basy kúrshektelip baılanǵan symdy izdep tapty. Moınyna ilip alyp, ne isterin bilmeı oılanyp biraz otyrdy. Qoryqqan júregin basyp, kózin tars jumdyda shuǵyl qımyldap tómen qaraı aǵyp jóneldi. Shatyrdyń esigimen birge salbyrap jerge qulap tústi. «Óldi degen osy shyǵar» dep kózin jumyp, demin tunshyǵyp ázer alyp, sereıip biraz jatty. Basy dyńyldap, bir nárselerdiń sanasynda áli de bolsa eles berip, sezim músheleriniń jumys jasap jatqanyn sezgendeı boldy.

«Bular sońǵy kórip jatqan túsim shyǵar» dep oılady ol. Bir sátte: «Osy men shyn ólip jatyrmyn ba? Joq álde, ótirik ólip jatyrmyn ba?» — dep kúdiktenip ózine-ózi senbeı, denesin azdap qımyldatyp qozǵap kórdi. Denesi qozǵalatyn sıaqty. Aıaq-qoldary ornynan jyljıdy. «Men osy áli ólgen joqpyn-aý, shamasy», — dep ornynan atyp turdy. Úreılenip jan-jaǵyna qarady. Aınalasyndaǵy kórinisterdiń biri burynǵy qalpynda masaırap tur. Óziniń tiri ekenin sezip, tiri qalǵanyna azdap qýana bastady. Syrt jaǵyna burylyp qarap edi, shatyrdyń esigi
qasynda jatyr. Ústinde qapshyqqa tyǵyndylǵan bir nárseniń qosaqtalyp turǵanyn kórdi. Qaptyń aýyzyn ashyp qarap edi, dóńkıip túıe moıyn altyn jatyr. Altynnyń betinde shımaılanyp jazylǵan bir paraq qaǵaz bar. Báımen qaǵazdy alyp oqı bastady.

«Balam, bul altyn saǵan aqyrǵy jasaǵan ákelik qam- qorlyǵym, — dep jazypty ákesi, — budan keıin menen kómek kútpe. Aıtqan aqylymdy uq! Altyndy aqshalap al da, Ombydaǵy naǵashylaryńa baryp, oqý oqy. Sóıtseń ǵana adam bolyp, qaıtadan el qataryna iligesiń».

Eseńgirep otyrǵan Báımenniń es-aqyly qaıtadan ornyna keldi. Báımen ákesiniń sońǵy aqylyn uǵyp, altyndy aqshaǵa aıyrbastady. Taǵy da el qataryna ilikti. Eski dostary «baı-patsha» dep, maımańdap qaıtadan qasyna jıyldy. Bir kúni karshovkada otyryp Báımen tyshqannyń shoıyn kelini tesken tarıhyn dostaryna qaıta aıtty.

— Tyshqan degen kesirli pále jándik qoı. Paıǵambardyń kemesinde tesken sol tyshqan emes pe? Ol sumyraıdyń ishinde ýy bar. Oǵan shoıyn keli sóz be eken. Sózińizde eshqandaı jalǵandyq joq, baı-patsha — dep shýlasty dostary.

— Sengenderine raqmet. Erteń bizdiń úıge qonaqqa kelińder, — dep, Báımen bárin qonaqqa shaqyrdy.

— Kelemiz, — dedi dostary ýádelerin berip.

Báımen úıine kelgen soń saraıdaǵy kók tóbet ıtti ákelip esiginiń aldyna baılady. «Myrzalar renjimeńizder. Búgin sizderdi osy kók tóbet ıt qarsy alyp kútedi. Men naǵashylarym shaqyrǵan soń, asyǵyp Ombyǵa oqýǵa kettim. Kezdeskenshe saý bolyńdar. Báımen» dep qaǵazdy jazyp, taqtaıǵa japsyryp, ıttiń moınyna ilip júrip ketti.

Myrzalar konaqqa kelgende kóktóbet ıt olarǵa alaryp bir qarady da, asyqpaı aıaqtaǵy tamaǵyn ishýge kiristi.

---