Shákárim Qudaıberdıev (1893-1938)
Ádilettilikti, eńbekti, izgi qasıetterdi tý etken keńes zamanynyń órkeni ósý kezinde, qoǵam jaqsarýy, qaıta qurý, ótkendi marksısik-lenındik metodologıa turǵysynan obektıvti ǵylymı, tereń zertteýge múmkindik ashylǵan jaǵdaıda aqyn Shákárim Qudaıberdıev murasy halyq qazynasyna qaıta aınaldy. Qazaqstan Komýnıstik partıasy Ortalyq Komıtetiniń Búrosynda
«Aqyn Shákárimniń tvorchestvolyq murasy jóninde» másele qaralyp, quptaý habar jarıalanýyn qalyń jurtshylyq asa rızashylyqpen qarsy aldy. Mán-mańyzy erekshe osy dokýmentte bylaı delingen:
«Shákárimniń ádebı tvorchestvosy ıdeıalyq-taqyryptyq mazmunynyń aýqymdylyǵymen, áserli de kórkemdik qýatynyń moldyǵymen erekshelenedi. Jalpy alǵanda, onyń tvorchestovolyq murasy mol da, maǵynaly jáne ol HİH jáne HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq ádebıetinen erekshe oryn alady. Bul mura uzaq jyldarǵy «únsizdik» pen naqaq jaldan keıin halyqqa oralýy tıis».
Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń Búrosy uly Abaıdyń talantty shákirti jáne onyń realısik dástúrin jalǵastyrýshy Shákárimniń shyǵarmalaryn synshyldyq turǵydan qaraı otyryp ıgerý, sóıtip olardy halyqqa jetkizý jóninde, onyń «Túrik, qyrǵyz, qazaq hám hanlar shejiresi» jáne «Musylmandyq sharty» atalatyn kitapshalaryna basqa barlyq shyǵarmalary eńbekshiler tárbıesine zardap tıgizerlik zıandy ıdeıalardan múldem ada ekeni óz aldyna, olardyń qoǵamymyzdy rýhanı baıytý isine, onyń gýmanısik jáne adamgershilik murattaryn bekitýge qyzmet etetindigi týraly komısıa usynǵan tujyrymdar men usynystarǵa kelisti. Aqynnyń ýaqytsha jańylysýy men qatelesýine kelsek, bul onyń dúnıe tanymyndaǵy belgili bir shekteýliktiń kórinisi retinde baǵalanýy kerek edi. Ótkende qıyn jaǵdaılarda ómir súrip, halyqqa aıanbaı eńbek etken birsypyra asyl adamdardyń qatarynda endi Shákárim Qudaıberdıevtiń de jarqyn beınesi bıikteı bermek.
HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysy men HH ǵasyrdyń bas kezinde ómir súrip, qazaqtyń qoǵamdyq, áleýmettik, rýhanı, mádenı, ádebı ómirine keıde aıtarlyqtaı belsene aralasyp, gýmanısik, adamgershilik, demokrattyq, aǵartýshylyq ıdeıalardy ýaǵyzdaǵan, mol kórkem mura qaldyrǵan Shákárim Qudaıberdıev edi. Ol - ári aqyn, ári prozaık, ári aýdarmashy, fılosof, tarıhshy, birshama jýrnalısıkaǵa da aralasty.
Shákárimniń baı ádebı murasynda ózi ómir súrgen dáýirdiń qoǵamdyq kórinisteri, aqyl-oı izdenisteri, tolǵamdy tujyrymdary iz qaldyrdy. Onyń 73 jas ómiriniń kóbi – 60 jyly Qazan revolúsıasynan buryn, ol 13 jyly keńes dáýirinde ótti. Shákárim ómiriniń alǵashqy on bes-jıyrma jyly sanaly ómirge daıyndyq kezi dep eseptelse, onyń qoǵamdyq ómirge aralasýy rýhanı shyńdalyp, ádebıetke den qoıýy ótken ǵasyrdyń 80-90 jyldary bastalǵan bolatyn. HH ǵasyrdyń alǵashqy kezeńinde qazaq qoǵam damýynyń ishki zańdylyqtaryna qaraı áleýmettik, taptyq qaıshylyq, qaqtyǵystar, kúres-tartystar shıeleniste, buryn qalyptasqan qoǵamdyq oı-sana tynymsyz izdeniste bolyp kórkem sóz salmaǵy men yqpaly da molaıa túsken shaqta Shákárim ádebı ómirge qulshyna aralasyp, ult ádebıetinde Shoqan, Abaı, Ybyraı sıaqty úsh alyp ornyqtyrǵan arna-dástúrdi ónimdi jalǵastyrýshy bola aldy.
Shákárim shyǵarmalarynyń deni Qazan revolúsıasyna deıin jazylyp, birazy baspada jarıalanyp, kópshilik nazaryna ilikken, joǵary baǵalanǵan.
Qazan revolúsıasyna deıin onyń birneshe kitaptary jaryq kórdi: «Túrik, qyrǵyz, qazaq hám hanlar shejiresi» jáne «Musylmandyq sharty» Orynborda 1911 jyly basyldy, «Qazaq aınasy» óleńder jınaǵy, «Qalqaman – Mamyr», «Eńlik - Kebek» poemalary Semeıde 1912 jyly jarıalandy. Osy jyldary Shákárim «Aıqap» jýrnalymen «Qazaq» gazetinde kóterilgen máselelerge belsene aralasyp, birneshe maqalalar jazdy. Onyń «Bilimdilerden bes túrli nárseniń sheshýin suraımyn», «Bizdiń muqtajdarymyz» maqalalary «Aıqap» jýrnalynyń 1912 jyly 3-4 sandarynda basyldy. «Jazý máselesi», «Barsha qyrǵyz bilimdilerine ashyq hat» - bular 1913, 1914, 1915 jyldary «Qazaq» gazetinde jarıalanǵan edi. Bul týyndylardy zıaly qaýym qalaı qabyldaǵany, Shákárimge qandaı úmit artqany týraly da derekter saqtalǵan.
Qazan revolúsıasy ákelgen jańa dáýirdiń jańalyqtary, dúrildeı kelgen ózgerister, biri qırap, biri túzilis taýyp jatqan qubylystar aıasynda Shákárim áldebir sebeptermen aýytqýlar yqpalynda bola tursa da negizinen buryn qalyptasqan gýmanısik, demokrattyq, aǵartýshylyq kózqarasyna, progres jolyna qyzmet etý maqsatyna berilgendik, bekemdik tanytty.
Keńes dáýirinde Shákárimniń birsypyra shyǵarmalary jaryq kórdi. «Abaı» jýrnalynyń 1918 jylǵy 3-4 sanynda eki maqala, «Hafızden aýdarma», Fızýlıdiń «Láıli – Májnún» poemasynan erkin aýdarǵan nusqasy alǵashqyda «Sholpan» jýrnalynyń 1922-1923 jylǵy 2-8 sandarynda, keıin jeke kitap bolyp S. Seıfýllınniń alǵy sózimen Almatyda 1935 jyly shyqty. Sońǵy jyldary Shákárimniń bir top óleńderi 1959 jyly «Qazaq ádebıeti»gazetinde jáne Lenıngradta shyǵatyn «Aqyn kitaphanasy» serıasynyń «Qazaqstan aqyndary» jınaǵynda 1978 jyly alǵash ret oryssha aýdarylyp basyldy.
Sh. Qudaıberdıevtiń buryn jaryq kórgen shyǵarmalarynyń Qazaq SSR akademıasynyń ǵylymı kitaphana qorynda saqtaýly qoljazbalary men onyń balasy Ahat jınaǵan materıaldardyń negizinde M. O. Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ádebıet tarıhy bólimi aqynnyń tańdamaly shyǵarmalar jınaǵyn baspaǵa daıyndady.
Shákárim Qudaıberdıev murasyn zerttegende bul qazynaǵa marksızm-lenınızm ilimi turǵysynan qaraý qajettiligi erekshe eskerilýi kerek. Birińǵaı madaqtaýshylyqqa, syńarjaq dattaýshylyqqa salynbaı, aqyn murasyna obektıvti, ǵylymı taldaý júrgizip, ádebıet tarıhynan ózine laıyqty oryn altyndaı shyn baǵa berilýi qajet. Ondaı zertteýge aqynnyń kórkem týyndylary, revolúsıadan buryn jáne keıin basylǵan shyǵarmalary men Qazaq SSR Ǵylymı akademıasy Ortalyq ǵylymı kitaphanasynyń qorynda saqtaýly biren-saran qoljazbalary negiz bolady.
Shákárim revolúsıadan buryn synshyl realıs aqyn retinde qalyptasy, oı-órisi, ıdeıalyq maqsat-murattary jaǵynan demokrattyq-halyqtyq, gýmanısik-aǵartýshylyq baǵytty ómiriniń sońyna deıin ustandy. Shákárim tvorchestvolyq qyzmetiniń birneshe salasynda – poezıada, prozada, aýdarmada, traktat jazýda, jýrnalısıkada úlken mura qaldyrdy. Sh.Qudaıberdıevtiń baı ádebı, tarıhı murasy marksısik-lenındik metodologıalyq turǵyda jan-jaqty obektıvti, ǵylymı tereń zerttelýi qajettiligi aıan.
Shákárim Qudaıberdıevtiń ómirbaıanyndaǵy utymdy erekshelikterdiń biri – ol uly Abaı Qunanbaevtyń eń jaqyn adamdarynyń qatarynda ekendigi, tikeleı tárbıe, áseri, yqpal alýy.
Shákárim Qudaıberdıev 1958 jyly 11 shildede eski stıl boıynsha Shyńǵys taýy bókterinde qazirgi Semeı oblysynyń Abaı aýdanynda týǵan. Onyń ákesi Qudaıberdi Qunanbaıdyń úlken báıbishesi Kúnkeden týǵan, Shákárim olardyń nemeresi, ıaǵnı Abaıdyń nemere inisi. Shákárimniń týǵan áke-sheshesi týraly derekter ázirshe bizge beımálim. Ázirshe deıtinimiz keıin izdenister júrgizilgende aqynnyń áke-sheshesi týraly da derekter kezdesip qalýy múmkin, óıtkeni Qunanbaı balalaryna, nemerelerine myqtap kóńil bólýdi umytpaǵan, tipti famılıalaryn anyqtaýǵa deıin muqıat bolǵany týraly málimetter saqtalǵan ǵoı.
Qunanbaı óz balalaryna birde óz ákesi Óskenbaıdyń atyn, birde óz atyn famılıa etken. Mysaly, Qunanbaı Aıǵyzdan týǵan
Halıolla degen balasyna Óskenbaev dep jazdyrǵany týraly derek qaǵaz (svıdetelstvo)saqtalǵan.
Sol sıaqty Qudaıberdi týraly da derekter qalýy múmkin. M.O.Áýezovtiń «Abaı joly» epopeıasynda Qudaıberdi men Abaı arasyndaǵy jyly qarym-qatynas sýrettelgen. Onda Qudaıberdiniń aýyryp, tósek tartyp jatqan kezi, onyń kóńilin surap Abaı kelýi, aǵalyq-inilik kóńil-kúı kórinisteri, qadirles qımas aǵanyń shıetteı balalaryna Abaı qamqor bolatyny beınelengen. M.O.Áýezov: «Qarashoqydaǵy qystaýǵa kelgen soń, Abaı eń áýeli ákesine barmaı, Kúnkeniń úıine kirdi. Munda Abaıdyń eń jaqyn kóretin týysqany Qudaıberdi kópten beri naýqas bolatyn. Aldymen soǵan amandasyp, jaıyn bilmek» - dep jazdy. M. Áýezov sýretteýine qaraǵanda, Qudaıberdi ustamdy, sabyrly, oıly, ákesi Qunanbaıdyń el bıleý isine syn kózben qaraıtyn, jas inisi – Abaı tartys, jala, sumdyqtarǵa iligip ketpese eken degen qamqor kóńildi, izgi júrekti adam bolǵan. M.O.Áýezov: «Qudaıberdi ólerde Abaı oǵan: «Balalaryńdy áke ornyna baǵý qaryzym bolar», - dep «jetimdik kórsetpespin» dep ant etkendeı bolatyn. Aıtqanyndaı, Abaı sodan beri Qudaıberdi balalaryn ózimen týysqan Ospannan da, óz balalarynan da qatty erkeletetin» - dep jazdy. Shákárimniń anasy Dámetken týraly da málimet az. M.Áýezovtiń
«Abaı joly» romanyndaǵy derekterge qaraǵanda, ol Qudaıberdiniń báıbishesi, Dámetkenniń basqa da uldary bolǵan.
Qudaıberdi 1866 jyly 37 jasynda dúnıeden ótken. Qunanbaı úlken uly Qudaıberdiniń aty óshpesin dep onyń balasy Shákárimge famılıa retinde jazdyrýy múmkin. Nemese, Shákárim jeti jasynda ákeden aıyrylǵanda onyń beınesin jazynda saqtap, eseıgende ákesiniń atyn famılıa etip aldy ma, álde Abaı keńes berdi me ol arasy beımálim. ózi tiri kezinde jarıalanǵan eńbekteri men keıbir maqalalarynda «Qudaıberdiuly Shákárim» nemese «Qudaıberdın» dep qol qoıylǵan, Qudaıberdıev bolyp qashannan jazylǵany, kim jazǵany da belgisiz. Bul, árıne, kishi-girim ǵana másele bolyp kóringenmen ǵylym, tarıh, ádebıet ókilderiniń ómirbaıany men qyzmetine qatysy bar ár derek, málimet dáldilik, biryńǵaılyq qajet etetini eskerilýi shart.
Shákárim ómiriniń biraz jaıy óz shyǵarmalarynda, ásirese, «Mutylǵannyń ómiri» degen poemasynda jazylǵan.
«Besimde oqý bilsin dep,
Ata-anam berdi sabaqqa.
Jeti jasta jetim bop
Túskendeı boldym abaqqa.
Ardaqty kenje jetim dep
Álpeshtedi meni kóp,
Nadandyqqa boldy sep
Qaqpaı eshkim qabaqqa, -
dep bastaıdy aqyn osy óleńin. Shákárim «Túrik, qyrǵyz, qazaq, hám hanlar shejiresinde» bylaı dep jazdy: «Men paqyr óz ákem ólgen soń ulyq atamyz hajy marqumnyń tárbıesinde qalsam da, burynnan aýylymyz, qystaýymyz bólek bolǵanda hajy marqum meni «jetim» dep aıap, qysyp oqyta almaı, jetimdi syltaý qylyp, oıyma ne kelse, sony istep ǵylymsyz óstim. Áıtse de túrik tanyp, oryssha hat tanyp qaldym». Shákárim biraz ýaqyt jastyq qyzyǵyna túsip, oıyn-saýyqqa, serilikke úıir bolǵan, dombyra, garmon tartatyn óneri de bar, saıattyq ta qyzyqtyrǵan. Jastyq kezdiń jelikterin ol keıin ókine eske alady. Alaıda, ol bilim-ǵylymnyń qadir-qasıetin keshteý bilse da tereń túsinip, óz betimen oqyp, úırenip, rýhanı qazynalarǵa kóp úńilgen. Óz eliniń sóz murasyna qosa, basqa jurt asyldaryn meńgergen Shákárim Abaı mektebinen ótedi, onyń keńes-aqylymen óleńder shyǵara bastaıdy, poemalar jazady. Onyń jetimdik, joqshylyq kórmeı, saýatty da sergek ósýine uly Abaı qamqorynda bolýy qatty áser etken. Shákárim Abaı aıasynda sanaly, talantty aqyn bolyp qalyptasty. Ol Abaıdyń kózi tirisinde-aq onyń, danyshpan aqyn ekendigin alǵash tanyp, óleń órnekterin arnady:
Kel, jastar, biz bir túrli jol tabalyq,
Aram, aıla, zorlyqsyz mal tabalyq.
Óshpes ómir, taýsylmas mal bererlik
Bir bilimdi danyshpan jan tabalyq.
Al, endi olaı bolsa, kimdi alalyq,
Qazaqta qaı jaqsy bar, kóz salarlyq.
Shyn izdesek – tabarmyz shyny ǵalym!
Jalynalyq Abaıǵa, júr baralyq.
Ol qazaq qoǵamynyń rýhanı ósýine kómektesýdi, jastardy ǵylym-bilim, óner-ónegege baýlýdy murat tutady. Qyryq jasqa taıanǵan shaqta ol poezıamen biryńǵaı shuǵyldanyp, «Qazaq aınasyndaǵy» kóptegen óleńderin shyǵarady, poemalar jazady, olardyń kópshiligi áleýmettik, gýmanısik, aǵartýshylyq arnadaǵy týyndylar edi.
Shákárim ómiriniń eseıý jyldarynda qalyptasqan qasıetteriniń biri - óz betimen bilim órisin keńeıtýi, birneshe tilderdi: arab, parsy, túrik, orys tilderin meńgerip, qazyna qoryna erkin boılap, osy tilderdegi shyǵarmalardyń keıbirin qazaq tiline aýdarý ónerin ıgerý ekenin aıtqanbyz. Adamdardyń sana-sezimi mádenıetin kóterý, oqý-ónerge yntalandyrý maqsatymen Shákárim talaı tól shyǵarmalarymen qosa, basqa halyqtar rýhanı baılyǵyna boılaǵanda olardan adamzattyq ortaq, uqsas oı júıelerine qanyqty, dúnıetanymy keńeıe tústi.
