InfoHub Logo

«Jurt meni bir kisi eken dep qalyp júrgen kisi kim eken?». Nautil.us sholýshysy Brús Ýotson biz oılaǵannan jıirek kezdesip qalatyn kisiniń atyn jamylýshy sındromyn ár túrli pikir-paıym turǵysynan qarastyryp, ár alýan alaıaqtar men «uly kombınatorlar» ishi-baýyrymyzǵa kirip, bizdi qalaı baýrap alatynyn, bunyń bizdiń kóptik «Menimizge» qandaı shatysy baryn, nege bizge keı kezderi biz ról oınap júrgendeı kórinetinin, bundaı sezimniń qaıdan shyǵatynyn jáne buny fılosofıa, psıhologıa jáne neıroǵylym qalaı túsindirip júrgenin aıtyp beredi.  

Bizge kisiniń atyn jamylýshylar týraly oqıǵalar unaıtyn sebebi, biz olardan ózimizdi kóremiz. 

Brús Ýotson

1952 jylǵy kúzgi salqyn kúnderdiń birinde Sary teńizde, Ońtústik Koreıanyń Inchhon jaǵalaýy mańyn sholǵyndap júrgen kanadalyq Kaıýga esmınesiniń bortyna 16 jaraly sarbaz jetkizildi. Koreıadaǵy soǵys barysynda jaralanǵan sarbazdardyń jaǵdaıy qıyn bolyp tur edi. Olardyń birnesheýi operasıa jasalmasa, aman qalmas edi. Olardyń kórer jaryǵyna oraı kemedegi dáriger otashy-travmatolog bolyp shyqty. Medısınalyq halatty kıip alǵan orta jastaǵy deneli er kisi meıirbıkelerge pasıentterdi operasıaǵa daıyndaýdy buıyrdy. Sodan soń, ol óziniń kaıýtasyna baryp, óziniń aıtýynsha maman bolyp tabylatyn taqyryptaǵy kýrsty tez oqyp shyǵý úshin, hırýrgıa oqýlyǵyn ashty. Jıyrma mınýt ótkende operasıa bólmesine mektepti da támamdamaǵan Ferdınand Demara kirdi, ol Djefferson Beırd Torn da sol, Martın Godgart ta sol, doktor Robert Lınton French te sol, Entonı Ingolıa da sol, Ben Ý. Djons ta sol bolatyn, al búgin ol dáriger Djozef Sır bolyp tur.

«Skalpel!»

Tereń bir tynys alǵan jalǵan otashy jaralynyń denesine qol saldy. Onyń sanasynan: «Neǵurlym az tilseń, bitken soń tigetin jeriń soǵurlym az bolady» degen oı aınalshyqtap ketpeı turdy. Synǵan qabyrǵany taýyp, Demara júrektiń qasynda turyp qalǵan oqty da alyp shyqty. Ol, — sarbazdyń jarasy qan atqylap turyp alady, — dep qoryqty, sol sebepti ol jaralanǵan jerine Gel-kóbikti, koagýlásıalaýshy arnaıy reagentti, jaǵyp tastap edi, qan qoıýlanyp, sol sátte-aq toqtady. Demara qabyrǵany ornyna saldy da, pasıenttiń jarasyn tigip, kóp mólsherdegi penısılındi salyp jiberdi. Dárigerdiń jan-jaǵynda turǵandar keremet kúıge bólendi.  

«Shamań kelse, meni ustap al» fılminde Leonarda dı Kaprıo beınesin somdaǵan Frenk Abıgneıl taqylettes serıalyq jalǵan attylar bizdi qyzyqtyryp, aýzyna qaratady, óıtkeni ondaı adamdar táýekel etýden jáne bizge tek arman bolyp qalǵan romantıkaǵa toly ómirdi súrýden taısaqtamaıdy».

Kúni boıy ter tókken Demara 16 jaralynyń bárine operasıa jasap shyqty. Barlyǵy aman qaldy. Kóp keshikpeı, Demaranyń erlikke tán áreketi týraly alyp-qashpa áńgimeler baspasózden biraq shyqty. Demara atyn jamylyp júrgen naǵyz dáriger Djozef Sır ózi eshqashan baryp kórmegen Koreıadaǵy «óziniń»batyrlyq isi jaıynda gazetterden oqyp bildi. Áskerı basqarma Demaradan jaýap alyp, masqara bolmaý úshin, ony jumystan shyǵaryp jiberdi.  

^{Uly jalǵan at jamylýshy: kelbetti, bárimen til tabysyp ketetin Ferdınand Demara otashy, monah, advokat jáne muǵalim bolyp jumys istedi / Ap photo}

Biraq bul aqparat báribir baspasózge belgili bolyp qaldy. Demara týraly maqala Life jýrnalyna shyqqan soń, jalǵan otashy fanattarynan júzdegen hat aldy. «Biz kúıeýimiz ekeýimiz sizdiń qudaı jibergen adam ekenińizdi sezemiz», — dep jazdy bir kelinshek. Al Brıtandyq Kolýmbıadaǵy aǵash daıyndaıtyn lager oǵan sol jerde dáriger bolyp jumys isteýdi usyndy. Biraz ýaqyt ótkende Demara týraly «Uly jalǵan atty» degen kitap pen fılm shyǵyp, ol fılmde Demarany akter Tonı Kertıs somdady. Demaranyń ózi ol fılmde dárigerdiń rólin oınap, tipti medısınalyq mektepke oqýǵa túsýdi de oılap júrdi. Biraq, oqý qıyn bolady dep, oqymaı qaldy. Ol bylaı degen:  

«Men árdaıym ońaı joldy izdeıtin sıaqtymyn. Jáne de alaıaq bolý — bul arylý óte qıynǵa soǵatyn jaman ádet».

Ózinshe bir ártister bolyp tabylatyn at jamylýshylar men alaıaqtar bizdi ári tańdandyryp, ári baýrap alatyn aldaýdyń elitip alýshy tartymdylyǵy arqyly tarıhta erekshe orynǵa ıe bolyp qalyp júr. Bizdiń kóbimiz normalardyń sheginen shyqpaýǵa tyrysatyn bolsaq, alaıaqtar, jańa syn-tegeýrinderdi betke alyp, esh qınalmaı-aq, bundaı kedergilerden attap ótip júre beredi. El-jurttyń nazarynda bolatyn olar kásibı normalardy, olarǵa beriletin mańyzdylyqty ájýalap, kúlkige aınaldyrady. Psıhologtardyń pikirinshe kóńilimizdiń túbinde bizge alaıaqtar unaıdy, óıtkeni biz basqa keıipte júretinimizdi sezemiz. Olardyń basynan ótken oqıǵalarda olardyń óz «Meniniń» kaleıdoskopy kórinedi jáne olar táýekelge bel býý arqyly basqalardyń qoly jetpes sezimderge qalaı bólenýge bolatynyn kórsetedi.

Serıalyq jáne kúıbeń tirshilikte bolatyn kisi atyn jamylýshylar týraly

Psıhologıa profesory Metú Hornsı Avstralıadaǵy Kýınslend ýnıversıtetindegi áriptesinen aldanyp qalǵan soń, kisi atyn jamylýshylardy zerttep-zerdeleı bastady. Ýkraınalyq shyǵý tegi jaıynda aıtyp bergen Elena Demıdenko, óziniń Ýkraınada ótken balalyq shaǵy týraly roman jazyp shyqty. Roman júlde aldy. Alaıda, kóp ótpeı, Elena Demıdenkonyń Ýkraınaǵa eshqandaı  qatysy joq avstralıalyq Helen Darvıl ekeni anyqtaldy. Onyń jazǵanynyń bári oıdan shyǵarylǵan bolyp shyqty. Aldanyp, kóńili qalǵan Hornsı sol kezden beri kisi atyn jamylýshylardy jáne jurttyń nege olarǵa degen yqylasy erekshe ekenin zerttep keledi. Hornsı bylaı deıdi:  

«Biz soqtyqpaly soqpaǵy kóp álemde tirshilik etemiz. Jáne de siz kózsiz táýekelge baryp, osy soqpaqtardy eńseretin jáne romantıkaǵa toly ómir súretin adamdardy kórip júrsiz. Bunyń ózi-aq romantıkalyq ári adamdy qyzyqtyra túsetin qubylys».

At jamylýshylar bizdiń senimimizdi tárk etedi, bizdiń ýnıformaǵa, ataq-dańqqa, bederlep salynǵan «Dáriger» degen jazýy bar vızıttik kartaǵa mańyz beretinimizdi kúlki qylady. Biz óziniń maqsatyna jetý úshin qysqa joldy paıdalanatyndardyń mártebesine ári qyzyǵamyz, tańyrqaımyz. Biz ózimizdiń jeke dárigerimizdiń alaıaq bolǵanyn qalamaımyz, biraq biz teńdessiz ártisteı dúnıe júzin aralaıtyn, bir keıipten ekinshi keıipke enetin, oıynǵa beriletin, úlken sheberlikpen kózden ǵaıyp bolatyn — ol bunyń bárin kámelettik jasqa tolǵansha istep úlgergen Stıven Spılbergtiń «Shamań kelse, meni ustap al» fılmindegi Frenk Abıgneıldiń batyl isterine tańdanyp, bas ıemiz.  

«Bizdiń tańdaýymyz ózimizdiń oılarymyz ben paıymdarymyzǵa baılanystylyǵy jónindegi túsinik bizge aıdan anyq bolyp kórinetindigi sondaı, ony tipti aıtýdyń da qajeti joq», — dep Iona Berger «Kórinbeıtin áser: júris-turysty qalyptastyratyn jasyryn kúshter» atty kitabynda jazady.  

Biraq aldaý psıhologıasyna beıbirmándi elementter kiredi. Bir jaǵynan alsaq — bular Demara jáne Abıgneıl taqylettes serıalyq kisi atyn jamylýshylar. Ekinshi jaǵynan — kúndelikti kórip júrgen kisi atyn jamylýshylar — bul siz ben bizbiz.

«Bizdiń kópshiligimiz kún saıyn ustamdy aldamshylyqpen aınalysamyz, — deıdi Hornsı. — Mysaly, kóńil kúıim kelmeı tursa da, men jymıatyn bolsam. Eger, qyzyq bolmasa da, qyzyǵyp turǵan adamdaı bolsam. Kúıgelektenip tursam da, ózime senimdi adamdaı bolsam.  Alaıaqtyqtyqty  jaqsy áser qaldyrý jáne áleýmettik daǵdylardy paıdalana alý mashyǵynan bir-aq eli bólip tur».

«Kisi atyn jamylýshylar, biz olar sıaqty bolǵymyz kelgendikten bizdi tánti etpeıdi, — deıdi Hornsı, — biz dál solar sıaqtymyz ba dep qatty alańdaıtynymyzdan tánti etedi».

Jalpy «bolyp kóriný» sezimi ózińe degen senimsizdikten bastalady. Otyrystar zalynda, synypta, joǵary deńgeıli jınalysta otyryp siz qatty qorqynyshqa — óz ornymda otyrǵan joqpyn degen qorqynyshqa boı aldyrasyz. Jáne de sizdiń ǵylymı dárejeńiz nemese atqarǵan qyzmetterińiz qandaı ekeni mańyzdy emes. Siz basqalardan aqyldy emessiz. Siz — kisi atyn jamylýshysyz. Bundaı senimsizdik epıdemıalyq deńgeıge jete qabyl qubylysqa aınaldy jáne «kisi atyn jamylýshy sındromy» degen anyqtamaǵa ıe boldy. Bul túsinikti 1978 jyly engizgen psıholog Paýlına Klans ony negizinen tabysty áıelderge qaratyp paıdalandy, biraq genderlik zertteýler erlerdiń de basqa bolyp kórinýge beıim turatynyn jáne kásibı adamdardyń 70 prosentine deıin kisi atyn paıdalanýshy sındromyna ushyraǵanyn anyqtady.   

Psıhologtar bul fenomenniń paıda bolýyna balalardy tárbıeleýdiń bıpolárlyq stıli sebep dep esepteıdi. Adamdy balalyq shaǵynda únemi synaı berý ata-ananyń jek kórýshiligi dep baǵalanyp, keıin onyń ornyn ómirdegi eshqandaı jetistik pen tabys toltyra almaýy múmkin.  Jáne kerisinshe, qarapaıym bir sýreti nemese jobasy úshin bári maqtap shyǵatyn «minsiz bala» da, óse kele bul tabysqa eńbegim sińdi me degen oıdyń sońynda júrýi múmkin. Balany tárbıeleý stıli qandaı bolǵanyna qaramastan, «kisi atyn jamylýshynyń» árbir jetistigi, estigen árbir maqtaýy onyń áıteýir bir kúni áshkere bolamyn degen úreıin kúsheıte túsetinin túsinedi.   

^{«Shamań kelse, ustap al» fılminde Leonardo dı Kaprıo somdaǵan Frenk Abıgneıl To Tell the Truth (1977 j.) televızıalyq vıktorınasyna qatysyp turǵan kezi}

Aldanyp qalýdan qorqý bizdi adamnyń oıyna kelmeıtin nárselerdi isteýden uıalmaıtyn nemese taısalmaıtyn adamdarǵa eliktetip turady. «Qoǵam jalǵan attylardy jaqsy kóredi», — dep jazady brıtandyq jýrnalıs Sara Berton óziniń «Jalǵan atylar: ótirikshilerdiń alty túri» dep atalatyn kitabynda. Bizge «kópe kórineý nemese qupıa túrde tyıymdardy buzý«unaıdy». Bizge kishkentaıymyzdan shyndyqty aıtýdy talap etedi. Berton bylaı dep jazady:

«Biz áldebireýdiń ótirik aıtqanyn bilgen kezimizdegi bizdiń birinshi reaksıamyz — shyn kóńilmen qyzyǵyp qalý». Bir jas jigit akter Sıdnı Pýateniń balasymyn dep jurtty aldap, Manhettendegi baı-qýatty úılerge kirip alady. Avstralıalyq kelinshek orys tilin bimegenine qaramastan, ózin Romanovtar áýletiniń Anastasıa degen hanshaıymy ekenine bárin nandyryp tastaıdy. Ákki fransýz týǵan-týysynan adasyp qalǵan jetim bolyp ketedi. Bizdi kisi atyn jamylýshylardyń qyzyqtyratynyna, — deıdi Berton, — kisi atyn jamylýshy «biz júrip kele jatqan jolda bizden ozyp ketkeni sebep bolýy múmkin».  

Psıhologtar árqaısysy bizdiń mıy ashyp shatasqan toptyq «menimizge» júginetin serıalyq alaıaqtyqtyń birneshe sebebin qarastyrady. Keıbir jalǵan attylar, — deıdi Hornsı, — olardyń ornynda árkim-aq bolǵysy keletin «teńdesi joq avantúrıs» bolyp tabylady. Basqa bireýleri uıalshaq jáne basqalarǵa uqsamaıtyn bolǵandyqtan, sezine almaıtyn qaýymdyq sezimine bólengisi keledi. Ózin ózgelerden tómen qoıý — úshinshi sebep. Ózin sorly sezinetin tájirıbeli kisi atyn jamylýshy ózinen góri jaqsy bireý bolyp kóriný arqyly op-ońaı báriniń qurmetine bólenedi. Demaraǵa, ol nege dáriger «bolyp alǵanyn» aıtyp berýi úshin, psıhologtyń qajeti bolǵan joq.  

«Qalaı bolǵanda da [Dr. Robert Lınton], jaman bolsyn-jaqsy bolsyn, bireý bola aldy, — dep jazdy Demara. — Al jaman bolsyn-jaqsy bolsyn, Demara — eshkimde bolǵan joq, jáı júrgen bir qańǵybas».

Psıholog Elen Doıch jalǵan attylardyń taǵdyr tálkegine jıi ushyrap turǵanyn baıqaǵan. Berekeli januıada týyp-ósken olar ata-anasynyń ajyrasýy, bankortqa ushyraýy nemese satqyndyq kesirinen óz mártebesinen aıyrylyp qalǵan. Ózin aldanyp qalǵan adamdaı sezingen jalǵan atty tabys baspaldaǵymen joǵary shyǵyp úlgere almaı qalady. Onyń ornyna ol bireýdikin menshiktep alý arqyly mártebesin ózine qaıtarady. Áke-sheshesi ony ózine alyp qalý úshin arpalysqan sottan shyqqan jáne óziniń qıalyna berilgen Frenk Abıgneıl sondaı jaǵdaıǵa tap boldy. Uzyn boıly, 16 jastaǵy balǵyn shaǵynda 26 jastaǵydaı kórinetin Abıgneıl birneshe jyl boıy avıokompanıanyń ushqyshy, kúzetshi, dáriger, advokat… bolyp júrdi. «Adamnyń álter egosy, — dep jazdy ol óziniń ǵumyrnamasynda, — onyń óziniń súıikti obrazy ǵana».

Biz bárimiz basqa bireý bolyp júre alamyz, biraq keıbireýimizdiń ǵana buny asqan sheberlikpen isteýge aqyl-parasatymyz men áleýmettik daǵdylaryz jetedi. Birde-bir dáriske baryp kórmegen Abıgneıl zańı oqýlyqtardy oqyp, Lýızıanada emtıhan tapsyrdy. Demara bir kún ishinde psıhologıa jónindegi mátindi oqyp shyǵyp, kelesi kúni basqalarǵa odan sabaq bere beretin. Kásibı jalǵan attylar bir qaljyńmen-aq shıelenisip bara jatqan jaǵdaıdy jaıdary kúıge túsire alady, olar adamdardy op-ońaı «oqı alady». «Kez kelgen uıymda aınaladaǵylarǵa esh zıanyńdy tıgizbeı ıgilikke jaratyp qalýǵa bolatyn paıdalanylmaǵan múmkindikter bar», — dep túrme baqylaýshysynyń, prrfessordyń, sopy (monah), sherıftiń orynbasary keıpinde júrip kórgen Demara aıtady.   

«Óz erejelerińiz ben ınterpretasıalaryńyzdy ózińiz jasańyz. Buǵan eshteńe jetpeıdi. Esińizde bolsyn — «kúsh vakýmyna« enińiz!»

«Jurt meni bir adam dep júrgen kisi kim?» ⓘ

Bizdiń ózimiz týraly aıtar bolsaq, kisi atyn jamylýshy bizdiń ishimizde baıaǵydan buǵynyp otyr. «Persona» sózi etrýs tilindegi «bettumsha» degendi bildiretin phersu sózinen shyqqan. Latyn tilindegi persona sózine aınalǵanǵa deıin bul uǵymsóz sahnaǵa bettumshamen shyǵatyndar  oınaıtyn grek tragedıalarynda paıdalanyldy. Shekspır «búkil álem — teatr» ıdeıasyn usyndy, al biz — rólderimiz ýaqyt óte kele jáne jaǵdaıatqa qaraı ózgerip otyratyn akterlermiz. Biz ózimizdiń monologtarymyzdy bilemiz, rólderimizdi de bilemiz. Endeshe basqa bireý bolyp kórinýge tyrysyp qajeti ne? Psıhologtardyń aıtýynsha, kóńilimizdiń túbindegi jalǵan atty ózi týdyrǵan keıipkerdiń arqasynda kúsh alyp otyrady. Ár tańda, biz aınaǵa úńilgen kezde, ol jaqtan bizge qarap turǵan adamdy kórip, qarnymyz ashady. Biz, bar bolǵany, bola alamyz dep oılaǵan kisiniń kóleńkesi ǵanamyz. Taǵy bir kúndi qalaı ótkizemiz? Rólińizge enip, «áleýmettik qubylǵaqqa» aınalyńyz.  

«Áleýmettik hameleon» uǵymsózi, — deıdi Mınnesota ýnıversıtetiniń psıhologıa profesory Mark Snaıder, - ishki «meni» kópshilik tanıtyn personaǵa uqsamaıtyn adamdardy sıpattaıdy.  

«Belgili bir dárejede bizdiń bárimiz áleýmettik hameleondarmyz, — deıdi adamdar men áleýmettik qarym-qatynastardy zerttep júrgen Snaıder. — Ózin qorshaǵan fızıkalyq ortadaǵy tústerge saı ózgerte beretin hameleon tárizdi biz de, qylyqtarymyzdy túzý jáne qalyptasqan jaǵdaıatqa sáıkes beıimdep otyrý arqyly, áleýmettik atrıbýttardy qabyldaımyz».

^{İshimizde jatqan akter, deıdi psıhologtar, jasalǵan óziniń beınesi arqyly kúsh alyp otyrady. Ár tań saıyn, aınaǵa kóz salǵanda, ondaǵy adamnyń beınesinen kóńilimiz qalady. Wolfgangfoto/ Flickr}

Áleýmettik hameleondardyń, deıdi Snaıder, «ózin-ózi baqylaýy» qatty damyǵan, olar ár jańa jaǵdaıdy baǵamdaıdy, oǵan qalaı ıkemdelýdi, aınalasyndaǵylardyń kóńilinen shyǵýdy oılastyrady. «Ózin-ózi qatań baqylaý» ár-alýan saladaǵy kóptegen mamandyqtarda kezdesedi, olardyń ishinde zańnama, akterlik jumys jáne saıasat bar. Biraq ózin-ózi baqylaýdyń joǵary deńgeıine ıe kez kelgen adam, deıdi Snaıder, myna bir aýyz sózben keliser edi:  

«Ártúrli adamdarmen men ózimdi ártúrli, múldem basqa adamdaı, ustaımyn».

Fılosof Denıel K. Dennett bizdiń árqaısysymyzdy oıdan shyǵarylǵan keıipkerlermen salystyrady. Ol bylaı deıdi: 

«Oqıǵanyń shynaıylyǵyn umytyp ketip, óz ómirimizdiń tarıhyn aıtyp jáne qaıtalap aıtyp beretin sýaıttarǵa bizdiń bárimiz aýyq-aýyq aınalyp turamyz».

Nevrolog Maıkl Gazzanıgıdiń árqaısysyna ár túrli ańǵarý tán bolyp keletin myıdyń bólikteri týraly zertteýlerine silteme jasaǵan Dennett bundaı bóspeniń túp-tamyry myıdyń anatomıasynda jatyr dep esepteıdi.   

Myıdyń bólshekteri, «júris-turystyq turǵydaǵy birlikti qurý úshin tapqyrlyq joldardy paıdalanýy tıis», — dep jazady Dennett. Sáıkesinshe, «bizdiń bárimiz ár jaǵdaıda ártúrli qylyq kórsetetin sheber áńgimeshilermiz… jáne biz árqashan ózimizge shamamyz kelgen eń jaqsy «bettumshamyzdy» taǵyp alamyz. Biz bar kórgen-bilgenimizdi bir jaqsy hıkaıaǵa biriktirgimiz kelip turady».

Výdı Allen bul taqyrypty farsqa aınaldyrdy da, áleýmettik ortanyń qandaı bolǵanyna qaraı óziniń syrtqy kelbetin ózgerte beretin hameleon-adam týraly túsirilgen 1983 jylǵy kartınasy, derektisymaq «Zelıg» fılminde pash etti. Kózildirik taqqan psıhıatrǵa, qara násildi jaz-mýzykantyna, qyzyltándi úndiske, tipti kostúm kıgen nú-ıorktyq ıankıge aınalǵan Leonard Zelıg dárigerlerdi tańdandyryp, esten tandyrdy. Gıpnozdalǵan kezde Zelıg nege ortaǵa ıkemdele ketetinin aıtyp berdi:  

«Basqalarǵa uqsas bolsań — saǵan tóngen qaýip bolmaıdy».

Óziń bolyp júre berý nege beıqaýipsizdik sezimin týdyrady? «Menniń» ózi oıdan shyǵarylǵan bolýy múmkin bolǵandyqtan shyǵar? Bul Maıns ýnıversıtetindegi Neıroetıka bóliminiń jáne «Zerde» jumys tobynyń dırektory, nemis fılosofy Tomas Metsıngerdiń túıgen oıy.  

«Bul jalǵanda «men» degen nárse joq, — dep Metsınger v Being No One: The Self-Model Theory of Subjectivity-de jazdy. — Eshkim eshqashan ózi bolǵan emes jáne ózdigine ıelik etken joq».

Bizdiń sanamyzda, deıdi Metsınger, ózimizdiń aldamshy beınemiz, jer-jahandy tereze arqyly kóretin, biraq terezeniń ózin kórmeıtin «fenomenaldy men» ǵana bar. Ózimizdiń qoldanystaǵy «menimizdi» anyqtaý kezinde qatelesip qalyp, biz ózimizdiń birligimiz úshin kúresemiz, biraq seısenbi kúni bir adam, kelesi kúni sol adamnyń azdap túrlengen nusqasy bolǵanymyzǵa yrza bolýǵa tıispiz, jáne de bizdiń demalys kúnderi kim bolatynymyzdy eshkim bilmeıdi.

Metsınger bizdiń turaqsyz óz-ózimizdi tanýymyz myna basty qaǵıdaǵa súıenetinin aıtady:   

«Kóptegen mádenı jetistikter shyndyǵynda sizdiń ajaldy ekenińizdi túsinýmen birge keletin úreıdi eńserýge tyrysýshylyq bolyp tabylatyny týraly úreıdi basqarý teorıasy bar. Siz ózińizdiń óletinińizdi túsinýińiz bizdiń ózimizdi elestetý modelimizde úlken arpalys týdyrady.  Keı kezderi men buny bizdiń kózimizdiń ashylýy sebep bolǵan qurdym nemese ekige qars aıyrylý, tereń ekzıstensıalyq jara dep ataımyn — meniń bar emosıonaldyq bolmysym eshqashan bolmaǵan nárse bar ekenin aıtady, al meniń jeke ózimdi elestetetin modelim bul nárse mindetti túrde bolatynyn aıtady».

Basqasha aıtsaq, «men» ajaldylyqtyń bolmaı qoımaıtynyn túsinýimiz arqyly aıqyndalady. Bul bizdi «eshteńeden» erekshelendirip turady. Osy sebepti biz rólderdi somdaǵan saıyn rahattanamyz. Onyń ústine bizdiń buǵan arnalǵan bir mini joq ortamyz bar. MİT ýnıversıtetinde isteıtin psıholog, The Second Self: Computers and the Human Spirit kitabynyń avtory Sherrı Tarkl áleýmettik medıany «aıqyndaý tehnologıasy» dep atap júr.

«Siz kóńilińizge jaqqan kez kelgen adam bola alasyz. Sizdiń kóńilińizge jaqqan kez kelgen dostaryńyz bolýy múmkin. Siz ártúrli adamdarmen aralasyp turýyńyz múmkin. Siz ózińizge erýshilerdiń, sizben birge bolǵysy keletinderdiń mahabbaty men rızashylyǵyna bólene alasyz. Adamdar aralasýdyń osyndaı túrine muqtaj».

Osynyń bárine qol jetkizý úshin adamdar jıi-jıi onlaın-hameleon bolyp ketedi.

Osy arada kásibı túrde kisi atyn jamylatyndarǵa sahna shamynyń jaryǵy burynǵydan erekshe jarqyrap túsip tur. «Nú-Iorkerdiń» kompúter aldynda otyrǵan ıt týraly áıgili karıkatýrasynda aıtylyp ótkendeı, «sizdiń ıt ekenińizdi eshkim bilmeıdi». Jalǵan aty-jóndi paıdalaný, ózi jaryqqa shyǵarǵan kitaptaǵy avtor týraly málimetke PhD sózin qosa jazyp qoıý, nemese tájirıbesi men tereń bilimi bolmasa da, talqylanatyn taqyryp boıynsha blog júrgizý — sıfrlyq jalǵan attylar Jelide kóptep paıda bolyp jatyr. Siz Facebook-ta jarıalanyp júrgen ádemi-ádemi sýretterdiń bárine senbeısiz ǵoı, solaı ma?  

Búgingi tańda árqaısymyz avtoportretke dym qatysy joq shashyrańqy kýbtyq beıne bolyp júrmiz. Sondyqtan, bizge birtutas, tolyqqandy, kim ekenine senimdi bolyp kórinetinderge qyzyǵatynymyzǵa tań qalýdyń reti joq. Bul nıetine naıza boılamaıtyn sýretkerler ózderiniń asqan sheberlikpen salynǵan avtoportretterin Rembrandttyń qolynan shyqqandaı qylyp kórsetedi. Ferdınand Demara. Frenk Abıgneıl. Leonard Zelıg. Sen she? Sen kimniń qalpaǵyn teris aınaldyryp ketkiń kelip júr?

monocler.ru, bilim-all.kz

---