InfoHub Logo

Men Sultanmahmutpen jastan birge óstim. Sábı shaqtaǵy satyr-sutyr oıyndy da, bala kezdegi álippıden bastalatyn oqýlardy da birge ótkizdik. Ekeýmiz eki jaqqa oqýǵa ketken, ekeýmiz eki jaqta qyzmet istegen ýaqyttarda Sultanmahmut ekeýmiz únemi hat jazysyp, dostyq, týystyq sezimderimizdi bildirip otyrdyq. Sultanmahmuttyń eń qıyn shaqtarynda qarajat jaǵynan bolsyn, emdeý jaǵynan bolsyn qolymnan kelgeninshe kómek kórsetýge tyrystym. Ol qatty aýyrǵan kezde Omby qalasynan oqyp alǵan dárigerlik bilimimdi, tájirıbemdi Sultanmahmuttan aıaǵam joq. Sultanmahmuttyń ózin de, ólenderin de men óte jaqsy kórýshi edim. Sol sebepti me qalaı, onyń kóptegen minezi men isteri, óleńderi men sózderi meniń esimde qalypty. Sonyń eń naqty degenderin aıtyp berýdi boryshym dep sanadym. Olar tómendegideı edi.

Men jas kezimde turymtaı ustaýdy, oǵan torǵaı, bódene ilgizýdi qyzyq kórýshi edim. Keı kúnderi Maqyshpen (ol kezde Sultanmahmutty erkeletip Maqysh deıtin) birge oınamaı, óz betimmen turymtaıyma torǵaı, bódene ildirýge ketip qalyp júrdim, óıtkeni Maqyshtyń ózi men shaqyrǵanda bul qyzyqqa barmaıtyn, maǵan ermeıtin. Bir kúni jalǵyz qalǵanyna yzalandy ma, álde basqa oıy boldy ma, men turymtaıymdy qolyma ustap otyrǵanymda, ol janyma jetip keldi de, qolymdaǵy turymtaıymdy shapalaqpen tartyp jiberdi.

— Turymtaıyma nege tıisesiń?! — dep men renjidim. Sonda ol tomsyraıa, kádýilgideı salmaqtana túsip mynany aıtty:

— Seniń turymtaıyń zorlyqshyl, jyrtqysh! Sony bile turyp sen oǵan kip-kishkentaı kinásiz qustardy jábirletesiń. Men sol úshin ony urdym.

Sultanmahmut tars-turs ashýlanýdy bilmeıtin, jábirge kónbeıtin aqyldy birbetkeı edi. Muqan moldadan oqyp júrgen kezimizde onyń osy minezine qyzyǵyp, biz Sultanmahmutqa ádeıi yzalandyrý úshin jabylatynbyz. Biraq ol tipti de ashýlanbaıtyn. Bizder onan saıyn eregisip, ony túıebas qylýǵa sheıin baratynbyz. Keıde Sultanmahmuttyń bir jerleri aýyryp ta qalatyn. Bizdiń betimizdi qaıtarmaqshy bolǵan Sultanmahmut bir kúni ákesine aq shoqpar istetip alady da, sabaqqa kelgende bizge kórsetpeı birge ala kelip, qardyń astyna tyǵyp qoıady. Sabaq bitken soń, biz ádettegideı asyr salyp, Sultanmahmutty ortaǵa ala bastadyq. Sonda Sultanmahmut sheginshektep baryp, qar astyna jasyryp qoıǵan álgi shoqparyn sýyryp alyp, bizge qarsy qasqaıa tura qalyp, sol arada qolma-qol myna óleńdi aıtty:

— Kánekeı, endi bálem tıshi maǵan!

Shoqparmen bir-aq salyp basyń jaram.

Bárińdi dúrkiretip qýyp tastap,

Úıime batyr bolyp jalǵyz baram.

Bul óleńdi bizder sol arada jazyp aldyq ta, shoqparyn tartyp alyp, syndyryp tastadyq. Ol esh renjigen joq. Keıin bul óleńdi búkil bala jatqa aıtyp júrdi.

Budan burynyraq kezde, Sultanmahmut ekeýmiz qystyń sary aıazynda oınap júrgen kezimizde, men baıqamaı onyń eski tymaǵynyń qulaǵyn julyp aldym. Sultanmahmut biraz úndemeı turdy da, meni jaqyn kel dep shaqyryp alyp, myna óleńdi aıtty:

— Tumaǵymnyń qulaǵyn,

Julyp aldyń, ne tústi?

Úsıdi-aý endi qulaǵym,

Mine, sýyq jel esti.

Ne dep aıtam apama,

Bilip qoısa bul isti?

Men uıalyp qaldym, uıalǵanymnan ózimniń basymdaǵy tumaǵymdy kıgizdim. Sultanmahmut ony ózime qaıtyp berdi de, óz tumaǵyn jalpıtyp kıip aldy. Men ony úıge alyp keldim. Shesheme tumaǵynyń qulaǵyn tiktirdim. Sóıtkenshe kesh bolyp qaldy da, Sultanmahmut bizdikine qonbaqshy boldy. Balasyn kózden tasa qylǵysy kelmeıtin Shoqpyt ińirde jetip keldi. Biraq Sultanmahmuttyń bizdiń úıde ekenin bilgen soń, tamaq ishti de ketip qaldy. Sóıtip, túnde Sultanmahmut ekeýmiz birge jatyp, erteńinde oqýǵa birge bardyq.

Biz osylaısha kúıeý Maǵzum, Sadýaqas moldalardan da birge oqyp, balalyq shaǵymyzdy birge ótkizdik. Tek 1911 jyly ǵana bizdiń aýylǵa Semeıdiń muǵalimder semınarıasyn bitirgen Ahmetolla Barlybaev deıtin muǵalim kelip, úsh bólimdi bir klastyq oryssha mektep ashty da, men soǵan aýysyp kettim. Sultanmahmut musylmansha oqyp qalyp qoıdy. Biraq qys bólinip, jaz ylǵı tabysyp júrdik.

Sultanmahmut neni bolsa da salǵastyra oılap, oǵan ózinshe senip baryp ılanatyn edi. Bir ılansa, odan qaıtýy ońaıǵa soqpaıtyn. Al beti qaıtsa, sol mınýtynda silkip tastap júre beretin. Ásirese, zorlyq-zombylyq, ádiletsizdik, aldaý-arbaý onyń júregine tikenekteı qadalatyn. Ol bularǵa qarsy bar kúshin sala kúresetin, eger jeńdirmeı bara jatsa, bulan-talan ashýlanyp, qatty yzalanatyn.

Bir mysal keltireıik. Bizdiń elde Qarer, Qarabek, Hamza deıtin úsh jetim bala boldy. Qarabek bezgek sıaqty bir aýrýmen syrqattanady. Balanyń ańqaý sheshesi aldyńǵy isterin bilmeı basqa eldegi bir táýipti shaqyrtady. Táýip qoıdyń ókpesimen qaǵyp jazamyn dep, bulardyń bir toqtysyn soıǵyzyp tastaıdy. Bul táýip osydan buryn eldiń bir syrqat adamyn emdeımin dep óltirip alǵan bolatyn. Muny Sultanmahmut ta jaqsy biletin. Qarabektikine osy táýip keldi degendi estı sala ol jetip keledi. Kelse, toqty soıylǵan, táýip balany ýma-jýma zikirlep jatady. Sultanmahmut «munyń ne, toqtyny nege soıǵyzdyń» degende, táýip onyń ózine ursyp mańaıyna jolatpaıdy. Sultanmahmut yzalanyp, shı astynda jatqan oqtaýdy ala sala táýipti bastan perip qalady. Táýip balaǵa endi em darymaıdy dep ketip qalady.

Sultanmahmut jastaıynan kóp oqydy. Áýelde dinı mektepter biraz ýaqytyn alǵanymen, ol keıin ártúrli pánderge, kórkem ádebıetke jan-tánimen kirisip ketti. Sultanmahmuttyń bir qasıeti — ol kez kelgen nárseni oqı bermeıtin, áýeli baıqap, ne biletin adamdardan surastyryp kóretin. Sultanmahmut tipti arabsha oqyp júrgen keziniń ózinde de sol oqıtyndaryn ózinshe qazaqshaǵa aýdaryp, taldap, «osylardyń ne keregi bar» dep otyratyn edi.

Sultanmahmut, ásirese, kórkem ádebıetti kóp oqydy, kóp jattady. Abaıdyń, Ǵabdollanyń, Saltykov-SHedrınniń, Lermontovtyń shyǵarmalary men aýyz ádebıetin, halyq óleńderin jas keziniń ózińde bas almaı oqyp, ylǵı jattap júrýshi edi. Keıinirekte L. Tolstoıdyń, Goncharovtyń, Kolsovtyń, Nekrasovtyń eńbekterin de kóp oqydy. Solarǵa eliktep óleń de jazyp júrdi. Máselen, ol Troıskide oqyp júrip jazǵy demalysqa kelgen kezderinde bir rette Ǵ. Toqaevtyń «Shýrale» degen laqap atpen shyqqan «Iashın tashlar» (jasyl tastar) atty kók tysty eki juqa kitabyn ala kelip, ondaǵy syqaq, mysal óleńderin aýdarmaqshy boldy. Onda saýdagerlerdi, Qusaıyn qajyny kelekeleıtin, qyzdardy ájýalaıtyn, synaıtyn óleńder, áńgimeler kóp eken. Sultanmahmut solarǵa eliktep, ózinshe «Symbatty sulýǵa» óleńin jazdy. Ǵabdollanyń osy kitaptaǵy kóp óleńin jattap aldy. Ǵabdollanyń:

Akdúr pákı saplary,

Kókdúr pákı saplary,

Otyz beshtá, qyrq beshtá

Qyzdyń «motýr» shaqlary, —

deıtin kári qyzdardy mazaqtaǵan óleńin ázil etip únemi aıtyp júrýshi edi.

Aty esimde joq, Ǵabdollanyń sol kitaptarynyń birinde ultshyldyqty mysqyldaıtyn óleń sıaqty bir úılesimdi áńgime boldy. Onda ashanaǵa kelgen bireý buryshqa shashalyp, jaman qınalady. Kózinen jas parlaıdy. Sonda kóldeneń bireý «nege jylaısyz» dep suraıdy. Buryshqa shashalyp otyrǵan oqyǵandaý kisi «Mıllátim úshin» dep jaýap beredi. Sultanmahmut osyny óleńmen aýdardy. Aýdarmasy tamasha edi. Ol óziniń «Tentektiń jıǵan shoqpary» dep ataǵan qoljazba kitabyn osydan keıin jazdy. Oǵan Ǵabdollanyń jańaǵy kitaptarynan aýdarǵany, óz jazǵandary endi. Qoljazba kitaby «Symbatty sulýǵa» óleńinen bastalatyn edi. Biraq ol kitaby keıin joǵalyp ketipti.

Sultanmahmut óleń jazardyń aldynda kóp oılanyp, kóp tolǵanatyn, mańaıyndaǵynyń bárin umytatyn, jaqyn adamdarymen de sóılespeı qoıatyn. Ol sol oılaný kezinde esinen tanǵan adamǵa uqsap ketýshi edi. Basynyń tóbesin saýsaǵymen aınaldyra beretin. Dalaǵa jeke shyǵyp ketetin. Al jaza bastasa-aq, óte tez bitiretin, basqa nársemen esh aınalyspaıtyn. Ol «Kedeı» dastanyn da, «Adasqan ómir» dastanyn da bir-bir jumanyń ishinde bitirgen edi. Bul ekeýin jazarda kitapty kóp oqyp júrdi. Men Gersenniń kitaptaryn da oqyp júrgenin kórdim.

Sultanmahmut Máshhúr — Júsippen 1919 jyly talaı ret kezdesti: eki ret ezi izdep bardy, Baıanaýylda da talaı kezdesip júrdi. Máshhúr onyń ólenderin kóshirip alatyn edi. Áli esimde, Máshhúr Sultanmahmutpen bizdikinde bir kezdeskeninde: «Qobylandy tuqymynan shyqqan batyr Qajymuqan bolsa, Toraıǵyr tuqymynan shyqqan aqyn sensiń», — degen edi.

Sultanmahmut bizdiń jaqta sovet úkimetin ornatý jolynda kóp eńbek etti. Ol aýyr syrqatyna qaramastan el ishinde volkom saılaýyn júrgizdi, kedeılerdi el basqarýǵa, bılikti óz qoldaryna alýǵa úgittedi. Kóptegen baıandamalar jasady. Sóıtip júrgende aýrýy asqynady. Ol sonda da el aralaýmen boldy. Sol el aralap júrip, bir kúni Baıanaýyl bolysyndaǵy Qarjas elinde Janysbaı deıtin baıdikine túsedi. Sultanmahmuttyń syrqat ekenin jáne sovet úkimetine qyzmet etip júrgenin burynnan biletin Janysbaı volkomnyń ýákili retinde barǵan oǵan reńiniń nasharlyǵyn kórip, jótelip kórip, jany ashyǵan bolyp, erteden jatqan almastyń bir qasyq eritindisin beredi. Sultanmahmut meniń áýelden eskertip qoıǵanym boıynsha:

— Dárigerdiń ruqsatynsyz ishpeımin, rahmet, — deıdi.

— Qarǵym-aý, o ne degeniń, men osydan jazylǵan joqpyn ba. Sen maǵan, — dep Janysbaı ılandyrady.

Sultanmahmut ishedi, biraq artynsha ýlanyp, qolma-qol túndeletip maǵan keldi. Men ol kezde Baıanaýylda bolatynmyn. Men dereý dárimen ýytyn qaıtardym da, endi elge -Aqbettaýǵa baryp, tynyǵý kerektigin aıttym. Sultanmahmut meniń aıtqanyma kóndi.

Bul kez 1920 jyldyń qysy bolatyn. Tósek tartyp qalǵan Sultanmahmuttyń óz úıinde jaǵdaıy bolmady. Sol sebepti meniń nemere aǵam Shernıazdan óz úıine aparyp, jeke bólmege qoıyp kútti. Bólmeniń ishine qaraǵaıdyń butaǵyn ilip, almastyryp otyrdyq. Qysyrdyń qymyzyn berdik. Ár túrli em jasadyq. Sultanmahmut biraz aıyǵyńqyrady da. Sol sergińkiregen kezinde «Dala aqyny men qala aqynynyń aıtysy» atty dastanyn jaza bastady. Biraq kóktemde syrqaty qaıta demdedi de, sodan ári jazýǵa múmkindigi bolmady.

Kún jylynǵannan keıin Sultanmahmuttyń óz qalaýy boıynsha ákesiniń kıiz úıin bir tóbeshikke tigip, sonda kúttik. Sultanmahmut bul kezde ábden álsirep, sovet úkimeti jaıyndaǵy kishkene kitapshalardan basqa eshteme oqı almady.

Sóıtip, asa qadirli zamandasym ári týysym Sultanmahmut 1920 jyly 21 maı kúni tústen keıin dúnıe saldy da, oılaǵan maqsatyna erkin jete almaı, bastaǵan shyǵarmalaryn aıaqtaı almaı aramyzdan ketti. Ol óziniń «Kim jazyqty?» romanyn da qaıta jazbaqshy edi, munysy da oryndalmady.

Men osynyń bárine keıin kúıinip te júrdim. Sultanmahmuttyń: «Qala aqyny men dala aqynyn» bitire almaı baramyn. Ár aqyńdy ez qalybyńda, óz nıetinde, óz sózimen sóıletip edim. Biraq melıstik qala aqyny dep otyrǵanym da sovet aqyny emes, kapıtalısik qalanyń aqyny edi. Poemanyń sońynda ekeýin de tehnıkaǵa júgindirmekshi edim. Jıǵan-tergenimdi tapsyrǵanda, osy jaıdy qadaǵalap aıtarsyń», — degen óler aldyńdaǵy sózi áli esimde.

Sultanmahmut menen bir-aq jas úlken edi. Biraq biz ony bárimiz de aǵa tutatynbyz. Onyń óler aldynda aıtqan ósıet esepti aqyly da, bizge borysh etip qaldyrǵan tilekteri de meniń kókiregimde saqtaýly. Eger ýaqytym bolsa, Sultanmahmut jóninde ózimshe arnaıy ocherk jazam ba degen oıym da bar. Munyń ózi marqum Sultanmahmut úshin de, ony súıip oqıtyn kópshilik úshin de paıdaly bolar dep oılaımyn.

1960, 4-5ıýn.

* * *

DIHAN!

Hatyńdy aldym. Rahmet, janym! «Aǵa» dep eskerip jazǵanyń shyn dostarynan aıyrylyp, ómir shirkin mahabbatsyz bosqa qaldy-aý dep túńilgen* biz sıaqty adamdarǵa zor ól, taıanyp, jaqsylyq, úmit.

«Mahabbatsyz» degenimdi «áli de bolsa bir qushaqtasqysy keledi-aý munyń» dep uqpa: qara kóz, ımek qasty aıtpa. Ol bir qazir bizge búrisken, búkireıgen, kózi sýalǵan kempir boldy. Eń kúshti mahabbat — shyn júrekten súıisip, shyn nıetpen tildeser dos tabylsa, qaıǵysyna da, qýanyshyna da ortaq bolyp jasasaq, qalǵan az ómirdiń azyǵy osynda bolar dep oılaımyn. Júregin ol ashsa, júregińdi sen ashsań, «munda ne syr bar» degen qurǵyr oı joq bolsa, ómir azyǵy osyndaı mahabbatta ǵoı. «Mahabbatsyz ómir bos, haıýanǵa ony qosyńdar»* degen tereń maǵynaly sóz ǵoı.

Qudaı ádemi túr bergen joq, biraq taza júrek, sulý jan berdi. Jan men júrektiń súımegen jaqsylyǵy qalǵan joq. Jalǵyz-aq, sol sulý jan men taza júrek zalymdyqqa, qıanatqa, dúnıeniń basqa da kir jaǵyna bastyrǵan joq. Bireýdi jarǵa ıterip, batpaqqa batyryp,** soǵan kúldire qaratyp turǵany joq, adamnyń kóz jasyn qıametke ala ket degeni joq. Mine, óz ómirimniń osy jaǵyna rızamyn. Endi ómir kemesi qaı jarǵa, qaı tasqa soǵaryn ózi biledi. Jaǵa jaqyn, qalqyp jyljyp keledi. Qalǵan ómir az jáne qyzyqsyz surǵylt ómir (qartshylyqty aıtamyn), kóshpeli, kóńilsiz qara bulttaı qalqyǵan ómir.*** Kim biledi qaıda, nemen tynaryn.

Aldymen aıtyp qoıaıyn, úı-ishine Mergen urpaqty qushaqtap kóp sálem aıtamyn. Naǵashy jeńgeı, umytpasam, Shámshıaǵa kóp sálem.

Mahmut jaıy — kóp oılantatyn, kóp tolǵandyratyn is. Shalqyp jatqan tereń, zor, maǵynaly is qoı tipti. Asyqpa, kóp oılanǵaısyń. Kitabyna qarap, sózderin talqylap basqan, qazynasy aqtarylyp jatyr. Bir zor ıgilikti isti qolǵa aldyń, bul eńbegiń zor, paıdaly eńbek bolyp shyǵatyn is, «kapıtalnyı trýd» bolar.

Elimniń men shyn uly ekenime

Taǵdyrdyń ózi berer kýálikti****.

Sultanmahmut ózine qalaı senedi!

Bilimsiz talant tas eken,

Ómiriń úshin qas eken*.

Sultanmahmut bilimge qandaı senip, osylaısha uǵyp attanǵandardyń aldy edi.

— Mańdaı termen jandy qıyp, jiger etip,

Turmysty alyp soqshy jaǵasynan**.

Eńbekke, jigerge, prınsıpke qandaı kúshpen attanady, qalaı shaqyrady, á?!

— Ollahı, ant etemin alla atymen.

Orys tilin bilemin hám hatymen.

Istorıa, geografıa pándi bilmeı,

Ollahı, tiri bolyp júrmespin men.

Senemin, eńbek qylsam baqyt jaqyn,

Paıdasyn kórer áli-aq erteń halqym...

Turmystyń oǵy shybyndaı,

Tolyqsyp týar kóńilimde-aı!

Bir maǵynaly oı, kúsh túrtip,

Baqqa umtylyp tur mańdaı***.

Osyndaı oılarmen bilimge attanǵandardyń aldy bolǵan Sultanmahmut din, soqyr senim oqýynan túk maǵyna shyqpaıtynyn ábden uǵyp, olardan bezip, ǵylym, bilim orys tilimen jazylǵan, orysta dep orys tilin bilip, orys kitaptaryn aqtarýǵa bel baılaǵan jyldary ǵoı: «ollahıy» — antyn tópep jatqany.

— Áıteýir adam kórge barmaı qoımas,

Asyqpaı-aq qoısam da qoımas.

Erte bastan ózimdi uıyqtatpaıyn,

Kór uıqysy uzaq qoı, qanbaı qoımas****.

Osy tórt jolda qansha tereń maǵynaly oılar bar! Bul aýyryp júrgen kezinde, aýrýynan aıyqpaıtynyna ábden kózi jetip, oǵan moıyndamaı jigerlenip asyǵa jaza bastap júrgen kezderi edi. Málıkege de:

— Jar qımaq pen jan qımaq — bári birdeı,

Qıdym, qıdym! Amal joq qımaǵanmen*, —

degen sózderi de osy ýaqytta aıtylǵan sózder. Aýrý kezderinde aýyl Shidertide edi. Túnde, ásirese, aıly keshterde Shidertiniń jaǵasynda progýlka jasaýdy súıýshi edi. Keıde jardyń basynda sýǵa tónip otyrǵan jerinen taýyp júrdim. Uıqysynan oıanǵan suńqardaı boıyn túzep alyp, kózin jaınatyp, kerilip aspanǵa bir qarap, oıynan tez aıyǵyp, júrip ketýshi edi. Otyrǵannan júrip júrgendi súıýshi edi. Ne jazatyn plandaryn aıtyp kele jatyp, tynyp qalyp, keıde súrinip ketip, jyǵylyp qala jazdaıtyn.

Sol Shidertiniń jaǵasynda bir túni keıipsiz, renish, qaıǵyly halde boldy. Kóp ashylyp sóılemeı kele jattyq.

— Saǵan búgin ne oı tústi? Aýyramysyń, nege renjidiń? — dep, nege qapa bolǵanyn ashpaqqa suraýlardy jaýdyra bastadym.

Ol úndemeı kele jatty. Kópten keıin:

— Sen bilmeısiń, jan qımaq pen jar qımaq birdeı-aý ózi, — dep taǵy úndemedi. Birazdan keıin:

— Maqal degen kóptiń unatqan sózi. Halyq aıtsa qalt aıtpaıdy. Bul bir ózgermeıtin shyndyq-aý ózi. Kóz — kóńil aınasy deıdi, jan men júrektiń aınasy dep nege aıtpady eken? — dep taǵy oıǵa ketti. — Men, — dedi, — bul dertimnen jazylmaıtynyma kózim jetedi, aqyry meni alady ǵoı. Bul týraly kóp broshúralar oqydym. Aıaǵy ajalmen tynatyn kórinedi. Sondyqtan búginnen bastap Málıkeni almasqa bel baıladym. Bekindim, — dedi de: — Sen Málıkeniń kózine bir qarap kórshi? Kózi qandaı ashyq, qandaı tereń syrly, kúlkisi qandaı taza, jany qandaı taza, — dep, Málıkeniń ár túrli ózgeshe jaıyn aıtyp maqtaı tústi. — Bir jaqsy adamǵa kezdesip, baqytty jasaǵan kúnin kórsem, janym jaı tabar edi. Nege kórdim, nege súıdim, nege kúıdim, nege qıdym! Amal ne qımaǵanmen, menen ne baqyt tabady. Maǵan tıip, menen aırylyp qalsa, onyń jany máńgi qasirette qalmaı ma. Onda Málıkelik zaty joǵalady ǵoı. Qoı, ol baqytty bolsyn! — dep, birqatar qaıǵyly sózderdi aıtyp ketti.

— Qoıshy, Mahmut, joq sózderdi aıtpaı. Nege ózińdi erte bastan qaıǵyǵa shomdyrasyń? — degende, kenetten oılanyp qaldy da:

— Joq, ánsheıin... sen ne aıtar eken degenim ǵoı. Ómir alda ǵoı, búgin ózimdi de, seni de muńǵa salyp jiberdim. Ánsheıin aıtam. Júr, apam ylǵı jatar ýaqytta qymyz saqtap qoıady, qymyz isheıik, — dedi.

Úıine keldik. Bıbish (sheshesi) Mahmuttyń tósegin salyp qoıyp, uıyqtamaı kútip otyr eken. Ekeýmiz kelgende, jaırańdap qymyz bere bastady. Mahmut budan keıin úsh-tórt kún Lermontovtyń prozalaryn oqýmen boldy. Kóńilsiz, selsoq júrdi.

Oı, Mahmut! Mahmut! Tabıǵat mundaı da genıı jaratady eken. Sákendi de kórdim, Mahmut qaıda — túpsiz tereń darıa edi ǵoı. Ol jazǵandaryna onsha kóp maǵyna bermeıtin. Jınap qoıaıyn, saqtap qoıaıyn degen oı onda bolmaıtyn: eń baılyq, eń darıa — erteń munan da kóp, munan da asyl tabylady degendeı kúıde bolýshy edi. Jaraıdy, bul ázir osymen tura tursyn. Endi seniń suraýlaryńa keleıin.

1914 jyly men Ombydamyn. Aýyldyq shkolǵa 1907 jyly tústim, 1908 jyly Ombyǵa gımnazıaǵa túsýge bardym, ekzamen berdim, ekzamendi jaqsy ustadym. Biraq bizdi Kýrachkın deıtin dırektor almady: evreı saýda istep kúneltedi, qazaq mal baǵady, men myna ofıser myrzalardyń balalaryn qaıda qoıamyn, bara berińder dedi. Sodan qaıtyp, Pavlodardyń qalalyq mektebinde qaldym. Odan bir jyl oqyp, Qarqaralyǵa rýssko — kırgızskoe ýchılıshege kelip tústim. ...13 jyly ony bitirmesten, Ombyǵa dárigerlik mektepke túsip kettim. Sáken ekeýimiz bir jyl baryp tústik, ol semınarıaǵa tústi. 17 jyly eń alǵashqy qyzmet Arqatta — Abaı elinde bastaldy. Odan Baıanǵa aýystym. Mahmutpen, Máshhúrmen kezdesip júrgen mundaǵy páterim Býtakov Mıshka deıtinniń úıi. Qalanyń kúnshyǵys shetinde. Terezesinen Sabyndykól kórinip turatyn. At shabys, oıyn sol úıdiń aldynda bolatyn.

Mahmut Tom qalasyna, árıne, hat arqyly kelisip, aqyldasyp ketken. Oıy — oryssha bilim alý. Tomdy tańdap alǵany — Grıgorıı Nıkolaevıch Potanın stýdentter arasynan Álimhandy qalap, oǵan orys balalaryna sabaq bergizip júr degendi estip, Álimhannan oqymaq boldy. Tomǵa barǵandaǵy maqsaty: oryssha oqý jáne Álimhannan oqý. Zerek qazaq stýdenti uǵyndyra biledi degen oı. Álimhan da odan jaqsylyǵyn aıaǵan joq. Suraýlaryńnyń jaýaby osy.

Troısk barsań, Jahansha Saıdalın degen advokat, Ábýbákir umytpasam, Jamaqulov ılı Aldıarov degen Mahmuttyń kózin emdegen vrach bar, solardan bir paıdaly is tabylýy múmkin. «Aıqaptyń» arhıvi sonda bolý kerek. Arhıvti tekserseń, onda Mahmuttyń qoljazbasy bar bolar. Odan keıin, «Bı balasy» degen atpen jibergen meniń de basylmaǵan maqala, óleńderim bolar. Basylǵan materıaldardan tabylyp qalsa, ony da eskere júr. Troıskige áýeli baryp, eki-úsh aı oqyp, tastap ketken medresesi — «Madrasaı rasýlıa» degen Zeınolla ıshannyń medresesi. Zeınollanyń balasy osy kúni Ýfada múftı ǵoı.

Mine, qalqam, suraýlaryńnyń jaýaby osy bolar.

Ózim aman-esen turamyn. Anda asyǵyp qaıttyń. Jeńgeńnen kóp sálem. Jaqsy syılaı almadym dep ókinedi. Az ýaqyt, tyǵyz attaný boldy deıdi.

Taǵy da qosh, taǵy da úı-ishińe sálem.

Sh. Aımanov,

Jambyl oblysy, Toqmaq selosy,

28 ıýn, 1960 jyl.

---