InfoHub Logo

(Ańyz)

Men jaqynda Mańǵystaý dalasynan erekshe bir kúı tyńdadym. Osynaý jumbaq, ári sherli kúıdiń jaıyn suraı aýyldyń qart kúıshisine barǵanymda, ol kisi kúıdiń aty «Sher tolǵaý» ekendigin aıtty. Sóıtsem, ózi de talaı tyńdaǵan eken...

Meniń túsiniksizdikten ańyraıǵanymdy kórip, sondaǵy qart kúıshiniń aıtqany...

Qas qaraıǵan shaq. Alpaýyt dúnıeniń alqyndy keler sholaq dáýrenin kezdik Ýaqyt alqymnan alyp, tunshyqtyrǵan kezi. Aram terge túsken dúnıe shirkin, sharasyzdyqtan shalqalaı túsip, tunshyǵyp, ólim aldyndaǵy beı-jaı qarańǵylyqqa enip barady. Iá, dúnıe qarańǵylyqqa enip barady, al mynaý darqan dalanyń kózge ilinbes mamyq jaǵasyn jabyla qonǵan adaılar aýyly — qarańǵylyqtyń kókiregin teýip tastap, samala-samala bilteli shamdar kúndizgideı kelbet berip jarqyratqan on eki qanat irgeli aqboz úıge: «Ýa, qaıdasyń, jaryq!» degendeı kirip jatyr, enip jatyr.

Aspanda árbireýi «myń bir túnniń» bir túnindeı esýas juldyzdar erkin bılik qurǵan. Olar tipti, Aı-sáýleniń ózin janynan bezdiretindeı essizdikte.

Al, aýyl tórindegi on eki qanat aqboz úıdiń naq tórinde shoqsha saqaly seltıgen, shúńireıgen tyshqan kózdi, aq býryl shashyn dalıǵan qasqa mańdaı tórinen ári asyryp tastaǵan qart kúıshi shart júginip otyr.

Kúıge ashqaraq, kúreske ashqaraq adaılar qaýymy aǵash úıdi aranyń uıasyndaı tolyqtyryp, saqaldaryn sanaı-tarmalaı aýpyldasyp otyr.

— Ýa, Kúıshi, basta kúıińdi!

— Iá, bastap jiber!

— Basta! Tarqasyn sher, jipsisin mańdaı!

— Jetpegir kóńil jetissin!

Kúıshi nazary keregeniń joǵarǵy ýyǵynda qonaqtaǵanmen, kúıshi esi áldebir zaman, áldebir zapyran joryqtar salǵan kókirek jaralaryn tyrnalap otyr.

«Ýa, qaıran elim, qalyń jurtym, janymnyń jarasyn syılaımyn, men senderge!»

Dombyra bir dyń etti.

Dombyra jáne dyń etti.

«Ýa, Qorqyt-Ata, jan pirim, arýaǵyńdy shaqyrdym kómekke! O, qajymas qajyr — Adam Rýhy, ózińdi shaqyrdym, kómekke! Kelińder de, tógińder! Jan azabyn sebińder! Tyrnalańdar, jan jarasyn, saralańdar es qabatyn! Toǵyz órim doıyr qamshy, sabalasyn jan-jotasyn, sabap-sabap shalqalatsyn, ereýil attyń arqasyna! Kezsin janym, jan dalamnyń jazırasyn!

Shyrqatyp-aq shyǵarsyn bir, tolǵaq sherdiń han balasyn! Sher balasyn, sherdi emes! Aýlaqtasyn, sher balasy! Aýlaqtasyn, Aıǵa jetsin; aýlaqtasyn, aılap ketsin, qazaǵymnyń tarıhynyń, qyrlaryna jazataıym!»

Dombyra bir dyr etti.

Kúıshi denesin jıyryp, dúr silkindi. Máńgilik dúnıe kúıshiniń dirildegen saýsaqtarymen óz tirshiligin bildirdi. Ańyraqaı adaılar selk-selk etisti. Olar da Uly Ýaqyttyń bir beıne-bólshegin kóretinderin, bir beıne-bólshegin estıtinderin túısiktengendeı, aldamsaq daýdan sharshaǵan tilderin tisterimen qyrshyp-qyrshyp, keregege shyrt-shyrt túkiristi.

Taýsylmas qazynaly túbek — óz ishki dúnıe, jan-táninen aýdarylǵan dybystar kúıshiniń mıyna shapshyp, qanyn qozdyrdy. Sol, sol-aq eken, dombyra da uzaq jylǵy uıqysynan oıanǵandaı yrshyp túsip, kúńgir-kúńgir dybystar shyǵardy.

— E, jasa, Kúıshi!

— E, basta, Kúıshi!

Dombyra men Kúıshiniń birigýi — jer-dúnıeni solqyldatar zulmat kúsh týdyratynyn, ol kúshtiń mıǵa qan bop shapshyp, quıryq jybyrlata oryndarynan gáý-gáý turǵyzatynyn biledi adaılar, biledi!

Kúıshi shekti qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Ashýly túndikten Aı qarady, úsh-tórt epti juldyz syǵalady.

Dombyra bir dyń etti de, kúıshi Uly Joryǵyn bastady. Uly joryq — Kúıshi jany men dombyra joryǵy. Jaýlyq — jaýsyzdyq, adaldyq — aramdyq, kúná men jaza araldarynyń arǵy betine shyǵaryp tastaıtyn, alys jaǵalaýda jan tazartar saýmal týǵyzatyn Uly Joryq. San ǵasyrlar sarabynan ótken sańlaqtar týraly, bozdaǵan bota, týǵan el tósine talaq bop tartqan arýanalar týraly, sebepsiz-sansyz joryqtar «aq taban shubyryndylar» týraly tolǵaý-kúı keńistikke shym-shym tarady.

Aspanda — Aı, juldyz, aspan astynda — betegeli, jýsandy jalpaq dala osynaý tolaǵaı kúıdi kókirekterine jazyp almaq syńaıda únsizdikke bókken. Halyqtyń da mańdaılarynan ter sorǵalap, táýbaǵa kelgen kezi...

Osynaý bir dúnıe adam rýhyna bas ıgen sátte, «ańdyǵan jaý almaı qoımastyń» kerin keltirip, shaǵyn aýyldyń «jigerli naıza qolǵa alatyn» jannan bezgenderi jyraqtaǵy maıdanǵa ketkenin bilgen jaý jasaǵy aýyl shetine kelip qalǵan edi.

Al, tolǵaýly kúı áli bitken joq edi, qaıta óz soqpaǵyn taýyp, sol soqpaqpen ekilene baýyr jazǵan kezi edi.

Kenet! Kenet! Qaıran, kóshpendi ómir! Qanshama «kenetter» seni silikpelep tóske teýip, «áttegenaılarǵa» saldyrdy eken?!

Kenet!

— Oıbaı, jaý shapty! Jaý shapty! — degen ashshy aıqaı otyrǵandardy dúr silkintip, oryndarynan atyp turǵyzdy. Tura sala jurt esikke umtyldy.

Kúı kúrt úzildi. Kúıshi dombyrasyn aldyna tastaı sala qanjaryna jarmasty.

Jasanyp kelgen jaý qoly az ǵana ýaqytta shaǵyn aýyldyń oıran-topanyn shyǵardy. Kıiz úıler alaýlap janyp, shańyraqtar ortaǵa túsip jatty. Dala qan sasydy, yshqynǵan aıqaı, oıbaılaǵan adamdarǵa toldy. Jer-oshaq, qazan-aıaq tóńkerildi, talaı dene bastan aıyryldy, talaı boıjetken ardan aıyryldy, talaı balǵyn júrek namystan jarylyp óldi. Tiri qalǵandary qyl arqanǵa shımaılanyp, quldyqqa jandaryn satty. Jer elinen aıryldy, el eldiginen aıryldy. Otan ot búırekke aınaldy...

Álqıssa, tań ata maıdanger erler de aýylǵa taıady. Aldaryndaǵy jaýdan túsken qos úıir jylqyny shashaý shyǵarmaı dóńnen-dóńge tepeńdetip keledi. Top basshysy — jas batyrdyń kóńili qobaljýly.

Áldeneńi sezgendeı asyqtyra túsedi. Qoıý qara qasy, nárkes kózderi, jalpaq beti termen borshalanǵan. Qabaǵy qatý. Osynaý qatýlyq, osynaý qobaljý janyndaǵy ári batyr, ári seri jan joldasyna da aýǵandaı. Ekeýi de únsiz, ekeýi de asyǵýly. Jigitter jylqylardy aıaýsyz jorǵalatty.

Mine, mynaý sońǵy tóbeshik. Odan asyp aýylǵa iligedi. Tóbeshikten quıyndap asa berdi. O, qudaı, mynaý netken sumdyq! Aldarynda — oırandalǵan meken, tútindep byqsyǵan dala, ortaǵa túsken shańyraq, tóńkerilgen oshaq.

— A-a-a! Jigitter aýylǵa ańyraı shapty. Aıdaýdaǵy jylqy dalada qaldy. Az ýaqyt úıirlenip turdy da, ıesiz qalǵandaryn sezgen býryl aıǵyr úıirin týǵan mekenge bastady... Lezde meńireý dala azan-qazan shýǵa toldy. Ózi batyr, óz seri jas noıan aǵyzǵan qalpy aýyl ortasynda turar on eki qanat aqboz úıdiń ornyna jete attan domalap tústi. Jer baýyrlap jartylaı janyp bitken shańyraqqa jetti de, basyn urǵylap eńkildep jylady-aı!

— Qaıran áke! Aırylǵanym ba, men senen?!

Daýysy údegen saıyn basyn shańyraqqa ura túsedi; mańdaıynan qan sorǵalap betin jýyp ketken. Osy kezde artqy jaqtan:

— Attan! Attan! — degen shý shyqty. Aıqaı shyqty, ańyraǵan erler atqa qondy, qaıtadan! «Qanǵa — qan, janǵa — jan» almaqqa, qyrylǵan halyq, shashylǵan baılyqty qaıtarmaqqa attanbaqshy. Top basshysy qandykóılek joldasyna buryldy.

— Biz attanbaqshymyz, Qulan!

— Attan! Attanyńdar! O-aı, aı, aı, attanyńdar! — Qulan jyn aýlaǵan baqsydaı ornynan qarǵyp turyp, jolbasshyǵa umtyldy. Jete bere etpetinen qulap, turmaı qaldy. Jolbasshy kilt burylyp, tebinip qaldy. Andaǵaılap kútip turǵan jigitter ilese berdi, artynan!

Kulan esin jıdy. Ornynan ázer kóterilip tura berip edi, kózi byqsyp jatqan jarty shańyraqtyń astyndaǵy dombyraǵa túsip ketti.

Júgirip baryp, jarty shańyraqty tóńkerip tastady. O, qudiret! Ákesiniń dombyrasy! Búp-bútin kúıi! Ákesiniń qolynda taırań qaǵar qalpy! Kózine jas úıirildi. Mańaıdan jan býyry — Kertóbeliniń kisinegen daýysy shyqty. Kulan dombyrany kókiregine qysa bere shalqasynan qulady.

Álden keıin esin jıyp, ázer degende tizerlep otyrýǵa shamasy jetti. Dombyra qolynda. Osy kezde Kertóbeli taǵy da kisinedi. Oǵan «botasyn shaınap óltirip», aq ter — kók ter bop eline qashyp oralǵan arýananyń bozdaǵany qosyldy.

Qulan maldasyn quryp, túzelip otyrdy. Álden keıin taǵy da jylqy kisinedi, arýana bozdady, ýyq-ýyqty qýalaı úrgen jel shirkin, astan-kesten dúnıe sýyǵynan qaltyraǵandaı úzdik-sozdyq ýilge basty...

Qulan dombyrasyn yńǵaılap ustap shertip-shertip jiberdi. Dombyra dyń-dyń etti.

Arýana bozdady, jylqy kisinedi, ýyq-ýyqty qýalaı úrgen jel ýildedi...

Bozdaý, kisineý, ýil...

Oǵan jel qaýqarynan yzyńdaǵan jýsan daýysy qosyldy. Dombyra úni dala áýenine aýyp barady...

Bozdaý, kisineý, ýil, yzyń.

Kisineý, bozdaý, yzyń, ýil.

Ýil, yzyń, kisineý, bozdaý.

Yzyń, ýil, bozdaý, kisineý.

Qulan dombyrany dala áýenine saıyp tartyp otyr. Boıyna áldeqaıdan jetken kúsh óz nárin endi bere bastaǵandaı.

Bozdaý, kisineý, ýil, yzyń.

Kisineý, bozdaý, yzyń, ýil.

Dombyra da, dombyrashy da kúshterine ene bastady. Dombyradan bozdaý estildi, kisineý estildi, yńyl-yzyń estildi, ýil estildi. Dala áldebir qudiretpen jas serige óz kúıin tartqyza bastady.

Qulan tartqan saıyn shyraılana tústi. Kóz aldyna týǵan aýyly, kúıshi ákesi, saýmaldyqtaı boıjetken keldi. Kelgen saıyn ekilene tartty, Qulan!

Bozdaý, kisineý, yzyń, ýil.

Álden keıin aqboz úıdiń tórinde dombyra tartqan ákesi keldi, kóz aldyna. Kelgen saıyn qytyr-qytyr tisin qaırap qyzyna tartty, dúnıe-aı!

Arýana bozdady. Kertóbel kisinedi.

Jýsan yzyńdap, súreńsiz jel ýildedi.

Álden keıin ańdaýsyzda shapqan jaý kórindi, kózine! Kóringen saıyn yzalana tartty, Qulan! Eki ıyǵy selkildep, jylarqana tartty, Qulan!

At kisinedi, arýana bozdady, áldeneni izdegen jel ýildedi, jýsan yzyńdady...

Tabıǵat-Ana da, mynaý máńgilik dúnıe de kúıshi balasyna muńyn shaǵyp, birge yzalandy, birge jylady...

---