InfoHub Logo

Jyldan jylǵa shýy ulǵaıyp kele jatqan qalanyń taý jaq shetindegi qańyltyr shatyryn áldeqashan tot basyp kúńgirttenip ketken osy bir qaraǵaı úıdi, sonyń tap irgesinen aǵyp jatqan kishkene ózenniń jarlaýyt qabaǵyna deıin eminte sozylǵan aǵash dýalyn, oımysh terezelerin, abajadaı emen qaqpasyn, qaqpanyń qyr kózine qoıylǵan bıik sákini taý baýraıyndaǵy qalyń jynystan basqa eshkim kórip jarymaıdy. Jaýyn ótip, dymqyl sińip, qı maıyna boıaǵandaı qaraýytyp kórinetin bórene úı ótken-ketkenge syr aldyrǵysy kelmegendeı dúrdıe qarap turady.

Al, eger álgi kóldeneń kóz táýekeli jetip, bul tóńirekten ketpeı qarap turar bolsa, budan áldeneshe jyldar buryn keshqurym, qas qaraıa, kósheniń eki betinde kúńgirt qaraýytqan qalyń terektiń tasasynan trotýardy tyqytyp basyp kele jatqan aıaq dybysyn estip, artynsha-aq qaptaldaǵy boıaýy ońyp, endi, mine, ala kóbeń ińirde ne qaraýytpaı, ne bozartpaı, kúldibadamdanyp turǵan aǵash dýalǵa emis-emis túsken ereń-sereń kóleńkeni kózi shalar edi.

Qalyń aǵashtyń arasyn sırek qondyrylǵan syqsıma shamdardyń suıqylt jaryǵynda táltirektep kele jatqan mas kisideı qısalańdaǵan rabaısyz kóleńke álgi abaja qaqpanyń aldyna kelgende boıyn tiktep ala qoıardy. Syldyr etken kilt dybysy men qańq etken qaqpa syqyry keshki tymyq aýada qulaǵyńdy bir tyrnap óter edi. Kósheniń ekinshi jaq betinde turǵan baqylaýshy álgi beıýaq kóleńkeniń erkek ekenin, áıel ekenin ajyratyp úlgergenshe, alpaýyz qaqpa ony biraq qaqshyp, qaıtadan bedireıip tura qalar-dy.

Jumbaq kóleńke súńgip ketken abaja qaqpanyń ar-jaǵynan tas satyny tyq-tyq basyp, baspaldaqpen joǵary kóterilgen dik-dik aıaq dybysy, keshki aýany dir etkizgen kilt syńǵyry, esik syqyry qaıta estiledi de, sálden soń taǵy da jym-jyrt tynyshtyq ornaıdy. Birazdan keıin kúni boıy tars bekitýli turatyn tereze qaqpaqtarynyń arasynan pyshaqtyń júzindeı jińishke jaryq jyltyraıdy. Eger álgi túndeletken neme sol sańylaýdan syǵalap qarar bolsa, aq dastarqan jaıylǵan stoldyń tór jaǵynda jumsaq sákide tili salaqtap tynyǵyp turǵan qasqyr ıtti kórip, aýyzǵy bólmeden tyq-tyq aıaq dybysyn ǵana estir edi. Sonda mynaý qubyjyq úıden qalaı sheginshektep bara jatqanyn ózi de sezbeı qalar edi. Tas trotýarǵa shyrt etkizip bir túkirip, alysyraqtaǵy avtobýs aıaldamasyna qaraı júgire jóneler-di.

Sol qara sur úıden elý qadam uzap shyqtyńyz-aq aq bas shyńdardyń qoınaýynan tómen qaraı sorǵalaı sozylyp jatqan kóshe jolyǵady. Kóshe boıy yǵy-jyǵy. Ersili-qarsyly jóńkilip jatqan mashına. Avtobýsqa bas suqsańyz — bir-birine qadalyp, jabysa-jarmasa qalǵan bir jurt. Solarǵa ilesip tómen zýlaı berseńiz, kók jelektiń tasasyna shashyratyp shasha salǵan aq shańqan, kók shańqan kóp úılerdiń arasynan bir-aq shyǵasyz. Odan ári... Mańqıyp-mańqıyp turǵan mańǵaz úılerde tańerteńnen keshke deıin mıy ashyp mańyzdy máseleler sheship jatqan jumys basty adamdarǵa baryp jolyǵasyz ba, joq pa, ný baqsha, qyzyl-jasyl gúlzarlar arasynda salqyn qaýyzdarǵa shomylyp máz-meıram bolyp júrgen balalardyń kúlkisin tyńdaısyz ba, álde jol boıyndaǵy alabajaq shalqaıma oryndyqtardyń birine shaljıa ketip, árli-berli sapyrylysyp jatqan ádemi baltyrlardy qyzyqtaısyz ba...

Endeshe bar ǵoı, otyrdyńyz eken, túske deıin, tipti tús aýǵansha, ol da emes-aý, qashan jumys ýaqyty bitkenshe tapjylmańyz. Sonda jaz bolsa ystyq basyla, qys bolsa ymyrt úıirile jumys ýaqyty bitedi. Kúni boıy topyrlatyp torǵa qamap qoıǵan aq sazandardaı keńse-keńsede jipsiz baılanyp otyrǵan kóp baltyr kóshege atyp-atyp shyǵady. Sonyń biri siz otyrǵan gúlzardyń mańaıyndaǵy kóp eńseli úılerdiń bireýinen shyǵar da, dál siz otyrǵan oryndyqtyń qasynan qıǵashtap ótip jatqan saıa jolǵa túser. Tusyńyzdan asa bergende ornyńyzdan kóterilińiz. Sońynan qalmaı ilesińiz de otyryńyz. Tek kóz jazyp qala kórmeńiz. Ol áýeli gazet kıoskasyna toqtar. Modalar jýrnalyn surar. Satyp alar, almas, biraq birinshi betten eń sońyna deıin túk qaldyrmaı qarap shyǵar. Oǵan deıin ishińiz pysyp bara jatsa, anadaı jerdegi telefon býdkasyna kirip, tanystaryńyzdyń birimen habarlasyńyz, ne sý satatyn avtomattan sýsyn qandyryńyz. Sol eki ortada álgi aq baltyr jalt etip taǵy da jolǵa túser. Dedektep sońyna ilesińiz. Ol anadaı jerdegi aıaldamadan jónele bergen avtobýsqa súńgip keter. Aıqaıdy salyp, artqy esikke siz de jarmasyńyz. Aýzy-murnynan shyqqan avtobýstyń ishi taýǵa jaqyndaǵan saıyn seıile túser. Oryndyq tıip jaıǵasyp alǵandar bolmasa, túregelip turǵandardyń jilinshiginiń jylanqaraǵy úzile jazdaǵanda, órge qaraı yshqyna yńyranyp kele jatqan kóksaý avtobýs kósheniń taý jaq shetine shyǵyp ta úlgerer. Sonda manadan beri aldyńǵy esiktiń bosaǵasynda kózińizdiń jaýyn alyp turǵan qos aq baltyr kenet syrtqa biraq sekirip túser. Jalmajan siz de syrtqa atylyńyz. Tyq-tyq basqan qos baltyr boıshań terekter túnere samsap turǵan qaltarys kóshege jalt burylar. Sońynan siz de salyńyz. Tas kósheni tyq-tyq shertip bara jatqan qos óksheniń dybysyna eltip kele jatyp aldyńyzdaǵy aq baltyrlardyń kózińizden qalaı bir-bir ushqanyn baıqamaı da qalarsyz. Ańyryp biraz turarsyz da, aq baltyrdy aqyrǵy ret kózim shaldy-aý degen tusqa jetip kelseńiz, keýdeńizden ıterip abajadaı emen qaqpa kes-kestep tura qalar. Kózińizdi qansha satsańyz da bylq etpes. Bedireıip tura berer. Miz baqpaı tura berýge ol shydaǵanmen siz, árıne, shydaı almassyz. Amalyńyz quryp keıin qaıtarsyz. Qashan avtobýs aıaldamasyna jetkenshe jaltaqtap artyńyzǵa qaraýmen bolarsyz. Jelmen shaıqalyp samsap turǵan kóp terektiń kóleńkesi jynyńyzdy keltirip, «výgı-výgı» bılep mazaq qylar. Saıqymazaq kóleńkelerdi daýsyńyzdy shyǵaryp balaǵattaýǵa mádenıettiligińiz shaýjaıyńyzǵa oratylyp, ishińizden zip-zildeı qyp bir sybap ap, taý jaqtan keshqurym sırek qatynaıtyn avtobýsty kútip, eki kózińiz tórt bolyp sarǵaıyp turarsyz da qoıarsyz.

Eger ony osydan jıyrma-jıyrma bes jyl buryn syrtynan kóre qalsańyz jóne ózińiz ol kezde shaý tarta qoımaǵan jas bolsańyz, dál osylaı bolary daýsyz-tuǵyn.

Sonyń bári kúni keshe ǵana emes pe edi.

— Zýlap ótip jatqan... ýaqyt-aı! — deıtin ol keıin sol dáýren esine túskende, «ómir-aı!» deýge bir túrli aýzy barmaı.

Shynynda da, ol kúnder bolsa ǵoı... Mynaý tór jaq qabyrǵadaǵy shynyly ramadaǵy ádemi kelinshek dál myna sýrettegisindeı shyradaı jaltyraǵan shara kózin tóńkerip tastap, aq jumyr ıekti aq boryqtaı bilekke asyp tastap, betinen beıneń kórinetin jylmaǵaı stoldyń basynda jylmıyp qana otyrmas pa edi. Kóldeı terezeden kól-kósir tógilgen mol shýaq tolqyn-tolqyn buıra shashynyń arasynda aýnap-qýnap, omyraýyna eki jerden bulqyntyp kógershin tyǵyp qoıǵandaı aýany tepkilep turǵan qos tómpektiń dál ortasyndaǵy barmaqtaı laǵyldy túrtkilep oınap, bunyń tóńireginen shyrq úıirilip shyǵa almaı júrmes pe edi. Bastyqtyń qabyldaýyna kelgenderdiń júrektileý jaǵy qaljyń aıtyp, jigersizdeý jaǵy ún-túnsiz kózin satyp baǵar edi ǵoı. Talaı neme munyń bet-aýzyn zertteımin dep otyrǵanda, kezegi kelgenin bilmeı, bastyqty kútkizip qoıyp, sóz estip jatar edi ǵoı. Ondaılar ornynan atyp turyp, tórgi esikke qaraı apyl-qupyl júgirgende, bul onsyz da jeli ońynan turmaı bara jatqan beısharany odan saıyn ıtteı qyp mazaqtap, sylqyldap turyp kúlmes pe edi. Álgi sabaz kóńili ornyna túsip shyqsa, buǵan jylmıyp taǵy bir qaramas pa edi. Sonda bul túk kórmegensip, túnere qalmas pa edi. Sonda álgi paqyr kókiregi álem-jálem bop kete barmas pa edi.

Endi ony myna tór jaq qabyrǵadaǵy shynyly ramaǵa jaıǵasqan kúlimkóz kelinshek pen syrtyn qońyr barqytpen tystaǵan eski álbomǵa kezek telmirip, sútke túsip ketken aq tyshqandaı óz-ózinen úrpıe qalǵan qaýsaǵan kári kempirden basqa kim biledi!

— Qaıran kúnder-aı deseńshi...

Ol aldyndaǵy tyrsıǵan qalyń álbomdy sart jaýyp, astyndaǵy kónetoz kreslonyń arqalyǵyna shalqalaı qulap, uzyn-sonar oıǵa shomady.

Aqar-shaqar shyńdardyń etegindegi kishkene qalanyń orysy men qazaǵy, úıǵyry men tatary, dúngeni men qyrǵyzy birdeı ish tartatyn Qara Mahmuttyń shúńirek kóz piste muryn, shanash bet kishkene kempiri: «Qara shalym men úsh qyzym aman tursa, talaı jaqsynyń tórinde taltańdarmyn-aý»— depti dep el aıtýshy edi. Marqum kóripkel eken. Aıtqany keldi de qoıdy. Úlken qyzy Zúbarjat sheshesiniń tórkini tatarlarǵa buıyrdy, odan kishi Zulhıa ákesiniń naǵashysy úıǵyrlarǵa kelin boldy, al Qara Mahmut otyrǵan qara shańyraqtyń túp ıesimiz dep keý-keýleıtin qaıqy tós qazaqtardyń salymy osy Zýhraǵa túsipti. Qara Mahmuttyń súıek bitimine kishkene kempirdiń aqtyǵy qosylyp úsh qyz birinen biri ótken sulý bop ósti.

Saýda-sattyq kóshesindegi iri dúken ıesiniń oń qoly Qara Mahmuttyń úıi túgili qorasynan qonaq arylmaıtyn. Kóshe jaq qaqpasynan solqyldaq faeton mingen ulyqtar túsip jatsa, qora jaq qaqpadan túıelerin baqyrtyp, esekterin aqyrtyp qyr qazaqtary men qystaq úıǵyrlary kirip kele jatar-dy.

Qos qabat qaraǵaı úıde atakemder men enekemder, ánıler men átıler, aǵaılar men ábzıler, qalpaqty, qalbaǵaıly, taqıaly, tymaqty kóp qonaq sýdaı sapyrylysardy. Bir bólmede gúrs-gúrs shampan atylyp, syńǵyr-syńǵyr bokal túıisip jatsa, ekinshi bir bólmede aldaryna jaınamaz jaıyp, taspıyq sanap taqýalar otyrardy.

Jalpy ol úıdiń dastarqanyna qarap úıǵyrdyń úıi, dastarqan basyndaǵy áńgime syńaıyna qarap tatardyń úıi dep qalatynsyz. Anda-sanda aılapat keń qoranyń túp jaǵynda úıilip jatatyn túıeniń qumalaǵy men Qara Mahmuttyń tamaqqa toıyp alǵan soń, terezeni ashyp qoıyp, ústi-ústine kekiretini ǵana bul úıdiń qazaqtarǵa da az-muz qatysy joq emestigin baıqatatyn.

Qara Mahmuttyń qazaq ekenine taǵy bir kýá — onyń tek dúkeninde ǵana emes, úıinde de jurttyń yǵy-jyǵy tolyp otyrǵanyn jaqsy kóretini. Qudaı onyń basqa tilegin berdi me, bermedi me belgisiz, áıteýir bul tilegin artyǵymen oryndaǵanyna esh kúmán joq. Mahmuttyń qolyndaǵy qyzyldy-jasyl dúnıeni jaǵalap keletin qaımana jurtqa úsh birdeı matýr qyzdyń qabaqtaryn ańdıtyn jigitter qosylǵanda, onyń úıiniń qysy-jazy, kúni-túni nege seńdeı sapyrylysyp jatatynyn aıtpasa da túsinikti emes pe!

Ásirese, sáskede solqyldaq faetonǵa minip, kóshe aralaýǵa shyǵatyn deldıme qalpaq sulý qyzdyń sońynan kózin satatyndar-aq jol bermeıdi. Úıine jigitterdiń kelgishtep ketkenin kórgende kishkene kempirdiń jany kirip qýanyp qalýshy edi. «I, ı, sulý qyz degen solaı bolar. Sońynan erkekter shubyryp júrmegen áıel, áıel, me!»— dep, shanash betine qan júgirip, shúńirek kózine jylt oralyp jymyń-jymyń kúlip qoıardy.

Keshqurym qyzdy bólmesine shaqyryp ap aqyl aıtatyn.

— Bul erkekterdiń kórkine qyzyqpaı, bórkine qyzyq. Kórik áıelderge kerek. Al bórik erkektiń abyroıy men dáýletin kórsetedi. I, ı sender qaıdan bileıin dep edińder. Bul erkek degenderdiń kózge kórinbeıtin eki, kózge kórinetin úsh qasıeti bolady. Kózge kórinbeıtin bir qasıeti aqyly, ekinshisin áli bastaryń jas, aıtýǵa bolmaıdy. Al kózge kórinetin úsh qasıeti: betindegi aıbaty, qolyndaǵy qaıraty, qaltasyndaǵy dáýleti. Kózge kórinbeıtin qasıetterin qatelesseńder oqasy joq, biraq kórinip turatyn qasıetterinen qate jibermeńder. Áıel paqyrdyń baǵy janbaıyn dese súıtip qara basady. Qudaıym senderdi tek sondaı-aq masqaradan aman qylǵaı.

Shúıkedeı ǵana qara kempir óz-ózinen qoryqqandaı jaǵasyn ustaı alar edi.

Zýhra anasynyń aıtqan jerinen shyqty ma, shyqpady ma, ony ózi de bilmeıdi, al ákesiniń kóńilin tap basqan sıaqty.

Qara Mahmut qol aǵashtaı dóń murnynyń astyna murt emes, shalǵy oraq qystyryp qoıǵandaı, edireıgen ótkir kisi edi. Alýshynyń suraǵanyna jyǵylmaı, ony óziniń aıtqanyna kóndirip úıretken óktem minez saýdager kúni-túni dúkeninen shyqpasa da, aıtqany oryndalyp jatatyn. Saýda-sattyq kóshesiniń talaı qaltamany Sibirge «qozy quıryq terýge» ketkende de, ol tyrp etpedi. Qaıta qaladaǵy azyn-aýlaq dúkenderdiń ústinen qaraıtyn azyn-aýlaq bastyqtardyń biri bolyp aldy. Onyń syryn basqa túgili qyzdary da bilmeıdi. Áıteýir as úı, qora-qopsyny jaılaıtyn qyzmetshilerden estimisteri: baıaǵyda oqyp júrgende ákeleri qol ushyn bergen bir qara taıaq búginde úlken qyzmette desedi.

Keıde úı-ishi bop ońasha qalǵanda, Qara Mahmut qyzyna:

— Seniń ornyńa bir bala bergende ǵoı, aýzy dýaly oryndardyń bireýiniń delbesi óz qolymda bolmas pa edi,— deıtin óz-ózinen tunjyrap.

Beý, Mahmut-aı, sony da bilmeısiń be? Kúıeýdiń jaqsysy balańnan artyq. Balań betińnen alýy múmkin, kúıeý óıtpeıdi ǵoı,— deıtin aq kempir áldenege tyzalaqtap.

Mahmut ondaıda sózden tosylǵandaı, kempiri jaqqa ejireıip bir qaraıtyn da, úndemeıtin.

Ol bir kúni:

— Osy kúni komsomol degen kúsheıip barady ǵoı. Kúnde-kúnde jıyndatyp jatqany. Sondaı-sondaıyna baryp turmaısyń ba?— degeni kóziniń qıyǵyn qyzyna tastap.

Shynynda da, ol kezde burynǵy zıaly jastar bas qosatyn azǵantaı jerdiń bárin komsomol ıelenip alǵan-dy. Burynǵydaı kúnde bı, kúnde saýyq joq, onyń ornyna qaıdaǵy bir qyzyl keńirdek jınalys kóbeıdi. Olardan bul eshteńe túsinbeıdi. Ákeleri aıtqan soń amal joq, túsinbese de barady.

Shirkin, ol zamannyń jınalysynan monshaǵa túskendeı bop býsanyp shyǵatynsyń. Kim sóılese de, jelpinip sóıleıdi, kim sóılese de, óltirip synaıdy. Zýhra sol bir ójektegen daýystardan úıdiń tóbesi dir-dir shaıqalyp turǵandaı kórinetin. Ol qapelimde, kimniń ne aıtyp jatqanyn da ajyrata almaıtyn-dy. Birazdan soń zaldaǵylardy jaǵalaı sholyp, árkimniń betine úńiledi. Qaı-qaısysynyń júzinde de munyń júregin dir-dir shimiriktirer ójet sus bar. Bireý-mireýi «tesilip ne izdep otyrsyń» dep betin qaıtaryp tastaı ma dep, dereý edenge qarap tuqshıyp ketedi. Yń-jyń dybystan basy aınalǵasyn taǵy da zal ishine kóz júgirtedi.

Bir joly onyń qyraǵy janary ylǵı qulaǵy qalqıyp, ıegin qolyna tirep, sheshenderdiń sózin qalt jibermeı tyńdap otyratyn seleý shash sary jigitke túskeni. Ol anda-sanda montany kókshil kózin bular jaqqa salyp qoıady. Kóziniń múkisi bardaı syǵyraıa qaraıdy. Kózderi ushyrasyp qalǵanda eki beti dý qyzaryp, ári burylady. Mynaý zaldyń ishindegi shetinen ójektegen óndirdeı jigitterdiń arasynda júzi jyly adam jalǵyz sol kórinedi buǵan. Onyń eshqashan minbege shyqqanyn kórgen emes. Búgin de, erteń de qulaǵy qyp-qyzyl bop ózgelerdi tyńdaıdy da otyrady. Keı-keıde aýzy qyshyp sóılep turǵan sheshenge sóz qystyryp, kúńk ete qalatyny bar. Ondaıda minbedegi qyzyl kóz sheshen aıtyp turǵan áńgimesin tastaı berip, oǵan shúılige ketedi. Seleý shash sary jerge kirip keterdeı bop ún-túnsiz otyryp qalady. Sol-aq eken, qasyndaǵy buıra shashy dýdyraǵan qyr muryn tomaǵa kóz jigit ornynan atyp turyp, minbege aıańdaıdy. Shyǵa sala aldynda ǵana seleý shash saryǵa shúılikken sheshenniń sońyna túsip bir kelip ketedi deısiń. Qoldy sermep-sermep, ótkir kózin ońdy-soldy oınaqtatyp, saırap bergende tyńdaýshylarda es qalmaıdy.

Zýhranyń jurttyń ne aıtyp jatqanynda sharýasy shamaly, eki kózi dosynyń sózine jurt dýyldata qol soqqan saıyn jurttyń tasasyna buǵa túsken momyn saryda.

Ol Jánibekpen de sonyń arqasynda tanysypty. Birde minbeden alaburtyp túsip kele jatqan tomaǵa kóz qarasha jigit joldasyna jer túbinen kóz tastap otyrǵan ádemi qyzdy kóre qoıǵany. Sosyn-aq buryn minbeden aıtylyp jatqan ár sózdi qaǵys jibermeı ańdyp otyratyn qarasha jigit aıaq astynan moıyn omyrtqasy qısaıyp ketkendeı, ylǵı shet jaqqa kep jaıǵasatyn budan kóz aıyrmaı qadalsyn-aı kep. Zýhra endi japalaq-japalaq qarap qoıatyn momyn sarynyń júzin bir kórýge muń boldy. Qarasha jigittiń óńmenińnen ótip bara jatqan tomaǵa kózine betteı almaıdy.

Ol kezde túndeletken qaraqshydaı tóbeńnen túnere tónip turatyn terekter samsaǵan qarańǵy kóshede júrýdiń ózi qıamettuǵyn. Jınalystan soń álgi ekeýi úıge ákelip tastaıtyndy shyǵardy. Qasynda shashy dýdyrap qaryshtaı adymdap qarasha jigit kele jatatyn-dy. Anadaı jerde tompalańdap seleý shash sary erip keletin-di. Onyń bir aıaǵynan syltyp basatynyn sonda ańǵarǵan-dy.

O da bir dáýren eken ǵoı. Ótip bara jatqan... «Ómir-aı!» deýge aýzy barmaı, «Ýaqyt-aı!» deıtin keıin sol esine túskende.

Kisige kóńili bite bermeıtin Qara Mahmut kúıeý balasy jaıynda áńgime bola qalsa, tisin shuqylap, murtyn taldap raqattanyp qalady. Kún saıyn tańerteńgi shaı ústinde gazet qaraǵanda, ishinen sonyń atyn izdeıdi. Ol kezde kúnine bir jınalys bolmaýy, onda Jánibektiń sóılemeýi esh múmkin emes edi. Jánibek qaıda? Jınalysta. Jánibek qaıda? Moskvaǵa jınalysqa ketti. Jánibek qaıda? Pálen oblysta jınalys ótkizip júr.

Sonyń bárin estigen saıyn Qara Mahmuttyń tóbesi kókke bir jetip qalatyn-dy. Sodan da ma, qyzy degende ishken asyn jerge qoıady.

Jánibekke qalanyń shet jaǵynan bóreneden qıyp salynǵan, óz aldyna qora-qopsysy bar ońasha úı tıdi. Jurt sapyrylysyp keledi de jatady, sapyrylysyp shyǵady da jatady. Qyr qazaqtary. Úlken qalalardan kelgen syıly qonaqtar. Osy qaladaǵy kóz tanystar. Dos tar. Joldastar. Oqýdaǵylar. İshinde dóńkıip Qara Mahmut júredi. Baıaǵy seleý shash momyn sary kórinbeıdi. Jánibekten bir suraǵanynda «oblysta» degen sıaqty edi. Kele-kele o da esinen shyǵypty.

Soǵys bastalǵanda Jánibek Qazaqstanda qurylǵan áskerı quramamen maıdanǵa attandy. Oǵan Qara Mahmut qatty qınaldy. Soǵys tusynda da onyń sharýasynyń shaıqalǵany shamaly edi. Sonyń arqasynda Zýhra da muqtajdyq kórgen emes. Jánibek ketkende júgirip júrgen Álibek atasy men ájesiniń qastarynda. Óziniń sol baıaǵy sylań kıimi. Sol baıaǵy sylań óńi. Oǵan Jánibek qaýip-qaterden aýlaq alys bir jaqqa komandırovkaǵa ketkendeı. Urysqa shyqqaly jatqan soldattardyń aldynda sóz sóılep turǵandaı. Soǵys bitken soń da baıaǵysynsha lepire kúlip úıge kirip kele jatatyndaı. Kóshege shyqqanda josyp júrgen óńderi qýaryńqy, ıinderi salyńqy kóńilsiz jurtty kórgende qaıda keterin bilmeıdi. Úıine jetkenshe asyǵady. Úıi de sol baıaǵysy. Jyp-jyly. Tap-taza. Aınadaı jaltyraıdy da jatady. Oǵan jurttyń aýzynan túspeıtin «maıdan» degen sóz Jánibekti jyly tóseginen ajyratyp áketetin bóten qaladaǵy kóp jınalystyń biri sıaqtanady da turady.

Biraq bul jolǵy «jınalys» tym uzaqqa sozyldy. Jánibek tep-tez orala qoımady. Sony oılaǵanda ara-tura uıqysy qashady. Kópke deıin tóńbekshıdi de jatady. Esine qaıdaǵy-jaıdaǵy túsedi. Kúıeýge shyqqan kezdegi qyzyqtary kóz aldyna elesteıdi. Qashan kókiregine umar-jumar jıylyp qalǵan qalyń kórpeniń zip-zildeı salmaǵy sezilgende baryp zorǵa kózi ilindi.

Neǵurlym qulaǵyn kesip alsa da bilmesteı bop qannen qapersiz uıyqtasa, soǵys soǵurlym tez aıaqtalatyndaı kórinedi. Túsinde de Jánibek bir jaqtan komandırovkadan oralyp júredi. Yldyrmaq-shyldyrmaq bazarlyqtar ókelip júredi. Qasyna jaqyndaı berip, betine eńkeıip, áýeli qulaǵynyń túbinen ıiskep júredi.

Sol joly da bir kezergen kóntik erin shyqshyt tusyna keneshe qadala ketkeni. Jyp-jyly demi órtep barady. Bul mynaý oıda joq raqatqa eltigendeı balqı tústi. Kirpigin de kótermedi. Oń jaq qaptalyn órtteı kúıdirip jatqan tanys ystyq endi keýdesine órmeledi. Kókiregin janshyǵan zip-zildeı salmaq tula boıyn túgel balqytyp barady. Qalyń mamyq kórpeniń kúndegi salmaǵynan aýyryraq sıaqty. Baıaǵyda Jánibek te... Iá ol da óstip tamaǵynyń astyna basyn tyǵyp alýshy edi. Onyń da shashy tap osyndaı ıegin tyrnalaıtyn typ-tyǵyz qatty-tuǵyn. Ol da osylaı munyń kórpesinde ala almaı júrgen óshi bardaı, áldeqaıda jitirip jiberýshi edi. Ol da osylaı ózeýreı qımyldaýshy edi.

Kenet omyraýyn opyryp jiberetindeı kóringen álgi zip-zildeı ystyq áldeqaıda ǵaıyp boldy. Tula boıy kúrt tońazyp bara jatty. Qarmanyp jamylǵysyn izdep edi, taba almady. Uıqyly-oıaý qolyn sozyp, edendegi kórpeni endi ustaı bergende áldene shyrt ete tústi. Bólmede kúńirsigen mahorka ıisi ańqyp ketti. Aýyzǵy úıdiń bir qaptalyndaǵy bólmeden áldekim jótkirindi. İsh kóıleginiń ántek túrilip, omyraýyna jıylyp, uıpalaqtanyp qalǵanyn, odan tómen denesiniń muz qaryǵandaı túrshigip bara jatqanyn sonda baryp ańǵardy.

Qaladaǵy gospıtálde oryn jetpeıtindikten jazylyp shyqqandardy maıdanǵa attanyp ketkeninshe az kún mańaıdaǵy úılerge baspanalata turatyn-dy. Mana tańerteń jumysqa keterinde soǵys komısarıatynyń adamy sondaı bir ofıserdi ertip ákep, qaptaldaǵy bólmege ornalastyrǵan-dy.

Sodan bul jumystan shyǵa sala úıge qaıtpaı, tórkinine barǵan. Tún ortasy aýǵansha sonda otyrǵan. Keterin de, qonyp qalaryn da bilmeı kóp qıpaqtaǵan. Ózinen-ózi júregi lobyp, ol úıde de tynysh jata almasyn bilgen. Kıinip syrtqa shyqqan. Avtobýs kútip, aıaldamada uzaq turyp qalǵan. Óne boıyn qarmaı alǵan túngi aıaz kóńildegi úıime barsam ba eken, barmasam ba eken degen eki udaı dúdamaldy da, kóz aldynda kúni boıy qazdıyp turyp alǵan manaǵy dúrdik erin, túrpi shash ysqaıaq qara beıtanys ofıserdi de jym-jylas qýyp shyǵyp, úıge jetýge zar qylǵan-dy. Ábden tońyp, dirdek qaǵa bastaǵanda ólip-talyp, taý jaqqa sırek qatynaıtyn túngi avtobýs ta kóringen-di. Soǵan otyrǵanyn biledi. Úırenshikti aıaldamaǵa kep túskenin biledi. Qaltasyndaǵy kiltpen esikti ashqanyn biledi. Aýyzǵy bólmeniń shamyn jaqpaı, etigin sheshkenin biledi. Aıaǵynyń ushynan basyp óz bólmesine ótkenin biledi. Tósegine kep qulap edi, kúnde jamylyp júrgen mamyq kórpeniń esh qamsaýy joqtaı kórindi. Dirdektep ornynan turyp, taǵy bir kórpe jamyldy. Sonda baryp ıini salmaq sezgendeı, óne boıyna ınedeı qadalǵan muz tikenekter jyǵylǵandaı boldy. Maýjyrap uıyqtap ketipti.

Endi, mine, álgi bir elestiń óńi ekenin, túsi ekenin bile almaı dal. Kórpesi jerge ózi túsip ketti me, joq qapıada qol salǵan ozbyr sheńgel laqtyryp jiberdi me — habary joq. Tipti mana jatarda óz esiginiń syrǵytpa tıegin salǵan-salmaǵanyn da bilmeıdi. Ornynan turyp, tekserip qaıtýǵa tabanyn qaryp alatyn muzdaı edennen qaımyǵyp, qymtana tústi. Biraq, qulaǵyn kórshi bólmege tigip qoıady. Bolat serippeli temir kereýettiń syqyrlaǵanyn estigende tula boıy dir ete qalady. Júregi lúpildep qoıa beredi. Eleńdep biraz jatady, Meńireý tynyshtyqqa boıy endi úırene bergende kelte syqyr taǵy shyǵady. Beıtanys erkek estip qala ma degendeı tunshyǵa kúrsinip, teris aýnap túsedi. Taǵy da sol jym-jyrt tynyshtyq. Taǵy da sol kelte syqyr. Tań atqansha kóz ilindire alsaıshy!

Ala kóbeńde tura sala esikke bettedi. Sóıtse — syrǵytpa tıek tars bekitýli. Zýhra salǵyrt jymıyp qoıdy. Shala-sharpy bir shyny aıaq shaı ishti. Stol ústindegi qumandy sýyp qalmasyn dep súlgimen qymtap búrkedi. «Qonaq oıansa, isher»— dep oılady. Shyǵyp bara jatyp, kórshi bólmeniń shynyly esiginen temir kereýette teris qarap uıyqtap jatqan beıtanys erkekti kórdi. Ysqaıaq qara. Uzaq qarasa, oıanyp ketetindeı, kózin tez aýdaryp áketti.

Jumysta otyryp, túndegi oqıǵa esine túskende bir kúrsinip alady da, artynsha-aq dý qyzaryp ketedi. Qyzmetten qaıtarda keshegideı tórkinine soqpady. Birden úıine tartty. Júregi lúpildep zorǵa jetti. Tutqadan ustap turyp qaldy. Qazir qarsy aldynan shyǵa keletin dúrdik erin ysqaıaq qaranyń ne aıtatynyn, onyń aldynda óziniń ne istep, ne qoıatynyn anyq bilmeıdi. Biraq ne de bolsa kórgisi, bir aýyz til qatqysy keldi. Tý syrtynan bıik sharbaqtyń sańylaýynan bireý qarap turǵandaı. Esikti julqyp ashyp úıge kirdi. Stol ústinde qaǵaz jatyr. «Keshirińiz. Kóp-kóp raqmet!» Tóbeden túskendeı eki aýyz sóz. Bar bolǵany sol-aq.

Kóziniń aldy jybyrlap qoıa berdi. Eki jilinshigi jemirilip, oryndyqqa sylq otyra ketti. Tor kóz oqýshy dápteriniń arasynan jyrtyp alynǵan jyltyr paraqtyń bir sheti tysyr-tysyr ete qaldy. Túıdekteı tamǵan tórt-bes tamshy jas mólt-mólt etedi. Kenet bireý ıyǵynyń ústinen úńile qaraǵan sıaqtandy. Keshegi beıtanys jigit emes pe! Buny qaıter eken dep synaǵannan saý ma? Stol ústindegi qaǵazdy asyǵys qarmap, ornynan atyp turdy. Jalt burylyp qarap edi, kózi ilýli turǵan Jánibektiń portretine tústi. Tula boıy oqys dir ete qaldy. Tomaǵa kóz qara jigit jáýdireı qaraıdy. Alaqanyndaǵy myj-myjy shyqqan bir paraq qaǵazdy laqtyryp tastamaı áli ustap tur.

Zýhra soǵys degen nárseniń ne ekenine alǵash ret sonda túsindi.

Odan beri ne bolyp, ne qoımady! «Zymyrap ótip bara jatqan... (ómir-aı deýge aýzy barmaı)... ýaqyt-aı»,— deıtin keıin sol esine túskende.

Sol-aq eken, aıaǵyn attasa boldy, tý syrtynan bir suqty kóz ańdıdy da turady. As úıge bas suqsa, tórgi úıdiń esiginiń tasasyna kep tyǵylady. Tórgi bólmege qaıtyp oralsa, syp berip aýyzǵy bólmege jylysady. Ol osynaý tórt bólme úıdiń ishinen ózin qoıarǵa jer tappaıdy. Tósekke jatqanda da áldekim buqpantaılap qasyna kep, betine úńiletindeı. Zýhra kórpesin tars búrkenip alady.

Tór jaqtaǵy Jánibektiń sýreti de burynǵydaı jaımashýaq kúlimdemeı, bunyń kirgen-shyqqanyn ańdyp, mysqyldaı jymıady da turady. Ol endi úıge keldi-aq, basyn jerden kótermeıdi. Kózin kóterse, áldeqaıdan bireý-mireý shyǵa kep, óneýkúngi túnniń oqıǵasyn aıtyp, sardıtyp betine basatyndaı.

Aýlaǵa shyqty, manadan beri qaqpanyń syrtynan tyń tyńdap turǵan bireýler ún-túnsiz qasha jónelgendeı kórinedi. Kóshede árli-berli ótip jatqandar, nege ekeni belgisiz, buǵan jaltaq-jaltaq qarap qoıady. Avtobýsta buryn-sońdy kórmegen bireýler bunyń betinen maı shyǵyp kele jatqandaı tintkilep baǵady. Ásirese, erkekter jaǵy bir-birimen ýádelesip qoıǵandaı, kózderi jelimshe jabysyp qadalady da qalady. Báriniń de kóńilderinde bir kústana turǵandaı. Bári de anadaǵy surqıa túnniń masqarasyn estip, bilip alǵandaı. «El qulaǵy elý» degen ras bolmasa etti. Árbir yńǵaısyz qımyldap qalǵan jerińde, árbir orynsyz kúlip qoıǵan jerinde, árbir retsiz sóılep qalǵan jerińde kózińe kórinbegenmen, basqa jurtqa ne bolyp, ne qoıǵanyn tapjyltpaı jetkizip otyratyn bir-bir qulaq seltıip-seltıip turmasa etti. Sondaı bir simsik kóz, simsik qulaq, simsik aýyz anadaǵy oqıǵany da búkil qalaǵa jaımasa etti. Myna jurt sondaı birdeńeni estigen soń osynsha suqtanyp qaraıtyn bolmasa etti. Endeshe ondaı surqıa habar tek bir qalamen ǵana shekteldi deısiń be! Sýmańdap maıdanǵa da jetken shyǵar. Áıtpese, kúıeýiniń haty nege pyshaq keskendeı tyıyla qaldy. Jánibek, Jánibek bolsyn. Buryn bir apta haty keshikse, tyzalaqtap jer-kókke tura almaıtyn ózi ne qyp múnsha sabyrly? Tipti, hatynyń sol keshige túskenin qalamaı ma osy... Dál qazir haty jetip kelse ne ister edi? Batyly baryp qolyna ustaı alar ma edi, ustaı almas pa edi? Odan qaıta osy bir eki udaı halde júre turǵanynyń ózi durys shyǵar. Sonda hatynan osynsha taısalǵanda, erteń ózi kelgende qaıtpekshi? Jánibekke ne betimen kórinbek... Álde óziniń de haty sekildi keshige túskenin qalaıdy ma... Ol týrasynda tipti oılanǵysy da kelmeıdi. Ne bolary belgisiz bulyńǵyr bolashaqqa bola basyn aýyrtyp qaıtedi... Qazirgi ýaıymy — úıine kirip-shyǵýdyń ýaıymy. Qazirgi ýaıymy — kóshede betine qadala qalatyn kóldeneń kózderden qalaı jaltarýdyń ýaıymy. Qazirgi ýaıymy — áke-sheshesiniń qolyndaǵy Álibegine qalaı kórinýdiń ýaıymy.

Buryn ulyn oqtyn-oqtyn óz úıine alyp kelýshi edi. Endi odan betinen basady. Abajadaı tórt bólmede anadaǵy beıýaq qylmysty kishkene sábıdiń beıkúná janarynan jasyra alatyndaı qaltarys tabylmastaı. Odan da óz azabymen ózi ońasha bolǵany jón tárizdi.

Bunda bir ózgeris baryn sheshesi de sezetin sekildi. «Óńiń nege qýqyldanyp ketken. Birdeńeni ýaıymdap júrsiń ǵoı?»— degen anada barǵanynda. Túk sezbeıtin tek uly. Qara shunaq bala anadaıdan atanaqtaı júgirip aldynan shyǵady da, moınyn tas qyp qushaqtap alady. Ol qushyrlana qysqan saıyn bul burynǵydaı erı túspeı, sarsań kesekteı muzdap sala beredi. İshi-baýyryn bir alapat yzǵar qaryp bara jatady. Sonaý kez kelgen bógde kózben, jurtpen, ata-anasymen, maıdandaǵy jarymen, kúlli dúnıemen, tipti mynaý et baýyryn jaryp shyqqan óz perzentimen eki araǵa kóldeneń turyp ap, qalǵan álemdi bir jaqqa, bunyń jalǵyz ózin bir jaqqa ajyratyp, endi qaıtyp jýyspas qurdymǵa alystata, alastata túskendeı. Endi ol tipti Jánibek jaıyn oılaýǵa da qorqatyndaı. Bul ómirde endi buǵan sol beıdármen qorqynyshtan basqa eshteńe qalmaǵandaı. Qalqıyp jumysyna barady. Qalqıyp jumysynan keledi. Tipti ne kıip, ne qoıǵanyn da bilmeıdi. Tek keńsege kire beristegi kóldeı aınaǵa kózi túskende ǵana júregi ornyna túsedi. Mańdaıy sol baıaǵysynsha jap-jazyq. Qasy sol baıaǵysynsha kerik. Kirpigi sol baıaǵysynsha qaıqaq. Tostaǵandaı-tostaǵandaı eki janary sol baıaǵysynsha jylt pen nurǵa tolyp tur. Albyraǵan erni de sol baıaǵysynsha... tóńireginen tosyn bir shyryn bal dámetkendeı tompıa-tompıa qalypty. Ústi-basy da muntazdaı taza. Kıimi de ıne jipten jańa shyqqandaı. Aý, álginde ǵana ishi-baýyryn bir ozbyr qol sýyryp ap ıtke laqtyrǵan qur qańqadaı qulazyp kele jatqany qaıda? Endeshe mynaý aına ne aıtyp tur. Anaý túk bolmaǵandaı qulpyryp turǵan sulý kelinshek qalaısha ózi. İshten tońdyrǵandaı ústi-ústine titiretken tymyrsyq ýaıymy ne júzinen, ne kózinen qalaısha sezilmeıdi. Sirá, bul basyna qansha qarly qara taý is tússe de ústi-basyn sylap-sıpaýdy umyta almaıtyn bolǵany ǵoı! Sirá, bul basyna qansha qarly qara taý is tússe de, tula boıynda kóldeneń qyrtys, kóldeneń bir sabaq jip júrgize almaıtyn sıaqty ǵoı. Shamasy, bunyń basyna qansha qarly qara taý is túskenmen sulý bolmaı tura almaıtyn syńaıy bar-aý, sirá. Bul basyna qansha qarly qara taý is tússe de, qusadan qan jutyp qaıǵyra almaıtyn... Joq, joq, ondaıdyń beti aýlaq... Mynaý ospadarsyz oıdan tula boıy titirep ketedi.

Biraq... ol... qarly qara taý is aqyry basyna túsip tyndy. Jumystan soń úıinde ákesi men sheshesi eńseleri jerge ketip eńirep otyrǵandaryn kórgende bárin túsindi. Bosaǵada ańtarylyp turyp qaldy. Bundaıda ne istep, ne qoıý kerek ekendigin bile almaı qapelimde sasqalaqtap qaldy. Birazdan soń boıyn jıyp, ákesiniń moınynan qushaqtaı aldy. Qara Mahmut eńkildep qoıa berdi. Bul da jylady. Qyrshyn ketken Jánibekti me, jesir qalǵan ózin be, jetim qalǵan Álibekti me, baýyrynan shyqqan balanyń baqtalaısyzdyǵyn kórip, tirileı pushaıman bolǵan kári ákesin be — kimdi aıaıtynyn ózi de bilmeıdi, áıteýir Qara Mahmuttyń búginde ún sepkendeı appaq basyn baýyryna basyp aǵyl-tegil jylaı berdi, jylaı berdi.

Jánibektiń qazasynan soń Qara Mahmut kóp júrmedi. Bir kúni bazaǵa baryp, qoımashymen salǵylasyp turǵan jerinde taı-taı matanyń ústine talyp qulaǵan jerinen beti beri qaramapty.

Birine biri ilese kelgen qos qasiret baıaǵy beıbaq túnniń kúnásin qulan taza jýyp ketkendeı. Endi jurt oǵan kústanalap emes, músirkeı qaraıtyn sıaqty. Keńsede, kóshede, avtobýsta jaýtańdasqan qaı-qaı janarda da janashyrlyq pen meıirim tunyp turatyndaı.

Ony alǵash ret baıaǵy... ıá, sol... seleý shash momyn sarynyń qabyldaýyna barǵanda túsindi. «Kúzembaev, Kúzembaev» degendi buryn talaı jerde estip júr edi. Osy qaladaǵy azǵantaı bastyqtardyń biri ekenin de biletin. Biraq, ony baıaǵy jaltaq-jaltaq qaraıtyn japalaq kóz momyn sary ǵoı dep kim oılapty!

Oǵan bar degen sheshesi. Shanash bet kempir kúıeýi ólgesin eńkeıip, eki búktelip ketken. Sóıte tura buǵan kókshil kózin bizdeı qadap bezere sóıledi.

— Ólim ońaı emes. Qara shal ketkesin tirileı jer tistep meniń de otyrysym mynaý. Biraq, bizdiki kárilik. Al, saǵan ne joryq. Jánibek beıshara el basyna kelgen qandy qyrǵynda joq boldy. Onyń artyn kútpediń dep eshkim saǵan kiná taqpaıdy. «Áıel qyryq shyraqty» degen. Baǵyń janaıyn dese, áli de kesh emes. Biraq, túl qatynǵa týlaq qushaqtaǵan da saýap dep kim-kóringenge qor bolma. Baǵy ozyq erkektiń etegine jarmas. Qatyn-balasynyń bar-joǵyna qarama. Qashanda sulý áıeldiń ajary baǵy tasqan azamattyń, al baǵy júrgen erkektiń dáýleti ajary asqan óıeldiń salymy. Sendeı áıelge qaraılamaıtyn erkek kindik kem de kem. Tek jasyqtyq jasap, yrys-nesibeńnen qaralaı qaǵylyp júrme. Men de ákeńdi qazaqtyń eki-úsh maıbalaǵy men tatardyń tórt-bes totashynyń aýzynan jyryp áketkem. Oralyńnyń barynda oıqastap qalmasań eshkim seni aıamaıdy. Men bolsam qartaıdym. Jesir qatyn baqqan jetim uldan ne pátýa shyǵady? Odan da Álibegińdi qaza tapqan ofıserlerdiń balasyn ókimet oqytyp tárbıeleıtin jerge ber. Áıtpese, ekeýiń birińniń aıaǵyńa biriń oratylyp, baqtaryńdy baılaısyńdar. Álgi Kúzembaev degen bastyq Jánibektiń joldasy eken dep bizdiń shal kóp aıtýshy edi. Soǵan baryp sóılesseń, ózi-aq rettemeı me?! Aıtqan aqyldy tyńda. Áıtpese, erteń-aq sanyńdy bir-aq urasyń. Jaman urǵashylardaı etegiń tolyp eńirep júrgenińdi bilsem, bul dúnıe túgili o dúnıede de: «Basyńda mı joq malǵun qanshyq»,— dep qarǵap jatam...

Sosyn «Uqtyń ba óziń?»— degendeı munyń júzine shanshyla bir qarap qoıdy. Ábden kóńilin qaldyryp, túńildirip aıtqysy kelse kerek. Syrtta oınap júrgen qarasha balany shaqyryp ap, qolynan jetektetip jiberdi.

Iá, tap baıaǵysy. Esikten bul kirip kelgende sasqalaqtap ornynan kóterildi. Seleý shashyn bir sıpap, kókshil kózderin jaýtańdatyp qarsy júrdi. Qolyn aldy. Qoltyǵynan demep bir qaptaldaǵy abajadaı safıan dıvanǵa aparyp otyrǵyzdy. Sosyn ózi tórdegi ornyna bardy. Buǵan japaq-japaq qarap qoıady. Tamaǵy qurǵap qap, daýsy shyqpaı qınalyp otyrǵandaı qylǵyna qaraıdy.

Sózin de batylsyz bastady. Jánibekke, ákesine kóńil aıtty. Endi taǵy ne aıtaryn bilmegendeı ańtarylyp qaldy. Birazdan soń baryp bunyń qyzmetin, jaǵdaıyn surady.

Ózine salsa osy boıda qaıta shyǵyp ketýge daıyn otyr. Myna tap baıaǵysynan tyrnaqtaı da ózgermegen búgejektegen momyn sary jarylqaıdy degenge sene qoımady.

Sony sezgendeı Kúzembaev:

— Ia, Zýhra, kelgen sharýańyzdy aıtyńyz,— dedi. Bul kózin jerden kóterip aldy. Abajadaı jaltyraq stol, ońasha qondyrǵyǵa myǵym qonjıǵan áldeneshe telefon, zildeı-zildeı safıan kreslolar momyn sarynyń ózinde aıbat joq bolǵanymen myna otyrǵan jerinde aıbat, bılik, pármen bar ekendigin sezdirgendeı. Kózine sonaý kóp telefonnyń ar jaǵynda bul qaıter eken, kelgen sharýasyn aıtar ma eken, aıtpas pa eken dep shanash bet sary kempir mysqyldaı qarap turǵandaı kórinip ketti. Zýhranyń kóńiline bir qorqynysh kirdi. Asyǵyp-úsigip aıta bastady. Kúzembaev zer salyp tyńdap otyr. Kishkene kókshil kózderi barǵan saıyn tym kishireıip móldireı tústi. Tamaǵy búlk-búlk etedi. Qolyndaǵy kóp qaryndashty shashyp alatyndaı mytyp qysyp apty. Seleý shashtarynyń túbi kúp-kúreń bop qyzaryp ketken. Maǵan birdeńeden yzalanyp otyrǵannan saý ma?»— dep oılady Zýhra. Biraq kóp telefonnyń tasasyna jasyrynyp tyńdap otyrǵan shanash bet sary kempirden qaımyǵyp, ne de bolsa, kókeıindegi áńgimeni aıtyp tynýǵa bekindi.

Momyn sary bunyń sózinen keıin daǵdaryp biraz otyrdy. Tamaǵyn birer kenep aldy. Biraq eshteńe degen joq. Shet jaqtaǵy qara telefonǵa qol sozdy.

— Alo, bul áskerı komısarıat pa?

Sosyn muǵalimniń aıtqan sabaǵyn buljytpaı sol qalpynda aıtyp beretin yjdahatty shákirtteı álginde Zýhranyń aýzynan shyqqan áńgimeni bıpazdap qaıtalaı jóneldi. Qara telefonda ún joq. Ún joq. Ún joq, ún joq. Bir ýaqyttarda baryp: «Qup»,— dedi de jaı qımyldap, bappen sóıleıtin Kúzembaevtyń ýysynan óz tuǵyryna sýsyp tústi.

— Áskerı komısarıattyń adamdary ózderi rettep beredi. Al taǵy qandaı sharýańyz bar?

— Raqmet. Basqa sharýam joq.

Bul ornynan kóterildi. Kúzembaev ta turdy. Esikke deıin ere keldi.

— Bálkim, osynda qyzmetke aýysarsyz. Qansha degenmen qasymyzda bolsańyz, jaıkúıińizdi kóre, bile júremiz ǵoı.

— Raqmet.

Momyn sary dál tabaldyryqtyń aldyna deıin erip keldi. Sol qolymen emen esiktiń jez tutqasynan ustap turyp, oń qolymen bunyń qolyn alyp qoshtasty. Qoshtasyp jatyp kózine kózi túsip ketip edi, qazir jylap jiberetindeı jáýdirep tur eken. Álde bir qımastyq, tuńǵıyq aıaýshylyq bar. Ol buǵan deıin eshkimniń janarynan mundaıdy kórmep edi. Endi sál aıaldasa, momyn sarynyń kózinen jas yrshyp keter syńaıy baıqalady. Bul jalma-jan syrtqa shyǵýmen boldy. Syrtqa shyqqan soń bir jymıyp qoıdy.

Ol esine túskende Zýhra bir kúrsinip alady. «Ótip bara jatqan («ómir-aı» deýge aýzy barmaı)... ýaqyt-aı!»— deı salady.

Sodan bylaı avtobýsqa mingende de, dúkenge kirgende de, keńsede otyrǵanda da erkekterdiń kózinen jáýdiregen jyly meıirim ańǵaratyn boldy. Basqanynan jer oıylatyndaı mańǵaz erkekterdiń janarynan álgindeı mólteńdegen muń kórgende bir túrli kúlkisi keledi...

Kishkene Álibek alys bir qaladaǵy Nahımov ýchılıshesine attanatyn boldy. Shalbary da quıtaqandaı. Beshpeti de quıtaqandaı. Kóılegi de quıtaqandaı. Paltosy da quıtaqandaı. Paltosynyń kishkene múıiz túımeleri de quıtaqandaı. Bátińkesi de quıtaqandaı. Qolyna ustaǵan kishkene qara chemodan da quıtaqandaı. Sol kishkene qara chemodannyń qasynda qaltıyp turǵan qara bala da quıtaqandaı. Quıtaqandaı qulaǵy qalqıyp, quıtaqandaı kózderi jáýdirep buǵan qaraıdy. Bul osy bir áp-ádemi kishkene qýyrshaqtyń óz baýyrynan shyqqanyna súısinip tur. Dál mynadaı súp-súıkimdi qýyrshaqty basqa eshkimnen kórmegendeı. Kózin ala almaı qaraıdy. Al áskerı kıingen ádemishe qyz budan kózin ala almaı tur.

Sóıtip vokzal basynda uzaq turysty. Bir ýaqyttarda baryp áskerı kıimdi qyz:

— Ýaqyt boldy. Qoshtasyńyz,— dedi.

Bul ulynyń qup-quıtaqandaı tompaq betinen, qup-quıtaqandaı támpish murnynan, qup-quıtaqandaı jáýdir kózinen, qup-quıtaqandaı jarǵaq qulaǵynan túgel súıip shyqty.

Kip-kishkentaı Álibek bir áıeı táteıin tastap, ekinshi áıeı tátege qulyqsyz erip keledi. Óıtkeni, anaý qalyp bara jatqan áıeı táteıden de bir túrli qysylyp-qymtyrylatyn edi, mynaý qolynan jetektep kele jatqan beıtanys áıeı táteıden de tap solaı qysylyp-qymtyrylyp keledi. Eger shúıkedeı ǵana aq sary kempir kózine tússe... Mynaý eki áıeı táteniń ekeýin de tastap, qasha jóneler edi. Aıqara qushaqtap ap aıyrylmas edi. Omyraýyna basyn tyǵyp, kip-kishkene kókiregin jaryp bara jatqan zil túgel syrtqa shyǵyp sarqylǵansha syǵylyp jylaı berer edi, jylaı berer edi, jylaı berer edi. Qashan qolyna ystyq toqash ne kámpıt ustatqansha qoımas edi. Vagonǵa jete berip, artyna qarady. Ájesi kózine túspedi. Áıeı táteıi áli tur. Áne buǵan qarady.

Álibektiń mynaý jáýdiregen janary Zýhranyń esine nege ekeni belgisiz, anadaǵy momyn saryny túsirdi.

Tórt bólme úıde de ony úırenshikti jym-jyrt tynyshtyq qarsy aldy. Qaı bólmege kirse de, esiktiń syqyrynan basqa eshteńe estilmedi. Túnde balasy uıyqtap shyqqan bólmedegi eki basyna áshekeı salǵan bólekeı kereýettiń astynan tumsyǵy qyltıyp, balasynyń úıde júrgende kıetin jyly shárkeıi kórindi. Qup-quıtaqandaı-aý, qup-quıtaqandaı.

Zýhranyń kóz aldyna jańa vokzal basynda tompıyp turǵan balasy keldi. Taǵy da jymıyp kúlip qoıdy.

Jyp-jylmaǵaı jyp-jyltyr stol. Jyp-jylmaǵaı aına. Laktap tastaǵan parket eden, sirá, jylmaǵaı. Telefon da jylmaǵaı. Stol ústindegi qaǵazdar da jylmaǵaı. Qalam tıgende kónkı tebetin muz aıdyndaı jylmańdap júre beredi. Tipti tápene stolǵa qoıylǵan jazý mashınkasynyń qorabyna deıin jylmıyp tur.

Jyp-jylmaǵaı jyp-jyltyr áınekten túsken kún nury áýeli jyp-jylmaǵaı shynyǵa, sosyn jyp-jylmaǵaı stolǵa, sosyn jyp-jylmaǵaı parket edenge kezek-kezek sekirip, syrǵanaq teýip júrgendeı. Sol syrǵyma kún nurynyń qyzýy endi-endi molaıa bergende jyltyrata boıalǵan jylmaǵaı qabyrǵadaǵy jyltyrata boıalǵan jylmaǵaı qorapty saǵat zyń-zyń dabyl soǵady. Sol-aq eken, bet-aýzyn jylmıta boıaǵan jylmaǵaı kelinshek tyq-tyq basyp jylmaǵaı stoldyń tereze jaǵyndaǵy ornyna kep, jympıyp otyra ketedi. Sodan otyrady, otyrady, qashan álgi jyltyrata boıalǵan jylmaǵaı qabyrǵadaǵy jylty rata boıalǵan jylmaǵaı emen qorapty qońyraýly saǵat qaıta dabyl bergenshe tapjylmaı otyrady. Qalaı qońyraý soǵylady, solaı lyp etip ornynan kóteriledi.

Sol bir jyp-jylmaǵaı jyp-jyltyr dúnıede kóziń de taıǵanap, eshteńege jóndi túspeıdi eken.

Sol bir jyp-jylmaǵaı jyp-jyltyr dúnıede kóńiliń de syrǵaqtap eshteńege jóndi qulamaıdy eken.

Zýhra da sol oqıǵanyń ózi álgi jylmaǵaı keńsede qansha jyl istegen soń qaı ýaqytta tap bolǵanyn anyq bilmeıdi. Áıteýir, ol esine túskende kóz aldyna jaýyryn tusyna saýys-saýys balshyq juqqan kóldeı plash kóldeneń tura qalady...

Iá, kádýilgi birdeńe tıse, qalyń qamysqa sirińke shaǵyp ot bergendeı qaýdyrlap ala jóneletin kedir-budyr brezent plash-tuǵyn. Qara baqaıyńa deıin túgel qymtap kómip turatyn-dy. Jeńi joq-tuǵyn. Jeńniń ornynda kereginde qolyńda syrtqa shyǵarýǵa bolatyn bir qarystan astam tesigi bardy. Jaýyn-shashynda basyńdy qalqalaıtyn búrkenshigi taǵy tabylady. Sol búrkenshikke kómilip ap kóldete jaýyp turǵan jańbyrǵa qarap otyrǵan qandaı tamasha edi. Kishkentaı-kishkentaı móldir monshaqtar basyńdy tyrs-tyrs sabap, eshteńe óndire almaǵan soń aıaǵyńnyń astyndaǵy mıy shyǵyp jatqan bal-shyqqa sińip, ǵaıyp bolady. Biraq aspannyń ólgindeı ádemi monshaǵy taýsylmaıdy. Saǵattar boıy, tipti kúndi kúnge, túndi túnge uryp saýlaı beredi. Zýhranyń ondaı kúni boıy, túni boıy bolmaǵanmen saǵattar boıy osynaý tamashany tamsana qyzyqtap raqattanǵany bar. Jalbyr-jalbyr aspan olaq qatynnyń etegindeı jyrym-jyrym, saýys-saýys. Jerdiń beti de dál solaı. Olaq qatyn ustaǵan dúnıedeı olbyr-solbyr, oıqy-shoıqy. Sol bir eki suryqsyz keńistiktiń arasynda záredeı de kirshik shalmaǵan móldir tamshylar oınaq salyp júr. Ásirese bul búrkenip turǵan brezent plashqa tıgende tym taırańdap ketedi. Mynaý móldir monshaqtar aspannan emes, ózinen tógilip jatqandaı. Ózi júzdegen, myńdaǵan, mıllıondaǵan, mıllıardtaǵan móldir monshaqtarǵa aınalyp ketkendeı. Dúnıe qandaı kóńildi. Dúnıe qandaı arsy-kúrsi, shat-shadyman. Dúnıe qandaı tap-taza. Dúnıe qandaı móp-móldir. Barsha kir, las, shań, tozań, kúıe, qonys, zıandy-zıansyz gazdar, ıister, asfálttyń, sementtiń, ızvestiń qaldyǵy, kómirdiń qaldyǵy, munaıdyń qaldyǵy — túp-túgel qarasyn qurtqan. Dúnıede tek saf aýa men móldir tamshylar ǵana qalǵan.

— Qaryndas, taza aýa jutyp qaıtpaısyz ba?

— Qyrǵaýyl kórmep pe edińiz?

— Dúnıede ondaı ásem ne bar deısiń!

— Kórmeseńiz, kórsetýge bolady.

Mine, ol taza aýa jutyp tur. Joq, taza aýa jutyp qana turǵan joq, ózi bir jola túp-túgel tazalyqqa aınalyp, birjola aýa bop erip bara jatyr. Mynaý ulan-asyr jaratylyspen qaıta qaýyshyp, qaıtadan sol jaratylysqa aınalyp bara jatyr. Jaratylys ózi de, ózi jaratylys sıaqty. Osyndaı bir sezimdi baıaǵyda kúıeýge shyǵyp, alǵash ret jar qushqan túni bastan keshken sıaqty edi. Áldenege júregi loblyp, áldeneden basy aınalyp edi. Oǵan keıin bertin kele, tipti kúni keshe túsingen edi: sóıtse, baqytqa mas bopty. Al qazir, qazir she... Qazir nege mas bop tur. Tazalyqqa ma? Taza aýaǵa ma?.. Iá, kisi tazalyqqa da, taza aýaǵa da mas bolady eken. Minekı, júregi loblyp, basy zeńip barady. Kóz aldynda asyr salyp júrgen móldir tamshylar bir-birimen ulasyp, kól kósir shalqarǵa aınala tústi. Kókten, jerden, ońnan, soldan kóp tútek bir-birine ulasyp, dúnıeni topan qaptap kele jatqandaı. Qazir muny da áne bir qý qamystyń synyǵyndaı, tórt aıaǵy kókten kep tyrbańdaǵan qara qońyzdaı, jumyrtqanyń qabyndaı, shylymnyń tuqylyndaı, sirińkeniń qorabyndaı óldeqaıda aǵyzyp ala jónelmek. Mynaý sýyldap, saryldap, tysyrlap, syrtyldap, sarqyrap degenine kóndirip, alyp-julyp bara jatqan alapat tabıǵat muny da qaqpaqyldaı qaǵyp ala jónelmek. Endi munyń eki aıaǵyna minip tura beretin esh dármeni qalmaǵandaı. Sálden soń mynaý qulap, qırap, synyp, jóńkilip aǵyp bara jatqan kóp qyl-qybyrdyń qasyna bul da baryp qosylatyndaı. Ony mynaý sary alalaı josqynnan kim qutqaryp qala alar? Tula boıyn diril jaılap barady. Buryn plashyna tasyr salyp bılep júrgen erke tamshylar endi áldeneden esteri kete qorqyp, kóp tútekke yrshyp túsip, bezip bara jatqandaı. Bul da áldeqaıda qashqysy keledi — qasha almaıdy; mynaý degbirin qashyryp, degenin istetkisi kelip turǵan dúleı kúshpen qarsylasqysy keledi — qarsylasa almaıdy. Endi bolmaǵanda... Sol arada qarynan bireý tartqylaǵandaı boldy. Tý syrtynan bireý kep qushaqtaǵandaı boldy. Ol kim? Ol ne? Mynaý aǵyl-tegil sel me, joq adam ba? Ol arasyn anyq ajyrata almady. Yńǵaıyna kóne berdi. Sol bir tegeýrindi kúsh ony apaı-topaı aq nóserdiń astynda aınadaı bop jýylyp tap-taza bop jaltyrap turǵan qara mashınanyń ishine kirgizdi. Kirdi de, arqalyqqa shalqalap qısaıa berdi. Álginde ǵana ony degenine kóndirgen tegeýrindi kúsh qasynan bir eli ajyramady. Buny baýyryna tartyp, óne boıyn balbyrata eritip, kózi qaralaı jumylyp, maýjyratyp alyp barady. Jańaǵy júreginiń aınyǵany, mıynyń zeńgigeni kúsheımese basylatyn emes. Basyn álgi bir jyp-jyly qushaqqa kóme túsedi. Tý syrtynan, oń qaptalynan, omyraýynan bir raqat ystyq lep sharpıdy. Buǵan endigi keregi de sol ystyq... tek sonyń alystap, ajyrap ketpegeni... mynaý alaman-asyr tasyr-tusyrdyń ortasyna jalǵyz tastamaǵany... Sondyqtan da bul ón boıyn órteı eritip bara jatqan sol bir alapat ystyqqa ózeýreı umtylady. Kenet jer men kókti, mynaý aǵyl-tegil aq nóserden qalqa bop turǵan qara mashınany túgel titiretken oqys gúril shyqty, mańaıy túgel jap-jaryq bolyp ketti. Bul kózin asha berip edi, bet-aýzyn áldekimniń sý-sý kókiregi tunshyqtyra janshı tústi. Bul tynysy tarylyp bara jatsa da, sol bir ozbyr omyraýǵa tyǵyla berdi. Kenet aspan-kókti túgel jarqyratyp álgi úreıli gúrsil taǵy estildi. Sol-aq eken kópten umytylýǵa aınalǵan bir oqys kúsh, oqys qımyl qaýsyra qushaqtap, tula boıyn túgel qaqyratyp bara jatty. Kúlgeni ekeni de, jylaǵany ekeni de belgisiz, sylq-sylq óz dybysy qulaǵyna keldi. Kózin tars jumyp aldy. Bir ýaqyttarda baryp ashsa, jańbyr basylypty. Biraq tóńiregi kúńgirt tartyp ymyrt ornap keledi eken. Aýa syz, salqyn. Qasyndaǵy jyp-jyly omyraýǵa qaıta tyǵyldy. Birazdan soń kózin qaıtadan ashsa, dalada, taza aýada jatyr. Aspanda kóp-kóp juldyzdar jymyńdaıdy. Áldeqaıdan úzip-úzip maısa jel esedi. Áldeqaıdan áldeqandaı jupar ıis keledi. Áldeqaıdan áldeqandaı túz qusy shyqylyqtaıdy. Qaı jaǵynan shyǵyp jatqany belgisiz, áıteýir aýlaǵyraqtan kólbaqalar quryldaıdy. Aspandaǵy kóp juldyz sol bir quryl qaıdan shyqty degendeı seltıe-seltıe qapty. Tóńirekte túnergen túnnen basqa eshteńe joq. Anadaıda mashına qaraýytady. Salqyndyqtan ba, mynaý qap-qara qarańǵylyqtan ba tula boıy dúr túrshikkendeı boldy. Tóńireginen qara, jylý izdedi. Qozǵalaqtady. Sony ańdyp jatqandaı manaǵy bir ystyq omyraý aspandaǵy kóp juldyzdy qalqalap betine tóne tústi. Ol túni boıy sol bir ystyq omyraýdyń degenine kónip shyqty.

Tańerteń kún jarqyrap ashyldy. Kún tusaý boıy kóterile bular ornynan turdy. Shóp basynyń shyǵy keýip qalypty. Astaryna tósengen brezent plashty jerden kótergende jon arqasyna juǵyp qalǵan aıǵyz-aıǵyz batpaqty kórip, Zýhranyń eki beti tyzyldap ala jóneldi. O da bir dáýren eken ǵoı. «Zymyrap ótip bara jatqan... («ómir-aı!» deýge bata almaı)... ýaqyt-aı»,— deıtin ol keıin esine sol túskende.

Buryn qalaı baıqamaǵan, naǵyz raqat osy eken ǵoı. Aınalasy appaq-aý appaq. Jańa jaýǵan aqsha qardaı kúrpip jatyr. Ortasynda ózi. Qan jylym sý óne boıyn balbyratyp barady. Álginde ǵana jabyla tistelep jatqan kóp jándik serpilgendeı. Mana aıǵyz-aıǵyz brezent plashty jerden kótergende dál jaýyrynyna bir sary qumyrsqa qadala ketkendeı daýyldaı ala jónelgen-di. Sodan mashınaǵa otyrdy. Sodan mashına qaıtadan dalanyń súrleý jolyna tústi. Oıdy-qyrdy súzgileı-súzgileı aqyry aıdaý jolǵa qosylady. Aıdaý jolǵa shyqqasyn qalaǵa bet aldy. Qalaǵa qaraı shaljıa sozylǵan asfált jolmen aǵyzyp kele jatqan jyltyr mashınanyń aldyńǵy oryndyǵynda arqalyqqa shalqalaı qulap bul kele jatyr. Dál jaýyryn tusyndaǵy manaǵy sary qumyrsqa keter emes. Búlikti salyp jatyr.

Ashyq áınekten jel ýildeıdi. Rúldegi júndes bilektiń maısa túgi dir-dir qaltyraıdy. Sol bir maısa túgi dir-dir qaltyraǵan jup-jýan bilek oqtyn-oqtyn munyń moınyna kep oratyla ketedi. Oratylǵan saıyn sol túk-túk jýan bilekke ilesip kelgen bir ash qumyrsqa kóıleginiń oıyndysynan sekirip túsip, tup-týra jaýyrynyń dyzyldata shaǵyp jatqan qanypezer qaraqshynyń qasyna baryp qadala qalatyndaı.

Asfált jol uzynnan-uzaq shaljıyp jatyp alǵanyn qoımaıdy. Shaljıyp jatyp alǵanymen qoımaı, qylt-qylt qyr asyp uzara túsedi. Zymyrap kele jatqan júırik mashınanyń ashyq terezesinen qasarysa soqqan qarsy jel ýildegenin qoımady. Sol joıqyn lep barsha túgin dý-dý týlatyp, tóten qaırat bitirgendeı jup-jýan bilek munyń pildiń súıegindeı appaq, jup-jumyr moınyna qaıta-qaıta oratylǵanyn qoımaıdy.

Ózderi ash, ózderi qadalǵan jerlerinen qan almaı qoımaıtyn qanypezer sary qumyrsqalar kóbeıe berdi, kóbeıe berdi.

Olar sondaı uzaq júrdi. Qalasy qurǵyr jetkizip bolmady. Ólip-talyp kórindi-aý, aqyry. Endi álgi sary qumyrsqanyń árqaısysy tumsyǵy naızadaı bógelekke aınalyp ketkendeı. Tula boıy dý-dý tyzyldap barady. Ásirese, mashına kóshe oralymdarynda júrisin baıaýlatyp, ótken-ketkender ishke kóz tastaǵanda tipten qutyrynyp ketedi.

Mashına sol zýyldaǵan qalpy taýǵa týra tartatyn kóshege tústi. Úıdiń qasyna da jetti-aý bir kezde. Sol arada jún-jún bilek munyń jumyr moınyn qylǵyndyra qysyp aldy. Keshe túnde óne boıyna synyqshynyń sylaýyndaı balbyrata túsken eki etti erin aıaq astynan aıyr quıryq shaıanǵa aınalǵandaı tıgen jerin tyzyldata kúıdirip órtep barady.

Ólip-talyp qutyldy-aý odan da.

Buǵan deıin oıyna túsip ketkeniniń ózine aza boıy qaza bolatyn qara júzdi masqaranyń, buǵan deıin attap basýǵa júregi daýalamaıtyn tylsym tıyrymnyń tiken shanshyp qoıǵandaı úreıli shekarasyn abaısyzda belden basyp bir-aq taıpap óte shyqqanyn endi ańǵardy. Sóıtse, sonsha qorqyp kelgen nársesi túk emes eken. Ne bolyp, ne qoıǵanyn úıge barǵasyn jaıly tósekte jata-jastana oılanar. Qazirgi bar ýaıymy — mynaý tula boıyn dýyldatyp bara jatqan kóp tajaldan qalaı qutylý. Tipti kóziniń aldy ekesh kóziniń aldy da jybyrlap barady.

Mine, qyzyq! Qaqpanyń syrtyndaǵy taqtaı sákide bir qasqa bas qara murt eńgezerdeı erkek otyr. Buny kórgende bas barmaǵyn tanaýynyń astyna aparyp, tańq-tańq túshkirip qoıdy. Sosyn penısılınniń bosaǵan qutysynan jasalǵan shyny shaqshasyn jalma-jan shalbarynyń artqy qaltasyna tyqty. Ornynan ushyp turyp edi, beshpentiniń bir etegi myqynyna ilinip qaldy. Anadaı jerde kók ala aımaqy kóılek kıgen qara shubar áıel tur. Deleń etek, kók ala kóılektiń syrtynan jeńi shubalǵan sur pıjak ilipti. Óńiri toly monshaq. Shamasy, balany kóp tapsa kerek.

— Á, qatelespesem, Zýhra bolarsyń,— dedi erkek jalpyldaı amandasyp.

— Esensiz be?— dedi áıel ernin qybyrlatyp.

Zýhra súlesoq sálemdesti. Esikti ashty. Qara murtty erkek jerden «Áýp»— dep birdeńe kóterdi. Zýhra tyq-tyq, qalǵan ekeýi syrp-syrp basyp ishke ozdy. Zýhra aýyzǵy bólmede aıaq kıimin sheshti. Artyndaǵy ekeýi bastaryn tórgi bólmege kirip biraq toqtady. Eńgezerdeı erkek ıyǵyndaǵy ala qapty qaıda qoıaryn bilmeı-ańtarylyp turyp qaldy, sosyn biraz kúıbeńdep, tór jaq buryshtaǵy jaltyraq shıfonerge súıeı saldy. Qolyn qaǵyp, qaq ortadaǵy jaltyraq stoldyń tór jaǵyndaǵy oımysh oryndyqqa jalp etip otyra ketti. Beıshara oryndyq sytyr ete túskenmen synbady. Qara shubar áıel esik jaqtaǵy oryndyqqa tize búkti. Erkek ákesiniń úıine kelgendeı shaljısa, áıel «qashan shyǵyp keter ekenbiz» dep asyǵyp otyrǵandaı, búrise qapty.

Úsheýinde de ún joq. Jón suraýdy Zýhra bilmeıdi. Suratpaı-aq jónin aıta otyrýdy meımandar bilmeıdi. Bulaı bir-birine telmirip otyrýdan aldymen úı ıesi áıel jalyqty. Sary samaýyrdy qushaqtap syrtqa shyǵyp ketti. Birazdan soń: «Mynaý jym-jyrt bólmede ishteriń jarylyp qetpeı neǵyp otyrsyndar?»— degendeı, yzyńdaı ándetip sary samaýyr qaıta kirdi.

Eńgezerdeı erkektiń óndirshegi dúrs-dúrs etedi. Kúshigendeı shómıip otyrǵan qara shubar áıeldiń erni kesege tıse, syrp ete qalady. Ekeýi de byrshyp terlep otyr. Áıel támpish murnyn ústi-ústine tartqylap, kóleńdegen kók ala kóıleginiń jeńin mańdaıyna qaıta-qaıta aparyp qaıtady. Al erkek eki shyqshyttyqtan tómen qaraı tyraǵaılap shaýyp bara jatqan kóp josqyndy qaıtyp bógerin bilmeı, shaı quıyp otyrǵan kelinshekke kóziniń astymen qaıta-qaıta qarap qoıady. Dalada týyp ósken erkek qaltaǵa oramal salyp júrýge qandaı quntsyz bolsa, qalada týyp-ósken kelinshek meıman terlep otyr eken dep, súlgi alyp berýge sondaı qulyqsyz. Degenmen qaq tórde qasqaıa jaıǵasqan qonaq oǵan bola sasa qoımady, anadaı jerde bos oryndyqtyń arqalyǵyna ilýli turǵan, álginde ǵana ózderi qol súrtken súlgini aldy da, sonaý qasqa mańdaıda taırańdap júrgen talaı tamshyny kókesine kóristirip jaıpap ótti. Sol-aq eken, álginde ǵana jaltyrap turǵan aq súlgi myj-myj bop shyǵa kelgeni.

Shaıdan soń erli-zaıyptylar úıdiń kún jaǵyna baryp ekeýden-ekeý kúńkildesip otyrdy.

Zýhra bolsa tula boıynyń dý-dý qyshyǵanynan qutyla almaı álek. Myna bir shań-shań qap ón boıyn onan saıyn dýyldata túskendeı. Aınadaı jaltyraǵan qara kúreń shıfonerdi aıap-aq tur. Biraq qonjıyp jatyp alǵan ala qaptyń mańyna jolaýǵa qorqady.

Birinen-biri úrikken úsheý úshin ólip-talyp kún de batty. Ólip-talyp qazan da tústi. Taǵy da ysyldap-pysyldap tamaq ishildi. Eńgezerdeı erkek qaltasynan, sirińkeniń shyrpysyn ap, tis shuqylaı bastady. Qara shubar áıel bir sát kózi taısa, bireý jetektep keterdeı kúıeýine qaıta-qaıta jaltaqtap qaraı beredi. Onysy da eshteńe emes edi. Zýhra ekeýine kórshi bólmedegi eki jaq qabyrǵaǵa súıeı qoıylǵan eki kereýetke tósek salǵandy. Áýeli kúıeýi baryp oń jaq kereýetke qulaı ketkeni. Jaryq sóngenshe óz kóleńkesinen ózi uıalǵandaı kúıbeńdep júrip alǵan áıeli sham ósher-óshpeste bos kerýetti kórmeı, «ıá, qudaılap» kúıeýiniń qasyna kúmp bergeni. Beıshara kereýettiń bylqyldaq tory baýyrymen jer syza toqtady. Bólek kereýetke jatatyn ádepten qonaq áıel qandaı beıhabar bolsa, kúıeýi tiri áıel bólek tósek túgili, bólek jastyq jastanbaıtyn ádetten úı ıesi áıel sondaı beıhabar-tyn. Oǵan qaıqy tis áıeldiń bireý qarańǵyny paıdalanyp kúıeýin ıemdenip qoıatyndaı, janyna baryp jarbıyp jatyp alǵany tipten sóleket kórindi. Bárinen de, bastary tósekke tıer-tımeste sypsyńdasa jónelgenderi jynyn keltirdi. Qaıqy tis áıeldiń tek shaı ishkeni ǵana emes, qaı qımyly da syrp-syrp bolsa kerek. Sóıleskeni netken jeksuryn edi! Bir ýaqytta ekeýi sypsyńdasqandaryn qoıdy-aý, áıteýir. Biraq álgi eńgezerdeı erkek aýzy qalaı tynym tapty, solaı úıdi basyna kóterip qoryldaı ala jónelsin. Oqtyn-oqtyn yshqynǵanda bóreneden qıyp salǵan qaraǵaı úıdiń ón boıynda qaltyramaǵan, dirildemegen eshteńe qalmaıtyn tárizdi. Quddy bir taý baýyrlaryndaǵy qalyń jynystan qara qaban shyǵyp kep úıdiń astyn qoparyp jatqandaı. Kóz aldynda áldeneler erbeńdep turyp aldy. Kórpesin qansha tars búrkense de yshqynǵan qoryl qulaǵyn jaryp barady. Qaıqy tis qara shubar áıeldiń eshteńemen sharýasy joq. Pys-pys uıqy soǵady. Oqtyn-oqtyn o da tisin qaırap qoıady. Quddy úıdiń ishi aýzy andyzdaǵan jyrtqyshtarǵa tolyp ketkendeı. Onyń ústine, esiktiń qyr kózine tastaı salǵan eki etiktiń qońyrsyq ısi ańqıdy. «Mensiz de uıyqtap qarq bolǵanyń shamaly ǵoı»,— degendeı oqtyn-oqtyn túngi aspandy qaqyratyp samolet ushyp ótedi.

Bul endi uıqydan kúder úzdi... Adam degen netken kinámshil edi. Basqa jan-janýar bolsa ǵoı biriniń qorylyn biri tyńdap, biriniń ısin biri jutyp jata berer edi. Al adamǵa bas-basyna dara jaı, dara tynyshtyq, dara bap kerek. Onsyz tirlik tirlik emes. Mynandaı byqsyp jatqan ómir ómir bolyp pa!

Zýhra sol kúni kórer tańdy kózinen atqyzdy.

Tańerteńgi shaı keshegideı emes asyǵys ishildi. Asyǵys shaı batpady ma, eki meımannyń mańdaıynan keshegideı aǵyl-tegil ter kórinbedi. Dastarqan jınalar-jınalmasta ekeýi oryndarynan kóterildi. Áýeli qıpaqtasyp bir-birine qarady, sosyn jyltyraq shıfonerdiń bóksesin aıqara qushyp, bylq etpeı jatyp alǵan ala qapqa qarady. Aqyry sol qıpaqtasqan qalyptary esikten shyǵýmen boldy. Zýhra terezeden qonaq áıeldiń qaıqy tisi kúnge shaǵylysyp, kúıeýine birdeńe dep sóılep bara jatqanyn kórdi. Keshe qaq tórde ıyǵymen tóbeni tirerdeı bop otyrǵan alpamsa erkek qazir shókimdeı bop shójip ketipti, aıaǵyn árpil-tárpil alady.

«Bulary kim boldy? Neǵyp júrgenderi?— degen saýal Zýhranyń oıyna endi tústi. Óz tóńireginde dál mundaı maıtymaqtar joq sıaqty edi. Shamasy, bul týdy-bitti kórmegen Jánibektiń aǵaıyndary bolmasyn...

Odan ári qaraı qaýzap jatýǵa, arqasy qurǵyrdyń qoıar da qoımaı dýyldap ala qaıqaıǵany.

Ólip-talyp vanaǵa da jetti-aý aqyry. Kire-sala dýshty aǵytyp edi, tula boıynda túni boıy saırap shyqqan qumyrsqa ma, masa ma, bógelek pe — áıteýir tumsyqtary bizdeı kóp jebir bet-betine beze jónelgeni. Jany sonda baryp jaı tapty. Iis sabyndy aıamaı eze tústi. Sol bir aq shańqan kóbikter tánine tosyn jabysqan jymysqy lastyqty údere qýyp jatqandaı... Ýh, ońasha degen osy eken ǵoı!» Kesheli-berli «osy men ne istep qoıdym» degen kúdik pen kóldeneń kózden qymsynǵan uıat degen qyzyl kóz pále alma-kezek azaptap kelgen kókiregindegi kóp túıtkil de ydyraıyn degendeı.

Mamyq jamylǵyǵa oranyp vanadan shyqty. Tósegine kep qulady. Terezeni tas qyp qymtap qoıǵan. Ala kóleńke bólmede jalańash denesi kesheli beri talap shyqqan beımálim jebirlerdi birjolata umytyp kenelip jatyr. Biraq áli de birdeńeden elegizıtin sıaqty. Ol ne? Anyq bilmeıdi. Anyq biletini — osyndaı ońashalyqtan asqan raqat joǵy. Kóldeneń kóz bar jerde kisi ózinen-ózi qysylyp, qymtyrylyp bitedi. Eń bolmasa, óz denesine ózi ıe bola almaıdy.

Zýhra óziniń ádemi ekenin jurttyń telmire qaraǵanynan sezinetin. Búgin endi óz kózimen kórip jatyr. Kereýettiń aıaq jaǵyna asyp salǵan kishkene bashpaılary bultıa-bultıa qalypty. Kúreńitken baltyrlary túp-túzý, top-tolyq. Bult-bult etken bulshyq etterde osy qazir atyp turyp, áldeqaıda tarta jónelýge ázir ójet qaırat turǵandaı. Eki omyraýy da kóterilip basylyp, kóterilip basylyp tynym tappaıdy. Ábden súlderi quryp, súre jyǵylǵandaı edi. Endi, mine, búkil denesi tynyshtyq emes mynaý tunyp turǵan tylsym sulýlyqqa jan bitiretin úrdis, kúrt qozǵalys izdeıtindeı. Anaý eki baltyr, mynaý sekeń-sekeń eki kókirek, arshyn tós omyraýy, qos bilegi, qaz moıny, bos jibergen qolań shash uıpalaı qydyqtaǵan eki ıyǵy — kúlli tula boıy túp-túgel keshegi túndegideı, keshegi dalada ótken tań aldyndaǵydaı jan ushyra qımyldar arpalys izdep jatqandaı. Olar úshin raqat mynandaı maýjyr tynyshtyq emes, súıek untap, sińir shıratar alapat qozǵalys sıaqty. Ol kóp nársege endi túsingendeı.

Ala kóleńke bólmede áldekim bunyń oıyn tanyp qap, myrs etip kúlip jibergendeı boldy.

Sol-aq eken tula boıy dýyldap qoıa bergeni. Ornynan atyp turdy. Aq jamylǵy tósekte qap qoıdy. Qarsy aldyndaǵy shar aınadan áldene oqys jalt etti. Tańdanyp turyp qaldy. Ózin-ózi bulaı birinshe ret kórýi. Kenet eki betine lúp etip qyzyl júgirdi. Alaqtap terezege qarady. Shynyly ramada Jánibek bir jaq mıyǵyna zil jıyp kekete kúlip tur eken. Qalaı julyp alǵanyn ózi de bilmeı qaldy. Anadaı jerde qobyrap jatqan kóp kirdiń arasyna tyǵa saldy. Tula boıyn dúr túrshiktirgen álgi bir beımaza sekem sonda baryp basyldy. Tósegine qaıta qulady. Sol uıyqtaǵannan erteńine tańerteń biraq turdy.

Shynynda da... Oıda joq bastalǵan osy oqıǵa tap bulaı aıaqtalady dep kim oılaǵan. Tús qaıta, nege ekeni belgisiz, Zýhranyń qaraptan qarap ishi pysady. Bastyq kisi qabyldamaıtyn kúnderi tústen keıin kóbine-kóp joǵary mekemelerge ketedi, ne osy keńseniń ishindegi adamdardy shaqyryp alyp sóılesedi. Syrttan eshkim kelmeıdi. Óziniń bet-aýzyna telmirip qabyldaý kútip otyratyn bógde kózdiń joqtyǵynan ba, bul qaıta-qaıta esinep, qaraptan-qarap uıqysy keledi. Ondaıda terezeniń aldyna baryp kóshege kóz salady. Ótken-ketken áıelderdiń kıimine qaraıdy. Bulardyń mekemesi ornalasqan eńseli úıdiń aldyna kep zý-zý toqtap jatqan jeńil mashınalardy qyzyqtaıdy. Olardan túsip jatqan kisilerdiń bári asyǵys. Kelgen bette-aq ishke zyp beredi. Al, osy keńsede bop, keri shyǵyp jatqandardyń bári kerdeń. Granıt baspaldaqtan tómen tússe, aıaǵyn sýlap alatyndaı, qashan mashınasy qarsy aldyna kep toqtaǵansha ádeıi tosyp turady. Shoferi ashqan esikke kirip bara jatyp ta artyna bir qarap alady. Áne, jalt-jult etip bir qara mashına kep toqtady. Odan da bir qozy qaryn jyltyr erkek shyǵady da, tas baspaldaqty tyq-tyq basyp, kirer esikke júgiredi... Joq, mine, qyzyq... Álgi qara mashınadaǵy aq samaı syptyǵyr erkek shyǵaıyn ba, shyqpaıyn ba degendeı esikti ashyp qoıyp biraz otyrdy. Bir ýaqyttarda baryp kerilip-sozylyp syrtqa shyqty. Maǵan qarap turǵan eshkim joq pa eken degendeı samsaǵan terezelerge salǵyrt kóz tastady. Sosyn baryp júrip ketti. Aıaq basqany kerdeń. Mármár satyǵa ókshesin qadap shegelep basady. Osylaı bettep keledi. Mine, bulardyń esiginiń aldyna kep kidirdi. Julqyp ashty da, tabaldyryqtyń ar jaǵynda eki qolyn eki jaqqa jaıyp jiberip turyp qaldy. Basqa erkekterdeı tańdanyp turǵanyn jasyrmady.

— Mine, perızat!— dep tańdaıyn qaǵyp qoıdy. «Mine erkek»,— dep oılady bul ishinen, jymıa kúlip.

Sosyn ishke ozyp, dál buǵan qarsy turǵan kresloǵa kep otyrdy. Ústindegi jyltyraq kostúmniń qaltasynan syrtyna altyn shaıyp órnek salynǵan múıiz shaqshasyn aldy. Alaqanyna nasybaı tógip, barmaǵymen birer janshyp, aýzyna ytqytty. Sosyn tostaǵandaı kózin árli-berli tóńkerip, buny sholyp shyqty. Tostaǵandaı-tostaǵandaı kózderi óńmenińnen ótip barady. Qyr murny da ustaranyń júzindeı. Jylmıta taraǵan qyraý samaıy bul birdeńe dese, teben ınedeı tikireıip óre túregeletindeı. Bul qapelimde tómen qarap ketti. Tesile telmirgen ótkir janar bet-aýzyn, moınyn, ashyq omyraýyn, eki jalańash bilegin, kókiregin, qypsha beline deıin túgel tintip shyqty. Aýyz tusy men jumyr ıegine kelgende suǵanaq kózder súlikteı qadalyp turyp aldy.

Solaı biraz tym-tyrys otyrdy da kenet:

— Qyzym, Kúzembaev ózinde me?— dep surady.

— Ózinde.

— Endeshe, qyzym, profesor Sebepbaev qabyldaý tosyp otyr,— dep aıta ǵoı.

Bul stoldyń tasasynan shyǵyp, bastyǵynyń kabınetine qaraı aıaq basýy-aq muń, álginde ǵana qypsha belge kep kidirgen qydyrma kóz «óz saparyn» odan ári jalǵastyra jóneldi.

Sebepbaev Kúzembaevtyń qabyldaýynan shyqqan soń kóp kidirmedi. Buǵan kózin tóńkere bir qarap:

— Raqmet!— dedi de shyǵyp ketti.

Arada bir apta ótken soń Sebepbaev taǵy keldi. Bul joly qabyldaý bólmege kidirgen joq. Bastyqqa ótti de, kóp uzamaı qaıta shyqty. Qaıta shyǵyp kele jatyp, munyń qasyna kep toqtady. Bir túrli aıaýshylyq bildirgendeı basyn shaıqady. Tez jıyrylyp, tez jazylyp ketetin ezýinde de ana jolǵydaı jymysqy kúlki joq, shyn aıanysh tur. Bul onyń kúlimdeı qaraıtyn qoı kózine tiktelip qaraı almady. Qarasa — ne kórinetinin kim bilipti.

Qulaǵyna tolqı shyqqan bıazy daýys keldi.

— Kópten taza aýada bolmaǵanyńyz kórinip tur. Óńińiz qýqyl. Búıte berseńiz altyn densaýlyqtan aıyrylasyz. Shamasy, siz kúni boıy mynaý tar bólmege qamalyp, bóten jurttyń demimen tynystaısyz. Sosyn úıińizge baryp, ózińizdi ózińiz abaqtyǵa qamaısyz. Joq, bulaı etýge bolmaıdy. Siz ózińiz qyrǵaýyl kórdińiz be? Aıttym ǵoı, kórgen joqsyz. Dúnıedegi eń qyrǵaýyly kóp ólkede turyp, áli kúnge sol peıish qusyn kórmeseńiz, erteń o dúnıege barǵanda men de tirshilik qurdym, ómir súrdim dep qalaı aıta alasyz. Joq, munyńyz bolmaıdy eken. Siz qyrǵaýyl kórgińiz kele me? Endeshe, erteń mashına jibereıin. Bir kúnińizdi qıyp, baryp, qyrǵaýyl kórip, taza aýa jutyp qaıtyńyz.

Bul kózin jerden kótergenshe ol esikten shyǵyp úlgeripti. Emen esik jaqtaýǵa tıip, tars ete qalǵanda, bunyń basy zeńip, kóz aldy shyr kóbelek aınalyp bara jatty. Kóz aldynda qyrǵaýyldyń qanatyndaı qyzǵylt, kógis, jasyl jolaqtar oınap turyp aldy.

Sol kúni túsinde de qyrǵaýyl kórip shyqty.

Erteńine jumys aıaǵynda bul otyratyn terezeniń aldynda qaıqań etip qara mashına taǵy toqtady. Bul jasqana basyp qasyna jaqyndady. Rúlde kúndegideı shoferi emes, ózi otyr.

Ol joly Zýhranyń qyrǵaýyldyń ózi túgili kóleńkesin de kóre almaǵany aıan.

Sodan Zýhra syrtqa shyqty-aq burynǵydaı jurt kózinen taısalmaıtyn boldy. Qaıta kóziniń astymen jurttyń betin tintkilep baǵady. Ásirese, qarsy jolyqqan erkek bolsa, qaǵys jibermeıdi. Olar shynynda da, bunda almaqtary bardaı-aq suqtana qaraıdy eken. Áne, tań atpaı gazetke basyn kómip alǵan oqymystysymaqtyń tusynan óte bergende, buǵan kóziniń bir túsýi muń eken, bajbıdy da qaldy. Endi qolyndaǵy gazette «ákeń óldi» dep jazylsa da, qaıta qarar túri kórinbeıdi. Ana bir aıaldamada turǵan qalqan qulaqtyń aýzy ashylyp qapty. Bir jymıyp edi — qalqan qulaqtyń beti taban astynda kúreńitip júre bergeni. Áne bir shegir kóz de jer túbinen tesilip tur. Bul jalt qarap edi — alqymy alaýlaı qyzaryp, teris aınalyp ketti.

Ádemi áıelge erkektiń minezin bilý de onsha qıyn emes eken.

Erkekti taný úshin sulý áıelge kózin oınatyp, ernin jylmıtqannan artyq qımyl, artyq eńbektiń qajeti shamaly. Sonyń ózi-aq talaı-talaı taltańbaıdyń kókireginde ne bar, ne joǵyn qolmen ustatqandaı jarqyratyp jaıyp salady. Bir jymıǵanyńnan-aq kózin alyp qashyp, qyzara jónelse — uıalshaq. Óziń qýalamasań, ol qýalamaıdy. Jymıǵanyńda yrjańdap, sońyna erip, artynan syrt aınala berip, qabaǵyńdy túıgende álgi eki ezýi eki qulaǵyndaǵy jaırań kúlkisi jym-jylas joǵalsa — qorqaq... Jymıǵanyńda tura umtylyp, qabaǵyńdy túıgende odan saıyn ózeýreı jónelse — áýmeser... Jymısań jymıyp, qabaǵyńdy túıseń jik-jappar bop, báribir sońyńnan qalmaıtyndar — naǵyz sý aýyz súmelekter. Olardyń sezimi balyqtyń maıyndaı kúlimsi de jylymshy, olardyń súıgeni súliktiń qadalǵanyndaı jırenishti de qorqynyshty. Jylmıǵanyńda jylpyldap, qabaǵyńdy túıgenińde jaýtańdap, qaıtadan qabaǵyń jadyraǵanda qaıtadan quraq usha jóneletinder naǵyz uzyn búıda, keń tusaý boztaılaq bozymbaılar. Olar qaıda jeteleseń, sonda júredi. Áıelderdi ózin-ózi umytyp berilip súıý, áıel jolynda basyn joǵaltý tek sondaılardyń ǵana qolynan keledi.

Zýhra qazir qaı erkektiń qandaı ekenin betine bir qarap-aq aıtyp bere alady. Ala qyzba ala bulik, á degennen áýpirimdeı jóneletin áńgúdik, qımylynyń bári saǵyzdaı sozylyp, biraq bir jabyssa, qashyp qutyla almaıtyn jylmysqy, tap berýinen jalt berýi tez jylpos, emeýrinińe-aq ólip-óshetin elpekbaı, syzdaımyn dep otyryp qaralaı ish pystyratyn kergime, jaýtańymen-aq jalynyńdy sóndiretin ynjyq... Qudaı taǵala, erkek degen nemelerdiń sorttary qandaı kóp edi!

Osynaý kósh qulash sorttamanyń esh tarmaǵyna jatqyza almaıtyn eki-aq erkegi bar. Bireýi — Sebepbaev, ekinshisi — Kúzembaev. Ekeýi de bylaıǵy jurtqa atymen uqsamaıdy. Sebepbaevty kórgende Zýhra ózge erkektiń ishindegisin aıtpaı bilip otyratyn kóripkeldiginen taban astynda aıyrylady da qalady. Tipti betine jóndep qaraı da almaıdy. Jastaryndaǵy jer men kókteı aıyrmashylyq pa, joq baıaǵydaǵy alǵash jolyqqanda-aq aıtqanyn eki etpegen aǵattyǵy ma, áıteýir onyń birden mysy basyp ketedi. Onyń qaı qylyǵyna da tek aýzyn ashyp tańyrqaǵandy ǵana biledi.

Ol jurtqa uqsap kóldeneń kózden qymsyný degendi bilmeıdi. Dyrdý jıynda otyryp, kenet kózi túsedi de:

— Á, qyzym, beri kel,— dep qasyna shaqyryp alady. Sosyn qaıta-qaıta jymıyp qaraı beredi. Ol qaraǵan saıyn bunyń kókiregindegi áıelge tán tákapparlyqtyń asqar taýy óz-ózinen mújilip qulaı beredi, qulaı beredi.

— Qaryndas, myna yrdý-dyrdý basyńdy aýyrtqan joq pa?— dep qoıady arasynda.

Birinshi úziliste-aq:

— Zýhrajan, meniń bir shuǵyl sharýam bop turǵany. Shyǵaryp salmaısyń ba?—deıdi.

Sóıtip, taıdaı tal túste qaraıǵan halyqtyn kózinshe mashınasyna otyrǵyzyp ap taıyp otyrady. Onyń «qyzymdap» bastalǵan áńgimesiniń atyńdy ataýmen aıaqtalǵany degenine jetkeni dep bile berińiz.

Ol munyń úıine de tapa tal túste keledi. Mashınasyn aýlaǵa tyqpaı, dál terezeniń aldyna, kóshege qoıady.

Onyń erkeletkeni de birtúrli. Jurt kózinshe «qyzym», «qaryndasym», «Zýhrajan» dep syzylyp otyratyn kisiniń tátti tili ońasha jerge kelgende tym kedir-budyr. Keketip otyrǵanyn, ne qoshemettep otyrǵanyn ańǵarý qıyn. Qaıdaǵy bir qıturqy áńgimelerdi qozdatady.

Zýhra onyń aýzyna qaraımyn dep otyryp ne istep, ne qoıǵanyn bilmeıdi. Áıteýir, bir ýaqytta syrtqy esiktiń ilgishi syldyrap, áldekimniń shyǵyp bara jatqanyn ańǵarady. Áıteýir, bir ýaqytta terezesiniń aldynda qańtarýly turǵan qara mashınanyń jym-jylas joǵyn kóredi. Álginde ǵana qushaǵyn toltyryp balqytyp bara jatqan ystyq salmaqtyń ornyna syldyr-suıyq aýany ǵana qushaqtap qalǵanyn sezedi. Sol bir sátte kókiregine ash mysyq kirip ketkendeı áldene qan qaqsata tyrnap alady. Kózi dymdanyp sala beredi. Ókpe degen nárseniń ózi de ashshy kóz jasyna shylanǵan ókinish, yza ekenin sonda baryp túsinedi. Endi kórse betine qaramastaı, til qatpastaı bop bekinip-aq baǵady. Biraq kezdesse boldy, qaıtadan onyń aıaǵyna qalaı qulap qalǵanyn ózi de sezbeı qalady.

Zýhranyń bul júrisine qyzyqpasa, kústanalaıtyn eshkim kórinbeıdi. Sebepbaevtyń turǵylastary: «E, Zýhra, esensiz be?»— dep quraq ushyp turǵandary. Al zamanynda kórikti bolǵan egde báıbishelerdiń Sebepbaev týraly: «Naǵyz jigittiń sultany ǵoı!»— dep tamsana maqtap otyrǵandary. Ony estigende nege ekeni belgisiz, ishin ıt jyrtqandaı bolady. Biraq artynan ózine de suqty kózderin mirdiń oǵyndaı shanshı qadap otyrǵan ǵylym qýǵan qyz-kelinshekterdi kórgende, qaıtadan arqasy keńip qoıa beredi.

Sebepbaev ondaıda túk kórmegensip mańqıa qalady. Áıteýir, ol mınýt saıyn bul tańǵalatyn birdeńeni oılap tabady da turady. Al Kúzembaevtyń sol baıaǵysy... Buny kórse, shashynyń arasyndaǵy quıqasyna deıin dý qyzaryp shyǵa keledi. Jarǵaq qulaǵy odan saıyn qalqıa túsedi. Túımeshekteı kishkene kókshil kózi taban astynda mólt-mólt tamshyǵa aınalyp, dál qazir jerge aǵyp túsetindeı. Tańerteń kabınetine kirip bara jatyp, buny kórip, qalt tura qalady. Jumys aıaǵynda kabınetinen shyǵyp kele jatyp, buny kórip qalt tura qalady. Jumys ýaqytynda bul qabyldaýǵa kim kelip otyrǵanyn habarlaı kirgende de, qulaǵy dý qyzaryp, ornynan ushyp turady. Sóılegende de ernine bala kezinen ornap qalǵan bir tátti shyryndy talmap turǵandaı, yńyrsyp bıpaz sóıleıtin.

Nege ekeni belgisiz, Zýhra óz bastyǵyn kórse boldy, jany ashyp qoıa beredi. Kózi joqta, oıyna tússe, kúlkisi keledi. Biraq erkekterdi sort-sortqa bólip qoıǵan san alýan «polkalardyń» eshqaısysynan, Sebepbaev sıaqty oǵan da esh oryn tappaıdy. Shamasy, pálen dep, túgen dep basybaıly ataq taǵýǵa qımaıtyn tárizdi.

Sóıtip júrgen Kúzembaev ony birde qatty tańǵaldyrsyn. Jeksembiniń tańy-tyn. Sáske shamasynda bunyń terezesiniń aldyna Sebepbaevtyń mashınasyndaı kósh qulash jyltyr qara mashına kep toqtaǵany. Bul eleńdep ornynan kóterildi. Mashınanyń aldyńǵy esiginen mine, keremet... Sebepbaev emes, Kúzembaev shyqty. Sosyn artqy esikti baryp ashyp, ishinen eńkeıip bujyr-bujyr sary chemodan aldy. Oń qolynyń qaryna malynǵan sur brezent plash asyndy. Shoferǵa qolyn kóterip áldene dedi. Mashına ornynan jyljyp júre berdi.

Kúzembaev dál bunyń úıine bettep keledi. Aıaq basqany nyǵyz. Ylǵı uıpalanyp jatatyn seleý sary shashy mańdaıynyń bir jartysyn ǵana jasyrypty.

Kenet qaqpa ashyldy. Syrtqy esik qaǵyldy. Zýhra, qapelimde, tamaǵy qurǵap, ne derin bilmedi. Kúzembaev jaýap tosyp turmastan esikti serpip ashyp ishke kirdi. Ortańǵy bólmeniń tabaldyryǵynan attaı sala, qolyndaǵy chemodandy bosaǵaǵa qoıdy. Onyń ústine plashyn, plashynyń ústine qalpaǵyn tastady. Sosyn qabyrǵaǵa tireı jaǵalaı qoıylǵan kóp oryndyqtyń shet jaǵyndaǵysyna tize búkti. Kózine túsip ketken shashyn alaqanymen sıpap keıin qaıyrdy. Kóıleginiń jaǵasy men galstýgyn bir sıpap ótti. Úlken keńsege shaqyrylǵanda ǵana óstýshi edi. Ózi ústine qylaý tıgizbeıtin. Jalpy, Zýhra uqypty adamdardy unatady. Bálkim, Kúzembaevty kórgende kúlkisi kele turyp, birtúrli ishi jylyp qoıa beretini de onyń osy sıpanshaqtyǵynan shyǵar.

Kúzembaev bunyń betine qarady. Eki torsyq shekesi dý qyzaryp barady. Jótkirinip qoıdy. Daýsy ornyqty shyqty.

— Zýhra, men Kópten oıymda júrgen bir táýekelge búgin bel býyp keldim. O basta unatyp qalǵanymdy óziń bilesiń. Biraq, dám-tuzyń Jánibekke buıyrdy. Joldaryńda turǵanym joq. Marqum meni keshiretin shyǵar. Men endi osynda birjola keldim. Bul qylyǵymnyń arty nege aparyp soqsa da peıilmin. Tek sen kelisseń bolǵany.

Sosyn pyshaq keskendeı tyıyla qaldy. Zýhra bárin estip otyr. Óıtkeni, Kúzembaevtyń búıtip uzaq sóılegenin birinshi ret kórip qyzyqtap tyńdady. Biraq bir sózin de uqqan joq. Álginde Kúzembaevtyń aýzyn ashyp sóılegenine tańǵalsa, endi kenet pyshaq keskendeı tıyla qalǵanyna tańyrqap otyr. Onyń myna júrisi ne júris? Artynyp-tartynyp júrgen chemodany, plashy, qalpaǵy nesi?

Kúzembaev áıteýir osylaı kúldiredi de júredi. Áıtpese bir qalada turyp, buǵan komandırovkada júrgen kisideı chemodan arqalap kelgeni nesi? «Ápende ǵoı, ápende»... Áýelden solaı edi, áli solaı. Ana qarashy, budan kózin aıyrmaı, jaýap tosyp otyr? Ne demek? Kógildir kózderi odan saıyn kishireıe tústi. Baıaǵyda vokzal basyndaǵy Álibektiń dál osyndaı montany janary esine tústi. Nege ekeni belgisiz qınala kúldi. Erkekterdiń osylaı qaraǵanyn kórse, kúlkisi keledi de turady.

Terezeden qara kóleńke salqyn bólmeniń ishin dúr shaǵylystyryp jaryq tústi. Shaqyr ete qalǵan tormoz daýsy shyqty. Sebepbaevtyń júrisi. Ornynan ushyp turdy. Terezege bettedi. Kúlip jiberdi. Eki ıyǵy búlkildep uzaq kúldi. Sebepbaevtyń sol baıaǵysy. Dúnıeniń bári soǵan qarap turǵandaı sándene shyqty. Mashınasynyń esigin kilttegen joq. Shalshyq keship kele jatqan kók qutandaı qazdańdaı basyp úıge bettedi. Aýlanyń qaqpasyn asha berip, aýzyndaǵy nasybaıyn trotýarǵa túkirip tastady. Nege ekeni belgisiz, Zýhrany kúlki qysyp barady. Eki ıyǵy búlkildep kúlip tur, áli kúlip tur. Tipti kózinen jas ta shyǵyp ketipti. Úıdiń ishi buldyraı bastady. Álginde ǵana syrtta qazdańdaı basyp kele jatqan áýpirim erkek mysyq tabandap janyna kep, tý syrtynan qushaqtaı alǵanda ǵana, kózin osy qazir Kúzembaev otyrǵan oryndyq jaqqa aýdardy. Biraq, Sebepbaevtyń qaýsyra qushyp, ústine tónip kele jatqan qapsaǵaı ıyǵy jaqynda tazartylǵan tóbeniń aqshańqan sylaǵynan basqa eshteńeni ańǵartpady.

Kúzembaev sol joǵalǵannan mol joǵaldy. Zýhra kelesi kúni jumysyna barǵanda bastyǵynyń ornynda joq ekenin bir-aq kórdi. Oǵan jurt tań qalǵanmen bul tańqalmady. Kúzembaevtyń sol joly astanadaǵy aıtýly qyzmetin tastap, japan túzde ashylyp jatqan jańa óndiriske ózi suranyp ketkenine árkim árqıly ton piship jatty. Bul eshqaısysyna qulaq salǵan joq. Arada birer aı ótpeı jatyp jańa bastyq keldi. Oǵan da jurt tańǵalǵanmen, bul tańqalǵan joq. Jurty qurǵyrdyń tańǵalmaıtyny bolsaıshy, sirá. Anada: «Kúzembaev qalaı ketti?»— dep tańqalyp edi endi: «Mynaý qalaı keldi?»— dep tańqalady. Olar úshin dúnıede oryndy, zańdy eshteńe joqtaı. Al Zýhra myna dúnıede Sebepbaevtyń qylyqtarynan basqa eshteńege de tańǵalmaıdy. Jańa bastyq kelgen bette buǵan maı kórgen mysyqtaı jylmıa qarap júrdi. Artynan bunyń búlk etpegenin kórip, júndes qabaǵynyń bar qylshyǵyn túgel tikireıtip, tyjyryna qaraıtyndy shyǵardy. Sóıtip biraz kergip kórdi. Sebepbaev kabınetine kirip shyǵyp edi, jańa bastyqtyń júndes qabaǵy jumsaq alaqan aıalaǵan bala mysyqtyń jon terisindeı jylmıyp sala berdi.

Sodan Zýhra Sebepbaevtan basqa eshkimdi de kózge ilmedi. Sebepbaev óle-ólgenshe buny tańqaldyryp ótti. Tipti ólip jatyp ta tańqaldyrdy. Alys bir jaqqa komandırovkaǵa ketken Sebepbaev kóshede mashınanyń astyna túsip qapty. Ol habar qulaǵyna tıgende, bul senbeı qoıdy. Qaıdaǵyny shyǵarmasa basy aýyratyn Sebepbaevtyń kezekti bir qyljaǵy dep oılady. Onyń tabyty ákelinedi degen kúni aeroportqa ádettegisindeı kóńildi bardy. Ortalyq qaladan keletin aýyr samolet yńyranyp zorǵa qondy. Toqtaǵan soń kópke deıin esik ashylmady. Trap aerodromnyń ekinshi bir shetine qonǵan basqa samoletke ketip qalyp, kópke deıin bosamaı qoıdy. Jurttyń kózi elden erek dóńkıip turǵan úlken samolette. Zýhra da soǵan telmire qarap qalǵan. Bir ýaqytta baryp jurt shubatylyp túsip jatty. Shubyryp aerovokzalǵa bettedi. Qasynda turǵandar samoletten túskenderdi shetterinen qushaqtaı ap, súıisip jatty. Jabyr-jubyr. Abyr-sabyr. Bunyń kózi áli samolette. Jurttyń bári túsip boldy. Biraq salondardyń esikteri úńireıip áli ashyq tur. Sol qaraýytqan esikterdiń arjaǵynda Sebepbaev tyǵylyp otyrǵandaı. Myna jurt qaıter eken dep ádeıi istep otyrǵandaı. Qazir jalt etip shyǵa keletindeı. Qasyna kep buny qushaqtaı alatyndaı. Jurttyń qarap turǵanymen sharýasy joq, shap berip ernine jabysatyndaı. Biraq... áne... esikter jabyldy. Qaz-qatar qoıylǵan eki trap samolet baýyrynan baıaý jyljyp alystaı berdi. Úlkendi-kishili samoletter samsap turǵan betondy alańda qyryq uıytqyp oınaqtap júrgen yzǵarly jel munyń mańdaıyna, eki betine, ernine súlikshe jabysa ketti. Tipti jylmańdap omyraýyna enip barady. Bul jaǵasyn kóterip aldy. Abajadaı samolet jaqqa taǵy kóz tastap edi, bes-alty jeńil mashına zýyldap baryp qasyna toqtady. Olardyń sońyn ala jabyq qara mashına jetti. Ol samolettiń ekinshi jaq búıirine kire toqtady. Jeńil mashınadan túskender de sol jabyq mashınanyń qasyna topyrlasa qapty. Birazdan soń jabyq mashına ornynan qozǵaldy. Onyń sońyna jeńil mashınalar ilesti. Uzyn tizbek beton alańnyń álde bir shet pushpaǵyna qaraı shubyryp ketip bara jatty. Túkke túsinbegen bul taksıge táltirektep zorǵa jetti. Álginde omyraýyn qarmaı alǵan ótkir sýyq kókireginiń basyna máńgi ornap qalǵandaı.

Erteńine abajadaı samala zalda qaq ortada qaramen jıektelgen qyp-qyzyl tabytta jatqan kisini kórgende kókiregi dir ete tústi. Mynaý móltteı qara kostúm kıip, qylǵyntyp qara galstýk taǵyp alǵan jińishke adam Sebepbaevqa tipti uqsamaıdy. Ol bulaı tós jaǵynyń bar túımesin túgel salyp kórgen joq. Ol eshqashan qara kostúm kımeıtin. Onyń omyraýy qashan kórseń de ashyq turatyn. Ózi qaıdaǵy bir jyltyraq, alabajaq kıimderge áýes-ti. Tap mynandaı bop sirese qalýy tipti de múmkin emes. Joq, joq... Sebepbaev myna jurtty taǵy da qyljaq etpekshi. Basqa bir múrdeni ózi qyp tabytqa sap jibergen. Sosyn ózi bir jerde eshkim bilmeıtin beıtanys bireý bop qalyp qoıǵan. Biraq mynaý bastaryn tómen salyp ilbip bara jatqan kóp shubyryndyǵa ol endi joq, anaý tabyttyń aıaq jaǵynda qaraly kıim kıip, qaz-qatar tizilip otyrǵandarǵa ol endi joq.

Buǵan da ol endi joq. Qyljaqbas neme bárin sazǵa otyrǵyzyp ketti. Bul jurtta kóz bar ma ózi? Sebepbaev mynandaı shaqsha bas pa edi. Onyń mańdaıyna anadaı soqqy tıýi múmkin be? Eshkim onyń betine jel bolyp kelmeýshi edi ǵoı. Jınalystarda oǵan qarsy jalǵyz-aq bir jańǵalaq shal sóıleıtin. Onyń da sózin eshkim qulaqqa ilmeıtin. Tabytta jatqan kisiniń qaq mańdaıynda qatty soqqydan qap-qara daq turyp qalypty.

Qap, anturǵan Sebepbaev-aı! Bul endi myna dúnıege qalaı syıa alady? Óńmeńdeı, ózimsine keletin ol joq jerde osynaý jetim kójekteı, dir-dir etken qubaqaı tirlikten qaıtyp ishi pyspaıdy. Qap, sý juqpas neme-aı. Budan da jas, budan da sulý, bireý qarmaǵyńa ilikti-aý. Búgin qara qurym jurttyń ishinde qara kıgen áıelder netken kóp. Báriniń de baıy ólgen be... Bári de tabyt jaqqa eljireı qaraıdy. Bári de zamanynda bola qalǵan óńdi áıeldiń syńaıyn tanytady. Buǵan kózderi tústi-aq shetterinen jıyrylyp qoıa beredi. Ezýlerinde kekesin, kózderinde yza tur. E, endi túsindi. Bular munyń ózi bilmeıtin kúndesteri eken ǵoı. Qara salmaı kelgenine yza bolyp turǵandary eken ǵoı. Toıǵa kelgendeı sándene kıingen buny atarǵa oqtary joq. Meıli. Bul Sebepbaev óldi degenge sene almaıdy. Sondyqtan da qara kıe almaıdy. Sebepbaev... Sebepbaev... Sen tiride budan jaqyn, budan jaqsy kóretin eshkimiń joq sıaqty edi ǵoı. Endi, mine, ótirik tabytyńa óńmeńdesken mynaý tobyr muny tipti mańaılatatyn emes. Bári seniń álgi ótirik tabytyńnyń ústine túsip, ólip-óship jatyr. Áne, bári saǵan ilesip, azaly sherý tartyp, zaldan shyqty. Áne, bári mashınalarǵa talasa-tarmasa, zıratqa bettedi. Áne, bári jańa qazylǵan jas topyraq tómpektiń qasyna topyrlasa toqtady. Áne, birinen soń biri ortaǵa shyǵyp ap, suńqyldasqan sýmaqaı erkekterdiń sý tógilmes jorǵa sózine myrs-myrs jylap tur. Áne, kórge túsip bara jatqan taqtaı tabyttyń sońynan japatarmaǵaı topyraq laqtyrysyp jatyr. Ásirese, álgi qara kıgen áıelderde es joq. Buny men seniń arańa tek ózderin ǵana emes, mynaý qara jerdi de kese kóldeneń qoımaq. Art jaqtaǵy buǵan: «Qap, bálem, qalaı eken!»— degendeı oqty kózderin atyp-atyp jalt-jalt qarap qoıady. Óńderinen bir kezde ózderi aıyrylǵan Sebepbaevtan bunyń da aıyrylyp qalǵanyna masattanǵan tabanyń oty ushqyndaıdy.

Áı, áıelmisiń degen-aı... Talaı jerde taqyrǵa otyrǵyzyp ketken Sebepbaevqa áli kúnge senedi-aý, bular. Ol qý búgin taǵy da tálkek qyp otyr. Taǵy da bir ashyq aýyz urǵashynyń ýyzyn sarqyp, mynaý «oı, baýyrymdap» ókirip jatqan pátýasyz tobyrǵa mıyǵynan kúlip, saırandy salyp júr. Kórersińder de, bilersińder — tap solaı. Átteń, shirkin, onyń basyn aınaldyryp alǵan álgi bir urǵashyny kórer me edi. Biraq urǵashynyń basyn ol aınaldyrmasa, onyń basyn urǵashy aınaldyra alar ma! Myna bir qara kıip qaqshańdap júrgen jetesizderdiń túsinbeıtinderi sol ǵoı. Bul onyń basyn aınaldyryp alǵandaı kóredi. Ózderi sıaqty bunyń da basyn ol aınaldyryp alǵanyn qaıdan bilsin! Endi, mine, buny ol da tap solarǵa uqsatyp taqyrǵa otyrǵyzyp ketti. Joq, joq, múmkin emes. Sebepbaev munyń jolynda talaı nársege barǵan-dy. Talaı-talaı ulyq dastarqannan turyp ketip munyń qushaǵyna kiretin. Talaı-talaı aıtýly jınalystardy tastap, qasyna kep qısaıatyn. Onyń taǵy da sondaı qyljaqqa kóńili aýǵan ǵoı. Munda jurtty mynandaı ábigerge sap, ózi anda muny kútip jatqan shyǵar. Sebepbaevtan ne shyqpaıdy, o da shyǵady.

Ol neǵurlym dárejesi asqan erkekter men ajary asqan áıelderdi kórse, alaqanyna túkirip baǵatyn. Bastaryn jynsha aınaldyryp, bilgenin isteıtin. Sol sý juqpas Sebepbaevtyń kóńiline búgin de bir saıqymazaq qashqaı da!

Kókiregine túnde aeroport basynda qadalǵan shanshý endi basylaıyn dedi. Áldenege tabany qyshyp tur. Ol mynaý dyrdýdyń tezirek aıaqtalǵanyn tyqyrshı kútti. Úıine de alyp-ushyp zorǵa jetti. Aýlanyń qaqpasy ashyq qapty. O toba! Sebepbaev shynynda da, úıinde muny tosyp otyrǵan bolar. Moıny, omyraýy albyrap sala bergeni. Qazir qarsy aldynan atyp shyǵyp, aıqara qushatyn alapat qyzý betin sharpyǵandaı. Eki tizesi dirildep, ishke zorǵa endi.

Mine, qyzyq, esiktiń aldynda krokodıl terisinen tigilgen sý jańa jaltyraq chemodan tur. Qasynda eshkim joq. Ańyryp turyp qaldy. Baqshanyń túbinen áldekim ysqyrǵandaı boldy. Quıqyljyta ysqyrady. Sebepbaevtyń ysqyrǵany, tap sol. Ań aýlaı barǵanda keshqurym aıdalada ot jaǵyp, qyrǵaýyl asyp otyryp, tap solaı quıqyljyta ysqyrýshy edi. Bul sonda sıqyrshynyń arbaýyna túskendeı aýzyn ashyp qalatyn. Sebepbaev súıtip ándetip-ándetip alady da, tyna qalady. Áldeqaıdan tamyljytyp bulbul saıraıdy. Ózin-ózi umytyp elite ándetedi. Bulbuldy tyńdaǵanda Sebepbaevtyń bet-aýzyndaǵy álgi oınaqylyq jym-jylas joǵalyp, surǵaıyp sala beredi.

— Zýhrajan!

Selt etip basyn kóterip alady.

 Bulbuldyń nege ádemi saıraıtynyn bilesiń be? Basyn shaıqap, kúlimsireıdi.

— Óıtkeni, ol óz ánin ózi ǵana tyńdaıdy. Ózgelerdiń tyńdap otyrǵanyn sezbeıdi. Ózgelerden qysylyp-qymtyrylsa, olar ne oılap otyr eken dep alańdasa mynandaı quıqyljyǵan ádemi án qaıdan shyqsyn! Kisi baqytty bolýy úshin ne eshkimmen eshqandaı sharýasy bolmaı saıaq júrýi kerek, ne jurttyń pys-pysyna pysqyrmaýy kerek. Onsyz búgejektep baýyryńdy jaza almaısyń. Al buqpantaıǵa baqyt buıyrýshy ma edi! Solaı, Zýhrajan!

Aı, Sebepbaev, Sebepbaev... Júrgen jeriniń bári qyzyq... Bylaıǵy jurt bir bólek te, ol bir bólek.

Mine, qazir de ol mynaý ońasha baqtyń bir túkpirinde qaıdaǵy bir qıampurys oıǵa berilip turmaǵanyna kim kepil! Bálkim, anaý zırat basyndaǵy manaǵy bir opyr-topyrǵa mysqyldaı kúlip turǵan shyǵar. Sebepbaevtyń kóńildengeni de qyzyq. Jurt sıaqty jadyramaıdy, qabaǵyn tars túıip alady. Eki shyqshyty oınaqshyp shyǵa keledi. Al ashýlanǵanda betegeden bıik, jýsannan alasa bola qalady. Daýsy jup-jumsaq. Sózi map-maıda. Júris-turysynyń bári syp-sypaıy. Sóıtip, qýanyshy men renishiniń ózi eshkimge uqsamaıtyn Sebepbaevtyń ólimi jurtqa uqsaıtyn ba edi. Onyń óliminiń álgindeı yrdý-dyrdý bolýy esh múmkin emes. Sebepbaev olaı ólmeıdi.

Alma aǵashtar tasasynan shyqqan ysqyryq birte-birte jaqyndaı tústi. Bul jorta teris aınalyp turdy. Áne, jym-jyrt bola qaldy. Demek, muny kórdi. Aıaǵynyń ushynan basyp jaqyndap keledi. Tý syrtynan kep qushaqtaı alady. Ne tap kók jelkesinen shóp etkizip súıip alady. Ne dik etkizip kóterip alady da, joldyń bir jıegine qoıa salady, ózi ótip júre beredi. Qashan atyn atap shaqyrǵansha artyna burylyp qaramaıdy. Kórersiń, qazir de bir qyrshańqylyq oılap keledi. Bul baıqatpaǵansyp, eńkeıgen bop, baqsha jaqqa kóz tastady...

Anadaı jerde ıyǵy sap-sary ala qara kıimdi bireý tur. Zýhranyń tula boıy dir ete tústi. Óńin shyramytatyn sıaqty.

— Mama...

Beıtanys erkek dý qyzardy.

Qudaı-aý, mynaý ne deıdi. Kim muny «mama» deýshi edi. Estip turǵany osy. Biraq bet-álpeti bir jerde kórgen adamyna keledi. Ásirese, jaýtań-jaýtań qaraǵany tipten tanys. Osyndaı montany erkekterge kúlkisi kelýshi me edi. Qara torylyǵy bolmasa, Kúzembaevtyń balasy dep qalatyn ekensiń. Bul kúlimsiregen soń, ol birer attap qasyna jaqyndady. Júrisi de bireýge uqsaıdy. Joq, Kúzembaevtaı kibirtik emes, Sebepbaevtaı kerdeń de emes. Shıraq, shuǵyl... Áıteýir bireýden kórgen júrisi. Qudaı-aý, kimnen kórip edi... E, Jánibek... Iá, ıá... Sonyń júrisi. Endi tanydy. Ol úıge kirip kele jatqanda da minbege shyǵyp bara jatqandaǵysyndaı asyǵys, shapshań attaıtyn. Kıimin de sheshpesten qolyn sermep saıasat aıtyp saıraı jóneletindeı kórinetin. Biraq, onyń kózi ótkir-tuǵyn. Bárin qoıyp, munyń álgi «mamasy» nesi!

— Tanymaı qaldyńyz ba? Iá, tanymaı turǵany ras.

— Men, Álibekpin ǵoı.

Ne deıdi... Balasy ma! Onyń mynadaı bop ósip kete qoıǵany ma! Páli, ol ketkeli qashan... Áýeli júregi syzdap qatty saǵynǵan, sylynyp tek súıegi ǵana qalǵan... Kele-kele úırenisken... Keıde túsine kiretin... Tabaldyryqtan beri uzamaı «Áıáı táte, men keldim»,— dep jaýdyrap turatyn... Biraq mynandaı emes quıtaqandaıtuǵyn... Qazaqsha sóıleıtin. Al, mynaý «mama» deıdi, oryssha sóıleıdi... Keıingi kezde onymen kezdesýge qaımyǵýshy edi, salyp uryp jetip kelgen kúnin qarasaıshy! Tizesi dirildep barady. Aıaǵyn jerden kótere alatyn emes. Beıtanys jigit júgirip kep qoltyǵynan demedi. Qoly qandaı qaıratty edi, oń jaq búıirin kúıdirip barady.

Esikten attaı bere meıman týflıin sheshti. Qońyr salqyn bólmeni bir súıkimsiz ıis jaılap alǵandaı. Zýhranyń júregi alqymyna tyǵyldy. Stoldyń bir basyna ol, bir basyna meıman otyrdy. Ekeýi qıpaqtap bir-birine qaraıdy. Sodan ol kete-ketkenshe osylaı jaltaqtasyp otyrǵandary.

Bul jumysqa kete meıman jigit iske kiristi. Baqshany tártipke keltirdi. Dýaldy, shatyrdy jóndedi, úıdi aqtap, edendi boıady. Áıteýir qashan kórse de ústi-basy balshyq-balshyq, shań-shań bolyp júrgeni. Ol qalpynda kórgende Zýhranyń bir túrli ishi-baýyry eljirep qoıa beredi. Al qalaı qoly-basyn tazalap, jýynyp-shaıynyp, dastarqan basyna otyrady, solaı qaıtadan qysylyp-qymtyrylyp bitedi. Óz-ózinen abdyrap, qashan turyp ketkenshe asyǵady. Sonysyn seze me meıman jigit shala-pula tamaqtanyp ap, taǵy bir usaq-túıek sharýany syltaýratyp syrtqa umtylady. Úıde de aıaǵynyń ushynan basyp, esh dybysyn shyǵarmaıdy. Tipti jótkirinbeıdi de. Biraq Zýhra ol kelgeli óz úıine ózi sıýdan qaldy. Sál nárseden búgejekteıdi de otyrady. Ár qımyly sanaýly. Túnde tósekte de tunshyǵyp bara jatqandaı tóńbekship bitedi. Óz úıi ózi úshin abaqtyǵa aınalǵandaı. Ásirese, aýyzǵy bólmedegi bótińkeniń ótkir ıisi qolqasyn atyp barady. Buryn da osyndaı qolańsa ıisten qashyp qutyla almaǵan jeri bar sıaqty edi. Apyr-aý, sol qashan edi... E, baıaǵy ala qap arqalaǵan ekeý keletinde eken ǵoı...

Teńiz ofıseri jigit eki aptadaı bolyp, qyzmetine qaıtty. «Kelinińiz ben eki nemereńiz bar»,— deıdi. «Hat salyp, habarlasyp turarmyn»,— deıdi. «Birdeńeden qardaryq kórip jatsańyz aıtarsyz»— deıdi. Aıtýyn aıtady da, qyp-qyzyl bop uıalady. Tek samoletke shyǵyp bara jatyp, buǵan tomaǵa kózi túgel mólteńdep, jaltaq-jaltaq qaraǵany. Sonda ǵana mynaý eńgezerdeı bóten jigit baıaǵy quıtaqandaı Álibegine uqsap ketti. Súp-súıir samolet lyp etip kókke kóterilgende ǵana, munyń kómeıin manadan beri tyǵyndap turǵan tas túıinshek lyq etip syrtqa atylǵandaı, tynysy keńip sala berdi.

Qońyr salqyn bólmege ene bere, aıaǵyndaǵy týflıin eki jaqqa serpip laqtyryp, kereýetke qulaı ketti. Jylaǵysy keledi, kózinde jas joq. Taǵy da jym-jyrt tynyshtyqpen ońasha qaldy. Dúnıe taǵy da keńip sala berdi. «Shirkin, ońashalyq qandaı jaqsy edi!» Osy sóz alǵash ret aýzyna Sebepbaevpen birinshi jolyǵystan qaıtyp oralǵanda túsip edi-aý. Taǵy da Sebepbaev... Mynaý ulan asyr dúnıede sodan basqa oı toqtatar eshkimi bolmaǵany ma! Kóz aldyna mysqyldaı jymsıyp Sebepbaev turyp aldy. «Nemene, men óldi degenge endi sendiń be?»— degendeı kekete kúlimdeıdi.

Sodan bul úıge syıyp otyra almady. Taý bókterindegi zırattan basyn bir-aq tartty.

Kún tamyljyp tur. Álde bir ánshi qustar quıqyljyta shyrqaıdy. Qaıda saırap turǵandary belgisiz. Qus emes, yǵy-jyǵy qabirler arasyndaǵy balapan qaıyńdardyń maısa japyraqtary jamyraı án salyp turǵandaı.

Tóbeńde — kúnge shaǵylysyp qarly shyńdar jarqyraıdy. Tómende — sol zeńgir taýlardy bókterlep shashyraı ornalasqan salqam qala beıbereket tútindeıdi. Eshteńeni ajyratyp bolar emes. Úılerdi, kóshelerdi battasqan maılaqy munar kólegeılep apty. Sol qara kireýkeniń astynda qalaı tirlik etip júrgenderine tańǵalyp tur. Onyń qasynda myna zırat naǵyz peıish sıaqty. «E, báse, jer túbindegini kóretin Sebepbaev birdeńeni bilgen eken ǵoı»,— dep oılady da, munysynyń kúpirlik ekeni esine túskendeı, ne isterin bilmeı abyrjyp redıkýlinen oramal alyp, aýzyn súrtti.

Zýhra Sebepbaevtyń qabirin tez tapty. Taý-taý venoktar áli úıýli tur. Tek qara lentalarǵa altyn árippen jazylǵan sózder ǵana jańbyr shaıyp óshe bastapty. Bir qara kıingen áıel sozalań qımyldap qabirdiń tóńiregin tazalap júr. Taý-taý venoktyń qubyla betindegi qara jıekti portrette Sebepbaev tiri kúndegisindeı mysqyldaı kúlmeı, týǵaly bitpegen baısaldylyq bitip, móldireı qaraıdy. Suıyq qastyń astyndaǵy dóńgelek kózde bir tunjyrańqy muń bar. Bul ony tanymaı qala jazdady. Sol ma, basqa ma dep, kilt toqtap, úńile berip edi, qara kıimdi áıeldiń jalt burylǵany. Aıaǵy aıaǵyna juqpaı alystaı tústi. Qaraly ramadaǵy Sebepbaev moınyn bir qyryn buryp munyń sońynan jaýdyrap qarap qaldy.

Júreginiń basyn áldebir sıqyr tyrnaq úzip shymshyp aldy. Sebepbaevtyń ólgeni ras bolmasa netsin. Álgindeı aıanyshty adamnyń ólse ólýi de yqtımal ǵoı.

Taý-taý venok úıilgen jas qabirden aýlaq ketýge asyqty. Bul joly Zýhra eshbir erkekke uqsamaıtyn sal, seri, qıqar Sebepbaevtan bir jolata kúder úzip, onyń aıanyshty arýaǵymen birjolata qoshtasyp keledi. Qos jaýyrynyn shoq qaryp bara jatqandaı, tezirek tasaǵa túsip ketýge tyrysty.

Japyrlaǵan qulpytastardaǵy jas, kári, áıel, erkek shetinen jaýdyraı qaraıdy. Tirlikte ǵoı, osylar bir-birine atymen uqsamaıdy. Bireýi aqyldy, bireýi aqylsyz, bireýi baqytty, bireýi baqytsyz, bireýiniń joly bolǵysh, bireýiniń ıti ylǵı qyryn júgiretin jolsyz, bireýi sulý, bireýi sıyqsyz, bireýi súıkimdi, bireýi sumyraı. Al mynaý muzdaı sýyq kók tas pen kók temirge japsyrylǵan alaqandaı shynynyń astynda bári bir-birinen aýmaı qalypty. Bári de jer ústindegilerden meıirim men rahym dámetkendeı jalbaryna qaraıdy.

Zýhranyń ómirinde alǵash ret sol kúni júregi shymyrlady. Zırat qorshaýynyń syrtynda, avtobýsqa otyryp jatyp, qasyndaǵylarǵa kóz salyp edi, olardyń da janary álgi qulpytastardaǵy sýretterdeı melshıe qapty. Ol eshkimge jýymaı, ońasha bolǵysy kep, eń art jaqqa jaıǵasty. Avtobýs endi qozǵala bergende, mana Sebepbaevtyń qabiriniń basynda júrgen qara kıimdi áıeldiń kirip kelgeni. Jolyndaǵy bos oryndyqtardyń eshqaısysyn kórmegendeı tup-týra Zýhraǵa bettedi. Júrisi sozalań bolǵanmen, júzi qatý. Jazyq mańdaı, suıyq qas, qyr muryn. Sabaýdaı-sabaýdaı uzyn kirpikterdiń tasasyna tyǵylyp jatqan bir ójet sus bar. Ne jurttyń bárin basa kóktep úırengen aıbardyń, ne jurtta esesi kete-kete, endi eshkimge jibimesteı bop, ishine qan qatqan tas túıin yzanyń susy. Sol melshıgen sup-sur qalpy, sol qaqshıǵan tip-tik qalpy qasyna kep otyra ketti. Zýhranyń dirildep ala jónelgeni. Uıattyń dirili me, úreıdiń dirili me, álde tymyrsyq kúndestiktiń, óshpendiliktiń dirili me — ózi bilmeıdi. Aldyndaǵy oryndyqtyń sup-sýyq temirinen mytyp ustap, qalshıyp qatypty da qalypty.

Avtobýs tar shatqalda shaıqalaqtap biraz júrdi. Sosyn keń kóshege shyqty. Qasyndaǵy áıelge sonda baryp til bitti.

— Azamatyńyzdan aıyrylyp pa edińiz?

Zýhranyń eki beti dý ete tústi. Kózine lyp etip jas úıirildi. Bir qaptalynan alara qaraǵan susty janar kúrt jylyndy. Kórshi áıel budan júzin buryp áketip, bir kúrsindi. Zýhranyń shıyrshyq atqan denesi abdyrap sala berdi. Júregi loblyp, basy aınalyp bara jatqandaı. Qaraptan-qarap titirkenip qoıady. Sodan qaıtyp kórshisine kóz salǵan joq. Tek túsip bara jatyp, kóz qıyǵyn tastap edi, tas músindeı sup-sur áıeldiń janarynda móldirep muń tur eken.

«O da bir dáýren eken ǵoı. Zymyrap ótip bara jatqan... («ómir-aı!» deýge aýzy barmaı)... ýaqyt-aı!»— deıtin ol keıin esine túskende.

Sodan Zýhrany bir boıkúıezdik bılep alǵany. Burynǵydaı aınaǵa kóp qaramaıdy. Burynǵydaı opa, dalap, ıis maı jaǵynbaıdy. Burynǵydaı aıaldamada, avtobýsta, kóshede jurtqa kóz salmaıdy. Jumysyna tup-týra barady, úıine tup-týra qaıtady. Eshqaıda basyn burmaıdy da. Biraq burynǵydaı qońyraýly saǵattyń ábden daýsy qarlyqqanda ǵana baryp bir-aq oıanbaıdy. Tereze jaqtaýynyń arasynan qymsyna syǵalaıtyn kómeski kókshil jaryq eń aldymen sonyń kirpikterine kep kirpideı qadala ketedi. Bul jalma-jan kózin ashyp alady. Sodan qulaǵynan bir tysyr ketpeıdi. Kóshede jańbyr jaýyp tur eken deıin dese, artynan syrtqa shyqsa, qup-qurǵaq. Edenniń astynda tyshqan júr eken deıin dese, tek tań atyp kele jatqanda ǵana qozǵalatyn tyshqan bolmasa, basqa ýaqytta typ-tynysh. Tysyr-tysyr, tyqyr-tyqyr. Álgi dybys basylmaıdy. Áldekim munyń júıkesinde oınaý úshin ádeıi istep turǵandaı. Tysyr-tysyr, tyqyl-tyqyl, sýsyl-sýsyl... Ol basylǵansha kún de shyǵady. Kún kóterile ol ornynan turady. Shaı iship, jumysyna ketedi.

Zýhra osynaý salpy etek jan baǵysqa laıyq salpy etek bireý bolǵan shyǵarmyn dep oılaıtyn. Bir kúni tańerteń keńsege kirip bara jatyp, kóldeı shar aınaǵa kózi túskeni. Ózin kórip aıran-asyr qalǵany. Ústi-basy muntazdaı. Bet-aýzy jyp-jyltyr. Syzylǵan jińishke qasy kerilip jatyr. Bap-baıaǵysy. Tek sharasy úlkeıip, alasy kóbeıgen nurly kózinde bir tuńǵıyq muń bar. Sol muń onyń tákappar júzin burynǵydan beter asqaqtata túskendeı. Sol asqaqtyq tóńiregindegilerdi burynǵydan beter alasarta túskendeı. Sol asqaqtyq tóńiregindegilerdi burynǵydan beter yntyqtyra, qumarlandyra túsetin deı. Keńsede, kóshede, avtobýsta jurtqa kóz tastap edi — syrtynan suqtanyp otyratyndar áli kóp eken.

Zýhra qaıtadan taranyp-sylana bastady. Tósekten tura aınaǵa keledi. Joq, bunyń basyna qanshama qarly qarataý is tússe de, kórgen kózdiń suǵyna ilikpeıtin túri kórinbeıdi. Bul joly Zýhra oǵan bola masattanbasa, baıaǵy Jánibektiń jamanatyn estigendegisindeı nalyǵan joq.

Zýhranyń biz ókshe týflıi ótip bara jatqandardyń jalt burylyp qaramasyna qoımastaı qyp, qara jerdi qadap basady. Áıel batyldanǵan jerde erkek taısalýshy ma edi! Zýhra sylanyp-sıpanǵan saıyn odan dámeliler ot kórgen kóbelekteı úıirile túsedi. Kózderin satyp otyratyndaryn tastap, sál nárseden sebep taýyp, juǵysa ketedi.

Ondaıdy bastaǵan baıaǵy Sebepbaevpen baqas ǵalym shal boldy. Onyń qysy-jazy tastamaıtyn shashaqty taqıasy jelpildep, ıt qýǵan taýyqtaı tyzaqtap shaýyp kele jatqanyn kórip marqum sheksilesi qatyp kúletin-di. Sonda qıqar shal taqıasy jerge túsip ketkenshe shalqaıyp kerdeńdeı basyp óte shyǵardy. Sebepbaevty da sol keńk-keńk kúlkisine bola jek kóretin. Ol turǵan jerge jýymaıtyn. Al qazir qaıda kórseń, taqıasy jelpildep sol júredi. Anadaıdan aýzy jalpyldap qoıa beredi. Erkek bolsań — oń jaq óńirińnen ustaı alady, áıel bolsań — oń bilegińnen oratyla ketedi. Sý aǵarǵa jıdip bitken jıren murtyn keńirdegińe tósep, sýsyldaı jóneledi. Bir jıynda Zýhranyń da oń jaq qaryna oratyla ketkeni.

— Zýhrajan, amansyń ba...

Jylamsyrap, qaltasynan oramal ap, kózin súrte berip edi, buǵaǵy salbyraǵan bir jýan sary qarsy jolyqty da, beıshara oramal kózdi tastaı baryp, qus murynnyń astynan biraq shyqty. Jýan sary ótip ketkesin qaıtadan balpyldaı bastap edi, jylan kóz sursha jigittiń sýmań etip jetip kelgeni. Álginde ǵana jylarman bop turǵan jasyq daýys aıaq astynan qatýlana qalǵany.

— Bar, bar áýeli ana aǵańa bar. Menimen sosyn sóıles!

Ol muny bir shetke qaraı yǵystyra berdi. Ánsheıinde qasynda bir mınýt tura almaıtyn osy bir shoshańbaı shal so kúni oǵan bir túrli qyzyq kórindi. Bir de bir sózi qulaǵyna kirmeıdi. Sonda da tyńdap keledi. Tyńdaǵan saıyn jek kóre túsedi. Jek kórgen saıyn qyzyqtaı túsedi. Shaldyń aýzyna tynym joq. Kóshede de sambyrlap keledi. Taksıde de qulaǵyn sarsytty. Qala shetindegi ońasha restorannyń bir túkpirdegi ońasha stoly basynda da jaq japqan joq. Áńgimesiniń bári — Sebepbaev. Áýeli buǵan kóńil aıtty. Sosyn marqumdy maqtaı jóneldi. «Nesin aıtasyń, jigittiń sultany edi ǵoı!»— dep basyn shaıqap-shaıqap qoıady. Ekeýiniń arasyndaǵy ǵylymı talasty baqastyq sanap júrgen nadan qazaqtardyń da sybaǵasyn berdi aıamaı. Ekeýiniń arasynda eshqandaı dúrde arazdyq joq ekenin aıtyp ant sý ishti. Sosyn baryp marqumnyń keıbir osaldyqtaryna kóshti. Osaldyq degen ıttiń kim-kimde de bola beretinin eskertti. Eger qudaı kókte emes, jerde bolyp, bir-eki ret akademıanyń saılaýyna túsip kórse, onyń da qadiriniń qandaı bolatyny belgili dep shıyq-shıyq kúlip qoıdy.

Áńgime aıtqanda dúnıeni túgel umytady eken. Restorannan shyǵyp kele jatyp ta sóılep baqty. Muny úıine shyǵaryp turyp ta sóılep baqty. Munymen qoshtasyp jatyp ta sóılep baqty. Artynan álginde ǵana qoshtasqanyn umytyp ketip, ilesip bunyń úıine kirdi. Kirip kele jatyp ta sóılep kele jatty. Ońasha bólmede ekeýden-ekeý bótelke bosatysyp otyryp ta bir múdirgen emes. Tipti túnniń bir ýaǵynda, ishimdikten basy zeńip, otyrǵan oryndyǵynda, qalǵyp ketken Zýhra bireýdiń qoly tıip shyrt oıanǵanda, súlikteı qadalyp jatqan etti erinderdiń kilt ajyraı bere, qaıtadan jalp-jalp sóılep ketkenin kórdi.

Sharaptyń býyna balqyp otyrǵan áıel osy bir sóleket sóılep, sóleket qımyldaıtyn myljyń shaldyń álgi ozbyrlyǵyna esh shamdanǵan joq.

Tań atar-atpasta, el kórmeı turyp zytqan myljyń shaldyń jatqan jerine aýnap túsip edi, áli sýyı qoımaǵan ózge deneniń jylýy janyna maıdaı jaǵyp qoıa bergeni. Ózge deneniń qyzýy... Baıaǵyda aq nóser astynda Sebepbaevtyń qushaǵynda nege eseńgirep qalǵanyna endi túsindi. Keshegi pátýasyz shaldyń qaltyldaq qolyn nege qaǵyp jibermegenine de endi túsinip jatyr.

«O da bir dáýren eken-aý. Ótip bara jatqan... («ómir-aı!» deýge aýzy barmaı) kúnder-aı!»— deıtin keıin esine sol túskende.

Erkek jaryqtyq ta qyzyq halyq qoı. Qaı-qaısysynyń da: «Qaryndas!» «Zýhrajan», «Jeńeshe!» dep bastalatyn máımóńke áńgimesi shyrq úıirilip kelgende baıaǵy bir gápke tireledi. Sosyn ár qaısysy ár nárseni syltaýratyp, jón-jónine taıyp turady. Biraq soǵan bola nalyp jatqan Zýhra joq. Óıtetini — solardyń betegeden bıik, jýsannan alasa bop, syzylyp-myzylyp turatyndary bir-eki ret jolyqqansha ǵana. Al qasyńa bir aptadan astam basybaıly toqtady-aq joqtan ózgege qıqý salyp shyǵa keledi. Kórseqyzarlardyń ishteri tar bolady deýshi edi. Sol ras sıaqty. Dúnıedegi eki aıaqty, tórt aıaqtylardyń ishinde erkekterdeı kórseqyzar joq shyǵar. Endeshe, solardan asqan ishi tar da eshteńe joq eken.

Baıaǵyda ystyq jaqtan qyzmeti aýysyp kelgen bir ofıser budan páter jaldap turady. Qońqaq muryn kóltaban neme alǵashynda soldattaryn ertip ákep, úıin jóndep berip quraq ushyp júrdi. Sosyn túnniń bir ýaǵyna deıin bunyń bólmesinde shaı iship otyryp alatyndy kóbeıtti. Sóıte-sóıte onyń sýyna qyzyl júgirtken syptıma kók shalbary bunyń kereýetiniń qasyndaǵy oryndyqtan bir-aq shyqty.

Áýeli bul oǵan qatty yńǵaısyzdandy. Sosyn bir túrli qyzyq kórdi. Buryn Sebepbaev kelse de, basqa kelse de apyl-qupyl bir-aq sátke, asqanda bir-aq túnge soǵatyn, artynan pálenbaı ýaqyt kórinbeı qoıatyn. Qas qaǵym kelte qýanyshtyń aldy-artynda jyldaı uzaq ańsaý-tosý turatyn. Endi, mine, kúnde-kúnde saǵat on birden asar-aspasta tósek sal dep typyrshıdy. Tósek salynar-salynbasta syqyrlaǵan eki etikti esikke atyp, kórpe astyna kúmp beredi. Tańerteń báldenip tósekten turyp jatady. Báldenip qyzmetine ketedi. Báldenip qyzmetinen qaıtady. Báldenip sheshinedi. Báldenip qasyna jatady. Bul ne? Kiriptarlyq pa? Álde álgi jurttyń aýyzdarynyń sýy qurıtyn juptyq ómir, jubaı baqyty deıtinderi osy ma?

Soldattardy qasy men qabaǵyna qaratyp qalǵan neme buǵan da ala kózimen ata qaraıdy. Ásirese aınanyń aldynda otyrǵanyn kórgende, tabanyna biz kirgendeı bolady. Quddy, bul mynaý opa, dalap, ıis maıdy erteń budan basqa erkekterge unaý úshin jaǵyp otyrǵandaı. Oıyna ne túsetinin kim bilipti, ondaıda aýzynan shyqqan ár dybysta yzyńnan góri ysqyryq kóbeıip ketedi. Kelgen-ketkeninde suqty kózimen burysh-buryshty tintkilep baǵady. Ol az degendeı, bir kúni qulaǵyn edireıtip, tilin salaqtatyp, eńgezerdeı kúshik ertip ákelgeni. Áskerde oq dári qoımasyn basqarady eken. Ony da tap bulaı qorymaıtyn shyǵar.

Buryn kórgen erkekteri ylǵı munyń yǵyna jyǵylýshy edi. Olardyń ishinde basa kóktep kirip, erkin sóıleıtini — tek Sebepbaev bolatyn. Biraq onyń qaı qylyǵy da qaljyń sıaqty. Munymen ótkizgen birer jylynyń ózi áldeqandaı bir kúlkili spektákldiń kóńildi kórinisine uqsaıtyn. Zýhra álgi shyndyq dep atalatyn ómir dep atalatyn qubyjyqpen endi, mine, betpe-bet kezdesip tur. Mynaý sál nárseden sekem ap, qabaǵyn tars túıip alatyn ala kóz erkek — ómir. Anaý sál nárseden qulaǵyn tikireıtip, azý tisterin yrsıtatyn ór aýyz tóbet — ómir. Zýhra da mynaý osynsha turpaıy, osynsha ozbyr juptyq ómirden qutylǵansha asyqty. Baıaǵy salt basty, sabaý qamshyly saýyq-saırandaryn ańsady. Ol tilegi de ońynan oratyla ketti. Oq dári bazasynyń bastyǵynyń qyzmeti basqa garnızonǵa aýysty.

Zýhra taǵy da ońasha qaldy. Taǵy da ózine qoja. Ne istep, ne qoıam dese de óz erki. Dúnıeniń burynǵysha keń ekenin, erkin jutyp, erkin tynystar taza aýanyń mol ekenin sonda baryp ańǵardy. Tańerteń qalaǵan ýaqytynda turyp, keshke qalaǵan ýaqytynda úıge qaıtqannan asqan bostandyq joq ekenine de sonda túsingen-di. Solaı biraz ýaqyt erkin júrip, erkin turdy. Jyldar óte berdi. Oq dári qoımasynyń bastyǵynan qalǵan baılaýly kúshik qol-aıaǵy sereıgen dáý tóbet boldy. Kózimen ata qarap, ars ete qalatyn ashýly ıtten jurt túgili ózi seskenedi. Biraq, eńgezerdeı tóbet buny kórse, bala kúshikteı atanaqtap oınap ketedi. Tańerteń jumysqa ketkeninde de jer tyrnap, arpalysyp qalady.

Zýhra maıor bardaǵy aınadan jasqanatyndy qoıdy. Kirse-shyqsa kóldeı shynynyń aldynan shyqpaıdy. Aq júzinde shytynap synǵan aq mármárdeı qıqy-jıqy syzyq kóbeıipti. Sony kúnine qyryq sylap, kórsetpeı álek. Kórseqyzar erkekter olardy kórse de, kórmegensıdi. Biraq burynǵydaı úıine kelip aılap-aptalap jatyp almaıdy. Sońǵy ret teńge murt aqynnyń ǵana bir aptadaı turaqtaǵany bar. Onyń bir ereksheligi — aýzy qurǵamaıtyn, biraq qansha ishse de, muntazdaı bop taza júretin. Shet jaqtyń eresen balshyǵy, ol kele jatqanda tep-tez qurǵap ketetindeı balaǵyna daq juqpaıtyn. Sosynǵy bir qasıeti — sózge joqtyǵy. Qalamaqy tólemeıtin jerge sóz shyǵyndap qaıtem deıtindeı, sálemdeskende de, ernin qımyldatpaı, bas ızeı salatyn. Bar biletini bir-aq aýyz sóz: «Raqmet». Ony da kúnine bir ret, tún ortasynda aıtady.

Sol úndemesti kórse boldy, álgi ór aýyz tóbet jaq jappaıdy. Ol úıge kirgennen-aq yrsyldap bitedi. Kezdeısoq terezeden kórip qalsa boldy — temir shynjyrdy úzip jibererdeı qutyryna julqynady. Teńge murt aqyn beıshara tóbettiń mundaı arpalysyna bir kún shydady, eki kún shydady... Aqyrynda, jetinshi kúni saryala tańnan turdy. Qaǵazdaryn jınady. Kóılegin ótektedi, shalbaryn ótektedi. (Bir ǵajaby, teńge murt aqyn kıimderin eshkimge ustatpaı, ózi jýyp, ózi ótekteıtin). Verandaǵa shyǵyp, ıtti arpyldatyp pıdjagin shótkiledi, týflıin tazalap, jaltyrata súrtti. Sosyn úıge qaıtyp kep, qapsaǵaı qara portfelin qolyna ap:

— Myna tóbettiń de obaly bar shyǵar. Budan ári azaptap qaıtem,— dep qolyn kókiregine aparyp, basyn ıdi de, tyq-tyq basyp shyǵyp ketti.

Sol ketkennen mol ketti. Sodan bastap teńge murt aqyn ǵana emes, basqa erkekter de qarasyn joǵaltty. Qyzmette de áýeli bul jaqqa syzyla bir qarap alýdy paryz sanaıtyn erkek qaýym kóz salmaı ótip kete baratyn-dy kóbeıtti. Sodan da bolar kóp uzamaı, bir shoq gúl men birer shampannyń obalyna qap, «qurmetti demalysqa» shyqty.

Zýhra úlken qalanyń shet jaqtaǵy qaraǵaı úıinde qabaǵan ıtimen ońasha qaldy. Áýeli úırenshikti ádetpen erte turyp, terezege qaraıtyn. Asyǵyp-úsigip jumysqa jóńkilip bara jatqan jurtty kórip, aýyr kúrsinetin. Esheteńe demeıtin. Kele-kele tal túske deıin jatyp alatynǵa úırendi.

Endi beımezgil eshkim esik qaqpaıdy. Bireý-mireý kirip kelse, uıat bolmasynshy dep, qaraptan-qarap sylanyp-sıpanyp, muntazdaı bop kıinip otyratyndy da umytty. Úı-ishin de burynǵydaı qaǵyp-silkileı bermeıdi. Sál nársege jelp ete qalatyn názik jelbezegi ondaı-mundaı kúńirsik ıisterge de úıreniseıin dedi. Osy kúnderi baıaǵy oq-dári qoımasynyń bastyǵynyń shulyǵyn jýǵanda tyjyrynyp, murnyn basyp álekke qalatyny esine túskende, myrs-myrs kúledi. Artynan: «Ótip bara jatqan... («ómir-aı!» deýge aýzy barmaı)... kúnder-aı»— deıdi kúrsinip.

Kúnder, shynynda da, óte berdi. Suǵanaq ýaqyt bir kezdegi ádemi kelinshekti búginde aınaǵa qaraýǵa qulyqsyz etti. Qarasa — appaq júzin aıaýsyz torlap alǵan shımaıdy kóredi. Ol shımaı kisini shytyrman oıǵa salady. Óz betińe túsken mynaý shát-shálekeı syzyq sen týraly ózin túsine qoımaıtyn ózge bir tilde jazylǵan úkim sıaqty. Uqpasań da, tiksinesiń. Sekemshil júrek álde bir bolmaı qoımas qaterden habar sezetindeı.

Sondyqtan ol aınadan góri jastyq shaqtyń izi saırap turǵan barqyt tysty álbomǵa kóbirek úńiledi. Biraq odan da qulazyǵan kóńili odan saıyn qulazı túspese, esh keneý tappaıtyn. Buryn ońashany, tynyshtyqty jaqsy kóretin. Zýhra qazir baıaǵydan turyp kele jatqan tórt bólme úıden qaraptan qarap elegizedi. Jyly kıinip ıtin ertip kóshege shyǵady. Sar japyraq saýlap jatqan shetkeri kóshede ilbip basyp kele jatady. Bir kezde bul syrtqa shyqty-aq jan-jaqtan suqtanyp baǵatyn simsik kózder endi munyń ózine emes ıtine túsedi. Onyń aýzyna, sereıgen tórt aıaǵyna, sholtıǵan quıryǵyna qaraıdy. Bireýleri anadaıdan seskenip, shetke yǵyssa, ekinshileri tańdaılaryn qaǵady. It ekesh ıt te jurttyń nazaryna masattanyp, kerdeńdeı basady. Jurttyń báriniń kózi ıtte. It jetektep kele jatqan áıelmen eshkimniń sharýasy joq.

Ol álgindeı serýennen úıine sergip oralýdyń ornyna, aıaǵyn ázer súıretip boldyrtyp oralady. Aınaladan sostıa tóngen sup-sur qabyrǵalarǵa betteı almaı, peshke mańdaıyn tosyp otyrady. Úıdiń burysh-buryshynan bastap qaraýytqan qarańǵylyq qoıýlana túsedi.

Ol eki kózin peshten, onda jylt-jylt janyp jatqan ottan almaıdy. Tý syrtynan qapsyra, qorshap kele jatqan qarańǵydan seskengendeı kenet ornynan shapshań turyp, shamnyń shúrippesin basady. Ótkir jaryq lap qoıǵanda bólme ishi bir sát kóńildenip ketedi de, artynsha-aq qaıtadan qulazyp sala beredi. Basqa sham jaǵylmaǵan bólmelerdiń qap-qarańǵy esikteri aýyzdaryn arandaı ashyp ańdap turady. Zýhra amalsyz ornynan kóterilip, býyndary dirildep syrtqa shyǵady. Aýyzǵy bólmede jatatyn arlan tóbetti tórgi bólmege engizedi. Tili salaqtaǵan susty tóbet abajadaı bólmedegi úreıdi, tylsym tynyshtyqty jym-jylas qýyp shyǵady. Aıaǵynyń astyna kep, uzynnan uzyn sulap jatyp alady. Tilin salaqtatyp yrs-yrs dem shyǵarady. Úı ishindegi syz ıisiniń ornyna qaıdaǵy bir kúmilji ıis ornaıdy. Bir kezde júregin aınytatyn sol bir qońyrsyq ıis qazir qaraptan-qarap elegizgen kári júregine basý bolyp, joqtan ózgege shamyryqqysh júıkesi jaı tapqandaı bolady. Aıaǵyna janasyp jatqan jat deneniń ystyǵy janyna maıdaı jaǵyp bara jatqandaı.

Endi tań saz bere baıaǵy bir tyqyr-tyqyr, tysyr-tysyr, sýsyl-sýsyl dybysty taǵy da estıtin boldy. Áldekim qara jerdiń ózin óshi bardaı oıyp tesip jibererdeı bop, tistene qyrnap jatqandaı. Biraq, qasynda ıt bolsa da, qara bolǵasyn oǵan denesi burynǵydaı túrshikpeıtin sıaqty. «Óı, ótip bara jatqan kúnder-aı»,— deıtin, «ómir-aı» deýge aýzy barmaı, keıin esine sondaı keshter túskende, eki ıininen dem alyp bir kúrsinip qoıyp.

Biraq ol dáýren de uzaqqa barmady. Iti qurǵyr adamdaı emes tez qartaıady eken. Arlan tóbet ábden aljydy. Tipti syrtqa da shyǵa almaıtyn bop qaldy. Itaıaǵymen, qarǵy baýymen túp-túgel tórgi bólmege kóship aldy. Tóseginiń aıaq jaǵynda jatady da qoıady. Onyń endigi ermegi — sol ajal aýzynda jatqan ıtin kútý. Aldyna as qoıady, astyn tazalaıdy, kóterip vanaǵa aparyp, sabyndap jýady, astyna aq jaıma tósep, kereýetiniń aıaq jaǵyndaǵy taqtaı tósekke ákep salady. Túni boıy ábden qartaıyp álsiz jatqan ıttiń dybysyn tyńdaýmen bolady. Kózin sál jumsa, sol bir pys-pys tirshilik dybysy bir jola óship qalatyndaı.

Bir kúni tóbet túni boıy oqtyn-oqtyn ulyp shyqty. Moınyn kótere almaǵandyqtan ulyǵany qaıta-qaıta úzilip qalady. Ómir boıy shynjyrda turyp, talaı jerde qapysy ketken taǵdyryna nalıtyndaı. Óksigi basylmaı qaıta-qaıta ulydy. Tyrbanyp jan-jaǵynan qara izdedi. Bul shydaı almaı, ornynan turdy. Arpalysyp jatqan ıttiń qasyna baryp, basyn tizesine saldy. Arlan tóbet sosyn qaıtyp ulymady. Bunyń sıpaǵanyna eltigendeı pys-pys tynystap únsiz jatty. Kenet aýzy ántek ashyldy da, tórt aıaǵyn bir-aq serpip, úzilip jónele berdi.

Zýhra ómirinde sol kúni ǵana óksigin basa almaı uzaq jylady. Tóńiregine taǵy da úreıli tylsym tynyshtyq ornady. Sol jym-jyrt tynyshtyq júıkesin jegideı jep barady. Tań aldynda úırenshikti tyqyr-tyqyr, tyrsyl-tyrsyl, sýsyl-sýsyl dybys shyqqanda qýanyp ketti. Júgirip syrtqa shyqty. Sóıtse, anadaıda qolyna uzyn sapty sypyrǵy ustaǵan eńgezerdeı bireý qulashtaı sermep kóshe sypyryp júr. Ústi-basy túp-túgel aq tozań. Ózi de et pen súıekten emes aq tozańnan jaralǵandaı. Bul qasyna baryp tildesip edi, úndemedi. Ymdap edi túsindi. Qolyndaǵy syryq sapty sypyrǵysyn terekke súıeı salyp, syrp-syrp basyp sońyna erdi. Bólmege kirgesin sereıip ólip jatqan ıtti kórip, basyn shaıqap qoıdy. Onyń nege óıtkenine túsinip jatqan Zýhra joq. Shal ıtti artqy sıraǵynan súırelep syrtqa alyp shyqty. Baqtyń túbine qaraı alyp ketti. Otyn salatyn saraıdan kúrek taýyp shuqyr qazdy. Belden keletindeı qyp qazdy da, tóbetti soǵan kómdi. Sosyn munyń bergen shytyrlaq qaǵazyn uıpa-tuıpa shalbarynyń qaltasyna selqos tyǵa sap, syrp-syrp basyp jumysyna tartty.

Ol endi shet jaqtaǵy abaja úıde jalǵyz qaldy. Aı-aıdyń aıaǵynda azǵantaı pensıasy men balasy jibergen aqshany ákep beretin pochtashy kempirden basqa eshkim esik ashpaıdy. Kúni boıy terezege telmirip otyrady da qoıady. Túni boıy tóńbekship shyǵady.

Mynaý túksıgen sup-sur tórt qabyrǵanyń arasynda ótip jatqan birinen biri aýmaıtyn suryqsyz kúnder, kúni-túni jan-jaǵyn qorshap turǵan meńireý tynyshtyq, álgi bir kúmilji ıt ıisine deıin óship bitýge aınalǵan kól-kósir salqyn aýa, mynaý keýde súıretken dalbasa tirlik baıaǵyda áz-áýlıe kórip júrgen óziń men óziń dáýren súretin emin-erkin bostandyǵy ma... Sonda bunyń nesine tańdaı qata boldy eken?! Onyń da túbine jetip oılanǵysy kelmeıdi. Áıteýir tań atsa erbıip tóseginen turady. Kesh bolsa jınaýsyz tósegine jarbıyp qaıta qulaıdy. Aıaq-qoly burynǵydaı emes, sál qımyldasa óz-ózinen úzilip bara jatady. Áıteýir bir jaryqqa tyrmysqan dalbasa kóńilmen terezeniń aldyna keledi. Burynǵydaı barqyt tysty álbomdy qolyna da almaıdy. Betin ashsa, baıaǵy kezdiń baqytty elesteri emes, áldebir ázázil myń san oqty qatar jaýdyra jóneletindeı júregi shanshyp qoıa beredi. Onyń ústine qaǵaz betindegi qıqy-jıqy tańdaqtardy ajyratyp jatýǵa kózi de kórmeı barady. Al terezeniń aldynda da — sol baıaǵy kórinis. Kúnnen-kúnge japyraǵy túsip sıdalanyp bara jatqan terekter. Kúnnen kúnge solǵyndanyp ári ketip bara jatqan alasa aspan. Tek aqar-shaqar shyńdar ǵana qudireti kúshti ýaqytqa bizder ǵana moıyn usynbaımyz degendeı shalqaıa jarqyraıdy. Qulaǵyna emis-emis saryn keledi. Ol anadaı jerdegi taý men qalany jalǵastyryp jatqan úlken kóshedegi migirsiz tirliktiń saryny. Sol bir uly josqyn muny jańqadaı jaǵaǵa laqtyryp jibergendeı. Álde bul sol josqynǵa aralasýǵa o bastan-aq júregi daýalamady ma?! Ol arasyn da anyq bilip jatqan joq. Buryn áıteýir sarynyn estip júrýshi edi. Ol da budan kúnnen-kúnge alystap bara jatqandaı. Kúnnen kúnge tosań tartyp kele jatqan qulaq buny yrdý-dyrdý tirshiliktiń ózi túgili dúbirinen de birte-birte aýlaqtata túskendeı. Sonda da bul tań atsa boldy, terezeniń aldynan ketpeıdi. Sonda da bul kóshege kózin satyp otyrady da qoıady. Sýyq shyny syrtyndaǵy kórinisti de surǵaıtyp, sustandyryp jiberedi eken.

Sodan ókpesine salqyn tıdi me, kúrkildep kóp jóteletindi shyǵaryp júr. Álde tóńiregindegi dúnıeniń bári muzǵa aınalyp ketken be, joq mynaý súıegimen súıek bop jabysyp qalǵan shanash terisiniń ózi tıgen jerin muz bop qaryp ala ma, áıteýir tula boıy bir jylynbaı-aq qoıdy. Baıaǵy býy burqyrap turatyn jyly tósek te qalqa bolýdan qalyp barady. Keıde tań atqansha ıegi ıegine tımeı dirildep shyǵady. Ondaıda ón boıyna shym-shym daryp jatatyn ózge deneniń jylýy esine túsedi. Baıaǵydaǵy qaıratty erkekterdiń súıek balqytar qyzýyn bylaı qoıyp, osyndaı tońǵanyńda aıaq jaǵyńa ákep tastasań, kórpeniń syrtynan qyz-qyz qaınatyp jatatyn sur tóbettiń jylýynyń ózine ne jetýshi edi. Shirkin, ol bardaǵy ómir de ómir eken ǵoı. Qasyna ıt ertip, muntazdaı bop kıinip shyǵatyn ǵoı. Sary japyraqtar saýlap jatqan ońasha kóshede kúrt-kúrt basyp qannen-qapersiz serýendep júretin edi. Mańyna eshkim jýyı almasty. Tili salaqtaǵan, qulaǵy edireıgen sur tóbet kim-kimdi de alystan aıbyndyryp, bunyń ózine de qaırat bitiretindi. Qasynda ol barda jurt munyń ózinen de jasqanatyn-dy. «Mynandaı ıt ertip júrgen áıel tegin kisi bolmas» dep oılamaıdy deısiń be! Al qazir sur tóbet ólgeli syrtqa shyǵýdan da qalyp barady. Qaltaqtaǵan kári kempirdi bireý-mireý qaǵyp kete me dep qorqady.

Nesin aıtasyń, ol barda osy úıdiń ózi qandaı edi! Pys-pys etip dem alǵanynyń ózi nege turady. Áıteýir qasyńda senen basqa da tirshilik ıesi bar ekenin bilip, jaǵań jaılaý erkin jatasyń ǵoı. Al qazir keıde kóz ilindire almaıdy. Ondaıda mynaý qulazyǵan tórt bólmede ǵana emes, kúlli jer betinde jalǵyz qalǵandaı kórinedi. Tek mynaý qaqaǵan tórt bólme ǵana emes, jaryq jalǵannyń ózi qańyrap bos qalǵandaı. Eń bolmasa bir sybys-sybdyr shyǵar ma eken dep aınalaǵa qulaq túrip baǵady. Ún joq. Ne adamnyń dybysy shyqpaıdy, ne ıt úrmeıdi, anda-sanda aspandy qaqyratyp gúrildetip ótetin túngi samoletterge de tıyrym bola qalǵan. Syrtta tek terek japyraqtary sybdyrlasady. Úı irgesindegi aryqta sý syldyraıdy. Biraq bir de bir jan ıesi tyrs etpeıdi. Keıde ol tipti óziniń de sybysy óship qalǵan joq pa dep qorqady. Ondaıda tóńbekship bir aýdarylyp túsedi. Kereýettiń oqys syqyry mynaý qap-qarańǵy úıdiń burysh-buryshynan mys san qaraqshy jarysa tis qaıraǵandaı qorqynyshty estilodi. Sóıtip baqyraıyp jatady da qoıady. Tek bir ýaqyttarda, syrttaǵy tars jabyq tereze jaqtaýynyń arasynan sup-sýyq kógildir jaryq syǵalaǵanda ǵana tyqyr-tyqyr, tysyr-tysyr, sýsyl-sýsyl dybys shyǵady. Buryn qara jerdi azýyna sap kemirip jatqan alapat ajdahanyń dybysyndaı úreıli estiletin sol bir ún qulaǵyna qazir maıdaı jaǵady. Kóz aldyna tańǵy alakeýimde surǵaıytyp kórinetin eńgezerdeı shal tura qaldy. Qolynda syryq sap sypyrtqy. Dúnıeniń bir shetinen bastap muqıat tazartyp keledi. Ineniń jasaýyndaı kirshik kórse múlt jibermeıdi. Úndemeıdi. Mynandaı ıgi sharýanyń ústindegi adam tóńiregindegilerge baqyryp-shaqyryp sóılep qaıtedi. Jalpy, adam eń mańyzdy, eń qajetti sharýany istep jatqanda úndeýshi me edi! Sondyqtan ylǵı mańyzdy is tyndyratyn adamdar qashan da mańǵyz, qashan da artyq aýyz sóz sóılemeıtin sabyrly bop kelmeı me! Mynaý aýla sypyrýshy shal da anada artyq áńgimege barǵan joq. Keldi de sharýasyn bitirip berdi. Bul ony buryn qalaı bilmegen? Buryn ol ondaı kisiniń bar ekenin bilmek túgili qora-qoralardyń, trotýarlardyń tań atpaı jatyp sypyrylyp qoıatynynan da habarsyz-tyn. Árdaıym jumysqa bara jatyp trotýardyń tap-taza bop jatqanyna tańdanatyn. Endi, mine, ala keýimnen qolyna syryq sap sypyrǵyny ap artyq-aýys qoqyr-soqyrdyń sońyna túsip kep beretin eńgezerdeı shaldy umyta alar emes. Kóz aldynda turady da qoıady. Syrp-syrp basyp kóshe tazalap keledi. Sypyrǵyshynan ushqan shań ústi-basyna, qaýǵadaı saqalyna, jalbyr shashyna qonyp jatyr. Shań qonǵan ústi-basy, saqaly, shashy jaltyrap barady. Álginde ǵana jerden kóterilgen burq-burq shań tańǵy sýyq sáýlede kúmis tozańǵa aınalyp ketkendeı.

Zýhra sypyrǵy dybysyna eltip jatyp qalaı uıyqtap ketkenin bilmeıdi. Kúnde osylaı tań aldynda kózi ilinedi de, túske jaqyn oıanatyn-dy. Bir kúni tańerteń tósekten atymen tura almaı qalǵany. Óne boıy laýlap barady. Tipti úıiniń qabyrǵalary shyrt-shyrt janyp bara jatqany da qulaǵyna kelip turǵandaı. Kóz aldy kók ala tútindenip, tynysy bitip barady. Alqynady. Áldekimderdi kómekke shaqyrady. Biraq jaǵy qarysyp qalǵandaı, ashylmaıdy. Dybysy da shyqpaıdy. Mynaý baldyr-batpaq elester arasynan sarqynshaq sana jol tappaq bop sharq urady. Biraq kimdi kómekke shaqyraryn bilmeıdi. Jánibekti me... Sol bir qarshyǵa kóz jigitten bir túrli seskenetin sıaqty. Kúzembaevty ma... Onyń atyn ataýǵa aýzy qıyspaıtyndaı... Sebepbaevty ma... Ony kórýge de áldenege júzi janatyn sekildi. Jan-jaǵyn lapyldaı qorshap kele jatqan ashqaraq jalyn shashyna tıgendeı...

Sol-aq eken, tóseginen atyp turdy. Tabanyn qaryp alǵan taqtaı edenniń qyzyl shoq bop janyp jatqanyn da, muzǵa aınalyp ketkenin de aıyra almady. Esikke tura umtyldy. Áldeneler syńǵyrap aıaǵynyń astyna tústi. Basy qap-qatty birdeńege tıdi. Kóziniń aldynan bir ýys qyzyl shoq shapshyp aspanǵa atyldy da, artynsha-aq jelimshe uıysqan meńireý qarańǵyǵa aınaldy. Qulaǵyna emis-emis bir ún keldi. Qara jerdi órshelene tyrnap jatqan sol baıaǵy tysyr-tysyr, sýsyl-sýsyl... Shamasy, ol endi qaıtyp kóre almaıtyn jaryq dúnıeniń taǵy bir tańy atsa kerek.

Ol kúni tańǵy alakeýimde shet jaqtaǵy oqshaý úıde ne bolyp, ne qoıǵanyn eshkim bilgen joq. Tek tórt-bes kún ótken soń ǵana aı aıaǵynda alystaǵy balasy salǵan aqshany tapsyrýǵa kelgen pochtashy kempir esiktiń aldyna uzynynan túsken áıeldi kórdi. Tóńireginde saýdyrap tógilgen esiktiń shynysy shashylyp jatty.

---