InfoHub Logo

I

Eńsep ol kúni bul zymyranǵa endi qaıtyp túspeıtinin bilgen joq. Shaı iship shyqty da ystyq qaıta, qudyqtyń basyna keldi. Serikteri shaılanyp bolǵansha aınalada shashyrap jatqan shegen tastardy kórdi. Ernek shyń bul aradan úsh qonyp tórtinshi túnemelikke ázer jetetin jerde. Odan beride tas balasy tabylmaıdy. Jylmıǵan qara sur jazyq.Baısal baı jaılaýǵa kóshkende qıalama at joldan shyǵady. Ernek asqan soń, eki túnemelikte sýat bar da, úshinshi túnemelik, qulamanyń qula túzi, maldy da, kóshti de ábden boldyrtyp tastaıdy. Naǵyz qońyr buıra keń óris sýat joqtyqtan qysyrap jatyr. Ótken jazda qyrqym óte Baısal baı Eńsepke qudyq qazyp ber dep qolqa salǵan-dy.

Ol shyńyraýdy dál osy aradan, ala qyrdyń ústinde oqshaý qylaýytqan tastaq júlgeniń teristiginen qazatyn boldy. Bir-eki aqsaqal tastaq jyranyń qubyla bet quıryǵyn qalaı kórip edi, oǵan Eńsep ózi yńǵaı bergen joq. Sonsha qyńyr tartýynda bir mán bar. Biraq ony ázir jan balasyna tisinen shyǵarmaqshy emes. Shet jaǵasyn erteń Baısal baıǵa shyńyraý bitken toı ústinde aıtpaq.

Shegen tastardyń birsypyrasy túsipti. Árqaısysy alyp toqash sıaqty; qalyńdyǵy qarys jarym da, bıiktigi kez jarym. Bundaı tasty sonaý úsh kúndik jerdegi qulama ernekten tasyp ákelýdiń ózi kúsh. Ol úshin beldi-beldi nardy káteptep, aýyttap qomdaıdy da, eki jaǵyna bir-bir shegen tas syıyp ketetin eki úlken kebeje teńdeıdi. Oǵan nardyń nary ǵana shydaıdy, anada zaýza aıynda, jabaǵy júndi ernektiń astynda qyryqqan Baısal baı Jem boıyna kóship ótken-di. Jol jónekeı bunyń qosynyń qasyna bir kún qondy. Sonda Eńsep Baısal baıdyń kele-kele túıelerin aralap júrip, tas tasytýǵa osy shydaıdy-aý degen on bes nardy ózi tańdap alyp qalyp edi. Qazir sony jeti-jetiden kezek attandyryp tur.

Jylmıǵan ústirt aınala aq shyń ernekke tirelip taýsylady. Sol ernektiń bir ushpa ańǵarynda inisi Teńsel tas kesip jatyr. Taýdan aramen kesilip alynǵan sandyq tastar ernektiń ústine shyǵarylady. Keskenge jumsaq bolǵanymen, jel men sýǵa berik sar kemik tastyń ortasyn oıyp, shyr aınala qyrnap, toqashtan aýdaryp alǵysyz tyǵyryq keıipke keltiredi. Ernekten alystaǵan saıyn jerdiń topyraǵy qalyńdap, astyndaǵy kól-kósir taýdyń kók tas qabaty tereńdeı túsedi. Osy joly bul kók tasqa on kisi boıy jer qazyp zorǵa jetti. Munsha jerdi shegendeý úshin qyrýar tas kerek. Segiz nardy endi bir mártebe jiberip alsa, jetip qalar túri bar.

Eńsep tastardy kórip shyqqan soń, qudyqtyń túbinen alynǵan kók qıyrshyqtyń ústine quıryǵyn basyp júrelep otyrdy. Moınyna kúmis shynjyrlap taǵyp qoıǵan aq múıiz shaqshasyn alyp, bas barmaǵynyń basyna nasybaı úıdi. Sosyn eki tanaýyna kezek-kezek tosyp edi, ashshy kók buıra keńsirigin dýyldatyp, tańq-tańq túshkirip jiberdi. Kúshti nasybaıdan kózine yrshyp shyqqan jasty jalańash bilegimen súıkep tastady da, astyndaǵy kók qıyrshaqtyń bir ýysyn kósip alyp, alaqanyna jazyp qarady. Qudyq túbinen budan bir shaı ishim buryn shyqqan, kók qıyrshaq tas mynandaı shyjyp turǵan talma túste túgel keýip úlgermepti, áli dymqyl. Sý ıa búgin, ıa erteń túske deıin shyǵyp qalar túri bar. Jalańash ıyǵyn kún shaǵyp barady. Qudyqtan eki attam jerdegi kıiz úıden gý-gý dybys shyǵady. Jigitterdiń shamalyda shaılanyp shyǵa qoıatyn túrleri kórinbeıdi. «Aý, bolsańdarshy», - dep aıqaılap qoıdy.

Shaı iship býsanyp shyqqan jigitter qasyna kep nasybaı atysty. Sońyra salqyn túse, el qystaýǵa qaıtyp kele jatqanda, Baısal baı qudyq baıǵazy toıyn qaı jerde ótkizetinin aıtyp talasty. Ataqty baıdyń toıynda júldege túsetin júırikter men palýandardy sanasty. Baısal baıdyń báıgege ne tigetinine syrttaı ton pishti. Ústirttiń ústindegi eń tereń, eń órisi mol shyńyraý osy bolmaq. Shyǵyr tartqanda qara atan qazirdiń ózinde eki júz qadamnan asyp qaıtyp júr. Kesheden beri qudyqtan shyqqan topyraqtyń qıyrshyǵy azaıyp, jentek-jentek saz ushyrasa bastady. Sýynyń tushshy bolýy da ǵajap emes. Endi Eńsep sol týyrlyq sazdy túgel oıyp bitkende, ar jaǵynan baldaı tátti tushshy sý tesip shyqsa, Baısal baı hanǵa sálem berer me. Aman bolsa, búkil ala qyrdyń ústindegi jalpaq el bul shyńyraýǵa kózin súzip ótedi. Baısal baı dáýletin osy joly tókpegende qaıda tógedi. Aıdyny asqan jerde aıamaı siltep qalatyn shyǵar!

Eńsep jigitterdiń keý-keý áńgimesine aralasqan joq. Balaǵyn túrip, tizesiniń ústine shyǵyrshyqtap túıip aldy. Sosyn qudyqshylarǵa tigilgen eki úıge qarady. Qyrdaǵy kásipqordyń qansha mal tapsa da, úzigi bozarmaıtyn qurym shatpasy. Azyn-aýlaq tuıaq pen bala-shaǵa aýyz sýdyń basynda. Olardy kórmegenine de biraz bolyp barady. Bir jyldan beri osy bir qyzyl tómpektiń mańynan shyqpady. Tek sonaý sýyq kóktemde, mal tóldep jatqanda, azǵantaı sharýasynyń kúıin óz kózimen bir kórip shyqqaly qatyn-balasyna baryp qaıtqan.

Mynaý eki úıde óńsheń erkek. As pisirip beretin, úıge ıe bolatyn eki bala jigit bular qudyq qazyp jatqanda aýyz sýǵa ketedi. Qazir kún aýa eki atandy qomdap, meteılerdi teńdep, tańdaılaryna qoıdyń kókshe qurtyn basyp, kún ótip ketpesin dep, bastaryna shekpen búrkenip jolǵa shyǵady da, erteń kún ysı qaıtyp oralady. Osyndaı kóshi-qondy kúıki tirlikte júretin qudyqshy aýylda ne sán, ne saltanat bolsyn.

Ala qyrdan sý izdep, qudyq qazýdy ata kásip qylyp alatyn Qarash áýleti besikten beli shyqpaı jatyp estıtini mazaq: «Qarash, tikkeni kúrke, asqany baqyrash, ıti úregesh, qyzy kúlegesh, aq boz úıge kire almas, shońqaıma etik kıe almas, shókken túıege mine almas!..»

Qarash paqyrǵa áıteýir tamaq ishe almas demegenderine de shúkirlik. Biraq Baısal baıdyń ernekte jaılaıtyn erke inisi. Óteske: «Kún ysyp ketti, saýynǵa bir-eki túıe bersin», — dep kisi jiberse: «Qarashtyń qarnyna qara kójeden basqa as turýshy ma edi», - dep keleke qyp qaıtarypty.

Ádette, etikshi men ustanyń baıqatpaı shaptan tisteıtin shaqpa tili bolady. Qudyqshyda o da joq. Bolǵanda da jeti qat jerdiń astyndaǵy onyń sózin kim estıdi?

Eńsep shyrt túkirip qoıdy. Onyń áldenege tomsyraıyp otyrǵanyn kórgen jigitter keý-keý áńgimeden tyıylyp, toqyrasyp qalypty. Ol ornynan turdy. Sosyn anadaı jerde shógerýli jatqan shyǵyr tartyp júrgen qara atandy meńzedi.

— Ana beıshara da shóp úzsin, tusap jibere turyńdarshy!

Jigitterdiń bireýi qara atannyń shyǵyr arqanyn sheship, turǵyzyp, tusap qoıa berdi. Eńsep beline qyl arqan baılap qudyqqa bettedi. Tórt-bes jigit qatarlasyp, qyl arqannan ustady.

Qudyqtyń ishine úńilseń, basyń aınalady - sańylaýy joq qara túnek. Eńsep yssydan óńin joǵaltyp alǵan kúlgin aspanǵa qarady; sosyn qudyqtyń ishine aıaǵyn salbyratyp syz qabyrǵadan tesip jasaǵan teppege bashpaıyn tiredi. Manadan beri kún qyzdyryp tastaǵan baqaıy muzdap qoıa berdi. Keńirdegin sozyp qarap edi, qudyqtan shyqqan surǵylt tómpeshikterdiń ar jaǵynda eki qurym kúrke qaraýytty. Arqannan ustap, qudyqqa tónip-tónip turǵan jigitterdiń ábden kúnge shyjǵyrylǵan qap-qara sıraqtaryn kórdi.

Jańa ǵana aınala saǵym shalyp jatqan kól-kósir kókjıek endi qara sıraqtardyń ara-arasynan qylt-qylt jyltyraıdy. Qyl arqannan shirene tartyp taǵy bir teppe tómen tústi. Jigitterdiń qaıys qara júzinde monshaqtap ter shyǵypty. Bári de túý sonaý zymyranǵa túsip bara jatqan buǵan telmire qaraıdy. Shalqar darıa keń aspan shara tabaqtaı bop qudyqtyń aýzyna tóńkerile qaldy. Syz qudyqtyń salqyn lebi endi shyndap sezildi. Tership turǵan jaýyryny oqys muzdap, tula boıy túrshigip ketkendeı boldy. Taǵy da tómendeı berdi. Qudyqtyń ishine kese-kóldeneń túsken kún sáýlesi túý sonaý tóbede. Mańaıynyń bári bozǵyl, bulyńǵyr tartty. Jaryqtyń bári joǵaryǵa serpilip, dál qudyqtyń aýzyna munardaı uıysyp turyp alypty.

Syz lebi manaǵydaı emes, kúsheıe tústi. Tómendegen saıyn baqaıy qarylyp, qatyryp barady. Ádette, joǵary shyqqanda bir teppe bıiktegen saıyn kóńiliń ósip sala beredi.

Kózin qudyqta ashsa da, jer astyna ár túsken saıyn bir jas qartaıǵandaı bolady. Aıaǵynyń astynda, sonaý kózge túrtse kórinbes qara túnekte, ol ómiri kórmegen bir dúleı aranyn ashyp, tisin saq-saq qaırap turǵandaı tý syrtyna muzdaı ter shyǵady. Qashan aıaǵy jerge tirelgenshe tómenge bir qaramaıdy, kózi kókte bolyp, jańa ǵana artynda qalǵan jaryq álemniń sonaý bir alaqandaı jurnaǵyna telmirýmen bolady. O da barǵan saıyn kishireıe túsedi. Qudyqtyń aýzyndaǵy jigitter shyńyraýdyń túbine bir tal shashtaı bop, symsha tartylyp sozyla túsken jip-jińishke qyl arqannyń ushyna jarmasyp tyrbań-tyrbań etedi.

Topyraq taýsylyp kók tasqa jetti. Tóńiregindegi jańaǵy bir qara kóleńke bulyńǵyr jaryq ta sarqyldy. Qara da emes, qońyr da emes, jym-jylas tas túnek. Bul syrttan túskendikten, áli kóz úırenbegendikten. Áıtpese qazir-aq aınalasyn aıqyn kóre almaǵanmen túksıgen tas qabyrǵalardy emis-emis ajyratýǵa bolady. Qudyqtyń aýyz jaǵy qyldyryqtanyp jińishkere tústi. Aýyzdaǵy adamdardyń jobasy joǵalyp, áldeqandaı qara noqattar qylaýytady. Eki júz qadam jerdiń asty...

Kúnde-kúnde shyǵyp-túsip, teppeler ábden jattalyp qalǵan. Osy tús-aý dep aıaǵyn tiregen jeri teppe bop shyǵady. Ishekke-aı... Tabanynan ótken sýyq shekesin tesip barady. Qys bolsa, syrtta qara ókpek soǵyp, qar sýyryp turǵanda myna shuńqyrdyń ishinde býy burqyrap, denesi jaıylyp otyrar edi.

Qazir syrtta shyjyǵan shilde tamyz. Mynaý kórdiń ishi úskirip turǵan aq boran.

Shıyrshyq atqan qyl arqan emshek tusyna, eki buǵanasyna qyz-qyz batyp kúıdirip barady.

...Mine, jetti-aý aqyry!

Eńsep kózin tars jumyp uzaq turyp qaldy. Birazdan soń qaıta ashty. Jan-jaǵynan túksıgen qara sur qabyrǵalar qaraýytady. Jalma-jan belindegi arqandy sheshti. Sosyn arqandy qaǵyp joǵarydaǵylarǵa belgi berdi. Qyl arqan qaıtadan kókke kóterildi. Shelteńdegen ushy kókirek tusynan sıpap ótip edi, tikendeı tıdi. Álginde ǵana eki júz qulashtan astam túksıgen sur qara tas, melshıgen meńireý qara jerdiń astyndaǵy ony erikterimen, jer ústindegi jarqyraǵan tirlikpen, mup-muzdaı sup-sur qabyrǵalardy shyjyǵan shańqaı tústegi kúnniń ottaı ystyq nurymen baılanystyryp turǵan qyl arqan endi jeti qabat jerdiń astyna jańǵyz tastap, ózi sonaý ıneniń jasýyndaı syǵyraıma tesikke, jaryq dúnıege qaraı janyǵa órmelep barady.

Kenet kóz ushynda syǵyraıa jyltyraǵan jańǵyz sańylaý da bitelip qaldy. Alystan bolsa da atoı berip, emeksitip turǵan jaryq dúnıe jym-jylas ǵaıyp boldy.

Eńsep jan-jaǵynan antalap turǵan syz qabyrǵalardy báribir kórip otyr. Qatpar-qatparǵa tyǵylǵan úreıli kóleńkeler qazir tutasa uıysyp, meńireý qarańǵyǵa aınalypty. Tabanyn qaryǵan sýyq shekesinen ótip barady. Bashpaılarynyń da byrtıyp-byrtıyp isip ketken túri bar.

Kóp uzamaı tý joǵarydaǵy úılyqqan tutas qoıý túnek qaıta jyrtyldy. Qol basyndaı qap-qara birdeńe tómen zýlap keledi. Jarq ete qalǵan jabaǵy nur shashyraı synyp, zýlap kele jatqan judyryqtaı qaranyń jan-jaǵynan japa-tarmaǵaı sharpyp jatyr. Bul -qudyqtyń aýyz jaǵyndaǵy jaryq. Ol myna tuńǵıyqqa jete almaı orta jolda óleýsirep joǵalady.

Eńsep qudyqtyń aýzyn qara kóleńke kómgen saıyn qorqyp qalady: ol qazyndy topyraqty syrtqa shyǵaratyn emen kúbishelek pe, álde syrttan domalap ketken kesek pe, joq jer astynda zaryǵyp jalǵyz otyrǵan qudyqshynyń onsyz da oınaqshýmen bolatyn úrkek júregin tas tóbesine shyǵaratyn taǵy bir kóldeneń kesepat pa, qashan qasyna jetip, qolymen ustaǵansha senbeı, kókten kózin almaıdy.

Sóıtse, álgi qarańdap túsip kele jatqan syrtqa topyraq shyǵaratyn, qos qulaqty emen kúbi bolyp shyqty. İshine munyń jyly kókirekshesin, qulynnyń jarǵaǵynan qonyshy qara sanyna jetkizip tigilgen saptama etigin salypty. Qudyqtyń ishine túserde qıyn bolady dep, kıimin bólek jiberedi.

Dirdektep turǵan denesine jyly kıim maıdaı jaqty. Jan-jaǵynan ash qasqyrdaı antalaǵan úreı de keıin serpilgendeı boldy. Qolyna shapqysyn ustap, túksıgen syz qabyrǵany sıpady. Shyp-shyp tership, sý shyǵyp turǵan eshteńesi joq. Biraq qıyrshaq tastar tipten bylbyrap ketipti. Jentek saz taýsylypty. Ashshy ma eken, tushshy ma eken? Syz qabyrshaqty ernine tıgize-tıgize dámin ajyratýdan da qalyp barady.

Onyń qoly qyryq qaıtara istep ábden daǵdylanyp qalǵan úırenshikti jumysqa kirisýi muń eken, kóńiline qyryq qaıtara oılap, qyryq qaıtara esine alǵan, biraq oılaǵan saıyn tereńdeı túsetin tuńǵıyq oılar qaıta oralady.

Qudyqshynyń qyran-topan qyzyqqa belsheden batqan berekeli ómiri joq. Túksıgen syz qabyrǵalar men sý qıyrshyq topyraqtan basqa, eki ıininen ajdahadaı aıqara basqan kór-qarańǵydan basqa kórgeni de shamaly. Biraq onyń osy qara kór qýys pen bir shókim surqaı ómirinen bógde oılaıtyn da eshteńesi joq edi.

Tynym taýyp otyra almaıtyn kús-kús qoly syz qabyrshaqtardy úńgip, jer astynyń qatpar-qatparynan sý izdeýge kiriskende, mynaý mımyrt jumystan zerigip ketken kóńili óz ómiriniń azyn-aýlaq qalqa-qaltarystaryn tintkileı jóneledi.

II

Taǵy da sonaý jer betindegi jaryq dúnıede alshań basyp júrgen kúnderi, mynandaı qara kór jer astynan atymen beıhabar kezdegi az ǵana qyzyqty dáýreni eske túsedi. Nege ekenin bilmeıdi, jasy ulǵaıǵan saıyn sol bir qas-qaǵym kelte dáýren esine tym jıi oralyp, kóz aldyna dál osy qazir kórip otyrǵandaı bári saırap, ap-aıqyn elesteıtin bolyp júr. Ásirese áldenege alań bop, júregi oınaqshyǵan sátterde ótken-ketken jadyna oralǵanda, shıyrshyq atyp shamyryqqan júıkesi bir túrli óz-ózinen jumsaryp sala beretindeı kórinedi.

Al búgin kep kóksep otyrǵan sol az ǵana qyzyq dáýreninde, tap osy kúnderim erteń arman bolar dep tipti de oılaǵan emes-ti.

Tabany jaryq-jaryq qara bala áýeli ortasyna úńgip qorǵasyn quıǵan quljanyń saqasy qolyma tússe dep armandady. Qulja qolyna túskenmen o da ótkinshi ómirdiń ózge qyzyqtaryndaı kóp turaqtamady. Ol han talapaı oınap, qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq bop júrgende osy búgin utsań, erteń utylatyn ıt jyǵys oıyn tek asyqpen tynbaı, búkil ǵumyryna ketetinin bilgen joq-ty. Yshqyryn toltyryp asyq utyp ákelgen kúnderi kóńili jer-kókke syımaı kúpsip júretin-di. Neler tátti qıaldar men armandar da tap sondaı kúnderi esine túsetin.

Ol eń áýeli osy óńirdegi eń óktem adam Bıgeldi bolystaı bolǵysy keldi. Astynda kók jona toqym, kúmis bas er, kók moınaq arǵymaq; qolynda — ózegine kúmis quıǵan, sabyna altyn áshekeı júgirtken shashaqty tórt órme qamshy; artynda - ár aýyldyń pysyqaılary. Baıǵa qonyp, myrzaǵa tústenip, el aralaıdy. El ústi júristen jalyqqanda qasyna qarýly eki-úsh jigit ertip, ań aýlaıdy. Aıdalada saırandy sala-sala qumarynan shyqqanda, serikterin aýylǵa qaıtarady da, jol-jónekeı sharýa kórip qaıtatyn bop, teligen qaınylaryna barmaı, bolystyń panasynan dámetip, jalǵyz turatyn jesir kelinshek, kerme qas Jańyldyń úıine túsedi; sulý áıel shynashaǵyn shoshaıtyp quıǵan qan kúreń shaıdy iship, qus tósekte qarnyn sıpap, raqattanyp jatady. Eńsep ol kezde ózi er jetkenshe kerme qas Jańyldyń qartaıyp ketetinin bilmeıtin edi.

Eńsep kele-kele Bıgeldiniń de sońyna sóz erip, túsip qalǵanyn kórdi. Ony bolystyqtan qulatqan kózi tuzdaı, jıren saqal Shońmuryn bı edi. Aq kóıleginiń jaıdaq jaǵasyn ashyp salyp, ylǵı byrshyp terleıdi de júredi. Shúńirek kók kóziniń shalǵaıyna saýlaǵan ashshy terdi shynashaǵymen qaǵyp jiberip, qaıqaq tósine tógile qulaǵan jıren saqaldy bir sıpap qoıyp, esilip sóılep otyrady. Onyń sońynda da - aıǵyr top qoshametshi. Onyń da estıtini - tek qolpash. Qara bala qaıta osy Shońmuryndaı bolsam tipten qatyp keter me edi dep te oılaıdy.

Áıteýir ol árkimder álim jettik jasaı beretin tilik taban, jalaq bet qara bala kúıinde qalyp qoıǵysy kelmeıdi. Al endi aýyldyń shetine oqshaý qonyp ap, artqy úzigin eski jabýmen jamap, aldyńǵy úzigine alasha syryǵan qyryq quraý qurym úıdiń oń jaǵyna kórik quryp, shyjyǵan shildede sekseýildiń shoǵyna shyjǵyrylyp otyratyn ákesi Quljandaı bolýdan at-tonyn ala qashady. Quljandy qazanynyń túbi tesilgen, sháıneginiń shúmegi ushqan kórshi áıelder «qaınaǵalaǵanmen» qalǵan jurt syrtynan ylǵı kekep, moshqap júredi. «Qyrsyq Quljan» atanǵan ákesiniń el kózine nege sonsha súıeldeı qadalatynyna qara bala esh túsinbeıdi. Ákesiniń ózinen suraýǵa batyly barmaıdy.

Moıny ishine kirgen ala kóz ákesi lyp-lyp janǵan sekseýildiń shoǵyna temir ustap, bir qolymen kórikti basyp, kúni boıy ustalyq qurady. Úı ishinde eshkimge jaq ashpaıdy. Anasyna aıtatyny da: «Shaıyń qaınady ma?», «Anany alyp bershi!» sıaqty kelte saýaldar men kelte buıryqtar. Eńsep ákesiniń bireýmen ker-már sóılesip jatqanyn áli kórgen emes, biraq pálenshekeńdi, túgenshekeń sózden jyǵyp ketipti degendi talaı estigen. «Qyrsyq Quljan» atalýy da sol jón sóılemeı, qasaqana bura tartyp otyratyn qyrys minezinen bolsa kerek. Qalǵan Qarashtyń bári qudyq qazyp júrgende jalǵyz ózi temir soǵyp usta bop ketýi de sol qyrsyqtyǵy shyǵar.

Eshkimge jyly shyraı, oń qabaǵy joq Quljannan balalary qatty aıbynady. Ol lám-mım til de qatpaıdy, aqyl da aıtpaıdy, eshqaıda, eshteńege jumsamaıdy da, tek kóziniń astymen synap-minep qarap otyrady. Sodan ba, balalary anasynyń aıtqanyn qalt etpeı, lypyp turady.

Eńsep on beske endi ilikkende ákesi qyl tamaq bolyp, bir jyl boıy qaq tórde qara ala alashanyń ústinde jatty da qoıdy. Em-dom jasamaqshy bolyp kelgen baqsy-balgerdi: «Jármeńkege baryp, satyp alǵan janym joq, myrzasyp bergen qudaı sarańdyǵy ustasa qaıtyp-aq alsyn» dep qasarysyp, mańyna jýytpaıdy.

Bir kúni pálen aıdan beri nár tatpaǵan ákesi úı ishiniń de tamaǵynan as júrgizbeı, ańqa-sańqa súıegin syldyratyp, jata berýden ábden jalyǵyp, yzaǵa mindi. Anasyna tórde ilýli turǵan bes órme qamshyny alyp ber dedi; sosyn oń jaqta júktiń astyndaǵy qobdıdan pyshaǵyn taptyryp aldy. Ózegine qorǵasyn quıyp órgen qamshynyń kúlte shashaǵyn tıpyldap qyrqyp tastady. Jylmańdatyp maılady. Úı ishi onyń ne isteıin dep otyrǵanyn bile almaı ań-tań, eshbirinde ún joq. Ákesi qamshyny maılaǵan soń qymyz surady. Sary tostaǵanǵa quıylǵan ashshy qymyzǵa qamshyny malyp biraz ýaqyt otyrdy. Erni jybyrlap, áldeneni kúbirledi. Seldir shoqsha saqalyn kókke kóterip, ántek shalqaıdy. «Bissimillá»... Qapelimde qaltyrap ketken qolyn kúshpen basyp, qymyzdyń ishindegi qamshyny sýyryp ap kómeıine tyqty. Óne boıy maı-maı, talaı attyń ashshy teri sińgen qara qamshy oq jylandaı jyljyp kómeıine kirip barady. Esinen aırylyp, syldyrap qalǵan aryq qol tastaı qatyp jabysyp alypty, qalsh-qalsh etip, ıtere túsedi. Qamshy birte-birte qysqara tústi. Aryq qol sonda da ıtere berdi. Terisi qaltalanyp, shilmıgen aryq moıynnan bezine shyqqan judyryqtaı óndirshek búlk-búlk etedi.

Qamshynyń saǵaǵyndaǵy temir saqına tiske tıip sart ete qaldy. Ákesiniń ábden árinen aırylǵan qý shólmekteı appaq betine jany qarqaraǵa kep qysylǵanda da qan júgirmedi, bir túrli kúlgin kógis tartty. Bir qolymen qamshynyń sabynan ustap turdy da, ekinshi qolymen kókiregin basty. Aýzyndaǵy qamshyny qyrshyp jibererdeı, tistenip aldy. Kógis mańdaıynan burshaq-burshaq appaq ter kórindi. Sosyn qamshyny keri sýyrdy, omyraýyn qan jýyp ketti. Manadan beri dymdary ishinde bop, ákesinen kóz almaı turǵan balalar tap osy arada shydaı almaı, ókirip-ókirip esikten ata jóneldi. Anasy daýsyn shyǵarýǵa zekip tastaı ma dep seskenip, kózinen yrshyp ketken jasty jaýlyǵynyń ushymen jasqap, qanǵa batyp jatqan kúıeýine shylapshyn tosty.

Ákesi sodan qaıtyp ońalmady. Attyń ashshy terine ábden pisken qamshymen jarsa da, tamaǵynan as ótpedi. Mı qaınatqan ystyq bastaldy. Deni saý adamnyń ózi janyn qoıarǵa jer tappady. Ákesin shól shydatpady, shyjyǵan shildeniń qaq ortasynda kóz jumdy.

Ólerinde áıelin, balalaryn qasyna shaqyrdy. Álsiregen solǵyn daýys emis-emis estiledi.

— Al, balalarym, ketip baram. Artynda dáýlet qaldyrmady dep, ákelerińe ókpelemessińder. Qara jer ornynda tursa, tyshqan men Qarash ashtan ólmes, tipti bolmasa jer shuqyrsyńdar.

Dúnıede qudyqshy deıtin kásip baryn Eńsep sonda bildi. Ár aýylda jańǵyz-jańǵyz úı kirme bolyp otyratyn Qarashtyń azyn-aýlaq azamaty jıylyp, ákesin kómdi. Qabyrdan qaıtqan soń sadaqaǵa jıylǵan tórt-bes shal Quljan balalarynyń bas kótereri Eńsepti ońasha shaqyryp aldy.

— Shyraǵym, ákeden aıryldyń. Quljan paqyr qasaryspa bolǵanmen er jigit edi. Esil qaıraty dalaǵa ketti. Súıegin orarǵa qara ala alasha zorǵa tabyldy. Shalqar dáýletke keneltpese de bala-shaǵanyń qarnyn ashyrtpaǵan ata kásipten qol úzgennen opa tapqan ol joq. Sen de ákeńshilep, ata-baba yrzyǵyn aıaqqa baspa. Qarshadaı baýyrlaryń men anań qaldy. Dárjan aǵań úılerińdi kóshirip áketpek. Soǵan erip, jolyn usta, -dep aqyl aıtyp, qoldaryn jaıyp, bata qyldy.

Dárjan aǵasyndaı emes, deneli, bulshyq eti oınaqtap, ylǵı jalańash júredi.

Qaba qara saqaldy qalaı bolsa solaı qaǵýsyz betimen jibergen. Úlken basyna tym qurdym kórinetin shunaq qulaǵy ýda-dýda samaı júninen atymen kórinbeı qalady. Tańqaq tanaýdan shyqqan dem shıyrshyq atqan buıra murtqa maltyǵyp jatqandaı. Ár taly soıaýdaı qatty saqal judyryqtaı-judyryqtaı eki emshektiń ortasyn tyrnaı qulaǵan. Osynsha qalyń qara jynystyń ústinde qaq tóbesine deıin aı qasqa dóń mańdaı jyltyraıdy. Qos ıyǵy qantalaǵan alaqan kóz aınalasyna alaq-julaq qaraǵanmen, eshteńege toqtamaıdy; ylǵı aıdalaǵa laǵyp júredi.

Sóz degendi atymen bilmeıdi. Úıiniń ishinde de, syrt jurtqa da ne tátti, ne qatty tili joq. Qatarlarynan bireý-mireý kóńilinen shyqpasa: «Kórińdi uraıyn!» dep bir dúńk etkizedi de, sosyn qaıtyp jaq ashpaıdy.

Jurt: «Qyrsyq Quljan men qorbań Dárjan bir eneden týǵan deýge adam nanǵysyz», — dep ańyz qylady.

Qudyqtyń ishinen tula boıy balshyq-balshyq, jún-jún Dárjan shyǵyp kele jatqanda, kórmegen-bilmegen kisi, qapelimde, jer astynan jik shyqty degen osy eken dep qalardaı.

Áıeli Hanym qol-aıaǵy balǵadaı, boıly-soıly, óńdi kisi. Dóńgelek otty kóziniń nury jumsaq. Aǵaıyn-jekjatqa da aralasymy mol. Dárjan qansha baýyr tartsa da, kóshpeli aýylǵa usta bop ketken qyrsyq Quljan, qanaty synǵan qarǵadaı, ár butanyń túbinde búgejekpen qala beretin qudyqshy aýyl tirligin mise tutpaı, ózi ılikpeı qoıǵan-dy.

Iesi ólgen jetim úıdi Hanym jyly shyraımen qarsy aldy. Abysynyn qoı soıyp, qol qýsyryp qonaq etti; betin súıektep, syńǵyrama qulyp salǵan áshekeıli sandyqtan mata alyp kóılek tikti, basyna jarqyratyp jaýlyq tartty.

Quljannyń úıi kóship kelgen soń, pálen kún boıy Hanymnyń qolynan oımaq túsken joq. Ústi-basy ebil-sebil balalardyń ıini jańardy. Quljannyń ómir boıy bozarmaı ketken qara qurym úzigi ólgen soń aǵardy.

Hanym etegi qanamaǵan kisi. Onsyz da óńdi áıel qasyna qaınaǵasynyń úıi qonyp, esiginen bala-shaǵa kirip-shyǵyp jatqan soń tipti qulpyryp ketti. Kishkene Teńselge sút pisirse qaımaq jalatyp, nan ılese shetinen toqash ustatyp, ábden asty-ústine túsip júr.

Dárjan úıine sharshap kelse de, balalardy kórgende eki ezýin jıa almaı, yrsyńdap kúlip, máz-meıram bop qalady. Quljannyń sýyq qabaǵynan yqtap ósken balalar áýeli Dárjanǵa da dátteri barmaı, jýymaı qoıdy. Biraq kóp uzamaı óne boıy ýda-dýda eńgezerdeı úndemes kisiniń bet aldynyń jumsaqtyǵyn ishteri sezse kerek, shaı ishýge kelgende Eńsepten basqalary biri tizesine minip, biri moınyna asylyp tapalaıdy da jatady. Qyńq deıtin Dárjan joq, qolyndaǵy shaıyn ústine tógip-shashyp, yrjıyp otyra beredi.

Eńsep sonaý jetim kókirek bala kezindegi júregine qona qalǵan osy bir ystyq yqylas pen jyly meıirimdi oılaǵanda áli kúnge et baýyry eljirep, jıdip ketkendeı bolady. Qansha sharshap-shaldyǵyp, qansha kisiden kóńili qalyp, beti qaıtsa da sol bir jyly qabaq, jumsaq alaqandy umyta almaıdy. Neler taǵaty taýsylyp, sabyry sarqylǵan, ý ishkendeı bop, kókiregi ót tatyp, jaryq jalǵannan túgel túńilip, syrttap kete jazdap turǵan kezderde sol bir shuǵylaly shýaq esine sap ete qalady. Asyly, adam kóńili ómirdiń kóp ótkinshisi shubyryp jatatyn aıdaý qara jolynyń ústindegi qaıyrshynyń ketik tostaǵany sıaqty; ótkinshilerdiń bireýi ý tamyzady, bireýi bal tamyzady; óńsheń ý bolsa, áldeqashan jer qabar ediń, az bolsa da, anda-sanda bir tamsa da, jer ústi tirshiliktiń táttiligin sezdirip, tańdaıyńdy tatytyp ketetin baly bar ǵoı taǵy da. Adamnyń esinen qansha tanǵanymen, esirik dámeden qol úzbeı, ylǵı áldenege tyrmysyp, aram ter bolyp júretini de sondyqtan shyǵar.

Dárjan qapelimde Eńsepti, «kel, kór, úırenip al» dep qudyqqa súıregen joq. Mańdaıyna bala bitip kórmegen kisi jer shuqyp, topyraq qazǵandy ózi sıaqty qý sińirler de zorǵa shydaıtyn taýqymet sanap, bala jigittiń etin jyrtyp, kóńilin syndyrýǵa áli erte kórip, aıap, qudyq mańyna jýytpady. Eńsep aǵasynyń úıiniń qasyna kelgen soń taǵy eki jyl balalyq dáýren qurdy. Ashań qara tory júzi jyltyldap, kóziniń oty oıanyp, er jetip kele jatqan qaınysyn aqyldy Hanym atqa ózi mingizdi. Dárjan, shúkir, ol kezde tabysty edi. Biraq qonaǵy kelse pyshaǵy ázir, kóńildesi kelse aty ázir Dárjannyń irgesiniń kóńi qalyńdamady. Degenmen aǵasy men óz úıin isher as, kıer kıimge kende qylmaıtyndaı, qazanynyń túbi qańsymas kúıi bar-dy. Dárjanǵa bitken jylqynyń ishinen mańdaıynda barmaqtaı aq juldyz meńi bar qundyz tory dónendi jeńgesi Eńsepke mingizdi, er-turmanyn da ózi túzedi. Sosyn bir jyly jazǵyturym Dárjan ekeýi tórkinine kórise barǵanda qastaryna ony da ertip ketti.

Hanymnyń tórkini tek mal jıǵanyna máz sasyq baılar emes-ti. Dáýletke saı sáýlet te túzep, kóshin de, dastarqanyn da, tósek ornyn da saltanatpen ustaıtyn sánqoı aýyl-dy. Alpys úı aq tós Aryn atanǵan aýyldyń jigitteri ylǵı sán túzep, aýyl qydyryp, at ústinde júrer edi. Shetinen Orynbordyń qara mandalasynan tiktirip, qynama beshpet kıetin-di; omyraýlaryn ashyq tastap, aq sháıi kóılekteri anadaıdan jarqyrap kele jatar-dy. Olar ne tory, ne qara, óńsheń súlik sulý at minip, tósteri jarqyrap jal basyna shyǵa kelgende, qapelimde qaı-qaı aýyl da sasyp qalar-dy. Qyz-kelinshek dereý úı-ishin jóndep, samaýyr qoıyp, sar qaryn áıelder men kempirler jalma-jan ydys-aıaq tazalaı bastaıdy. Aryn aýlynyń jigitteri attarynan da sánmen túsedi, tizelerin búkpeıdi, tizginderin ustap, qoltyqtarynan demeıtin - aýyl ıeleri. Qashan attanyp ketkenshe kóliktiń jaıyn suramaıdy. Mamyq tósektiń astynda synyq arpa jatsa, birden bile qoıady. Shetinen saıqymazaq; jurt el ishine jaıyp ketedi dep, kóbine-kóp Aryn jigitteriniń qýaqy tilinen qorqady. Eńsepti Hanym jeńgesi sol erkebulan jigitterdiń tobyna qosty.

Baı aýyldyń erke-shoralaryna Eńsep tez sińisti. Seri jigitter buny kirme kórgen joq. Ashań, qara torynyń ádemisi, attyń qulaǵynda oınaıdy; shyrqaý bıik bolmaǵanmen maıda qońyr daýsy bar, ándi náshine keltirip, tyńdaýshysynyń qulaǵyn kesip alardaı qyp, qylqyldatyp, erekshe bir nazben salady. Dala jasynyń bir basyna bul az óner emes. Ár jaldyń basynda jan-jaqqa shashyraı jaıylǵan qoı men jylqyny toryp, ishteri pysyp otyrǵan aýyldyń delebesin bir qozdyryp, máz-meıram ǵyp ketýge, jigitterdiń qulaq quryshyn qandyryp, bir serpiltip, al ata-anasynyń ne jeńgesiniń qasynda kózin tómen salyp, betke qan oınap, uıalyp otyratyn ýyz boıjetkender men shaı quıǵanda shyny aıaǵyńdy berip jatyp, aq súırik saýsaqtarymen abaısyz janasyp, ushqyndy kózderinen yqylas shashyp baǵatyn jas kelinshekterdiń kóńilin qobaljytýǵa, áıteýir, túsken úıiniń bergen shaıy men soıǵan malyn qysylmaı iship-jeýge molynan jetip jatyr.

Eńsep jıyn-toıda ortaǵa shyǵyp, qolyna dombyra ap án shyrqaǵanda, ne hıssalardan terme soqqanda, tas mańdaılaryn talaı qystyń yzǵary jalap, kókirektiń ózderi ótkizgen kóp jyldyń bular áli bile qoımaǵan kóp tikenderi tyrnap tastaǵan kári jaǵy kózderine jas alady. Týmaı jatyp ózderin jeldiń ótinde sanaıtyn er júrek jigitter kózderine munar, kóńilderine muń júgirip, tomsara qalady. Qaq ortada qara dombyrany sabalap, siltep otyrǵan qarshyǵadaı qara jigitke kózderiniń astynan urlana qarap, betteri balbul janyp, sonaý aq shaıy kóılektiń astyndaǵy kógershin tóske ne bir suǵanaq kózder bolmasa, qapelimde qalǵan jurt baıqaı bermeıtin bolar-bolmas diril júgirip, kóńilderine áli ózderine de anyq emes, áıteýir bet dýyldatyp, qan tolqytyp, júrek qobaljytyp, kómeı qurǵatatyn tym jumbaq, tym názik, tym dińke qurtyp elitip bara jatqan eljirep yntyq, ystyq yqylas oıanyp, qýana, súısine tyńdaıtyn tek áli betterine shań, etterine daq tımegen ýyz kóńil boıjetkender ǵana. Dýmanshy toptyń ishinde ánshi balaǵa oqtyn-oqtyn shúıilip-shúıilip ótetin qyrǵı kóz saqa kelinshekter de az emes. Qarshyǵadaı qara bala qaı-qaıdaǵyny aıtyp kósiltkenmen, aıtyp otyrǵanyna ózi mán berip jatpaıdy; synapsha sýsyldatyp, lekitip tóge beretin taq-taq áýenge basyp, kóbine-kóp kómeıinen shyǵyp jatqan sózderden góri tóńiregindegi kózderge basa zer salady; janarynyń qıyǵyna aqsha júzder ilikse, aıdyndana, arqalana túsedi. Osyndaı ot-jalyn ójettik tek án salyp otyrǵanda ǵana boı kórsetip, án bitkesin jym-jylas joǵalyp ketedi. Jan-jaǵynan japa-tarmaǵaı qaraǵan kóp janar men jamyraı aıtylǵan kóp qoshametten bir túrli qysylyp, eki beti dýyldap ala jóneledi. Ondaıda qaralaı ólip-óship, shyǵarǵa jany basqa bolyp otyrǵan yntyq qyzdar ishteı shybyn-shirkeı bop aıasa, qyrǵı kelinshekter osynsha náreste bozbalaǵa burynǵydan beter suqtana túsedi. Áıteýir solar otyrǵan jaq beti órtenip bara jatady.

Biraq ne kerek, dala jasynyń dáýreni qyrdyń bir sáskelik kelte kóktemindeı tym sholaq. Qyz baıǵusty betiniń qyzyly endi-endi kórinip kele jatqanda uzatyp jiberedi, jigittiń ıegi túbittenbeı jatyp basyna noqta túsedi. Eńseptiń de jastyq dáýreni alys jolda aı batqansha júrip-júrip kep, tek tań aldynda ǵana bel sheshpeı sulaı ketip, kóz shyrymyn alǵan sýyt júrginshiniń tań uıqysyndaı tym tátti, tym qysqa boldy.

Sol kúnderi eske túskende Eńseptiń egde tartqan júregin áli kúnge bir jumsaq muń sharpıdy; jer qazyp, tas qashap shıratylyp qalǵan bulshyq eti bir túrli balǵyn tartqandaı, balbyrap sala beredi. Bul úıli-barandy egde adamnyń kóńilin qaıdaǵy joq ıektep endi qolǵa kóp túse bermeıtin jigittikti kóksegeni emes-ti; sonaý kelmeske ketken jas dáýreni eske túskende kisi ómir baqı armandap, ólerinde de kórip óldim be, kórmeı óldim be dep kúmánmen ketetin jańǵyz ańsary baqyttyń shyn dıdaryn kórse tek jas shaǵynda ǵana kóre alatynyn, biraq baqytty jastyq baqyttylyǵy sonsha, tipti basyndaǵy baqyttyń ózin tusynda baıqaı almaı qalatynyn oılaǵany edi. Adam asyly, ómir boıy kóńil degen kóterem tuǵyrdy bas-kózge tópep baqyt qýǵan saıyn, odan solǵurlym alshaqtaı túsetin sıaqty; baqyt qýǵan adamnyń tapqan baqytynan joǵaltqan baqyty kóp bolsa kerek. Baqyt... Adam baıǵustyń qıaly jetken jerdegi jaqsy men táttini bir boıyna syıǵyzǵan osy bir sóz qashan kisiniń kóńiline shemen bop baılanǵan sátinen bastap, bastapqy mán-maǵynasynyń bárinen túgel aırylyp, onsyz da kem qanaǵat, onsyz da ólermen pendeni onan saıyn jan alqymǵa túsiretin qaıys qamshyǵa aınalatyn kórinedi. Ondaı qaıys qamshynyń sanyńnan qan saýlatyp sabyltyp jetkizetin jeri — baq shyǵar, dáýlet shyǵar, dańq shyǵar, áıteýir, baqyt emes.

... Aldyndaǵy emen kúbige salǵan topyraǵy syrǵanap turmady. Áldeqashan tolyp ketti. Arqandy qaǵyp, joǵarydaǵylarǵa belgi berdi. Shúpildep tolǵan emen kúbi sýsyp joǵary kóterildi. Eńsep qap-qara úńgirdiń ishinde taǵy da sonaý jaryq dúnıemen baılanysy úzilip jalǵyz qaldy. Tas tóbesine naızadaı tóngen qara úńgirde tek arqannyń dir-dir dybysynan basqa ún joq.

Emen kúbini joǵary tartyp áketkende, Eńseptiń oıy qashanda úziledi. Daǵdaryp otyryp qaldy. Sosyn taǵy da syz qabyrǵalardy úńgýge kiristi. Biraq jańa-jańa boıy sergip kele jatqan kisige mańdaıy endi jipsı bastaǵanda qaıtadan ter qatqandaı, al-sal tartyp qoıa berdi. Birdeńesin umytqandaı oıy on-san bólinip, jańa ǵana jaıylma sýdaı jan-jaǵynan entelep kele jatqan eski elester men tap osy qazir taban astynda týyp otyrǵan oılardyń bári bir jaqqa bezip ketken. Shyqshyty búlkildep, áldebir ashý kóterilgendeı... Keńsirigi qańsyp, basy meń-zeń tartty. Eńsep omyraýyndaǵy shaqshany qolyna aldy. Kókbuıra nasybaı tanaýyn jybyrlatyp, túshkirip jiberdi. Bir emes, áldeneshe ret ústi-ústine túshkirdi. Kókiregin qyshap turǵan zil túgel syrtqa atyp ketkendeı, deni jaıylyp sala berdi. Daǵdaryp qalǵan kóńilinde qaıtadan oı oıandy.

III

Eńsep qudalardyń aýlynda dyrdý-dýmannyń sońynda qansha jyl júrem dese de «qoı, bala, jeter endi deıtin Dárjannyń túri kórinbeıdi. Qaıta anasy baıǵus shyjbalaqtap, óz-ózinen qysylyp, munyń bos selteń júrisin qoıyp, aǵasyna qolǵabys jasaıtyn ýaqyty áldeqashan jetkenin qulaq qaǵys qyldy. Eńsep te anasynyń kómeıin túsinip, óziniń shynnan da sharýaǵa qyrsyzdanyp bara jatqanyn baıqady. Juldyz meńdi tory atyn jylqyǵa qosty. Buǵan endi aǵasynyń aýyl arasyna minetin býyryl tuǵyry ertteldi. Ol kezde Dárjanǵa Tóken baı qudyq qazdyrtyp jatqan-dy. Aǵasy Eńsepti áli de aıap, «áýeli kórsin, úırensin» dep qıynǵa sala qoıǵan joq. Qudyqshylarǵa shaı qaınatyp, tamaq pisiredi.

Kóktem shyǵyp, kók kórine bastaǵan kez. Baýraı-baýryndaǵy indigesh ekesh indigeshterge deıin shıq-shıq únge bógip, tabıǵattyń qaǵanaǵy qarq shaǵy. Mundaıda qazaq irgesi kúbir sasyp, otyra almaı, qystaýdan birjola kóteriledi; jal-jaldyń basyna samsap, aq jumyrtqa aýyldar qonady.

Eńsep te kún bata bere býyryl tuǵyrdy erttep ap, qudyqshylar qosynan bezip otyrady. Aýyldardyń birine túsip, shaldardyń sharýa jaıy men jyl syńaıyn aıtqan keý-keý áńgimesine qulaq tosady, qoı saýyp, qozy aıyrǵandardyń yzy-qıqy, ý-dýyn qunyǵa tyńdaıdy. Zarjaq qatyndardyń qozysyn almaǵan saýlyqty ıitpek bop: «Túbaı-túbaılaǵan» kóıgóıi qulaǵyna kúıdeı jaǵady.

Eńsep ákesiniń elmen birge kóship, birge qonyp júretin ustalyqqa qumar bop, qudyqshylyqtan nege qashqaqtap ótkenine endi túsindi.

Býyryl at qoı mańyrap, ıt úrip yzy-qyzy bolyp jatqan aýyl jaqqa qaraı enteleı basady da, ertesine qosqa qaıtqanda moıny salbyrap, mıtyń-mıtyń mandymaı qoıady.

Jan-janýar túgili qara jerdiń de deni jaıylǵandaı. Samıan dala keýdesindegi ol qyzyq pen ulan-asyr sán kórikti, endi órbip órkendeı bastaǵan balaýsa tirlikti úrkitip, shoshytyp almaıyn degendeı shýaqqa omyraýyn tosyp, maýjyraı, kerilip jatyr.

Keń dúnıe túp-túgel serpilip, sergip shyǵa kelipti. Tek Eńseptiń ǵana nazary synyq. Mynaý qarsy aldyna shyǵyp ap, bet-aýzyn aımalap kele jatqan maıda samal da, ón boıy shyrynǵa tolyp, jupar ańqı bastaǵan kók shóp ıisi de buny óz-ózinen elegizdirip, jeńinen tartqylap, áldeqaıda, tý-tý alysqa «júrshi-júrshilep» azǵyrǵandaı.

Ondaıda albyrt kóńil aýalanyp, kórdiń aýzyndaı indigeshke telmirip otyrǵan qudyqshylar qosynan atymen bezip, mynaý mań dalanyń áldebir tusyna mańyp ketkisi keledi.

Silti ishkendeı, ishek-baýyry túgel jıdip, mımyrt býyrylǵa qamshy urýǵa da dármeni jetpeı, del-sal kele jatady. Tizgininen tartyp, basyn basqa jaqqa burǵan eshkim bolmaǵan soń, býyryl at úırenshikti súrleýge túsip ap, qudyqshylar qosynyń irgesinen kep bir-aq toqtaıdy.

Jaz shyqty. Shóp pisti. Qozy-laq aıaǵynan tik turyp, aıdaýǵa kónetindeı bop, býyndary bekidi. Aýyldar qyrqymǵa kiristi. Jabaǵy júninen aırylyp tuldyr jalańash qalǵan qoılardy kórgende Eńsep óz-ózinen júdep sala beredi.

Bir kúni Aryn aýly jaılaýǵa kóshemiz, qoshtasyp qalsyn dep qyzy men kúıeýin shaqyrtypty. Hanym qaınysyn da erte júrdi.

Baı aýyl máre-sáre. Erkek jaǵy at ustap, túıe matap, áıel jaǵy júkti býyp-túıip abyr-sabyr. Tizginge áli jetetin balalar erteń kósh-jónekeı minetin taılaryn jýasytyp tabandarynan taýsylyp júr. Aqsaqaldar qaıta-qaıta ıirilip, jol baǵyty men jolaı sýattar jaıyn máslıhattasady.

Erteń kóshemiz degen kúni shańyraq saıyn bir-bir bozqasqanyń basy qyrqyldy. Shaldar dastarqan basynda uzaq maqamdap joldyń sáti men óristiń ońyna bata baǵyshtady. Eńsep ol kúni elegizip jata almady. Qaıda bes kisiniń basy qosylsa - sony jaǵalaıdy. Kóz tasa ońashada oń qabaq qudashalarymen qaljyńdasty, oıyn-shyny aralas nazyn aıtty. Bireý-mireý ústimizden shyǵyp qala ma dep syrtqa eleńdeı qulaq tosqan boıjetkender, jigittiń úzile aıtqan sıqyrly sózderiniń býyna balqyp, únsiz kúlimdesedi. Qoshtasarda qyr qyzynyń tilsiz, tylsym peıiliniń kýásindeı jan-jaǵyna monshaq tógip kestelegen jibek oramal usynady.

Erteńine aýyl tań bozarar-bozarmasta uıqydan oıandy. Ádette ári-beri aýnaqshyp, tósekten turyp bolmaıtyn balalarǵa deıin búgin elden buryn atyp-atyp turyp, baılaýly turǵan taılaryna júgirdi. Jaýlyǵy qarqaradaı kári ájeler taıaqtaryna súıenip ap, úı jyǵyp jatqan qyz-kelinge anadaıdan jón-josyq aıtyp qoıady. Jas kelinderdiń de júgirip baǵatyny osy tus. Kimniń kóshiniń buryn jónelgeni, eń aldymen, solarǵa syn. Enelerdiń shydamsyzdaý qazymyr jaǵy qaıta-qaıta taıaqtaryn shoshańdatyp zirkildep ala jóneledi de, al sabyrlylary jas áıelderdiń ár qımylyn qalt jibermeı únsiz baǵýly.

Túıeler qomdaldy. Júk artyldy. Ájeler men jas balalar minetin túıelerge shyrq aınala tekemet qorshaldy. Qarýy qaıta qoımaǵan sary qaryn báıbisheler jaýlyǵy qarqaradaı bop, aldyńǵy túıege minip kósh bastaıdy.

— Iá, pirim!

— E, bissimillá!

Júk artqan túıeler oryndarynan tura bastady. Kóshtiń aldy jónge shyqty. Qos qaptalda qaz qatar tizilip, sáýkeleleri syldyrap, úkileri bulǵańdap qyz-kelinshekter barady. Erkekter jaǵy áli attaryna mingen joq. Qutty qonys bolǵan eski jurtqa quran oqyp attanbaq. Alaqan jaıyldy, bet sıpaldy. Qonyshqa tyǵýly qamshylar qaıtadan qolǵa alyndy. Biriniń tizesine biri taıanyp aqsaqalar ornynan turdy. Olarǵa ilese basqa erkekter de dúr kóterilip, attaryna bettedi.

Jasy úlkender jaǵy jol silteımiz, óris, sýat barlaımyz dep jele-jortyp ilgeri ozyp ketti. Jastar kósh qaptalyndaǵy qyz-kelinshekter tobyna kelip qosyldy. Bireýleri qarq-qarq kúlip, qaljyń aıtsa, bireýleri túıe ústindegi egde áıelderdiń kózin ala berip, kelinshekterdiń omyraýyna jarmasyp, ash belderine qol júgirtedi. Bir-birine kózderiniń astymen qarap, únsiz suhbattasyp kele jatqan boıjetkender men bozbalalar da bar. Jigitterdiń jelókpeleý jaǵy uıqy ashar bolsyn, at jarystyramyz, oramal ber, - dep tustas jeńgelerin taqymdap, tizginderine jarmasady. Oramal suraǵandy syltaýratyp endi kelinshekterdiń omyraýyn mytyp, myqyndaryn shymshyp, aýyzben aıta almaı júrgen ańsarlaryn qolmen bildirip jatqandar da kóp. Jas jigitterdiń tegeýrindi qolynyń tentek qımyldarynan tánderine bir sıqyr ot daryp, raqat engen keıbir qý kelinshekter jandaryna maıdaı jaǵyp bara jatqan osynaý ozbyr sheńgelden tez aırylyp qalǵysy kelmeı uzaq taıtalasady. Bógde kózge syr aldyrtpaı únsiz jymıady. Qalyń kirpiktiń astynan súzile qarap, omyraýyn kólkeshtegen bolyp, jigit qolynan qashqaqtaǵansyp, jup-jumyr bilekterin kóldeneń tosyp, at jalyna ońdy-soldy sylq-sylq qulap, onsyz da sabyry sarqylyp kele jatqan albyrt jasty odan saıyn úzdiktirip, ábden arbap baǵady. Qashan óziniń de dármeni taýsylyp, ashqaraq jas tán taǵattan aırylyp, ón boıyna álsizdik býy júgirgen kezde baryp, qaltasynan oramal sýyryp, jigitke beredi.

Jigit kelinshek bergen oramaldy tóbesinde týdaı kóterip, kóshtiń yq jaq betin alyp, dúrkiretip shaba jóneledi. Tań atqaly tuıaqtary qyzyp kele jatqan ózge attar sońynan qýyp beredi.

Kók ala jonǵa kóterilgende, jan-jaqtan shubyryp shyǵyp jatqan ózge aýyldardyń da kóshteri kórinedi. Taı mingen balalar jaǵy endi solardy qyzyqtamaq bop, quıǵytyp ala jóneledi. Úlkender de: «E, mynaý pálenshekem aýly ǵoı, baryp kóshterine qutty bolsyn aıtaıyq», - dep attaryna qamshy basady.

Kósh basynda jaıly sary atanǵa tekemet qorshap, kilem jaýyp jaıǵasqan kári áje jol-jónekeı amandasqaly kelgen sálemshi jastarǵa qorjynnan jilik-jiligimen et úlestirip, balalar jaǵyna baýyrsaq ustatyp qolynan dám tattyrady.

— Áı, ájeke, ımandy bol! — dep, jel aıaq jastar taǵy bir aýyldyń úlkeninen dám tatyp qalmaqqa attaryna qaıtadan qamshy basady.

Qys qonystan jaz jaılaýǵa qaraı shubatyla kóshken tizbek-tizbek kóshterdiń aralary osylaı ersili-qarsyly ala shabýyl.

Qudalar aýlyn aǵa-jeńgesimen birge qozy kósh jerge uzatyp salǵan. Eńsep jastaıynan jadynda jat bop qalǵan osy kórinisterdiń bárin jańa kórip turǵandaı tamsana qarady.

Ádettegi manaýrap jatatyn qyr búgin dúbirge toly. Keýdesinde jany bardyń bárine jelik bitken. Bári de bir jerde taǵat taba almaı, áldeqaıda asyǵyp, typyrshyp tur. Mań-mań túıelerdiń de aıaqtaryna kóz ilespeıdi; enteleı basady.

Aq tekemet qorshaýdyń arasynan shaqyraıyp kórinetin ájelerdiń shańqaı jaýlyqtary áldeqaıda usha jónelgeli qanatyn qomdap otyrǵan aqqýlardan aýmaıdy.

Kósh - qımyl-qybyry az dala tirliginiń ábden asyp-tasqan merekesi. Jaqsy óriske, jańa qonysqa, jańa áser, jaısań lázzatqa yntyqqan sergek kóńildiń shattyǵy.

Ol kúni kópten qozǵalmaı, shaý tartyp, býyn-býyndaryn sarysý alǵan syrqaý aıaq-qoldyń ózi oılamaǵan jerden tyńaıyp sala beredi.

Kúıbeń tirliktiń birli-usaqty kóp ýaıymy qajap-qajap qaıaý tartqan kóńilder kóbelek qanattanyp, elegizip shyǵa keledi.

Kól-kósir dalıyp jatqan jazǵy dalanyń samıan samaly kóp turyp, kónetoz tartqan múlikten qys boıy turalańqyrap qalǵan qyr tirliginiń barsha shań-tozańyn silkip qaǵyp, túý-túý alysqa alastap, bezdirip jatqandaı.

Eńsep qyr asyp bara jatqan uzyn shubaq kóshtiń sońyna kózi botalap kóp qarady. Sonaý mań-mań basqan tizbek-tizbek túıeler osy óńirden kúni keshe jal-jaldyń basynda tizilip-tizilip otyrǵan aq jumyrtqa ǵana emes, yń-jyń úndi, dý-dý kúlkini, abyr-sabyr qımyl-qybyrdy, kúlki tirshilikti jym-jylas kóshirip áketkendeı.

Kók maısanyń ortasynda túıme jaranyń ornyndaı bop aqtańdaq-aqtańdaq kóne jurttar jatyr.

Sol aq tańdaq jurttar qudyqshy aýylda eki-úsh egde erkektiń qasynda, jalǵyz qalǵan Eńseptiń kózine kópke deıin shoqtaı basyldy da júrdi.

Qudyqshy aýylda ebil-sebil tirshilik. Alaqandaı shuqyrdyń aınalasyndaǵy kún saıyn bóksesi bultıyp kóterile túsken kór tómpekten basqa kóz qýanysh ta joq. Kóldeý oıdyń ortasyndaǵy qurym kúrkeler kól-kósir daladan da tasa qalypty. Eńsep osy aýyldyń shaıyn aǵartyp otyrǵan óristen qaıtyp kele jatqan qarasha ingenge qyzyǵa qaraıdy. Mynaý jer shuqyǵan eki aıaqty pendelerden o da jaqsy. Kún uzaqqa ala qyrdy aıaǵy jetkenshe sharlap qaıtady. Bir kezde bul tóńirekte de dý-dý ómir bolǵanyn sezdiretin kóktemgi qumalaqtar ábden kún jep qýrady. Eńsep pen býryl attyń eki aýyldyń arasynda sendelgen soqpaq súrleýleriniń sulbasy joǵaldy.

Eńsep qolyna kúrek aldy. Balaýsa bulshyq eti tastyń astyna túsip janyshtalyp qalǵandaı; al sal qary saldyrap beli talǵanda, kúńirsik ıisti, qyr shóbiniń kermek dámi tańdaıyna tatymaı enesiniń jyp-jyly baýyryna, bal tatyǵan saýmal sútine ańsary aýyp, kózi qaraýytyp, zarlana bozdaıtyn qarasha ingenniń jańa sýaltqan botasyndaı Eńseptiń de esine kúni keshegi bostan shaǵy túsip, basy meń-zeń tartyp, kóziniń aldyn qoımaljyń býaldyr kólkeshteıdi.

Enesiniń bal emsheginen toryqqan qarasha bota bozdaı-bozdaı súlderi quryp, ózegin tyzyldata jalaǵan ashtyqtyń aranyn qaıtarmaq bop, ulpa tumsyǵyn shaıandaı shaǵyp jolatpaıtyn jeksuryn jantaqqa amalsyz bas qoıady.

Jalǵyz qarasha bota emes, indigeshten-indigeshke shóp-shóńge súıretken qumyrsqadan bastap barsha tirshilik ıesi, qaı sıqyrdyń qudireti ekenin kim bilsin, áýelde de ózi tilenip kelmegen jaryq jalǵannan ózdigimen kete almaı, ishinen eshteńe ótpese, shoq túskendeı jalap shydatpaıtyn qý óńeshtiń kúıtin kúıttep tyrbynyp baǵady.

Eńsep endi ár nársege alańǵasarlanbaı, sol kúlli tirshilik ıesiniń bári sekildi óz qamyn ózi jeıtin jasqa jetti.

Sonda ómir súrý degen enesine jamyrap ketpesin dep, kúni boıy temir qazyqty shyrq aınalyp shyǵa almaıtyn arqandaýly qarasha botadaı ne qorlyqty kórseń de, ne sumdyqty bastan keshseń de, jan-júıeńdi jadyratqan tátti qıal, ańsar armannyń bárinen adyra qalyp, mańdaıyńdy taýǵa uryp, tasqa soqsań da óziniń tilenip kelmegen, kelgesin esh tilegińdi qabyl qylmaıtyn kór taǵdyrdyń tastaq tar qoınaýyna qyzyl óńeshińnen qylǵyna baılaný ma?..

Osy bir zulmattyń sur jebesindeı oqys saýal Eńsep alǵash ret indigeshtiń túbine túsip, topyraq arshyp, mamyqtaı maısa alaqany kúlbirep isip, tyz-tyz ashytyp, kúrek ustatpaı tuńǵysh ret túńilip, kúrsine kúızelgen kúni oıyna oralǵan da, balǵyn kókirektiń barsha balaýsasyn japyra jaıpap, jermen-jeksen qyp ketken-di. Sonda Eńsep shuqyrdyń túbinde kúregine súıenip uzaq tolǵanǵan-dy. Biraq jaýap taba almaǵan-dy. Kóńildiń bir qaltarysynan symp etip shyǵa kelgen sol bir sumpaıy oıdan qatty shoshynǵan-dy.

Endi, mine, jer ortasyna keldi. Bala Eńseptiń basyn qatyrǵan shytyrman saýalǵa áli jaýap tapqan joq. Álde ómir súrý degenniń ózi de álgi bir ázázil saýalǵa jaýap taba almaı bas qatyrý ma? Ne de bolsa, osy bir suraqty túbegeıli tolǵap, túbine jetýge áli kúnge murshasy bolmaı keledi.

Qolyndaǵy kúrektiń sholaq saby mańdaıyna qatty batty. Jalma-jan basyn kóterip aldy. Mana kelip túsken emen kúbiniń áli tolmaǵanyn kórdi. Sýsyp qulaǵan qıyrshyq tasty kúrep sala bastady. Emen kúbi toldy. Qyl arqandy julqylap joǵaryǵa belgi berdi. Shúmpildep tolǵan emen kúbi túý sonaý tóbedegi ıneniń jasýyndaı sańylaýǵa qaraı syrǵanaı jóneldi.

Eńsep kúregine mańdaıyn tirep, qaıtadan oıǵa shomdy.

IV

Áýeli qolǵa múıiz bitedi. Sosyn kúni keshe al-sal bop aldyrtpaı júrgen balǵyn bulshyq et, qatyndar keregeniń kózinen qazyqqa orap tartyp shıratqan qyl arqandaı bop shıyrshyq atady. Qataıyp, qatygez tartqan bulshyq etpen birge kóńil de bekıdi. Aldymen armannyń aıaǵyna túsaý túsedi.

Eńsep qudyq qazýda ájeptáýir jón bilip qaldy. Bastapqy kezde topyraq shyǵarýǵa kómektesip edi, endi qudyqqa túsirýge de jarady.

Árkimniń aıaǵyna jyǵylyp, qulaǵynan sıpaǵanǵa quıryǵyn bulǵańdatyp máz-meıram bolatyn bala kúshik, qoraǵa baılanǵan soń yryldap aıbat kórsetkeninen, abaısyz sıraqtarǵa azýy tıgeninen lázzat almaı ma?

Eńsep buryn qashqaqtap júrgen ónerine kem-kemdep dám tatqan saıyn qunyǵa tústi. Úlkender: «Anany óziń isteı ǵoı, mynany óziń isteı ǵoı», - degen saıyn bir masattanyp qalady.

Adam aldana bilmese, kep-kelte ǵumyrynda basynan keshiretin san-sapat taýqymet pen azapqa bir kún de tóze almas edi. Kóńildiń qorǵanyshy - aldanysh. Adam armandaımyn dep júrip aldanýmen bolady, aldanyp júrip-aq talaıdy bitiredi.

Eńsep emen kúbini bir ózi tartyp shyǵara alǵan kúni tóbesi kókke jetti. Eki qary talyp, bulshyq eti sozylǵan saıyn keshe kózine jas kelse, búgin kóńiline jel bitetin bolypty.

Kór aýzyndaı kishkene shuqyrdyń aınalasyndaǵy qyzyl tómpeshik birte-birte qońyraıdy, sosyn surǵaıdy, kúlgin tartty, aqyrynda emen kúbi jer astynan qıyr topyraq, jentek saz emes, qoımaljyń laı alyp qaıtty. Kúbi túbindegi laı suıyla tústi. Topyraq shyǵaryp turǵandar emen kúbini qaıta tastaǵanda shuqyrdyń erneýine jata qalyp, tyń tyńdaıdy. Emen kúbi baryp jetkende, túý sonaý zymyran túbi emeski shylp ete qalady.

Kenet qyl arqan dir-dir etti. Topyraq shyǵaryp turǵandar qudyqtyń aýzyna jetkenshe barlyq laı túbine shógip, bet jaǵyna móldirep sý tunǵan emen kúbini tóge saldy da, bylaı alyp qoıdy. Jalma-jan qosshy balany jumsap, anadaıda jaıylyp júrgen sary atandy aldyryp, shyǵyrǵa jekti. Qudyqqa ushyn tuzaqtap shyǵyr arqan tastaldy. Sary atan byq etip ornynan turyp, kúndegi úırenshikti súrleýine túsip, tarta jóneldi. Ortasy kez aǵash dońǵalaqty syqyrlatyp qyl arqan jylandaı jyljyp keledi. Aqyry óne boıy balshyq-balshyq qudyqshynyń ózi de kórindi. Qudyqtyń aýzynda turǵandar ony eki qarynan demep, shyǵaryp aldy.

Qudyqshy shuqyrdan aýlaqqa, qurǵaǵyraq jerge baryp júrelep otyrdy. Shaqshasynan barmaǵynyń basyna nasybaı úıdi.

Jigitter qudyq túbine qaıtadan kúbi saldy. Ol bul joly orta bókse bop qaıtty. Óńi áli kógisteý. Laı sýǵa japa-tarmaǵaı qoldaryn salyp, alaqandarymen ilip alyp, aýyz shaıyp kóristi. Áli de topyraq tatyp tur. Ashshy-tushshysyn eshkim jyǵa aıyra alǵan joq.

Keshki salqynǵa eti shimirigip, qaltyrap ketken qudyqshy ornynan turyp, qosqa bettedi. Bylaıǵy jigitter de sońynan ilesti.

Tabadaǵy qyzyl shoqqa bóksesin tyǵyp, yzyńdaı ándetken shunaq shúmek jez sháınektiń kúreń shaıy kúni boıy damyl kórmegen qudyqshynyń denin jaıyp barady. Shyny aıaqtyń betinde shashyrap júrgen qýyrǵan bıdaıdy ernimen bir-birlep qýalap otyryp soraptaǵan talqy shaı ter shyǵarady, termen birge óne boıyn jerge sińirip bara jatqan zil de taraıdy.

Dastarqan jınalady. Qaljyraǵan qudyqshylardyń aýzy áńgimege endi qıysady. Jer túbinen qozǵalǵan áńgime sirá joq. Endi ne isteý kerek ekenin qamdaǵan sharýa jaıy.

Erteńine bári taǵy da qudyq basyna jınaldy. Emen kúbini jalma-jan qudyqqa saldy. Kúndegideı qatty jerge tıip tyq ete qalǵan joq, kúmp ete tústi. Sýy ábden tunǵan. Qudyqshy emen kúbini qos qoldap ap, bas qoıyp edi, sýy tushshy. Endi jigitter biriniń qolynan biri julyp alyp iship jatyr.

Erni kezergen ala taǵanaq qyrdyń taǵy bir jerinen sý shyqty. Oǵan eń áýeli qurym kúrkeli qudyqshy aýyl qýandy. Sý shyqqasyn qudyqshylardyń qımyly tipten tezdep ketti. Qudyqtyń tóńireginde shashylyp jatqan toqash sıaqty tyǵyryq tastardy biriniń ústine birin órip qalap, sonaý kók tas qabatqa jetkenshe shegendep tastady. Sosyn tebin sý qaıta quıylmasyn, mal-mul túsip ketpesin dep, shyrq aınaldyra áıkel saldy. Sar kemik tastyń ortasyn oıyp astaý ornatty.

Jańa qudyqtyń sýyn eń áýeli qarasha ingen men qarasha bota kelip ishti.

Sáske shamasynda mańaıdaǵy eldiń óriske shyqqan saýyn túıeleri, qudyqshylar qosy otyrǵan shuqyr saıdyń ernegine shyǵa kelip, kúnde qurym kúrke ǵana turatyn tepseńge edireıe qarasty. Tas astaýdaǵy móldirep jatqan sýdy kórip, kózderine sener-senbesterin bilmeı ańyraıyp turdy da, ne de bolsa baryp bileıik degendeı búlkildeı jóneldi. Tas astaýǵa moıyndaryn salyp, syrp-syrp soraptap uzaq turysty. Sosyn eki búıirin qampıtyp, teńsele basyp, óriske tartty.

Kúnde tas tóbeden qıqý salyp óte shyǵatyn bir top buldyryq astaý basyndaǵy qara-quranyń azaıǵanyn tosyp, tepseńniń tóbesinen shyrq úıirilip shyqpaı júr.

Tús aýa alys sýatqa sýyt jol tartqan bir úıir qara quıryq ernektiń basyna shyǵa keldi de, ań-tań turyp qaldy. Sosyn qybyr-qybyr qımyldap júrgen adamdardy, qurym kúrkeni, esik aldynda mosydaǵy qara sháınektiń astynda lapyldaı janyp jatqan otty kórip, dúrkireı qasha jóneldi.

Erteńine tańerteń qudyqtyń aınalasynda tún qarańǵyny paıdalanyp kelip, astaýdan sý jalaǵan kúzen, qarsaq, qoıannyń izi tolyp ketipti.

Kúni keshe ala qyrdaǵy ne bas kótertpes oty, ne bas saýǵalaıtyn kóleńkesi joq tap osy bir taıpaq tepseńge moıyn búrmaı aınalyp ótetin barsha tirshilik ıesi oǵan ańsarlary aýyp, jer túbinen ádeıi izdep keletindi shyǵardy.

Jylmaǵaı dóńdegi ury tepseń talaı sanaǵa myqtap ornap, talaı kózge jer túbinen men mundalap turatyn nysanaǵa aınalady. Belgi bederi az tuldyr qońyr dóńde jan-jaqtan soǵan shubyrǵan taram-taram súrleý-soqpaq tústi.

Ala qyrdan bir urttam sý tata almaı alasuryp, ábden qatalaǵan tirshilik ıeleri kózi qaraýytyp, mıy zeńip kelip bas qoıatyn sulama dóńde jalǵyz bultıǵan osy bir áıkeldi qudyq ajal aýzynda sulq jatqan shala-jansar deneniń tósindegi áli sýala qoımaǵan syńar emshek sıaqty.

Eńseptiń qýanyshy qoınyna syımaı júr. Erteli-kesh qudyq basynan shyqpaıdy. Astaýdyń erneýine qonyp, tamaǵynyń asty búlk-búlk etip, sý ishe bastaǵan torǵaılardy qyzyqtaıdy.

Tóken baı úsh kún ótken soń keldi. Qasynda aıǵyr top adam. Moıyndaryn sozyp qudyqtyń túbine úńilip, shegen tastardyń qalaı órilgenin kórdi. Shyǵyr tartqan atannyń jalǵyz aıaq súrleýiniń qansha qadam ekenin ólshedi. Bir túnge qansha astaý sý ónetinin surady. Qaýǵamen sý tartqyzyp aldyryp, dámin tatyp kórdi, beti-qoldaryn jýdy.

Tóken baıdyń atqosshylary jańa qudyqty jabyla maqtady. Quddy osy qudyqty sol qazyp shyǵarǵandaı aýyzdary jalpyldap barlyq qoshamet-qolpashty Tókenge aıtyp jatyr.

Kóńili ósken baı ertesine Dárjannyń aldyna qudyq aqy malyn salyp berdi. Sol kúni tús qaıta qudyqshylar qosyn eki túıege artyp aýyldaryna, bala-shaǵalaryna qaıtty.

Eńsep shuńqyr oıdyń ortasynda qalyp bara jatqan kesheden beri «Tóken qazdyrǵan» atanǵan jańa qudyqqa qıa almaı kóp qarady.

Ol Dárjan aǵasynyń qasynda úsh jyl júrdi.

Eńsep ózi alǵash ret qudyqty Bóken baıǵa qazdy. Qarash aýlyna jıendigi bar jas myrza ákesine as bermekshi eken. Ataqty baıdyń asyn burynnan belgili sýattardyń qasynda bermeı, týsyrap jatqan sony jerde ótkizip, sol mańaıdy «pálenshekeńniń asy ótken jer» atandyrmaq oıy bar bop shyqty. Soǵan ádeıi qudyq qazdyrmaq bop, naǵashylaryna qonaqqa keldi.

Qarashtyń úlkendi-kishisi jıylyp: «Kásibin endi bastaıtyn bala edi, sizdiń tuqymdaı yrzyqty bolar ma eken, bul qudyqty Eńsepjanǵa qazdyrsaq qaıtedi» dep qolqa saldy.

Bóken baı ákesine asty ári tuıaq tımegen sony, ári at shaptyrýǵa laıyq jazyq, ári tushshy sý shyǵatyn topyraǵy asyl jerde ótkizbekshi.

Bul sharýaǵa Qarash áýletiniń aqsaqal-qarasaqaly túgel jumyldy. İrge baǵyp qalǵan qur súlder shaldar da oryndarynan turyp ataqty baıdyń asy ótýge laıyq jer qarady.

Dárjannyń úıi kúni-túni májilis. Aqyry bári óńsheń tushshy sý shyǵatyn «qyryq astaý» atanǵan ordaly qudyqtyń ústimen ótetin taıpaq qolattyń kúnbatys quıryǵyn qolaı kórdi. Ordaly qudyqtan eki kóshtik jer.

Jylmıǵan jazyq kenet sál eńis tartady da, qaıtadan taqtaıdaı tegis bop qaıqaıyp ketedi. Syrt kózge qapelimde baıqalar-baıqalmas oıpań júlgeniń boıyn Qarashtyń bas kótergenderi bes kún boıy armansyz sharlap shyqty. Ana jerge baryp ta, myna jerge baryp ta topyraǵyn qaraıdy, shóptiń tamyryn qazady, ıisin ıiskeıdi. Eń sońynda, Bóken baıdyń úıir-úıir jylqysyn aldyryp, birese tekirektetip aıdap ótip, birese shaptyryp kórdi. Qalyń jylqy tasyr-tusyr shaba jónelgende, aqsaqal shaldar jata-jata qalyp, jerge qulaqtaryn tosyp, tyń tyńdaıdy.

— Keýek joq. Keýek bolsa dúsirge jańǵyryǵyp, dúńkildep keter edi.

— Sazy alys bilem, tuıaqtyń úni tunshyǵyp shyǵady eken.

— «Qyryq astaýmen» eki ortada ne sor, ne kebir joq, qara jón.

— Shóbine qarasaıshy, shildeniń ortasynda da balaýsa tatıdy. Astynda sor bolsa, endigi tamyry kúıip keter edi ǵoı.

Eńsep aqsaqaldardyń keý-keý áńgimesin elige tyńdaǵanmen, kóbine eshteńe túsine qoıǵan joq.

Úlkender keńese-keńese kep aqyry ala bóten uılyǵyp ósken qalyń jantaqtyń arasyna qazyq qaqty.

Bóken baı qazyqtyń ústine úı tikti. Qasyna taǵy da bir-eki qarasha úı qondyrdy.

Sosyn eki aýyldyń shaldary qazyqty shyrq aınala tizilip otyryp, quran oqyp, Bóken baı men Eńsepke batalaryn berdi.

Qońyr marqanyń basyn mújigen soń, aqsaqaldar aýyl-aýlyna tarady. Qasynda tórt-bes jigit qolǵabysshymen Eńseptiń ózi qaldy. Aýyq-aýyq Dárjan soǵyp, hal-jaǵdaıdy surap, aqyl aıtyp ketedi.

Eńsep bes qanat boz úıdiń qaq ortasynda qazyq turǵan jerden qudyq qaza bastady. Qashan tóbesinen kún túspeıtin tereńdikke jetkenshe, kıiz úı tigýli turdy. Baı aýyl et pen qymyzǵa kende qylǵan joq. Barynsha saqı atanýǵa tyrysatyn Bókenniń ózi de at qurǵatqan emes, Qarashtyń aqsaqaldary birazdan soń qaıtadan kelgishteýdi kóbeıtti. Qudyq túbinen shyǵyp jatqan topyraqty alaqandaryna jazyp qaraıdy. Kelgen saıyn baı aýyldyń bal qymyzyn simirip iship, bastaryn ızep, baǵyt jaqsy dep ketedi.

Dál úsh aıda, kúzem jún endi qyrqylyp bitkende Eńsep qudyqty qazyp bitirdi. Túbine jaqyndaǵanda týyrlyq kók saz kóbeıip ketip bir qorqytyp edi, birazdan soń qalyń saz taýsylyp, qaıtadan qaıyr shyqty. Qaıyr qıyrshyqty qaıta-qaıta ernine tıgizip kóredi, tushshy sıaqty.

Áli de qaza tústi. Sýsyma qıyrshyq qalyńdap ketip, qulap turmaı ma dep kúdik alyp edi, shyqyldaǵan qatty tasqa aınaldy. Kók tasty qyrnap oıyp kele jatqandy; bir kúni oń jaq shyntaǵynyń tusy muzdap qoıa berdi. Jalma-jan súımendi tastaı berip, sıpalap kórdi, álgi jer bir túrli tership tur.

Sý jaqyn. Osy mańaıdan tesip shyǵýy múmkin. Ol qudyqtyń syz qabyrǵalaryn shyr aınala sıpap shyqty. Dymqyldyń qaı jerde mol ekeninen sýdyń uly jobasyn bildi. Sý atyp ketedi-aý degen kúdigi az qabyrǵany boılap, qaza túspekshi. Kózdi sosyn baryp ashady. Sonda sý qudyqtyń túbine mol jınalady; joǵarydan túsken tas, kesek kózdi bitep tastaı almaıdy.

Eńsep áli de bir qulashtaı qazyp edi, taǵy da bir tustan sý tamshylady. Eki ıyǵyna, omyraýyna mup-muzdaı qorǵasyn tamshylary tamyp-tamyp ketedi. Eńsep sýdyń jobasy bilingen tustyń tasyn kóp qozǵamaı, qashqaqtap, tereńdep qaza berdi. Kenet súımen jap-jazyq taqtaı tasqa tıip, shaq-shaq ete qaldy. Jan-jaqtan jańbyr sebelegendeı tamshy kóbeıdi. Eńsep budan ári tereńdeı berse, sýdyń astynda qalar túri bar. Osy jer sýdyń kózi-aý dep jobalaǵan jerlerdiń tasyn qozǵap, shuqyp-shuqyp kórdi. Bir jerden manadan beri jolyndaǵy qara tasty tesip óte almaı, jaqpar-jaqpardan tyrs-tyrs tamyp turǵan muzdaı sý saý ete tústi. Bir kóz tabyldy.

Ol endi ekinshi shyntaǵyn muzdatyp turǵan tusty arshyp edi, o jerden de sý tesip shyqty.

Eki kózden aqqan sý qudyqtyń tabanyndaǵy taqtaı tasqa shalp-shalp quıylyp jatyr.

Sol bir shalp-shalp dybys, bul qashan qudyqtyń aýzyna jetkenshe qulaǵynan ketken joq. Júreginiń dúrsili de sol dybyspen birge shyǵyp turǵandaı. Mynaý meńireý qara jerdiń qoınynda qamalyp turǵan jerinen bul bosatyp jibergen myńdaǵan tamshy, tuńǵıyq túbine jamyrasa aǵyp, jarysa quıylýda. Taqtaı tasty dúsirlete jónelgen qos tútek aǵyn jeti qat jer astynan tirshilik dabylyn qaǵyp jatqandaı.

Asqa alty kún qaldy degende jańa qudyq shegendelip bitti.

Oıdaǵy-qyrdaǵyny tegis dúrliktirgen as ótti. Kópten beri qudyqshynyń qurym qosynan kóp alysqa uzap shyqpaǵan Eńsep te bir jelpinip qaldy.

Adam paqyr talaı nársege úıreniskenmen, tap qara jerdiń astyna úırenise almaqshy emes. Ol azdy-kópti zeınetiniń qasynda, el-jurtynyń ortasynda qudaıdyń jaryq kúnin kórip, jupar aýasyn jutyp júrgende qaı-qaıdaǵyny oılap ýaıymǵa batady. Sondaı kem taǵat, kem qanaǵat jandy jaryq dúnıege jaratylǵan jumyr basty pendeniń qaı-qaısysy da, aıaǵynyń astynan shaıansha shaǵyp jatqan syz topyraq ta jeti qat jerdiń astyna, meńireý tuńǵıyqqa kún saıyn tirileı túsirip qoıǵan soń ne joryq!

Qudyqshynyń jalǵyz serigi - úreı. Ony jan-jaǵynan antalap turǵan syz qabyrǵalar da, túý tóbede jyltyrap, eki kózin tórt qylyp, ózine telmirtip qoıǵan bolmashy sańylaý da, aıaǵynyń astynan shaıansha shaǵyp jatqan syz topyraq ta qorqytady. Osynsha azaptanyp qazǵanda jóndi sý shyqsa jaqsy, al sýdyń kindigi bir kósh burý qalýy da múmkin ǵoı. Shyqsa da, ashshy bop shyǵa ma, tushshy bop shyǵa ma?

Qudyqshy san-sapat jer shuqyp, san ret sý shyǵarsa da, ómir boıy áldenege seziktenýmen, ózine-ózi senbeýmen ótedi. Qazbas buryn ábden tápteshtep, tap osy aranyń kúmáni joq dep qazyq shanshyǵanmen, jer astyna kisi boıy túsýi-aq muń, qalyń kúdik qaıtadan qamap alady. Endi sol kúdigi jer astyna bir eli tereńdegen saıyn óse beredi. Eki shuqyp, bir qaraǵan mımyrt jumys qandaı júıkeni de júnjitip, qandaı júrekti de qaralaı kúpti qylyp bitetin bolsa kerek. Mańynan tiri jannyń ne kózin kórmeı, ne sózin estimeı, bir ózi tyrbańdaı beretin jalǵyzdyq pen eshteńeni anyq kóre almaı pushaıman bolatyn sý qarańǵylyq jigerin ustaramen qyrnaǵandaı, kún sanap tıtyqtata túsetin túri bar. Qudyqshy neǵurlym kópti kórip, jer ortasyna jaqyndaǵan saıyn solǵurlym kúdikshil, neǵurlym qudyqtyń túbine jaqyndaǵan saıyn solǵurlym úreıshil bolyńqyraıtyn sekildi. Al endi sý áne shyǵady, mine shyǵady deıtin kúnderi ol tuńǵysh ret tolǵaq qysqan anadaı, budan bir aı buryn, bir apta buryn, tipti kúni keshe qýanǵanyn atymen umytyp, ómir boıy ólim aýzynda júrgen kisideı óń-sury qalmaı, qorqynysh qushaǵyna birjola beriledi. Bir jyl ǵana buryn kókiregi alyp ushyp, nebir tátti qıaldarǵa bóktirgen qýanyshy endi kep taban astynan qurdymǵa qulatatyndaı, shoshyna ýaıymdaıdy. Baıaǵy tátti armannyń bárin ersi kórip, ózin esirik sanaıdy. Áý basta osynsha qaýip-qaterdiń baryn kórmegen-bilmegen jelbýazdyǵyna ólerdeı yzalanady. Tek osy joly isi ońǵa basyp, oılaǵanyndaı bolyp shyqsa, endigári mundaı istiń mańynan júrmeýge ishteı ant-sý ishedi.

Eńsep te ózi qaılalap tesken tas qursaýdyń ortasyna túsken saıyn ımanyn úıirip túsip, jaryq dúnıege ár shyqqan saıyn táýba aıtyp shyǵatyn-dy. Biraq qudyqty qazyp bitirgende ón-boıyndaǵy kúsh-qýaty túgel sarqylǵandaı bop, jer astyna endi bettemesteı taýy shaǵylyp shyqsa da, arada bes-alty aı óter-ótpeste taǵy da qurym kúrke tigip, taǵy da jer shuqyp jatady.

Kúni keshe jigerin qum qylǵan qarańǵy shuńqyrǵa qaıtadan jetelep alyp kelgen ázázál kúshtiń aty ne ekenin ol kezde Eńseptiń ózi de bilmeıtin. Kele-kele túsindi. Birin-biri jaqsy men jamanǵa bólip, jaǵalastyryp qoıǵan myna dúnıede bótenniń aýzynan shyqqan jyly sóz, qoshamet-qolpash áli aryny qaıta qoımaǵan arǵymaq atqa qatty tebingen úzeńgimen birdeı eken. Al ol kezde adam paqyrdy taýǵa uryp, tasqa soqtyratyn aıar aldanyshtyń áli aryny muqalmaǵan arǵymaq kezi edi.

Qoshamet-qolpash atty aıar Eńsepti qara jerdiń astyna talaı ret tirileı túsirdi. Ol áýeli qudyq qazylyp bitkende estigen el-jurt túgel qýanady eken dep oılaıtyn-dy. Birte-birte ol oıynyń qate ekenine kózi jetti.

Ár shyńyraý bitken saıyn aldyna mal tússe, artyna sóz eretindi shyǵardy.

Qudyq bitken kúni janyna kep:

— Apyraı, myna baıda ıman joq eken, jetpis qulash shyńyraýǵa bar bolǵany jetpis toqty aıdatypty-aý, — dep sybyrlap qalatyndar araǵa aılar salyp ózi keledi.

— Eńsepjan, biz anaý pálenshe baı emespiz. Aqyńdy jemeımiz. Ernektiń ústinen shyńyraý qazyp berseń, júz toqtyny aldyńa salamyz, — dep qolqalaıdy.

Eńsep endi kez kelgen qolqashyǵa qolq ete qalýdy qoıdy. Aldyna kelgen kisiniń shapanyna, er-turmanyna, dáýletine qaraıtyndy shyǵardy.

Kóp uzamaı Dárjan aǵasy: «Shaqyrlaǵan aq taýdy tesip sý shyǵara berýge taıyz oıdaǵy elge baram», - dep ústirtti tastap kóship ketti. Sol jaqta bes jyldaı aýyz sýǵa qudyq qazyp júrdi de, aqyrynda bir qumnyń eteginde qudyq qazyp jatqanda, jumsaq topyraq ústine japyrylyp qulap dúnıe saldy.

Eńsep shyń ústinde shyńyraý qazyp qala berdi. Ár qudyq bitken saıyn qudyq aqy maldyń sany óse tústi. Biraq onyń esesine qolqashynyń sany birtindep azaıyp barady. Dáýleti asqandar ǵana atyn shyǵarý úshin Eńsepke at shaptyrady.

Úıiniń irgesi saıabyr tartty. Bir ókpelep attanǵandar endi kórmesteı bop túńilip ketti. Baryp basqa qudyqshy izdedi.

Dál sol shamada Horezmnen Qalpaq degen bireý kóship keldi. Áýeli Qalpaq er shabady, jona tigedi deýshi edi. Endi qudyq qazady degen ataǵy shyqty. Eńsepke qolqasy júrmegender soǵan úımeledi. Keıbireýleri qyr kórsetkendeı, tup-týra bunyń aýlynyń kók jelkesine jete berip, bir sáskelik buryn otyratyn Qalpaqtyń aýlyna qaraı tizgin túzeıdi.

Bastapqy kezde Eńsep ondaı-ondaı qoqan-loqqyǵa mıyǵynan kúldi. Birazdan soń aýlynyń ústinen attap ótkender shamyna tıe bastady. Túrýli irgeden Qalpaqtyń aýlyna qansha atty ótkenin sanap, olardyń qaı-qaı aýyldyń adamdary ekenderin ańdıtyndy shyǵardy. Ataly-ataly úlken aýyldardan ázir olaı qaraı at izi túse qoıǵan joq.

Eńsepke kelgen qolqashylar da áńgime arasynda ádeıi Qalpaqtyń atyn qystyryp qalatyn boldy. Ol ondaı-ondaıǵa mán bermegen qalyp baıqatty. Keıinirek: «Horezm jaqtyń jeri bizdeı aqar-shaqar shyń kók ala tas emes, sazdaýyt keledi. Saz oıyp qalǵan adam taıaz, tańqy qudyqtar bolmasa, tas qashap, shyńyraý qazýǵa kóndige alar deısiń be?» — dep apshymaǵan nyǵyz raı tanytty.

Sóıtip júrgende, Eńseptiń aldynan saǵy synyp qaıtqan Saǵynaı baı Qalpaqqa Ústirttiń ústine kósh shyǵaratyn aq joldyń tap ushar basynan qudyq qazdyrdy. El ishinde Saǵynaı úıine qonaq barǵanda, qazanǵa as salarda, syrtta oınap júrgen nemereleriniń bireýin shaqyryp alyp:

— Áı, qulynym-aı, kúni boıy tynym kórmeı shapqylaısyń da júresiń. Myna qarashy, súıek-súıegińniń bári yrsıyp ketipti. Qabyrǵańdy qolmen sanaǵandaı. Káni, káni... bireý, ekeý, úsheý, tórteý, beseý... Túý, túý... Omyrtqań odan da jaman. Bireý, ekeý, úsheý... Sıdıǵan qaryńa qarap, jurt seni shyr juqpaǵan úıdiń balasy eken deıdi ǵoı. Tura tur! Oıbaı-aý, jaýyrynyńa shodyraıyp shyǵyp kele jatqan mynaý ne jara! - dese, kempiri qazanǵa jaýyryn, qary jilik, bes tal qabyrǵa, úsh tal omyrtqa salady eken deıtin áńgime bar-dy.

Sol saqalyn qazanǵa malyp, asty ózi sanap salatyn Saǵynaı sarań Eńsepke tisin qatty bassa kerek. Jurt ol Qalpaqqa ernektegi shyńyraýdy qazǵan aqysyna túıege bastatyp júz elý tuıaq atapty dep soǵady.

Bir kúni: «Oıbaı, álgi Qalpaq qazyp jatqan shyńyraý Ústirttiń ústindegi eń tereń shyńyraý bolatyn túri bar. Qazirdiń ózinde júz qadamnan asypty» degen habar dúńk ete qaldy. Sodan bylaı aýyl-aýyldyń arasyna qatysqan biren-saran adamnyń habary sol Qalpaq qazyp jatqan qudyqtyń tóńireginen shyr aınalyp shyqpaı qoıdy. Kún ótken saıyn dabyryq ulǵaıa tústi. Búgin: «Júz jıyrma qadam bolypty» dese, erteńine: «Júz otyz qadamǵa jetipti» dep shyǵady.

Qoıshy-qolańnyń áńgimesin bylaı qoıǵanda ınabatty aqsaqaldardyń ózi Qalpaq qazyp jatqan shyńyraýdyń jaıyn aıtyp, qyzyl keńirdek bola bastady. Bireýler: «Qalpaqtyń babasy áýlıe kisi bolǵan eken. Sodan kıeli temir qazyq qalypty. Sol qazyqpen jer barlasa, sý shyǵatyn jerge kelgende alaqany tartyp belgi beredi eken. Qalpaq sýdyń kózin solaı tabady eken», — dep daqpyrtty.

Gý-gý áńgime órshı berdi. Bir-eki kisi: «Óz kózimizben baryp kórdik, shyńyraý júz qyryq qulashtan asypty», - dep keldi. Endi jurt jan-jaqtan Qalpaq qazyp jatqan qudyqty izdep baryp kóre bastady. Tipti Eńseptiń qońsylary da erinbeı-jalyqpaı at sabyltyp baryp qaıtty.

Ázirge qylp etpegen jalǵyz Eńsep. Buryn Qalpaqtyń jaıyn aıtýǵa jurt budan qysylatyn bolsa, endi jurttan bul qysylatyn boldy.

Úı-úıdiń kóleńke betinde Qalpaqtyń qudyǵyn aıtyp gýildesken jurt, Eńsep qaıter eken dep ádeıi aıtyp otyrǵandaı bop kórinip te ketedi.

Syrtynan synap otyratyn minshi kózderden Eńsep qatty qaımyqty. Bir kúni ne de bolsa, baryp óz kózimen kórip qaıtýǵa bekinip atyna mindi.

Qalpaq oraq muryn, shegir kóz sary kisi eken. Jasy jer ortasyna taıaǵan adam bolsa da, Eńsepti kórgende qalbalaqtap qaldy. Jalma-jan tańdaıynyń astyndaǵy nasybaıyn tiliniń ushymen jerge bir-aq ytqytyp, sırekteý jıdip bitken jıren murtyn jeńimen súrtip, aýyl-aımaqtyń amandyǵyn suraı bastady. Ieginde tuqyl joq, kók jarǵaq kóse. Mańdaıy men jelkesiniń arasy qarysqa jetpeıtin qalaq basyn áýelde ne qara, ne kók bolǵany belgisiz kúlgin oramalmen tańypty da, bir ushyn qulaǵyn bastyra salbyratyp qoıypty.

Ánsheıinde kózi kisiniń júzine kóp toqtamaıtyn Eńsep Qalpaqtyń tula boıynan túk qaldyrmaı túgel tintip shyqty.

Qalpaq áıkelge túsirgen tyǵyryq tastyń ústinde otyr. Qudyqtyń ishinen jańa shyqsa kerek. Tizesinen asyra qaıyryp qoıǵan balaǵy sý-sý. Qara ala shekpendi jalańash ıinine jamylypty. Ne tońyp otyrǵany, ne kúlip otyrǵany belgisiz, - sırek sarǵysh shoqsha tisteri aqsıyp tur.

Qalpaqtyń saýaldaryna sypaıy jaýap qaıtarǵan Eńsep endi ózi jaı suraı bastady. Mal-jannyń amandyǵyna Qalpaqtaı qadala toqtalmaı, shyńyraýdyń jaı-japsaryna kóbirek shuqshıdy. Qubyla bettegi aqsıyp jatqan shyǵyr tartqan túıeniń jalǵyz aıaq soqpaǵyna qarap, kózimen mólsherlep, únsiz turyp qaldy. Jurttyń aıtyp júrgeni ras eken. Júz elý qadamǵa jetip qalǵan túri bar. Manadan bergi sypaıy óńi kúrt tútigip ketti.

Ózi-ózinen jıyryla qalǵan mańdaıyn kúshpen jazyp, erni ázer qıysyp:

— Oń bolsyn, — dedi.

— Aıtqanyń kelsin, — dedi Qalpaq.

Eńseptiń qulaǵyna onyń daýsy oqys sańq ete qalǵandaı ersi estildi.

Jalt qarady da, qatýly júzin jadyratqysy kep, ezýin jıyryp:

— Sýdyń qashan shyǵatyn syńaıy bar? — dep surady.

— Erteńderi shyǵyp qalar.

Eńsep atyna bettedi. Qalpaq dámge shaqyryp edi, aýzyna aldymen oralǵan bir syltaýdy aıtyp, aıaǵyn úzeńgige saldy. Qalpaq qoltyǵynan demedi.

Ol atyna minip, Qalpaqtyń júzine bir burylyp qarap, qoshtasty da júrip ketti. Oǵan Qalpaq sońynan músirkeı qarap turǵandaı bop kórindi. Álgi bir qoltyǵynan demegeni de aıaýshylyq jasaǵany sıaqty. Sony oılaǵanda, bireý qoltyǵynyń astynan shymshyp alǵandaı tula boıy túrshigip sala berdi.

Atynyń saýyryna qamshysynyń qalaı baryp qalǵanyn da baıqaǵan joq, shoqyta jóneldi. Bul shyńyraý, shynynda da, Ústirttiń ústindegi eń tereń qudyq bolǵaly tur eken. Ony jurt qazirdiń ózinde «Qalpaq qazǵan» atap ketti.

Eńsep «Qalpaq qazǵannan» eńsesi túsip qaıtty. Aına taz ala qyrdan talaı sý shyǵarǵan Dárjan aǵasy «pálenshe qazdyrǵan», «túgenshe qazdyrǵan» dep talaı baıdyń atyn shyǵardy da, ózi aqyry apannyń astynda qalyp óldi. Atan túıeni alyp urardaı qaıratynan at jalynan tartyp mingeli óle-ólgenshe tyrbynyp ótken eńbeginen, kenezesi kepken talaıdy sýǵa qandyryp alǵan alǵysynan ne kórdi? Qara dóńniń basyndaǵy qalyń qaýymnyń shet jaǵasyndaǵy qyzyl tómpek kóneredi, qasyna basqa tómpekter qosylady. Sosyn jel tıpyldap, qazyp tastaǵan kóne shuńqyrdyń astynda kim jatqanyn kim biledi? Sonda Dárjan ómir baqı qara jerdi úńgip ótkende ne kórdi? Ittiń ıtaqaıy iship-kıip jatqan az kúndik azyq pen ústegi lypa ma?

Ózgeniń taban astynda tasy órge domalaǵan tosyn baǵy Eńsepke ótkinshi ómirdiń uıytqyma opasyzdyǵyn uqtyrdy.

Endi irgesi tipti bosap qaldy. Burynǵy kúder úzdirip baryp bir soǵatyn sırek qolqashy tam-tumdap birjola qurydy. Alysta atty bireý qaraýytsa, ózine kele jatyr dep oılap qalǵan Eńsep áli de kókjıekten qaraıǵan kórinse, qashan aýylǵa jetkenshe qyryq typyrshyp taǵaty taýsylady. Biraq birazdan beri bul aýylǵa soǵatyn azyn-aýlaq qara-qurań óńsheń bir mal joǵaltyp júrgender bop shyǵady.

Eńseptiń qudyq qazyp jıyp alǵan azǵantaı dáýletiniń jyl ótken saıyn etek-jeńi dóńgelenip barady.

Ol endi áldenesi umyt qalǵandaı qaraptan-qarap otyryp kóńili qulazyp, boıy sergimeı-aq qoıdy. Úırenshikti ádetimen sary ala tańnan turady, áıelin asyqtyryp, shaı qaınattyrady. Ony apyl-qupyl ishedi. Sosyn bir kirip, bir shyǵyp kúıbeńdep júredi-júredi de, tór aldyna sylq shógip toqyrap otyryp qalady. Buryn syz qudyqtyń ishinde jer shuqyp otyrǵanda kúndi uzaq kórýshi edi, endi jerdiń betinde, jaryq dúnıede, salqyn irge, salýly tósekte uzaq kúndi kesh qyla almaı, taǵaty taýsylady.

Aqyry sabyry sarqyldy. Atyna mindi. Qyrdyń ústinde qara quıryq, kıik jaılaıtyn kóldeý oılarǵa, olardyń sýatqa baratyn jymdaryna, arqary bar saı-salaǵa qaqpan quryp, ańshylyqty ermek etip kórip edi, odan da pátýa tabylmady. Aıdalada kele jatyp ań barlaýdyń ornyna jer barlaıdy. Qyrqa-qyrqanyń, júlge-júlgeniń qalaı toǵysqanyn qadaǵalaıdy. Shóptiń bitisine zer salady. Alymy joq, berimi joq atynan túse qalyp, qamshysynyń sabymen topyraq qazyp, alaqanyna jazyp kóredi.

Arqar qarap, qıa-qıa shatqaldarǵa tap bolsa, ara salýǵa, tasymalǵa ońtaıly tasy bar jer sholady.

Ań ustap qaryq qylyp jatqany shamaly. Áıteýir, qatyn-balanyń kirgen-shyqqanyn ańdyp jatqannan jaqsy ǵoı dep laǵyp-laǵyp qaıtady.

Japan túzde ózi qusap ań qýalaǵandar ushyrassa, tóńirektiń habar-osharyn suraıdy.

Saǵynaı rýly eli bop, Qalpaqty qoldarynan shyǵarmaýǵa bekinipti. Ol «Qalpaq qazǵannyń» tusynan eshkimdi ótkizbeımin, sýatymdy sarqyp, órisimdi tozdyrasyń dep kóshke urynatyndy shyǵarypty. Baısal baıdyń eki qoıshysyn qudyǵymnan nege mal sýarasyń dep astaýǵa tańyp qoıyp sabapty. Sodan beri eki baı ıt pen mysyqtaı kórinedi.

Bir kúni Eńsep qaqpan qarap qaıtyp kele jatyp, irgesinde baılaýly turǵan bóten atty kórdi. Qapelimde óz kózine ózi senbedi. «Bul kim boldy eken?» dep enteleı basty. Aýylǵa jaqyndaǵan saıyn júregi oınaqshyp, óne boıyn álsizdik meńdep barady. Bóten attyń er-turmanyna qaraǵanda úıine bir kúıli adam kelip túsken syńaıy bar.

Atyn tusap jatyp, túrýli irgeden Baısal baıdyń maıly jelkesin kórdi.

Aı qasqa mańdaı, shoqsha saqal Baısal esikten kirgen Eńsepke jadyraı amandasty. Kelgen sharýasyna birden kirispeı, aýyl-aımaqtyń habaryn aıtyp, áńgimemen otyrdy. Kópten qonaq kórmeı qur bolyp qalǵan Eńsep toqty soıǵyzyp, quraq ushyp júr.

Attanarynda Baısal:

— Eńsep, meni áne bir qyrǵa deıin shyǵaryp salmaısyń ba? — dedi.

— Bolsyn.

Aýyldan bylaıyraq uzaı bere baı sóz bastady.

— Eńsep, estip jatqan shyǵarsyń. Anaý Saǵynaı ata-babamyz ejelden uryspaı-qaǵyspaı jylma-jyl shyǵyp-túsip júrgen aq joldy bir ózi ıemdenip, ótken-ketkenmen yryldasyp qyryp barady. Sonymen basqalar-aq shaınassyn. Sasyq kúzendeı shaqyldaǵan nememen baılanysa berip, ne pátýa tabamyn? Osy ókpe tustaǵy jalǵyz aıaq at joldan kósh shyǵaryp, kósh qulatpaqpyn. Búgin sodan shyǵyp edim, jolynyń shappa órligi bolmasa, tap onsha shańyraq qaǵatyndaı tar emes sıaqty. Ústi tuıaqkeshti emes, oty da bar. Tek bir kemisi ernek asqasyn eki túnemelikte ǵana sý bar da, odan keıin shól eken. Men taǵy da kún aralatyp sýaratyndaı jerden qudyq qazdyram ba dep edim.

Baısal áńgimesin kenet tyıyp, Eńseptiń bet-júzine barlaı qarady da, birazdan soń qaıta jalǵastyrdy.

— Keler jylǵy kúzemdi sol qudyqtyń qasynda qyryqsam ba dep edim...

Pátýa baılasyldy. Baısal baı qoshtasyp júrip ketti. Kósheli sary at kúzgi sar barqyn daladan emis-emis qylaǵytyp, taıpalta jorǵalap barady. Eńsep jańa ǵana ózimen qoshtasyp, kózdi ashyp-jumǵansha anadaı jerge uzap ketken Baısaldyń sońynan qyzyr kórgendeı qarap qalypty.

Bir ýaqytta esin jıyp, atynyń basyn aýlyna qaraı burdy. Sol-aq eken, alystan bireý bunyń atyn atap, aıqaılaǵandaı boldy. Kók jelkesi muzdap qoıa berdi. Baısal jol-jónekeı jańaǵy ýádesinen aınyp, qaıtyp kele jatqan joq pa eken dep, artyna burylyp edi, baı kókjıektegi qara dóńniń ústine kóterilipti.

Birazdan soń taǵy da burylyp qarady. Baısal bul joly kókjıekten ári asyp tasaǵa túsip ketken eken.

V

Baısaldy shyǵaryp salǵan soń Eńsep qatty tolqydy. Qolqashylardyń osy kelmeı ketkeni ketken shyǵar dep toryǵyp qalǵan júregin endi kópten beri: «Áı, qaıtadan qudyq qazar bolsam, búıter edim» dep jan balasyna tisinen shyǵarmaı kómeıine buqtyryp kelgen bir armanyna jete alam ba, joq pa degen tymyrsyq kúdik tyzyldata bastady. Pálen kún boıy atynan túspedi. Baısal baı meńzegen jondy buta qaldyrmaı túgel sharlady. Ol deńgeıdegi jyra-júlge, qyrqa-qyrań sýat ataýlyny tegis súzip shyqty. Úıinde de eshkimge jaq ashpaıdy, ózimen-ózi. Keıde dastarqan basynda qolyndaǵy shyny aıaǵyn jerge qoıa salyp, oń tizesin taıanyp, sulq otyryp qalady da, birazdan soń uıqysynan oıanǵandaı sýyp qalǵan shaıyna qaıtadan qol sozady.

Uzaq tolǵanyp júrip aqyry osy araǵa toqtady. Keńesken ret jasap atalas bir-eki aqsaqaldyń aldynan ótti, biraq aqyldasty degen ataǵy bolmasa olardyń esh sózine mán bergen joq.

Baısal Eńsep qazyq qaqqan jerge úı tiktirdi. Qolqabysqa tórt jigit qosty. Eńseptiń qudyq qazýǵa kirisetin kúni túni boıy kirpigi ilinbedi.

Birazdan beri qolyna kúrek ustamaǵandyqtan ba, júregi qaıtyp qalypty. Temir qazyqqa telmirip uzaq turdy. Qansha qajysa da qudyq basyna qaıtadan jetelep alyp keletin baıaǵy dý-dý qoshamet-qolpashtyń úni óshkeli kóp boldy. Ol kezdegi «ne bolsa da kórip aldym» - dep qoıyp ketetin táýekeldiń arǵymaǵy búginde aryny qaıtyp, qansha qamshylasań da basyn kekshıtip, baspaı turyp alatyn jaýyr tuǵyrǵa aınalypty.

Biraq bul joly ony ózge kúsh jer astyna jelkelep túsirmek... «Qalpaq qazǵandy» baryp kórgeli bir búıirine shanshý bop qadalǵan, keıbir uıqysyz túnderde ókpesin syǵyp, ara-tura aqylynan tandyryp kete jazdap, talma aýrýdaı jabysyp alǵan sol bir beımálim derttiń atyn ataýǵa áli kúnge aýzy barmaıdy. Kúnine áldeneshe ret tirshiliktiń talaı-talaı jym-jymyn sharlap qaıtatyn qańǵyma oıy sol janyn jegi qurttaı jep jatqan derttiń túrin tústep, atyn ataýǵa kelgende taıqyp shyǵa keledi. Ne de bolsa sol jegi munyń jigeri turalap qalǵan tuǵyr bolmaq túgili orǵa qulap, mertikken asqaq esek bolsa da, saýyryna temirdeı qadalyp, shaptyrmaı qoıar túri joq.

Mine, odan beri de bir jyldyń júzi aýypty. Melshıgen meńireý jerdi tynym tappaı úńgip keledi. Eki-aq ret jumysy toqtady. Ekeýinde de atyna minip, tastaq jyranyń qulaý quıryǵyn betke alyp, qyr asyp ketip qaldy da, bes-alty kúnnen soń qaıtyp oraldy. Sońǵy ret osydan eki kún buryn baryp qaıtty. Qaıda bardy, nege bardy? Eshkimge aıtqan emes, Shyńyraý oıyndaǵydaı bop shyqsa, toı ústinde Baısal baıdyń ózine aıtpaq.

Onda Eńseptiń eńsesin eshkim túsire almaıdy. Sodan keıin qudyq qazbaq túgili mańynan júrmeıdi. Az ǵana dáýletin kish-kishtep sharýa kúıttep ómir súredi.

Al endi ol oılaǵanyndaı bolmaǵan kúnniń ózinde bul osy ala qyrdyń ústindegi eń tereń shyńyraý atanady. Aq shyń ernekten uzaǵan saıyn jylmıǵan ústirt alasaryp, oıpań tartpaıdy, qaıta anda-sanda bir soǵyp otyratyn búkir jal, kóldeneń qyrańdardan asqan saıyn, sonaý uly qumdarǵa ulasqansha saty-satylap bıikteı túsedi. Bul biletin tereń qudyqtardyń bári bul deńgeıden tómende, ernek jaqta; ol aranyń sýy budan áldeqaıda taıazdan shyǵady. Endeshe, bul shyńyraýdyń sýy kemi eki júz qadamnan beri belgi bere qoımas.

Eńsep bul araǵa ótken joly osyndaı ish eseppen qazyq shanyshqan-dy.

Anda shyǵyr tartyp júrgen qara atan eki júz qadamnan qaıtqanda qatty qýanǵan-dy. Sodan beri kóńili ornyqty júr edi, kesheli beri sý qıyrshyq kóbeıip qaıtadan qabaǵy túsip ketti. Sý qıyrshyqtyń munsha kóbeıip ketýi, árıne, teginnen-tegin emes. Eger sý bul nysanalaǵan jerge jetpeı, beriden shyqsa, onda ol atyn eki ret bosqa sabyltqan boldy.

Eńsep aýyq-aýyq tóńiregine qulaq tigip, tyń tyńdaıdy. Qolyndaǵy súımenniń syz qabyrǵaǵa tıgen syrp-syrp dybysynan basqa dybys estilmeıdi.

Dymqyl qıyrshyq kóp kúsh salmaı-aq ózinen-ózi úgitilip qulap jatyr. Emen kúbi tep-tez tolyp qalady. Soǵan qaraǵanda sýdyń kózi jaqyn tárizdi. Tipti osy mańaıdan tesip shyǵýy da múmkin. Qaı jaq qabyrǵa áli qatty eken dep sıpalap kórip edi, kók tas kezikpedi.

Eger munyń oılap júrgenindeı bolǵanda, endigi shaqyldaǵan kók tas ushyrassa kerek edi. Aınalasynyń op-ońaı yljyrap ketkenine túsinbeı otyr.

Eńsep súımendi syz qabyrǵaǵa súıep qoıdy da, oılanyp qaldy. Eki shyqshyty dýyldap qyshyp qoıa berdi. Saz balshyq qolymen qashyr-qashyr qasydy. Mıyna bireý qum quıyp qoıǵandaı basy zip-zildeı, oıyna eshteńe túspedi.

Súımendi qaıta ustady. Syz qabyrǵany dúk-dúk ura bastady. Kenet tasqa tıip, shyq ete tústi. Eńsep ótirik pe, shyn ba degendeı, ańtarylyp turyp qaldy. Sosyn jańaǵy súımenine qatty tıgen jerdi boılap qaza tústi. Álgi kúrt-kúrt dybys joǵaldy. Súımenniń tıgen jeri shaq-shuq tas. Syz qabyrshaq taýsylypty. Aıaǵynyń asty sý jıylyp, shylpyldap qalypty. Tań atqaly qazǵany úlken kóz emes eken; úlken kóz bolǵanda endigi sý atyp ketetin mezgil bolyp edi. Ol úlken arnadan qashyp shyqqan ury aǵyndar bosatyp tastaǵan qaıyr qabat sıaqty. Naǵyz arna alda bolsa kerek. Ol mynaý taq-tuq jańǵyryp jatqan tas qabattyń astynda. Sony oısa, ar jaǵy sý...

Anada alǵashqy ketip qalǵanynda inisi Teńseldiń úıin shegen tas kessin dep, qıalama aq shyń ernekke aparyp qondyryp qaıtqan-dy. Kúni boıy kóship-qondymen júrip, úı tikken boıda talyqsyp uıyqtap ketip edi. Tún ortasy aýa kózin ashsa, qulaǵyna bir sýyl kelgendeı boldy. Ári-beri tyńdap jatty-jatty da, syrtqa shyqty. Shildedegi ıin tiresken kóp juldyz jymyń-jymyń etedi. Qarańǵy túnde pyshaqtyń júzindeı bop tabanyńnyń astyna kep tirelip jatatyn qap-qara kókjıek - shyń ernek. Onyń astynda - teńiz. Jym-jyrt túnde o da dybyssyz. Tek sálden keıin qarmaı alyp, boıyn shimiriktire bastaǵan dymqyl aýa ǵana jaqyn mańaıda ulan asyr kóp sý jatqanyn sezdirgendeı. Eńsep salqyn samaldan omyraýyn kólegeılep, ıyǵyndaǵy shekpenin aıqara qymtap, úıge qaıta kirdi.

Jastyǵyna basy tıisimen manaǵy sýyl qulaǵyna taǵy da oralady. Eńsep endi uıyqtaı almady. Bir aýyq quzshyńdarda bolatyn úlken-úlken úńgirlerden kúńirene shyǵatyn jeldiń yzyńy deıin dese, kún tymyq. Qıaly qyryq saqqa júgirip basy qatty, biraq uıqysy shaıdaı ashylyp, kirpigi ilinbeı-aq qoıdy. Tezirek tań atqanyn asyǵa kútti.

Tańerteńgi shaıyn ishe sala, ernekti boılap qydyryp ketti. Seńgir-seńgir aq quzdar kók teńizden birese shalqaıa qashyp, birese suǵyna tónedi. Keı tusta appaq bir shyńdar aq aıran darıanyń ortasyna belýardan enip ketken. Sondaı bir aq tumsyqtyń ústine shyǵa berip edi, qulaǵy taǵy da eleń ete qaldy. Túni boıy uıqysyn qashyrǵan sýyl sol tóńirektiń bir jerinen shyǵyp jatqandaı. Quzdyń erneginen úńile qarady. Teńiz búgin de tynysh. Kók atlas kóılektiń qatarma etegindeı birine-biri ilesken qabat-qabat buıra tolqyndar aq shyńnyń aıaǵyna jyǵylǵanda, aýyq-aýyq shylp-shylp súıip qoıady. Qaryn jaryp jatqan aq tútek aıdyn emes. Endeshe mynaý neniń sýyly. Jeldi kúngi teńizdiń aıbarly óksigine de uqsańqyramaıdy. Qulaǵyn tosa tústi. Sarqyraǵan aǵyn sýdyń dybysy sıaqty. Biraq mynaý aq taǵanaq ala qyrda teńizge quıatyndaı ózen atymen joq. Bir-eki jerdegi sordan bas alyp sorǵa quıatyn ashshy aǵar júlgeler teńizden alty kósh alysta quryp bitedi.

Eńsep óz qulaǵyna ózi senbeı ań-tań. Teńizge óńmendeı tóngen aq tumsyqtyń qaıtadan aıdyndy oraǵytyp, keıin sheginetin ernegin boılap júrip ketti. Azý-azý aq shyńdardyń arasyna kirip ketken úshkil shaǵyn shyǵanaqty aınala bergende qarsy bettegi quzdyń tabanynda qaraýytyp jatqan úńgirdi kózi shaldy. Kók teńizdiń shylp-shylp tolqyny qara úńgirdiń ishine kirip-shyǵyp júr. Álgi saryl sol úńgirden shyǵyp jatqan tárizdi. Sol mańaıdaǵy aq shyń ortan beline deıin sarǵysh tartypty.

Eńsep solaı qaraı asyǵa aıańdaıdy. Úńgirdiń ókpe tusyna jetkende álgi saryl kúsheıe tústi. Yńyrana soǵatyn teńiz tolqynynyń shylpyly emes, sýyt aǵynnyń saryly. Qara úńgirden kók teńizge jer astynan aǵyn quıady eken. Kenet kóńiline osyndaı oı qashty.

Eńsep qara úńgirdiń kók jelkesinen oba úıdi de, sony nysana qylyp jolǵa shyqty. Sóıtse, sol aq tumsyqtan osy ózi qudyq qazyp jatqan tastaq jyraǵa deıingi eki orta oqtyn-oqtyn tilim-tilim tastaq ushyrasyp otyratyn oıpań júlge eken. Qyrdyń ústindegi shyńyraýdyń kóbi sol deńgeıdi boılap qazylypty. Esh jerden tóbeshik ne qyrań soqpaıdy.

Eńsep sonda qudyqtardyń bári sonaý tuńǵıyq tereńde teńizge qulap jatqan úlken arnaǵa sý quıatyn bergi - jer betine jaqyndaý maıda taramdardyń kindiginen shyqqan sýlar dep boljaǵan-dy. Sonaý ashshy teńizge sý quıatyn sarqyrama arnaǵa jetken eshqaısysy joq.

Sol oıy esine qaıta oralǵan Eńsep tabanynyń astynan shyqqan taqtaı tasty tókpektete urǵyshtady. Eki qulaǵy shyńyldap ketti. Qulaqtaǵy shýyl, súımenniń dúsiri tań atqaly jym-jyrt qara úńgirdiń ishin únge toltyryp jibergendeı.

Bir ýaqyt manadan beri syz jerde turǵan temir súımen alaqanyn qaryǵan soń, qolǵabyn kıeıin dep kidirip edi, bir sýyl shyqqandaı boldy.

Ol qulaǵyn tigip turyp qaldy. Shól dalada, qapelimde saı-salada ushyrasyp qalatyn azyn-aýlaq jıde aǵashtyń túbinde jatsań tap osyndaı sýyl estıtinsiń. Bul ne sýyl? Álde osy arada jer ústindegi keýektermen jalǵasatyn jaryq bar ma eken?

Qabyrǵalardy shyrq aınaldyra sıpap kórip edi, esh jerden qoly súrinbedi. Qaıta tyńdady. Sýyldyń ar jaǵynda birdeńe syldyraıtyn sıaqty. Taǵy qazdy. Taǵy toqtady. Taǵy tyńdap kórdi. Sol baıaǵy túsiniksiz sýyl.

Eńsep taqtaı tasty urǵylap jatyp, aýyq-aýyq toqtaı qalyp álgi sýylǵa qulaǵyn tosady. Syldyraǵan dybys kúsheıe túskendeı.

Kenet qýanyp ketti. Mynaý sýdyń syldyry. Eńsep qulaǵyn tosqan saıyn kúsheıip barady. Mynaý kádimgi kúrkirep aǵyp jatqan sarqyrama aǵyn ǵoı. Melshıgen syz qabyrǵalar da jer astynan shyqqan beımálim dybysqa qulaq túrgendeı telmirip tur. Zymyran qara úńgirdiń ishi sol bir sarqyraǵan dybysqa tegis jańǵyryqqandaı.

Eńsep taqtaı tasty dúrs-dúrs túıgishteı jóneldi. Endi álgi jer astyndaǵy saryndy súımenniń dúńk-dúńk dúsiri de jeńe almady.

Eńsep eshteńege alańdamady. Taqtaı tasty tókpektete soqqylady. Úskirik jer astynda turǵanyna qaramastan, áýeli mańdaıyna, sosyn omyraýyna shyp-shyp ter shyqty. Taqtaı tas sart-surt synyp jatyr. Osylaı qazyńqyraı tússe, uly arnaǵa da jetedi. Júregin qýanysh kernep, óne boıynan ál ketip bara jatqandaı. Temir súımen qolynan shyǵyp ketpeı shaqqa tur. Sheńgelin syǵa tústi. Kenet dál qasynan dúrs-dúrs dybys estildi. Qarańǵy úńgirdiń ishinde budan basqa taǵy bireý taqtaı tasty tars-tars tómpeshtep jatqandaı. Bul aýyq-aýyq toqtap, tyń tyńdaıdy. Bul toqtaǵanmen álgi dúrsil toqtamaıdy. Áldekim mynaý taqtaı tasty budan buryn oıam, uly arnaǵa buryn jetem dep janyǵa qımyldaǵandaı. Eńsep súımenine qaıta jabysty. Biraz shapqan soń taǵy kidirdi. Álgi bir jumbaq dúrsil qulaǵyn jaryp barady. Taǵy da bul toqtaǵanmen, ol toqtaǵan joq. Eńsep qaıtadan ekilene urǵylady. Ábden ókpesi alqynyp, júregi qysylǵandaı bolǵan soń, biraýyq dem alaıyn dep edi, bunyń kózine kórinbeı dál qasynda kók tasty dúńk-dúńk toqpaqtap jatqan ózge dúrsil burynǵydan da kúsheıte tústi.

Ol ornynan taǵy turdy. Temir súımen taqtaı tasty taǵy da tóbeleı jóneldi. Eńseptiń óne boıyn qara ter jýdy. Kózine quıylǵan ashshy terdi bilegimen jasqaýǵa da murshasy bolmaı, ústi-ústine ura berdi...

Kenet súımennen áldekim shap berip ustaı aldy da, jibermeı qaldy. Eńsep kózi qaraýytyp otyra ketti. Qara úńgirdiń ishi sý qarańǵy tas túnekke aınaldy. Onyń kóz aldynan Qalpaqtyń kók oramaly jelpip ótken sıaqty boldy. Qalpaq moshqap kúlip turǵany, ıa aıap turǵany belgisiz, bunyń qarsy aldynda tisi aqsıyp, taltaıyp turyp aldy. Kenet buǵan qaraı qolyn sozdy da, súımenine jabysty. Eńsep qolyndaǵy súımenin alyp ketedi eken dep, jandármen shirene tartyp edi, tastyń jigine túsip, tesik ustap qalǵan súımen jylmań etip sýyrylyp shyǵa keldi.

Eńsep esin endi jınady. Tabanynyń astynan ókpek jel eskendeı boldy. Sarqyraǵan sýdyń shýyly anyq estildi. Eńsep shýylǵa qulaǵyn tosyp biraz otyrdy. Onyń qulaǵy sýdyń syldyrynan bógde bir dybysty baıqady. Tań atqaly bunyń qulaǵynan ketpeı qoıǵan alqyna soqqan óz júreginiń dúrsili eken.

Ezýine kúlki júgirdi. Endi ishine jarty astaý sý sıatyn taı terisinen jasalǵan úlken qaýǵa qınalmaı sıatyndaı qyp, mynaý taqtaı tasty oıýy kerek. Taltaıyp turyp taqtaı tasty taǵy urǵylady. Biraz shapty. Tesiktiń kólemin bilgisi kep, qolyndaǵy súımenimen barlap kórip edi, áli shaǵyndaý tárizdi. Qaıtadan tómpeshteı jóneldi. Súımeni ár tıgen saıyn taqtaı tas kúrt-kúrt omyrylady. Birazdan beri jurtqa esesi ketip, kóńilin yza jaılaǵan Eńsep degenime jettim be degendeı ekilene urǵylaıdy. Tuńǵıyqqa tasyr-tusyr domalap, birazdan soń baryp shylp-shylp qulaıtyn tas dúsirine qulaǵy ábden úırenip alǵan. Eshteńeden eti shimirikpeıdi. Jańa ǵana jan-jaǵynan syǵyp turǵan tas qursaýǵa da, qaltarys-qaltarystan qaraqshydaı ańdyp turǵan kóleńkege de, qudyqtyń aýzyndaǵy sańylaý jaryqtyń birte-birte óleýsirep bara jatqanyna da, syrtta topyraq shyǵaryp turǵan jigitterdiń ústi-ústine arqandy julqylaǵandaryna da - eshteńege de eleń etken joq.

Qaıqaıyp turyp taqtaı tasty sart-sart sabalaıdy. Kenet súımeni tasqa tımeı, tesiktiń ózine túsip, ekpetinen qulap tústi. Mańdaıy tasqa soǵylyp, basy zeńip ketti. Bireýdiń aıaly qoldary qos alaqanyn jaıyp, qaǵyp alǵandaı. Basqa jerine zaqym tımedi. Qaq mańdaıynan bastap jyp-jyly jumsaq alaqan sıpap ótip edi, kómeıine qoımaljyń birdeńe quıylǵandaı boldy. Muny qaǵyp alǵan beıtanys adamnyń da omyraýy terge malshynyp qalypty, jambas tusy, jaýyryny muzdap qoıa berdi. Bireý júzine telmire tóngendeı. Qaraýytyp ketken janary bunyń betine músirkeı úńilip turǵan Qalpaqtyń kók sur jarǵaq júzin sholyp qalǵandaı.

Eńsep zip-zildeı kirpikterin ázer kóterip, kózin ashyp alyp edi, jan-jaǵynan aq tútek bop sarqyrap jatqan aǵyn sý áldeqaıda aldy da qaıqaıdy. Jan-dármen bir baqyrýǵa ǵana murshasy keldi. Biraq ony ózinen basqa eshkim estigen joq.

Topyraq shyǵaryp turǵan tórt jigit qyl arqandy ári julqydy, beri julqydy. Kún ekindige taıanǵanda qaıta tartyp edi, ishinde eshteńe joq, bos kúbi shelektiń ózi shyqty. Tórt jigit endi qara atandy shyǵyrǵa jegip, qyl arqannyń ushyn tuzaqtap shyńyraýǵa saldy. Shyǵyr arqan da bos qaıtty.

Esi shyqqan jigitter tórteýi tórt jaqtan qudyqtyń aýzyna jata qalyp:

— Eńsep! Eńsep! — dep aıqaılaıdy.

Tómennen lám-mım dybys joq. Jigitterdiń qulaǵyna sonaý jer túbinen emis-emis sýyl estildi. Betterin jer astynan bir túrli sýyq lep jalap ótkendeı boldy. Jalma-jan bastaryn kóterip aldy...

Sodan birneshe jyl boıy qandy qudyqtyń mańyna el jolamady. Bireýler qudyqtyń perisi bar eken, Eńsepti ustap qalypty desti, endi bireýler o jerdiń astynda aıdahar bar eken, birde qudyqtyń aýzynan basyn shyǵaryp turǵanyn óz kózimizben kórdik dep soqty.

Arada áldeneshe jyl ótti. Jer astynan shyqqan aıdahar kórinbedi. Bir-eki júregine jún baılaǵan jigitter baryp, qaýǵa salyp edi, móp-móldir tushshy sý shyqty.

Aqsaqaldar ári aqyldasyp, beri aqyldasyp, molda aparyp, kitap ashqyzyp, duǵa oqytyp, qudyqty jyn-periden alastady. Shegendedi. Áıkel ornatty. Týsyrap jatqan óńir sýǵa qaryq boldy da qaldy. Jańbyrsyz jyldary qansha shyńyraýdaǵy sý tartylǵanmen, ol lyqyldaıdy da jatady.

Bireýler qaýǵa túsirip alsa, artynan sonaý kók teńizdiń jaǵasyndaǵy aq tumsyqtyń astynan tabylypty. Endi jurt bul qudyqtyń sýy sonaý uly teńizge baryp quıady eken desti.

---