InfoHub Logo

QYZYL ALMA

(Birinshi bólim)

I

At tuıaǵynan qum saýyryn oıyp túsken dóńgelek shuńqyr lezde qaıta tolady. Aldyndaǵy oq boıy ozyq óńsheń qula at mingen kúzet sarbazdarynan taý-taý shaǵyldyń betkeıinde shashyrap qalyp jatqan kóp iz kózdi ashyp-jumǵansha-aq ǵaıyp bolady. Sýsyma qum baıansyzdyqtyń tylsym qudiretin tanytqysy kelgendeı, qup-qý júzine jolap ketken sál tańbany jalmap jutyp jatyr.

Ámirshi uly shólge kelgeli beri oppa qumnyń osy bir obyr minezinen nazaryn qansha alyp qashsa da, qutyla almaı-aq qoıdy. Sary ala kúımeniń ishinde sýsyldaq qumaqqa shashasyn qaptyryp, maltyǵa jorǵalap kele jatqan kóp attyń tunshyǵa shyqqan japa-tarmaǵaı dúsirin tyńdaı-tyńdaı mezi bop ketip, tusyndaǵy seldir perdeni ysyryp, syrtqa qarady-aq - kózine ylǵı sol túsedi.

Shańyltaq kóktem. Qysta qar kórip jarymaǵan jabyrqańqy shól kózińdi qajytady. Júzgen men sekseýil áli búr jarmapty, soıaý qalpy. Tóńirek túgel múlgip tur. Deńkıgen shaǵyldar da, tyrbyq qum butalary da ǵumyry qybyr-qımyl kórmegendeı, jer tistep jatyp alypty.

Tasbaqanyń daýyly basylǵany taıaýda ǵana emes pe edi. Bes kún boıy qarsy aldynan tandyrdyń demindeı bet sharpyǵan qyzyl jel urǵan da turǵan. Áldeqandaı doly dúleı qara jerdi tas-talqanyn shyǵaryp, kúl qyp ýatyp, sosyn bir alapat tabaqqa salyp ap, elep, kebegin jelpip ushyryp jatqandaı, jer men kek túgel shańǵa aınalyp ketken-di. Qara qurym qalyń qol birin-biri kóre almaı, keýdelerinen tómpeshteı urǵylap keri ıterip baqqan qyzyl jeldi betke ustap ilbigen de otyrǵan. Kúlli dúnıe túlen tıgendeı týlap shyǵa kelgen-di. Aspan qaıda, jer qaıda — eshkim ajyrata almastaı... Qulaq sarsytyp ulyp turǵan jel... Kúlli keńistikti bir ózi ıemdenip, asyr salyp oınaqtap júrgen shań-tozań... Endi dúnıe qaıta ornyna kelmesteı... Sol bir shań-tozańǵa aınalǵan qalpy birjola kúli kókke ushatyndaı. Áýmeser jel bul minip kele jatqan sary kúımeni de jer betinen julyp ap, tóbesinde bedireıip jatyp alǵan sup-sur keńistiktiń áldebir tuńǵıyǵyna jitirip jibergisi kelgendeı, ekilene julqylaıdy.

Attar ábden tıtyqtap boldyrdy; jurt kózderine qum quıylyp, jelge qaraı júre almaı, ıt zyqylary shyqty. Sonda da sherýdi kidirtpegen-di. Toqtaǵanda da, qara qurym qalyń qol tyrdaı jalańash tuldyr shólde yqtasyn taba ala ma?

Qaıta tentek jel kúımeler men júkterdi qula túzge bet-betine qýyp áketýi de múmkin. Shóldiń esirik daýyly talaı-talaı kerýenderdi qum astyna kómip te ketken.

Buryn tasbaqanyń daýyly men qazannyń kirisinde jolǵa shyqpaýshy edi. Osy joly elge qalaıda kóktem basynda oralam dep amalsyz urynyp otyr.

Biraq áldekimniń qarsylyǵyn kórse, burynǵysynan beter qarysyp baǵatyn ádetine basyp, ábden tistenip aldy. Dúnıeni kóktemde bir dúrliktiretin jel kúshti me, joq, qalasa jaryq jalǵannyń astyn ústine keltiretin bul kúshti me?

Degenmen, naızańa ilikpeıtin, qylyshyń kespeıtin myna jel degen páleniń osynsha jyn oınaǵyna zyǵyrdany qaınap ta keledi. Sonda da, toqtaımyz ba, qaıtemiz degendeı, sary kúımeni aınal soqtap, qaıta-qaıta kele bergen qol basylaryna esh shyraı tanytpaǵan-dy.

Syrttaǵy yshqyna ulyp turǵan jeldi kórmegen estimegen kisishe sup-sur bop qatqan da qalǵan.

Besqonaqtyń bes kúni ótken soń, dúnıe jynynan aırylǵan baqsydaı jym-jyrt bola qaldy. Jer beti aıǵyz-aıǵyz jarylyp ketipti. Jaryqtyń arasynan shyqsa kerek, myna jerde de, ana jerde de, teńkıip-teńkıip tasbaqalar jatyr. Keıbireýlerin jel aýdaryp tastapty, tórt aıaǵy kókten kep úıelep qapty.

Daýyl basylǵan kúıi besin aýa qumǵa ilikken-di. Astynan áldekim alyp dáýlerdiń súıegin qazyp alǵandaı, shaǵyldardyń búıirleri opyraıyp-opyraıyp kórinedi. Sýsyldaq sup-sur qumǵa maltyǵýmen kele jatqandaryna da áldeneshe kún ótti. Keshe jelden sharshasa, endi, mine, melshıgen meńireý tynyshtyq qajytyp keledi. Mynaý qımyl-qybyrsyz, sybys-sybdyrsyz keńistikte men de toqtap qalarmyn dep qoryqqandaı keýde tusynda judyryqtaı birdeńe emis-emis bulqynady.

Joldaryna dóńkıip-dóńkıip kes-kesteı qulaǵan jal-jal shaǵyldardyń qaı-qaısysyna da jetkenshe asyqqanmen, qara qatqaqtyń syńaıy áli bilinbeıdi. Kóz jeter jerdiń bári — ájim-ájim qum.

Jaıaý borasynnan saqına-saqına bop shımaılanyp qalǵan ulpa qumaqtaǵy áldebir sıqyr jazyp ketken jumbaq duǵalyqtaı kóp shıyr, qansha telmirgenińmen, oı sergiterdeı nyshan tanytpaıdy. Qaıta kóńilińe tirshilik degeniń ózi de qum betindegi osy bir mán-maǵynasyz qur shımaıdaı mynaý ulan-asyr surqaı keńistiktegi búgin bar, erteń joǵalyp ketetin ótkinshi beder ǵana emes pe eken degen kúdik qashyrǵandaı. Kúni keshe ǵana asyrdy salyp-salyp, aqyrynda mysy quryp, óz-ózinen tynysh tapqan kóktemeniń áýmeser daýylyndaı o da qansha alasuryp baqqanmen, ýaqyt deıtin sýsyma qum báribir iz-túzin qaldyrtpaı, túp-túgel óshirip jiberetindeı.

Tórt jyl boıy joryqta júrdi. Júz myń attyń tuıaǵynyń baspaǵan jeri joq. Sonda kúnderdiń kúninde sonyń bárin de dál mynandaı qyp, jel úıirip, qum jutyp qoıa ma? Adam degen nemeniń ǵumyry uıtqyp-uıtqyp basyla qalatyn qyrdyń jelindeı qur ánsheıin ótkinshi nárse ǵana bolsa, tusynda sonyń árbir usaq-túıegin jipke tizip tirkep baǵatyn adamnyń jady da myna sýsyma qumdaı turlaýsyz birdeńe eken ǵoı. Sonda anaý aspan men mynaý jerdiń arasynda baıansyzdyqtan basqa eshteńeniń bolmaǵany da. Basqasynyń bári — ótkinshi, tek baıansyzdyq qana máńgilik pe?

Kim bilipti solaı bolsa solaı da shyǵar. Baıaǵyda óziniń kórmegen qorlyǵy bar ma edi... Tipti osy ulan-asyr túzdiń ózinde qatyn-balasyn jetektep, qashyp-pysyp júrmep pe edi... Mine, sary ala kúımeniń ishinde otyryp, kóz salǵanynyń ózinde janaryn pyshaqtaı keskilep kele jatqan kesir qum munyń talaı borbaıyn osqylap, tabanyn kúıdirmep pe edi. Eń bolmasa, túbinen qolymen tyrmalap, syz shyǵaratyn buta ekesh buta da tabylmaı erini kezergende, kóńin qýyryp, qatalatyp bara jatqan qaskóı shólden ómir-baqı qutylmaıtyndaı, qasyq qara sý tańdaıyn shylaıtyn kún endi aınalyp kelmeıtindeı kórinýshi edi ǵoı. Al qazir sony kim biledi? Tipti ózi ekesh ózi de osyndaı ilýde bir qaıyptan taıyp oıyna túspese, esine alyp jarymaıdy emes pe? Baıaǵy qorlyqty búgingi mártebe, baıaǵy azapty búgingi baqyt umyttyrmady ma! Sonda keshegideı búgin de umytyla ma? Endeshe, jurttyń erteń dep kókip júrgenderiniń ne bolǵany? Jolyndaǵynyń bárin japyryp, bárin qurdymǵa jiberer áýleki qurtýshy ma, álde álemdegi ar ataýlynyń barshasynyń múńkir-náńkiri — baıansyzdyqtyń qolyndaǵy aıaý bilmes almas qylysh pa? Ne? Erteń qylysh bolsa, tóbesinen aýzyn arandaı ashyp tajal tónip turǵan búginniń ne qajeti bar? Biraq, búgin máńgilik bolsa, ajalsyz bolsa, keshegiler qaıda? Keshe bunymen teke tiresip arystandaı arpalysyp júrgenderdiń kózderine qalaı qum quıyldy? Olardy omaqastyrǵan tek bunyń aıaý bilmes almas qylyshy ǵana ma? Joq. Eń aldymen, ózderi, ózderiniń álsizdigi. Keshe degen álsizdiktiń ekinshi aty. Búgin álsireı-álsireı keshege aınalady. Al bet qaratpas alapat kúsh búgin túgili erteńniń ózimen beldesedi. Kúshtiliktiń shyn aty -Máńgilik... Máńgilikpen sol bet qaratpas alapat kúsh qana til tabysa alady. Áljýazdyń ajaly búginnen, eki ortadaǵy dúregeıdiń sazaıy — erteńnen, al atasyn tanymas alyp kúshtiń Máńgiliktiń dál ózindeı ajaly joq.

Búgin degen — qorqynysh pen úmittiń eki udaı aralyǵy. Pende bitkenniń qaltyldaq qaıyq mingendeı qaltyrap kún keshetin bar aıasy-tek sol ǵana. Olar tek sonda ǵana myqtylardyń ustap tutynǵanyna kónedi. Al, myqty tegeýrinsiz óńsheń áljýaz túk te bitire almaıdy. Bir qolyna qorqynyshty, ekinshi qolyna úmitti myqtap ustap, qalǵandardy eki ortada ári-sári qylyp qoıa alatyn tegeýrin ǵana áljýaz álsizdikti kúshke aınaldyra alady; onyń qolyna túsken búginniń ózi — erteńmen egesetin qarý...

Onyń qaı sardarynyń da qulaǵyna quıyp baǵatyny — «basyńa qandaı qıyn is tússe de, aıla taptyrmas tyǵyryqtan qash; áıteýir túbi bir sytylyp shyǵar amaldy aldyn ala qarastyryp qoı... «Álsizdik te — tyǵyryq... Odan da qashyp qutylar aıla-amalyńnyń kóp bolǵany durys».

Sharıǵattyń ózinde de bar emes pe? Baıaǵyda suńǵyla Súleımenge bir kúni qumyrsqa kep: «Saǵan jaratqan ıem jeldi nege baǵyndyryp bergenin bilesiń be?»-dep surapty. Súleımen qapelimde jaýap taba almaı múdirip qalypty. «Ol seniń patshalyǵyńnyń aqyr túbi jelge ushatynyna meńzegeni», — depti qumyrsqa. Súleımenniń buny estigende óńi aýyp ketipti. Álgi qumyrsqa: «Allanyń ámirin ulylarǵa kishilerdiń sózi jetkizedi degen osy bolady», — dep taıyp turypty. Súleımenniń de basynan aýǵan baq kimniń basynan aýmaıdy deısiń. Biraq Súleımenniń basynan baq aýǵanmen, dańq aýdy ma? Soǵan qarap-aq, baq-az ǵana kún tirshiliktiń yryzyǵy da, al dańq — ulan-asyr máńgiliktiń nesibesi ekenin bile berýge bolmaı ma?

Baǵzy Súleımenniń dańqyn qazirge jetkizgen de álgi jarly dıhan men qurdym qumyrsqa emes pe? Ulylarǵa Allanyń pıǵylyn jetkizetin kishiler olardyń atyn da tym alysqa shyǵandatyp shyǵarmaı ma? Úlkender istegen úlken is-kishkentaılardyń kishkene kózine tym alapat bop kórinbeı me? Al shyn eresen is isteseń, olar seni qudirettiń ózinen kem kóre me?

Dańqtyń astyndaǵy dúldúli — daqpyrt. Parasattynyń aýzyndaǵy kerenaý aqıqat qashan úzeńgige aıaǵyn salǵansha, daraqynyń aýzyndaǵy dalańbaı daqpyrt eki etek bop elden buryn jetpeı me?

Daqpyrt taratatyn daraqy tek dabyraıǵandy kóredi. Dabyralap is qylmaǵan dańqtyń jyly-jumsaǵynan dámetip, qur bekerge tamaǵyn isirmese de bolady.

Kishkentaı kózderdi ne isteseń de iri istep tańǵaltasyń. Tańǵalǵan kisiniń jaqsy men jamandy tarazylap jatar shamasy qaısy? Minekeı, aldynda kún batystyń talaı eliniń qazynasynda jatqan altyn men asyldy teńdep ap, taý-taý shaǵyldardyń jyp-jylmaǵaı kóbesin omyra opyryp, balp-balp basyp bara jatqan pildi alǵash kórgen adam, «bul jaqsy haıýan ba, jaman haıýan ba» dep bas qatyryp jata ma? Onyń eresen úlken denesine de, orynsyz shubalyp jatqan oǵash tumsyǵyna da túk shoshynbaı da, jırenbeı de, birden tańǵala qarap, tańdaıyn qaqpaı ma?

Kishkentaı kózderge jaqsylyq iste meıliń, jamandyq iste meıliń, janarynyń sharasyna syımaıtyndaı alapat qyp iste. Áıtpese, az jaqsylyǵyńa báribir mise tutpaıdy, al sál ǵana jamandyǵyńdy kórse-jerden alyp, jerge salyp jazǵyra jóneledi. Bireýdiń tumsyǵyn qanatsań, bar páleni basyńa úıip-tógip baǵatyn nemeler keń álemdi belsheden qanǵa malyp qoısań: «Bul ne istegeniń?» dep nálet aıtpaıdy. - «Apyraı, qalaı istediń?» dep qaıran qalady.

Tek tirińde mańaıyńdaǵylardyń bárin tańǵaltýmen ót. Óle ólgenshe tańǵalyp ótkende saǵan ólgen soń da tańǵalady. Olardyń aýzyndaǵy laqapty estip, seni kórmegender de tańǵalady. Tek olarǵa álgi ózgeden estigen estigishterine «e, báse» dep qoıǵyzatyndaı qyp, ár jer-ár jerge óz qudiretińnen jurnaq qaldyryp otyrsań bolǵany,

Ol kez kelgen pendeniń qolynan kelmegenmen, bar qazynany astyńa basyp, bar qarýdy mańaıyńa ıirip ustap otyrǵan seniń qolyńnan keledi. Tek qajyp qalma... Toqmeıilsip qalma... Óıtseń boldy, kúıeýiniń kózine shóp salmaı júre almaıtyn jady qatynnyń qoınynan órgen bóten erkekteı myna opasyz dúnıeniń taǵy bir pushpaǵynan ózińnen góri myqtyraq basqa bireýdiń sypań etip shyǵa kelýi op-ońaı... Óziń de osynsha qudiretke jurttyń qapysyn taýyp jetpep pe eń, endeshe óziń de jurtqa qapyńdy taptyrtpa... Qapyńdy qudaı tappasa, adam tappasyn...

Qudaı tappasa... Iá, bul buryn ol joryqtan jeńispen oralǵanda dál osy jolǵydaı qaıdaǵy-jaıdaǵynyń bárin oılap, mıyn ashytýshy ma edi. Bunyń bári tý sonaý júreginiń túbinde jasyrýly jatatyn edi ǵoı. Jurtqa kórsetpek túgili, qaıta-qaıta qolyna alyp qaraı berse, kóldeneń kózge qoldy qylyp alarmyn dep, qorqyp, áıteýir, senimdi jerde turǵanyn bilip, ishteı toq bop, ózi de kóp suqtana bermeıtin qymbat buıymyndaı osy bir ury túıinshek túp nıetin tipti óz oıynan da birer qabat qaltarys ustaýshy edi ǵoı... Endi nege búgin kep, óz jynyn ezi qaıta shaınap, kúıis qaıtarǵan qospaq túıedeı áldeqashan búge-shigesine deıin oılap, ábden kesip-piship qoıǵan, tiride eshkimge aýzynan shyqpaıtyn syrlaryn qaıyra tolǵap, qaıta oılap otyrǵany nesi? İsh esepti de tutynǵasyn, almas qarýdaı berik tutynǵan jón. Orynsyz shoshańdata berseń, o da qolyńnan shyǵyp ketedi, jaýǵa buıyrsa, óz qarýyndaı, o da óz moınyńdy qyrqady.

Sondyqtan ol ózi bir tutynǵan sheshimdi qyryq qaıtara kesip-piship jatpaıtyndy. Búgingisine túsine almaı keledi. Burynǵy joryqtarynda qansha sharshasa da tap mynandaı oıy oıran bolmaıtyn. Álde, bir apta boıy uly qumnyń ishinde qys pen kóktemniń óliarasy-Besqonaqtyń daýylyna tap bop, ábden tıtyqtap qajyǵanynan ba... Áıtpese, bu joly da baǵyndyrǵan eli, qıratqan taǵy az emes. Jol-jónekeıgi usaq patshalyqtardy bylaı qoıǵanda, ózimen kópten ustasyp, syrttaı teketiresip júrgen eki básekelesiniń kózin qurtyp kele jatyr.

Buryn aıaǵynyń astyna domalap túsken beten tájdi kórgen saıyn, bir aıdyndanyp qalýshy edi, bul joly selt etpeı qoıdy. Álde, bul qansha bel bermeýge tyrysqanmen irgeńe qonyp alyp, árli-berli júrip turǵanyńnyń bárine de ıtin qosyp jatqan qaskóı kórshi kárilikten be eken? Ol nemeni qalyń qol ertip baryp shaýyp alýǵa da bolmaıdy, aıla-tásilmen aldyn orap qaıtaryp jiberetin ańǵal jaý da emes. Samsaǵan sary qolmen kók jelkeńe kelip shatyr tigip jatyp alǵan ata dushpandaı birden qol salmasa da, kún ótken saıyn tóbe-quıqańdy shymyrlatyp, senimińdi setinete túsedi.

Endi, mine, jyldap-jyldap júrip qaıtatyn alys joryqtardyń da, budan bylaı aýyrǵa túsetinin myqtap sezdirip keledi. Sony oılaǵanda júreginiń basyn aıaz qaryp alǵandaı, shym ete qaldy. Taq buıyryp, táj kıip, ázin basynǵan jaýdy bir-birlep aldyna jyǵa bastaǵanda-aq, ómiriniń altyn taqtyń ústinde emes, at ústinde ótetinin anyq ańǵarǵandy.

Sol betimen áli keledi. Talaı eldi baǵyndyrdy. At tuıaǵy jeter jerde bunyń qol astyna qaramaǵan jalǵyz-aq el bar. Qara qumyrsqadaı qaptaǵan nemeler kóptigine sene me, ózgelerdeı aıbyna qoımaıdy. Tipti aýyq-aýyq buǵan jiberip turatyn seldir saqal, qysyq kez elshileriniń ózi birde elpildep aıaǵyna jyǵylyp, birde kilgire qarap, manaýraı til qatyp, mardamsı qalady.

Tisin kópten qaırap júrgenmen, olarǵa kezek endi kelgen sıaqty. Qalǵan úsh tarapty aýzyna qaratyp, qaıta turmastaı etip tizesine basty. Endi basqa alańdary da joq.

Qazir talaı jaýdyń júregin shaılyqtyrǵan áskeri de naǵyz «sen shap, men ataıyn» bop babynda tur. Onyń oıy—áskeriniń osyndaı tas túıin qalpyn joǵaltyp almaı, birer aı ǵana tynys qyp, alys joryqqa attanyp ketpek. Soǵan bola, osy joryǵynda erteń taǵy bas kóterip, qarýdyń kúshimen ustap turmas úshin qaı eldi alǵanda da, áskerlerinen jurnaq qaldyrmaı túgel qyrǵyzdy. Jol-jónekeı buryn kóngen aımaqtardan da qol qosyp alyp keledi. Myń san tuıaq qum shaǵyldy qarsh-qarsh asap, myń-myń kók naıza kúnge shaǵylysyp, shaǵyl-shaǵyldyń ara-arasynan shubyryp shyǵyp jatqan sońyndaǵy qara qurym qol alys joryqtan eline qaıtyp kele jatqan áskerden góri elinen joryqqa endi attanyp bara jatqan áskerge kóbirek uqsaıdy. Jaýyngerleri qyz qoınynan órgendeı qup-qýnaq. Týlar men kózge túsken onbasy, júzbasylardyń qyl quıryq nysana naızalary da shashaqtaryn jelge sylap jelk-jelk etedi.

Joryqtan qaıtyp kele jatqandaryn sezdiretin qazyna artqan kerýender men qoldaryna kisen salýly kóp qul, kóp kúń ǵana. Ol ne bolsa da Baıtaq shaharynyń ózine osy sary masadaı samsaǵan qalyń qolymen kirmek. Úsh tarapty tabanyna taptap kele jatqan ámirshilerin halyq óz kózimen kórip, bir aıbynyp qalsyn...

Kenet, Ámirshi aldyndaǵy aq shaǵyldyń ústine shanshylyp shyǵa kelgen bir jińishke syryqty kózi shaldy. Kóktemgi shaıdaı ashyq kók nil aspannyń ózinen de kókpeńbek sol tip-tik syryq qum tasasynan sál-pál munartyp kórinetin kókjıekke ınedeı qadalyp turyp apty.

Buny áldenege aıan bergen nyshan ba dep, qasyna seıitteriniń birin shaqyryp suraǵysy keldi de, onyń barǵan saıyn tym qara kóktenip, aıqyndala túskenin baıqap, áliptiń artyn baqty. Uly shaǵyldar taýsylyp maısa qumaqtar bastaldy. Kóp uzamaı qatqyl jolyǵatyn syńaı tanyldy. Áýeli tyr jalańash qumnyń ár jer-ár jerinen qylańytyp qana kóringen buta basqan buırat shaǵyldardyń barǵan saıyn qatarlary jıileı tústi.

Shaǵyldardan asqasyn, burynǵy aıaǵynyń astyna kep jatyp qalǵan kókjıek te baýyryn kóterip tý-tý alysqa jylystaı bastady.

Mynaý qara qurym qalyń qoldardan seskengendeı alys-alys buırattarǵa qaraı mysyq tabandap shegine túsken kóktemgi kúltildek kókjıekpen birge álgi bir sıqyr syryq ta alystaı berdi.

Bular júzgen, sekseýil, shaǵyr uılyǵa ósken oıdym-oıdym túleılerdi oraǵytyp etip, qumaq jaldarǵa kóterildi. Kóp uzamaı qatqaq qara jonǵa da shyqty. Sonaý tý-tý alystan saǵym kótergen ala teńbil taýlar bulańytty.

Taǵy da biraz júrińkiregende, alabas taýlardan kóp berirekte saǵym shalyp jatqan keń qoınaýda kóp qaraıǵandar kórindi. Álgi bir elden erek sereıip kóringen kók syryq ta birte-birte seldir munarǵa sińe tústi.

Kók qoınaýdaǵy kóp qaraıǵan aıqyndala bastady. Qarsy aldarynan qara qurym qalyń qol kes-kestep tura qalǵandaı záýlim munaralary kók munarda qalqyp, baıtaq shahar shyǵa keldi. Qaq tórde álgi bir aspanmen boı talasqan kók syryq, endi baıqady-munara. Ony buryn bul shahardan kórmegen sıaqty edi. Kók masaty kóılek kıgen áldebir arýdyń alystan aryp-ashyp kele jatqan jaryna saǵyna qol bulǵap, kókke kótergen bilegindeı jup-jumyr, symbatty munara jaqyndaǵan saıyn jalt-jult oınap jarqyraı tústi.

Qalyń qol jylmıǵan jazyq keń qoınaýǵa túskende, jer reńi kenet qyzǵylt tartty. Ár jer-ár jerde jybyr-jybyr qybyrlap, kishkene-kishkene qaraıǵandar júr. Kóktem shahardy shyrq aınala qorshap jatqan keń oıpattyń astyn ústine shyǵarypty. Atqa jekken, ógizge jekken, jaıaý súıretken kóp soqa endi-endi bozqylshyqtana bastaǵan taqtaı tegistiktiń saýyryn taspadaı tilip, jeńispen oralǵan sapardyń saltanatty sherýine turdy. Qaq aldynda adyrnalaryn shirene tartyp sadaqshylar, odan keıin sup-sýyq kók almastaryn kókke kótergen qylyshkerler men naızagerler turdy. Olardyń ókshesin basa, kisendeýli quldar men oljalar artylǵan uzyn-shubaq kerýen júredi. Kerýenniń artyn ala-ár qıly halyqtan tańdap alynǵan tutqyn qyzdar ótedi.

Solardan soń baryp, on myń nókerdiń ortasynda kúmbirlep han otyrǵan shatyr kórinedi.

Qos qanattaǵy jer qaıysqan qalyń qol men tosqaýyl ásker sansyzdyń sońynan shahar qaqpasyna deıin birge barady.

Joldyń eki betindegi júzimdikke, qaýyn-qarbyz egetin baqshalyqqa, maqtaǵa aıdalǵan ańyz jer birazdan soń baý-baqshaǵa ulasty. Jemis aǵashtary endi-endi búrleı bastapty. Tóńirek kók ala shyt kóılek kıgendeı. Sol seldir kók shabdar alaptyń astynan shym dýaldar qorshaǵan aýla-aýlanyń arasymen kósheler bastaldy. Kósheniń eki betindegi keń jaımalarda qytaıy jibek, kúnge shaǵylysqan ár alýan asyl tas, altyn, kúmis, bylǵary men shuǵa, ań terileri, shartaraptyń saýdagerleri ákelgen irili-usaq buıymdar ybyrsyp jatyr, jyly samsanyń, kepken meıizdiń, býy burqyraǵan yssy palaýdyń, sekseýildiń shoǵyna shyjǵyrǵan káýaptyń ıý-qıý ıisi muryn jarady. Kók jelek jamylǵan baý-baqsha kilt azaıyp, yǵy-jyǵy adam men ıin tiresken qońyrqaı dýaldar kóbeıe tústi. Laı shalshyqqa bir búıirden kelip qosylǵan aq tútek aǵyndaı bop, sherýdiń aldy shaharǵa ene berip edi, shahardyń qaq ortasyndaǵy bıik dóńestegi shyrq aınala sý toly toǵandarmen qorshalǵan bıik qorǵannyń ishi kerneıletip qoıa berdi. Sol-aq, eken shashaqty naıza men qyl jalaýlary jalbyraǵan qalyń qoldyń da bar kerneı, bar daýylpazy dabyldata jóneldi. Myń-san tuıaqtyń sazdaýyt jerdi shegelep basqan qýatty dúsiri men dańǵyrlaǵan dabyldan Baıtaq shahardyń barsha kók kúmbezderi men kók munaralary da baılaýdaǵy tulpardaı arqasy qozyp jer tarpyp turǵandaı, kúlli dúnıe titirep ketti.

Shahar turǵyndary qapelimde óńderi qatý kók naızalardan qorqyp ketkendeı dýalǵa asylyp, sańylaýlardan syǵalap, sherýletip ótip bara jatqan kóp áskerden kóz almaı qarap qalypty.

Almas hannyń bar nazary shahar ústindegi shalqar aspanǵa asqaqtaı boı kótergen jańa munarada...

II

Ámirshi joryqtyń jeńispen aıaqtalǵanyna toı ótkizdi. Toı eki aıǵa sozyldy. Ol ótken ashyq alań taǵy da qańyrap bos qaldy. Eki aı boıy toı toılaǵan baıtaq, shahar qaıtadan úırenshikti tirshiligine kóshti. Ábden qapysyz saırandap, qumarlarynan shyqqan jurttyń bári qýnaq. Tek Ámirshiniń ǵana sharshaǵany taramaǵan. Ol toı ótken kúnniń erteńine shahardyń shyǵa beris syrtyndaǵy ońasha saraıǵa kóship alǵandy. Ol ishine kún túspeıtin qalyń baqtyń qaq ortasyndaǵy bıik tóbeniń basynda-dy. Saltanaty ózge saraılardyń eshqaısysynan kem bolmasa da, onda eshkimdi qabyldamaıtyn. Saraı turǵan tóbeniń jan-jaǵyndaǵy baq ta taý qoınaýlaryndaǵy tabıǵı toǵaıdaı óz betimen ósken-di. Onyń ishindegi elikter men totylar da, ózge baqtardaǵydaı qolǵa úıretilmegen, jabaıy; adam kórinse anadaıdan qasha jóneledi.

Munda kelgende Ámirshi ózge saraılardaǵydaı qaqyraıyp taqta otyrmaıdy. Kóbine-kóp saraıdy shyrq aınala qorshaǵan toǵan sýdan kópirmen ótip, kúni boıy baq ishin aralaıdy. Qasyna joldas ta ertpeıdi. Bul baqqa úı ishinen basqa saraı adamdarynan eshkim jiberilmeıdi. Biraq olar da munda tek óz ruqsatymen ǵana attaıdy. Ol kóbine-kóp kishkene nemerelerin osynda shaqyryp ap, kúni boıy birge qydyratyn da, keshqurym kúımege otyrǵyzyp, báıbishesine qaıyratyn-dy.

Bul joly munda nemerelerin de aldyrtpady. Jolyǵatyn sharýa bar edi dep, báıbishesi adam jibergen eken, keıinirek sóılesermiz dep qabyldamaı qoıdy. Uzaq joryq, odan keıingi toı-tomalaqtyń yrdý-dyrdýy ábden qaljyratqan. Qazir eshkimdi kórgisi kelmeıdi. Saıabaqtyń ońasha túkpirine baryp, syldyrap aǵyp jatqan bulaq basyndaǵy qoıtastarǵa otyrady da qoıady. Mynaý jaryq jalǵanda tek osy bir aıadaı tuma bulaqtyń basynda ǵana ol ózin bıleýshi sezinbeıdi. Syldyr-syldyr aǵyp jatqan móldir bulaqqa da, jasyl-jelek arasynda migirsiz shyqylyqtaǵan sansyz qustarǵa da, sý ústinen shyr aınalyp shyqpaı qoıǵan kók qanat ınelikke de onyń eshqandaı ámiri júrmeıdi. Bul arada odan eshteńe yqpaıdy. Tek qalyń nýdyń ishinen shyǵa kep, buny kórgende dúrkirep keıin qaraı zyta jóneletin úrkek elikter ǵana seskenedi. Biraq olar da budan ataqty bıleýshi eken dep emes, kóp eki aıaqtylardyń biri eken dep qorqady. Ol bulaqqa bettegende tóńirektegi saqshylar men saraı qyzmetkerleri de kózge kórinbeı jymyp beredi.

Ámirshi ońasha tuma bulaq basynda uzaq otyrady. Talaı-talaı alys joryqtarǵa táýekeldi osy arada býǵandy. Talaı-talaı táj kıgenderdiń taǵdyry da osy bir peıishteı raqat maýjyraǵan ońasha alańqaıda sylq-sylq kúlgen sylqym bulaq basynda sheshilgen-di. Munda kelgende kókireginde de árdaıym mynaý jer qoınynan jylymshylap shyǵyp jatqan tunba sýdaı taýsylmas, tartylmas oılar qozdaıtyn. Biraq bulaq sýy bir qalypty shyǵa beredi, bir arnamen aǵa beredi. Al, Ámirshiniń kóńilinde endi túlep jatqan túrtinshek oılar qaıta-qaıta arnasynan adasyp, ár saqqa bir júgirip ketedi. Mine, búgin de ol kóp uzamaı taǵy da atqa qonatyn kelesi joryǵy týraly oılanǵaly kelip edi, esine qaıdaǵy bir alma sap ete qaldy.

Sol bir biliner-bilinbes jip-jińishke pyshaq daǵy túsken nart qyzyl alma keshe bunyń aldynan qaıtqandy, jańa tamaq ústinde qyzmetshi áıel altyn tabaqqa salyp taǵy ákelipti. Ol ózge almalar jetpegendeı, tap sony ustaı apty. Arasyn ashyp qarap edi, bulańdap qurt shyqty. Qyzmetshileriniń aldynda minez shaqyryp jatpaıtyn; baıqamaǵan bop tabaqqa qoıa saldy.

Qyzmetshi áıel qaıta alyp ketti. Ol qatýlanyp otyrsa da, qyzmetshiniń bul aǵattyǵyn keshirgen boldy, lyqsyp kele qalǵan ashýyn jasyrǵan boldy.

Biraq munyń qıyrdan shalyp otyratyn qyraǵy kózi qyzmetshi áıeldiń juqa ernin jymqyra tistep alǵanynan basqa, júzinen ne júris-turysynan eshqandaı qysylǵan-qymtyrylǵan minez baıqamady. Qyzmetshi áıelderdiń ıba saqtaǵan bop, erinderin tistep, jymıyp kúlip júretinderi qashanǵy ádetteri emes pe! Sonda qyzmetshi áıel Ámirshiniń aldynda álgindeı yńǵaısyz jaǵdaıǵa ushyraǵanyna túk qysylmaǵany ma? Álde dastarqan ústine ózge taǵamdar men ydys-aıaqtardy qoıyp, kúıbeńdep júrip, kórmeı qaldy ma eken? Qyzmetshi túgili ýázirler de, qol basylary da, tipti óz balalary aldyna kelgende baýyrlaryn jaza almaı, búgejektesi turmaı ma? Endeshe, beıshara áıelge ne joryq; ol tipti ámirshiniń júzine qaraýǵa, ne istep ne qoıǵanyn ańdyp otyrýǵa júregi daýalaıdy deısiń be; álgindeı-álgindeıdi tipti baıqamaıtyn da bolar.

Ámirshiniń keıde qaraýyndaǵylardyń op-ońaı nársege qaıtip aqyldary jetpeıtinine qaıran qalatyny bar. Artynan ózi baıyptap oılap-oılap, onysynyń beker ekenine kózi jetedi. Ózi bolsa, bireýge jaǵa ma, jaqpaı qala ma dep qıpaqtamaıdy, al qaraýyndaǵylar munyń qas-qabaǵyn baǵyp qıpaqtap turǵanda, shataspastan shatasyp ketýi ábden yqtımal. Ol baǵynyshtylarmen ońasha syrlasqanda májilis tesin uzaq sóıletip, ózi ún-túnsiz tyńdaıdy da otyrady. Ábden aıtatynyn aıtyp bolǵansha sózin bólmeıdi. Ustaz aldyndaǵy bala shákirtteı qybyr etpeı, aýzyna qarap qatady da qalady. Tipti «ıá, durys, aıta ber» dep maquldap basyn da ızemeıdi. Óıtse de, keıbireýlerdiń «tap osy baǵytymnan aýyp ketsem, jaqpaı qalarmyn» dep yńǵaıǵa aýnap, kóp syryn ishke búgip qalýy múmkin ǵoı. Oǵan óz baǵynyshtysynyń ishine qulta saqtamaǵany, ne oılap, ne qoıǵanyn túk qaldyrmaı túgel aıtyp bergeni kerek. Óıtkeni bunyń ámiriniń astyndaǵy elde ishine syr búgip, qulta saqtaýǵa tek onyń óziniń ǵana haqysy bar. Al bylaıǵy jurt bunyń jolynan jany men qanyn aıamaǵanda, syryn aıap qaıtedi... Bul ózine baǵynyshty jerdegi ár pendeniń ne oılap, ne qoıatynyn túgel bilip otyrýǵa tıisti. Ásirese óz tóńiregindegilerdiń kókiregindegisin ábden aqı-taqı bárin bilip almaı turyp, kóńili kónshimeıdi. Adamnyń syryn bilmeıtin atqa minbeıtini sıaqty, ne oılap, ne qoıatynyn, óresiniń qaıda jetip, qaı jerden súrinetinin bilmeıtin kisilerdi de mańaıyna jolatpaǵany jón. Onyń ústine ár adamnyń syry kókeıinde jatqanda ǵana óziniń qarýy da, aýzynan shyǵyp ketken soń estigen kisiniń qarýy emes pe? Bul óz mańaıyndaǵylarǵa ishine qulta saqtatpaýǵa tyrysady. Qaıqaısysynyń da bar syryn bilip ap, óz sózimen ózin matap qoıady. Sondyqtan da baǵynyshtylaryn eshteńeden sekem aldyrmaı, erkin sóıletip baǵady. Bireýdi tyńdap otyryp, sózin túzetkendi ıt etinen jek kóredi. Qaıta biletin nársesin bilmegen bop, óp-ótirik ańǵal suraqtar qoıady. Sonda jer túbindegini biledi deıtin suńǵyla Ámirshiniń qaıdaǵy bir qarapaıym nárselerden de beıhabar ekenin kórgen májilistesiniń manaǵydan beri kómeıine irkip, ashyp aıtpaı, mańaılap qaıtyp júrgen tildegi tıegi óz-ózinen aǵytylyp qoıa beredi. Sóıtip, áýeli baǵynyshtysyna ishindegi qyryndysyna deıin aıtqyzdyryp alady da, óziniń anaý oılap otyrǵandaı ańqaý emestigin artynan baryp ańǵartady, ar jaq-ber jaǵyńdy aıtqyzbaı bilip otyrǵan kóripkel kisiniń qalpyn tanytady. Sonda álgi saýlap otyrǵan «sabazyń» birden jym bolady. Budan keıin ol da bir, muryndyǵy tesilgen taılaq ta bir-aıtqanyńa júrip, aıdaýyńa kónbeske amaly qaısy... Ámirshi ataýlynyń bylaıǵy jurttan bıik turatyn jeri de — ózi kimniń syryn bilgisi kelse de, surap bilip ap, ózge eshkimge syr aıtpaıtyndyǵyn da emes pe? Arǵy-bergide Ámirshiden syr suraýǵa júregi daýalaǵan adam bar ma, táıiri... Ámirshi aýzyna qandaı berik bolsa, qulaǵyn da árkimniń aýzyna tósep otyra almaıdy, oǵan bireýdiń ósegin tyńdaǵannan góri basyndaǵy altyn tájdi julyp ap, sasyq aýyz ósekshiniń aldyna túkirgish qyp qoıǵany áldeqaıda durys. Ol bireý týraly shaǵym aıtyp kelgen kisini ıt etinen jek kóredi. Al ózi týraly ózgeler ne aıtyp jatqanyn ósek qyp jetkizgenderdi bir-eki ret dar astynan qaıtarǵany da bar. Sodan beri buǵan eshkim álgindeı buralqy áńgimemen mańaılamaıtyn boldy. Ýázirleri men balalary ózi tapsyrma bermese, eshkim jóninde eshteńe aıtpaıdy. Bul bilýge tıisti tótenshe oqıǵalardy hannyń úı ishi ne saraıdyń asa joǵary dárejeli ulyqtary bul bal ashtyratyn seıitterge aıtady. Olar buǵan ózderi estigen jaısyz habardy nysanalap bildiredi. Bul olardyń álgindeı nysanalarynyń ár jaǵynda ne jatqanyn aqı-taqı bilgisi kelse ǵana shaqyryp ap, álgi ózi baıqaǵan nysanany jorytady. Sonda seıitter oǵan ózderi estigen qolaısyz laqapty ashyp aıtpaı, álgi nysananyń jorýy qyp tuspaldap jetkizedi, ony qalaı túsiný bunyń óz erkinde. Álgi tuspal áńgimege qarap, qandaı qorytyndy shyǵararyn, jazyqtyǵa qandaı jaza qoldanaryn tek ózi ǵana biledi. Árbir qulaǵy estigen unamsyz jaǵdaıdy áshkerelep otyrý, jazalap otyrý padıshanyń ózine de ońaı tımeıdi. Al bireýden álgindeı qylmystyń anyq-qanyǵyn estip bilip otyryp, oǵan laıyqty jaza qoldanbasa, o da halyq aldyndaǵy asqar taýdaı abyroıyna daq salar edi. «Qaıda da aıla tappas tyǵyryqtan qash», degen óz qaǵıdasyn berik tutynatyn ol bul máselede de óz qolyna ózi bógeý salǵysy kelmeıdi. Onyń ústine shaǵym men ósek jekelegen kisiler ústinen aıtylady. Qara nópir áskerdi qan qasap qyp qyryp tastaýǵa bar Ámirshi árbir jeke pendeniń is-áreketin baǵalaǵanda, ásirese jazalaǵanda, qıanat, ádiletsizdik jiberýge qatty qaımyǵady. Óıtkeni soǵysta jazyqsyz jaýyngerlerdi, árkimniń álpeshtep ósirgen órimdeı uldaryn qansha kóp qyrsań, sonshalyqty ataǵyń assa, jaı ómirde jaı ánsheıin kókireginde jany bar jalba tondy qaıyrshyǵa istegen sál ádiletsizdigiń abyroıyńdy aırandaı tógedi. Al Ámirshi basyńmen qarapaıym bireýge qaıyrym jasasań, qanshama bozdaqty qyrǵan qan isher ataǵyń joıylyp, qarashyǵa qaıyrymdylyq jasaǵan, qara qyldy qaq jarǵan ádiletti ataǵyń jaıylady. Oǵan da baıaǵyda kúngeı joryǵynyń tusynda ábden kózi jetken.

Pálen aı boıy údere tartyp kele jatqan aýyr qol aqyry jaý astanasyna da jaqyndady. Aldarynan arqyraı móńkigen taý ózeni jolyqty. Arǵy bette óksheleri jaltyraǵan qara sıraq dıqandar mań-mań basyp dán seýip júr. Keń qoınaýdy shyrq aınala qorshaǵan taǵa taýdyń baýraıynyń bári buıra-buıra ný jynys, úlpildek aq jolaq, aqshyl jolaq, sarǵysh jolaq, qyzǵylt jolaq, jasyl jolaq - teńbil-teńbil. Erteńgi pisetin shyryn jemisterdiń dámin sezdiretindeı bir túrli kúmilji tátti ıis kisini elittirip, basqa shabatyndaı. Sol bir peıishteı kórkem qoınaýǵa byjynap kóp shatyr qondy. Barlyq kerneıler tartylyp, barlyq daýylpaz dabyl qaqty. Álgi tunyp turǵan tynysh qoınaý men manaýrap jatqan marǵaý taýlarǵa jan bitkendeı, jan-jaqtan dúbir men dúsir kóbeıe bastady. Buıra jy-nystardyń arasyndaǵy buǵylar men elikter sytylyp shyǵyp, ózenniń arǵy betindegi ulan-asyr keń jazyqqa qaraı lap qoıdy. Jan-jaqtan tartylǵan sur jebe onsyz da júrekteri ushyp bezip bara jatqan júırik haıýandardyń sońynan sýyldap qýyp berdi. Talaıy omaqasa qulap, opat tapty. Qalyń qolǵa ońaı et tabyldy. Ózenniń arǵy betindegi qara sıraq dıqandar da, qara jolaq aıǵyz-aıǵyz ańyz basyna qoldaryndaǵy soqalary men ketpenderin, tuqym toly dorbalaryn tastaı-tastaı qasha jóneldi. Biraq olardyń sońynan oq jaýǵan joq. Taý baýraıyndaǵy sybdyr kúsheımese basylar emes. Olar, shamasy, qalyń-qalyńnyń arasymen arǵy qaýipsiz baýraıǵa jylysyp bara jatqan jymysqy jyrtqysh ańdardyń dúsiri bolsa kerek.

Jaýyngerler aǵash kesip, shoqy-shoqynyń basyna otyn úıdi. Keshqurym keńinen oraǵytyp jatqan taǵy taýlardyń basynan qatar-qatar tizile jaǵylǵan kóp alaý laýlap qoıa berdi. Jazǵy aspannyń byjynaǵan kóp juldyzy jer betine kóship qonǵandaı. Túngi kókjıek túp-túgel órt qushaǵynda. Erteńine de ol tyrp etpeı sol kók qoınaýda jatyp aldy. Taǵy da kesh tústi. Taǵy da jer men kókti otqa toǵytty. Astana tóńiregindegi qalyń eldiń mynadaı juldyzdan da kóp áskerge dát qylyp jatar shydamdary eki-aq kúnge jetti. Úshinshi kúni tańerteń jan-jaqtan bularǵa erkimen moıyn usynǵan bosqyndar lek-lek aǵyla bastady. Ol bosqyndardy ásker jaıǵasqan alqapqa jolatpaı bir jaǵy-aqar-shaqar taý, ekinshi jaǵy-doǵasha ıilip, oraǵytyp aǵyp jatqan joıqyn ózenniń ortasyndaǵy tyǵyryq tar túbekke ıirip qamaı turýǵa ámir berdi. Osynaý jer qaıysqan jaý násildi erteń pil ústinen ot jaýdyryp shyǵatyn jaý áskeriniń aldynan salmaqshy.

Tús aýa bosqyndardy baryp kórip kel dep úlken ulyn jumsap edi, kóp uzamaı qaıtyp keldi. Óńi sup-sur Qalyń kirpikteri jappaı kóterilip, badyraq ala kózindegi bar úreıdi jarqyratyp jaıyp salypty. Esikten attamaı jatyp:

— Bosqyndardyń sany júz myńǵa jetti, — dedi.

— Besinge deıin bizdiń áskerdiń sanynan asyp ketýi múmkin, — dedi ámirlerdiń biri.

Buny estigende sary ala shatyrdyń eki jaq irgesin toltyryp, qaz qatar tizilip otyrǵan ásker basylar bir-birine qarasty. Olardyń kóńiline oıda joqtan qonaqtaı qalǵan qobaljýdy bul aıtqyzbaı-aq tanyp otyr.

Bunyń oń jaǵynda syrtyn taı jarǵaqpen qaptaǵan qalyń Qurandy, qarsy aldyndaǵy kúmis taǵannyń ústine qoıyp, taspıyq tartyp otyrǵan aq sur haziret áńgimege aralasty.

— Ýa, taqsyr, qara shybyndaı byjynap, mynaý jaryq jalǵandy qaıdaǵy bir ybylys-lastyqqa jaılatyp bara jatqan kápir tuqymdy qalaı qyrsańyz da, qansha qyrsańyz da saýap. Men ózim ol naısaptardyń onyn óz qolymmen baýyzdaýǵa ázirmin. Olardy osy qazir qylyshtyń astyna almasańyz, aldymyzdy túnge aınaldyrsaq, qapy qalýymyz yqtımal, — dedi.

— Haziret jón aıtty.

— Iá, qapy qalýymyz múmkin.

Úlken uly men bas ýázir onyń sózin qosarlana qostady.

Besin aýa qalyń ásker bosqyndar ıirilýli turǵan túbekke bettedi. Olar áýeli bulardyń ne maqsatpen kele jatqanyna túsinbeı, aıqaılap qýandy. Kóktiń júzin kóship kele jatqan shegirtkedeı jebe qaptap ketkenin kórgende baryp, jan daýystary shyǵyp baqyra bastady. Júz myń adamnyń ókirgen, baqyrǵan, shyńǵyrǵan ájeptarqy daýsynyń jańǵyryǵynan jan-jaqtaǵy shoqy-shoqylar el kóshken jurtta qalǵan buralqy ıtterdeı japatarmaǵaı ulyp qoıa berdi. Joıqyn ózenniń sary ala sýy burynǵysynan beter jóńkile aǵyp jatqandaı.

Sadaqshylar jaýdyrǵan kóp jebeden bosqyndar biriniń ústine biri qulap, jaırap qaldy. Qalǵandary qaptap kele jatqan qalyń áskerden, qastarynda sulap-sulap jatqan ólikterdi biriniń ústine birin qalap, tóbe-tóbe qalqa jasap, jandármen qorǵanyp baqty. Endi iske naızagerler kiristi. Kók súńgige ilingender aqyrǵy ret aspandy bir kórip qalaıynshy degendeı, basyn ántek shoshań etkizip, shalqaıa bir qaraıdy da, sosyn moıyndary sylq qulap, naıza ushynda qan sasyp jatqan qara jerge tesile qarap turyp qalady. Ólikterden qalaǵan tosqaýyl opyr-topyr qulaǵanda qylyshtar kókke oınap shyǵa keldi. Ómirinde qoı da baýyzdap kórmegen hazirettiń ózi qolyna qylysh aldy. Bosqyndar qarýsyz bolsa da, arystandaı arpalysty. Qolyna túsken jaýyngerdiń keńirdegin oryp, qulaǵyn shaınap jatqany qaısy, oq tıip jerde qulap jatyp, ótip bara jatqan jaýyngerdiń aıaǵyna jabysyp, tilersegin qyrqyp, qadalyp aıyrylmaı jatqany qaısy-manaǵy ókirgen, baqyrǵannyń bárin qoıyp aıqasyp baqty. Qarsh-qarsh tis shyqyry men dúrs-dúrs tıgen judyryq dybysy qylysh sýylyna, aqyrǵy ret yshqynǵan jan tásilimge aralasyp, ıý-qıý; sýǵa atylyp bas saýǵalamaq bolǵan bosqyndar qyzyl tútek aǵyn men sadaq oǵyna jem boldy. Kún ekindige taıanǵanda tyǵyryq túbekte jaýyngerler julyqtarynan qan keship ólikterdi tóbe-tóbe qyp úıip jatty. Qara shybyndaı kóp dep aıbynyp kelgen jurtty op-ońaı jýsatyp tastaǵandaryna ábden elirip aldy. Ol kúni túni boıy aspandy shyraqtaı mazdatyp ólik órtegen alaýlardyń aıyr tili sharpyp shyqty. Túngi aspan kúńirsik ólikterdiń maı-maı kúıesine batyp qalǵan tajal qazanynyń túbindeı qap-qara bop, baýyryn alaýǵa aımalatyp, tas tóbeden tóńkerilip tóndi de turdy. Erteńine tań namazyn oqyp bolǵan soń, haziretke Quran ashtyrdy. Aq sur molda qalyń qurandy aldyna alyp jaıa saldy da, ashylǵan bettegi súreni kúńirenip oqı jóneldi: «Shynyna kelsek, mundaǵy ómir nege uqsaıdy? Ol aspannan jer betine adam men barsha jan-janýar ataýly azyq qylatyn alýan túrli ósimdik ónsin dep jaýatyn nurdyń sýyna uqsaıdy. Jerdiń beti qyzyl-jasyl qulpyryp, gúl-gúl jaınap shyǵa kelgende, pendeler ony bundaı kóz toıdyrar kórikke bólep júrgen ózimiz ǵoı dep oılaıdy, al sol araǵa bir kúni ne bir túni myna bizdiń tátenshe ámirimiz tap bolsa, ol ómiri eshqashan álgindeı gúldep, qulpyryp kórmegendeı, túk ataýly typ-tıpyl bop túgel jaıpalyp, qulazyp shyǵa keler edi». Aq sur haziret Qurandy qaıta japty. Sosyn jaı áýenge keshse, quran oqyǵan maqamyn umytyp qalatyn kisishe yńyranyp sóıleı bastady:

— Taqsyr álgi ashylǵan súre mynaý kók naızańyzdyń astyna kep, ajalyn tosyp turǵan kóp kápirdiń basyna kórinetin boljal. İnshalla, búgin olar da orylǵan qaýdaı jaıpalyp qalady eken. Endi Alla taǵala sizdiń ózińizdiń búgingi ǵazaýat urysyńyzǵa qandaı nyshan bildirer eken, sony kóreıik, — dep tizesinde jatqan qurandy qolyna qaıta aldy. Bu joly: «Alla sizdi eshteńege bıligi júrmeıtin qulaq kesti qunsyz qul menen ony qurbandyqqa shalmaı tura almaıtyn asyl qasıet, abzal sıpat berip óz tánimizden ádeıi jaratqan súıikti ulymyzben salystyryp kórýge meńzeıdi» degen súre shyqty. Haziret ony: «Bul jerde jaratqan ıem kápir men musylman jaıly mısaldy aıtyp otyr. Bireýi-altynǵa satylatyn qulaq kesti qul, qor; ekinshisi-óz yrzyǵyn allanyń sharapatynan alǵan, ne istep, ne qoıam dese de erki bar azat adam; ol ekeýi eshqashan bir-birimen teń bolmaıdy dep, sizdeı saıypqyrannyń qylyshynan ólgenderdiń suraýsyz ekendigine meńzeıdi», — dep túsindirdi. Sosyn bastalǵaly turǵan urystyń kápirstandy paıǵambardyń aq týynyń astyna jyǵýyn tilep bata qyldy. Ol áskerin aldaryndaǵy asaý arnanyń arǵy betine shyǵardy. Ózi atyna minip, áskerdiń oń qanaty men sol qanatyn, mańdaıy men ortasyn, tosqaýyldy sapqa turǵyzyp, oryn-oryndaryna jaıǵastyrdy. Oń qanatqa úlken uly men kenje ulyn jáne tórt ámirdi, sol qanatqa eki ortanshy uly men tórt ámirdi, aldyńǵy shepke bas qolbasshyny, bir ulyn jáne tórt ámirdi qoıdy. Ortadaǵy áskerdi ózi basqaratyn boldy. Jaý jaǵynda jıyrma myń atty ásker, otyz myń jaıaý ásker, júz jıyrma pil urysqa kirisýge saqadaı saı tur. Júz jıyrma pildi bir-birine tumsyqtarynan tirkep qoıypty. Arqalaryna uzyn-shýaq ashamaı erttelip, oǵan árqaısysyna alty-altydan sadaq atatyn mergender otyrypty, pilderdiń ara-arasynda alma kezektestirip tas atqyshtar men aýyzdarynan ot shashatyn zeńbirekter qoıylypty. Mynaý dóńkıgen-dóńkıgen taý-taý pilderdiń qasynda munyń atqa mingen áskeri jaıaý adamdaı tym jupyny, tym jataǵan kórindi. Ony anaý dáý mingender qazir-aq jaıpap óterdeı. Keshe qur qol bosqyndardy qyrýǵa ekilenip kiriskender bu joly sasaıyn dedi. Ásirese moldalar, juldyz qaraıtyn sáýegeıler, qazyna ustaıtyndarda óń qalmady. Bul: «Soǵys tusynda sender qaıda bolasyńdar?» —dep surap edi, olar: «Biz anaý qatyn-balalar qorqar, solardyń qasynda qara bop tursaq qaıtedi?» — dep shý ete qaldy. Ámirshi kúlip jiberdi.

Alqaptyń eki betinen jer qaıysqan qalyń qol mań-mań basyp, bir-birine jaqyndap keledi. Eki jaqtyń qaq aldaryndaǵy sholǵynshy áskerleri endi-endi mańdaı túıistirerde, ol óz áskeriniń qaq ortasyndaǵy úıik obanyń basyna shyǵyp, jaınamazyn jaıyp, qubylaǵa qarap, namazǵa jyǵyldy.

Namaz oqyp otyryp maıdan dalasyna kózi túsip edi, aldyńǵy shep— aýyr pilder men qarsha boraǵan qara tasqa qaırat qyla almaı, mysyq tabandap sheginip keledi eken. Ol jaınamazyn shuǵyl jıyp, ortadaǵy áskerden eki qanatqa qosymsha ásker jiberdi. Sol-aq eken jaý áskeri bulardy mańdaıdan tyqsyrtyp, ishke biraz enip ketken kezde, eki qanattyń tosqaýyl áskeri qos búıirden qaptaǵaılap dúrse qoıa berdi. Barlyq kúshterin mańdaıǵa salǵan jaý áskeri qaptaldarynan mundaı tosyn kıligisti kútpep edi, qapelimde sasqalaqtap qaldy. Sony sezgen munyń tý syrtyndaǵy tosqaýyl ásker de qaq aırylyp qos qanatqa qaraı umtyldy. Bulardyń mańdaı aldy kúshteri jaýdyń pilderin óz sońdaryna salyp, tereńge shegine berdi. Qos qanattan tap bergen mol áskerden toqtaı qap qorǵanǵan jaý áskeri pilderinen qara úzip alystap qaldy. Sony paıdalanǵan bulardyń aldyńǵy shebi, júz jıyrma pildi arttarynan oraǵytyp qorshaýǵa aldy. Eki saqınanyń ortasynda bir-birinen ajyrap qalǵan jaý qansha jantalasa uryssa da, birte-birte álsireı berdi. Ashamaı ústindegi mergenderdi bulardyń jan-jaqtan jaýǵan jebesi baýdaı jaıpady. Kóp uzamaı er júrek jigitter qylyshtaryn jalańdatyp pilge qarsy shapty. Bir-birine tumsyǵynan baılaýly haıýandar búıirlerinen kirsh-kirsh kirgen qylysh pen naızaǵa qaırat qyla almaı birine-biri soqtyǵyp, uılyǵyp qaldy. Alpamsa haıýandarǵa da jan kerek ekenin bilip alǵan sarbazdar onan saıyn ekilene tústi. Pilderdiń ara-arasyndaǵy tas atqyshtardy qolǵa túsirip ap, alyp haıýandarǵa qaq mańdaılaryna at basyndaı aýyr tastardy qarsha boratty. Kóp uzamaı jol ústine teńkıip-teńkıip qulap jatqan pilder kóbeıdi. Olar da qara qanǵa malshyndy. Álginde ǵana keıbireýlerdiń úreıin ushyrǵan dáý haıýandar birte-birte sıreı berdi. Bir ýaqytta bunyń on tórt jasar nemeresi bir pildi qolǵa túsirip, aldyna alyp keldi. Ol oıyna: «Dáýitke Súleımendi berip ek, ol oǵan qandaı tamasha qyzmetshi bola bildi» degen súre oralyp, er júrek nemeresiniń mańdaıynan ıiskedi. Sol eki arada ekinshi saqınanyń ortasyna túsken jaý áskeriniń de kúl-talqany shyqty. Keń alqaptyń boıynda jaırap jatqan ólikke at súrinip júre almady. Sol kúni besin namaz tusynda ol astanaǵa kelip kirdi. Týy jyǵylǵan eldiń qalǵan aqsúıekteri qalanyń qaqpasyn ózderi ashyp, aldynan shyǵyp bastaryn ıdi.

Qalyń ásker bóten eldiń baı astanasynyń ańyraıyp ashyq-tesik jatqan qaqpalarynan tus-tustan lap qoıdy. Ol qolbasshylarymen jeńilgen eldiń patsha saraıynda dýmandatyp otyrǵanda, onyń jer qaıysqan sarbazdary qala ishinde saırandap júrdi. Shahardy syrtynan tórt jaǵynan tórt túmenge kúzettirip qoıdy da, qalǵandaryna jaý astanasynda qumarlarynan shyqqansha oıran salýlaryna, qushaqtary talǵansha qushyp, qorjyndary tolǵansha tonaýlaryna erik berdi. Bul oıran eki aptaǵa sozyldy. Árkimniń qos-qostan minip shyqqan attarynyń tula boıy qorjynnan kórinbeıdi. Biraq jurttyń yndyny jaman ashylypty. Árqaısysy júz-júzden qul men kúń ertip shyqqan jaýyngerler de boldy. Bárinen de bir syǵyr kóz, jyltyr qaranyń qorlyǵy ótti. Bul jeńilgen eldiń bir top aqsúıekterin ertip, nókerimen qala ortasyndaǵy alańda kele jatyp, tapa-tal túste kóshede alysyp júrgen eki erkekti kórdi. Anadaı jerde bir-birine qosaqtaýly eki at, onyń qasynda qoldarynan qyl shylbyrmen baılap, bir-birine tirkep qoıǵan on shaqty áıel, erkek tur. Alysyp jatqan ekeýdiń qastaryna han kelgenimen de sharýalary joq. Eki kózi birdeı soqyr, eńgezerdeı edireń murt, mosqal bireý moınyna qos qoldap jabysyp qalǵan syǵyr kóz, syptyǵyr qarany shekeden de, tumsyqtan da perip júr. Sharapqa aıamaı toıyp alǵan syptyǵyr qaranyń uzyn moıny, edireń murttynyń zil judyryǵyna tótep bere almaı, kók esektiń moınyna taqqan qonyraýdaı árli-berli bulǵańdaı beredi. Biraq dúnıeqońyz syp-tyǵyr qaranyń qos qoly, eńgezerdeı soqyrdyń alqymynan aırylar emes. Ol myna masqaraǵa shydaı almady. Kópten beri istep kórmegen ádetine basyp, eki kózine qan tolyp, kúımeden sekirip túsip, tóbelesip jatqandardyń qasyna jetip bar-dy da, syptyǵyr qarany oń ıyqtan qylyshpen tartyp qalyp edi, aıaǵyn qushaqtap qulap tústi.Eńgezerdeı soqyr endi munyń etegine jarmasyp, jibermeı qoıdy:

— «O, qaıyrymdy adam, kim bolasyz... Anamnan qalǵan jalǵyz kóz— aqyq alqa edi. Myna bir kórseqyzar súmelek jabysyp alyp bermeı turǵan edi. Táńir jarylqaǵyr, atyńdy aıtshy! Ómir baqı aýzymnan tastamaıyn», —deıdi.

— «Oı, paqyr, meniń aty-jónimdi bilip qaıtesiń, —dedi Ámirshi.

— Shirkin, elińniń barlyq erkek kindigi sendeı bolsaıshy!»

Sodan bul qaıtar jolda qaı qalaǵa soqsa da, aldynan ǵaripti qorǵaǵan qaıyrymdy bıleýshi týraly ańyz shyqty da otyrdy.

Elge kelgen soń, ol ózi joqtaǵy oqıǵalardy aıtqan bir top ǵaıbatshyny toı ústinde darǵa asty. Endi eshkim oǵan aryz aıtyp kelmeıtin boldy. Alda-jalda ol bilmeýge bolmaıtyn surqıa habardy shaıqylar men seıitter ǵana tuspaldap sezdiredi. Manaǵy alma da solardyń isi bolmasyn! Sonda bul neniń nyshany? Óz el, óz topyraǵynda oǵan qandaı qater tónbek? Jaqyn jerde buǵan júregi baryp shaba qoıatyn jaý da joq. Mashyryq elshisine kóp uzamaı naızamen ózi baratynyn sezdirip, bunyń halqy men er júrek áskeriniń kóńil kúıi qandaı ekenin kórsin, bilsin, aıtyp barsyn dep eki aı boıy toıda ustady da, toı bitken soń, keshe ǵana, eline qaıtardy. Ol baryp jetkenshe, bu da atqa qonady. Keshe toıdan keıin el-elge dárýish, dıýana qyp jibergen jansyzdarymen sóılesip kórip edi, tónip turǵan eshqandaı qaýip joq, tóńirek tynysh degen. Shalǵaı aımaqtar men kerýen joldarynyń boıyna, shekaraǵa taıaý mańaılarǵa dárýish, saýdager, baqtashy qyp ustap júrgen myń túıeli, myń atty qupıa áskeri de eshqaıdan búlik bar dep habar aıtqan emes. Elden salyq jınaıtyn ýázirler men jer-jerdegi ámirshiniń syrtynan qoıǵan ańdýshy saq qulaqtarynan da kisi seskenerdeı habar túsken joq. Biraq ondaı alys aımaqtaǵy soraqylyqtardy bulaı qupıalap qaıtedi... Álde bul alys joryqta júrgende saraıda birdeńe boldy ma eken? Bul óz tóńiregindegilerdiń ishindegi kúmándanatyn adamdaryn, qaıda júrse de, kózinen tasa qylmaı, ózimen birge ala júretindi. Bu joly joryq uzaqqa sozylatyn bolǵandyqtan, saraıǵa bas ýázirin tastaǵandy. Eger ol qazynaǵa qol salsa, onyń jarasy jeńil. Ol úshin eshkim bulaı tuspaldap jatpaıdy. Ár joryqtyń aldynda bir, sońynda bir qazynany ózi tekseredi. Olaı bolsa, kóp uzamaı, ol urlyq ózinen-ózi ashylady. Biraq bas ýázir aqyl men aılany, sabyr men ashýdy birinen-birin asyrmaı ustaıtyn ornyqty kisi edi. Onyń qazynaǵa qol suǵardaı suǵanaqtyqqa barýy esh múmkin emes. Onyń ústinen aıtylatyn áńgimelerge bul kóp qulaq asa da bermeıdi. Ondaı kisige jaý kóp, jala kóp bolatynyn ózi de biledi. Sonda bul nyshan neni bildirmek... Óz oshaǵynyń basy aman. Keshegi toıda báriniń de bastary túgeldi. Sodan beri búkil dúnıe asty-ústine shyǵardaı bop, búlinip shyǵa kelýi esh múmkin emes. Álgi qyzmetshi áıeldiń jibergen aǵattyǵy ǵana... Biraq arshyp, ishindegi qurtty kórip turyp, ol almany, kim bolsa da, laqtyryp tastamaı ma? Bunyń tabaǵyna salǵandary qalaı? Joq, ne de bolsa, áldekim ádeıi istep otyr? Sonda onyń ne oılaǵany? Álde qazir adam jiberip, seıitteriniń birin shaqyrsa ma eken. Pirine de joryqtan keıin asyǵys kirip shyǵyp edi. Burynǵydaı uzaq suhbattasyp otyra almaǵandy.

Ámirshi eshqashan túsin, ne basqadaı kórgen nyshanyn áýeli ishteı boljaldap almaı turyp, eshkimge jorytpaıtyn. Sonda ózeginen qurt shyqqan alma... Ol qastandyqqa emes, satqyndyqqa, opasyzdyqqa meńzeýge tıisti ǵoı. Ol ne qylǵan opasyzdyq! Zamanynyń mynandaı tynyshynda buǵan satqyndyq jasap, basyna páleni qaralaı ózi shaqyryp alatyndaı ol kim?

Qolbasylarynyń bárin sanap shyqty. Eshqaısysynyń dál osy sátte buǵan qarsy qol kótererdeı syltaý-sebebi joq sıaqty. Úlken jeńisten soń, ásirese alys joryqtardyń aldynda qolbasylarynyń basyna altyndy jańbyrsha jaýdyratyn munyń qashanǵy ádeti. Kúngeıdegi baı eldi shapqandaǵy mol baılyqty da, keshegi maǵrup elderinen túsken mol oljany da ol qolbasylary men er júrek jaýyngerlerine aıamaı-aq úlestirip baqqandy. Ásker tóńiregindegi adamdardy óziniń sińirgen eńbeginen on ese artyq baǵalaǵan jón. Sonda olar qandaı qandy qasapqa aıdasań da qulshynyp turady.

Osydan on jyl buryn kúngeı eline joryqqa attanarda dıýanda pikir eki jaryldy. Bunyń úlken uly: «Ol eldiń mol altynyna ıe bolsaq, kúlli álemdi biz bıleımiz»,-dep qulshynsa, ámirleri: «Qara shybyndaı qaptaǵan kóp halyqty baǵyndyryp ap, bılep-tóster bolsaq, kóp uzamaı olar ózimizdi jutyp qoıady. Urpaqtarymyz ana tilin de umytyp qalady», — dep tartynshaqtaǵandy. Sonda ol quran ashtyryp edi: «Paıǵambar, zań bilmes, jón bilmes buzaqylarǵa qarsy soǵys ash», — degen súreniń ústinen shyqty.

Kúngeı eliniń altyny keıbir ámirleriniń qısaıǵan aýyzdaryn qaıta túzetkendi. Qara shybyndaı qaptaǵan eldi de jeńýge bolatynyna sol joryqta kózderi jetip qaıtqandy. Al mashyryqtyń altyny kúngeıdiń altynynan kóp bolmasa, az emes. Ony tıynnan tıyn balalatatyn munyń eli jaqsy biledi. Endeshe, dál qazir jańa joryqqa shyǵardaı kim tabyla qoıady. Kim? Ol mynaý tyǵyryqqa kep tirelip qaldy. Tuma bulaq syldyr-syldyr aǵyp jatyr. Qashan kelseń de, mynaý tylsym keńistiń áldebir jerinen japyraq qozǵar lep taýyp turatyn bıik aǵashtar basyndaǵy sýdyr-sýdyr da sol qalpy. Bári de buǵan: «Oılan, oılan», — deıtindeı. Boı sergitem dep kelgeninde, qaıdaǵy-jaıdaǵynyń bárin esine túsiretin osy bir qaltarys ońashaǵa, ondaǵy ósekshiniń aýzyndaı ylǵı sypsyńdap turatyn osy bir japyraq sybdyry men sý syldyryna yza bop ketkendeı, ornynan turyp, jalǵyz aıaq soqpaqqa tústi. Sýmań soqpaq endi ony qaıtadan saraıǵa bastady. Manaǵy maýjyrap turǵan typ-tynysh dúnıeni áldebir túlen túrtkendeı. Mańaıynyń bári yń-jyń dybys. Judyryqtaı aq tamaq torǵaılar qyt-qyttap aǵashtan aǵashqa qonady. O da buǵan birdeńe aıtaıyn dep oqtalǵandaı, tamaǵynyń asty búlk-búlk etedi. Tań atqaly buny aǵash arasynan ańdyp júrgendeı kenet jol qaptalynan kıik qashty. Budan úrkip qashyp bara jatpaǵandaı, tańyn jarqyldatyp mazaqtap bara jatqandaı. Sýmań soqpaq órik aǵashynyń astynan ótti. Ýaqtyly jıylyp alynbaǵan jemis óz-ózinen úzilip túsip, jerde shashylyp jatyr. Kóbi ıistenip buzylyp ketipti. Qanattary kúnge shaǵylysyp, jarq-jurq etken barmaqtaı-barmaqtaı kek shybyndar shashylyp jatqan óriktiń birinen soń birine qonyp, kekeń-kekeń etedi. Shirigen jemisten jeksuryn nárse bar ma? Keshe ǵana appaq bop úlpildep turǵan gúl-aý bul. Odan túınek saldy, Kók japyraqty jórgek qyp, mynaý jataǵan aǵashtar jan-tánin salyp áldılegen kishkene túınek jer qoınaýynan nár emip, aspan tesinen nur emip óse berdi. Sary altyndaı qulpyryp, kózge túskenshe asyqty. Boldy-toldy... Bolǵany-tolǵany osy, sıraqtary saltaq-saltaq myna bir malǵundarǵa jem boldy. Mıýanyń qadiri, shirkin, kózińe ot bop basylyp bıikte turǵanda ǵoı... Bıikten bir qulaǵan soń, mynaý órikterdeı aıaq astylanyp qor bolasyń... Jurt aıamaq túgili tyjyrynyp jıirkenedi... Keshegi bal shyrynǵa tolyp balbyraǵan tátti máýe ekenińdi ne qylsyn. Butaqqa bitken jemiske bulaı óz básin ózi túsirip, bıikten qulamasqa qudaı taǵala aqyl bermegen... Al tyrmysa-tyrmysa bıikke shyqqan adamnyń ózi qulaǵany-ólgeni... Ony ózgeniń suqty kózi odan góri de joǵaryraq órmelete túspekshi. Sýmań soqpaq saraıdy shyr aınala qorshaǵan toǵan sýdyń ústinen kópirge kep tireldi. Ol taban astynda boıyn jıyp, manadan beri oı manaýratyp bara jatqan ala kózin qaıtadan sýytyp aldy. Sol sup-sur kúıinde saraıǵa kirdi. Sol sup-sur kúıinde óz bólmesine ótti.Qyzmetshi taǵam ap kirgende de, ol keń jaıdyń qaq ortasyndaǵy shytyra haýyzdyń janyndaǵy jolbarys terisin japqan jataǵan taqtada sol sup-sur qalpy otyrǵandy. Qyzmetshi áıel egde erkektiń tósegine alǵash jatqaly kele jatqan bala qyzdaı, ernin jymqyra tistep, bunyń dál aldyna kep toqtady. Qolyndaǵy tabaqshasyn dóńgelek dastarqannyń ústine ákep qoıdy. Ernin qansha tistegenmen, uıalǵanyn bildirip betine shapshyǵan bir tamshy qan joq. Opany aıamaı jaqqan at jaqty sopaqsha júzi aq shaǵyltaqtanyp tur. Súrmeli kózdiń soıaý kirpikteri qydyǵy ketken bette óz-ózinen men mundalap turatyn qaqsaqaldyqqa tán qaısarlyqty astyna búgip, óp-ótirik keltirgen bolady. Buryn qyzmetshilerine nazaryn tiktemeýshi edi, bu joly tinte qarady. Taısala qoıatyn qyzmetshi áıel kórinbeıdi. Sonda qalaı, myna áıel manaǵy qurt shyqqan almany álige deıin kórmegen, bilmegen bolǵany ma? Kórse budan naǵyp qysylmaıdy? Qyzmetshi áıel beti búlk eter emes, dastarqandy rettep boldy da, basyn ıip, taǵzym etken kúıi jup-jumyr bóksesine sarǵysh shytyra kóılektiń etegin búlk-búlk tepkiletip, tek áıel ǵana oılap taba alatyn bir ádemi ázázil júrispen esikke jylysty. Esik jabylǵan soń baryp, dastarqanǵa qarady. Kózi qaq aldynda jatqan manaǵy nart qyzyl almaǵa tústi. Bul joly pyshaqpen kesilgen syzyǵy aqsıyp aıqyn kórinedi. Ózin ózge taǵamdardan bólektep oqshaý qoıypty. Álgi áıel bárin biledi eken! Jastyǵynyń qasynda turǵan qońyraýǵa qolynyń qalaı tıip ketkenin bilmeı de qaldy. Esikten basyn ıip, taǵzym etip, qyzmetshi áıel qaıta kórindi. Bul óne boıyn zirkildetip alyp bara jatqan ashýdy jasyrýǵa bar kúshin salyp baqty. Qapelimde bosaǵada múláıimsip turǵan áıelge ne derin de bilmeı qaldy.

— Myna almany osyndaǵy baqtan úzdińder me?

— Joq, taqsyr ıem, sizge ádeıi Uly hanym jiberipti.

— Bara ber!

Qyzmetshi áıel jalt buryla bergende, jymqyra tistegen ezýinen jymıǵan kúlki qylań berdi... Qyzmetshi áıeldiń ezýindegi sol bir jymysqy kúlki ádette mólteń-mólteń aǵyp jatatyn momaqan bulaqtyń betine de kóship qonǵandaı. Sonaý qara jer kókireginen ımene shyqqan shym-shym sý sálden keıin bolar-bolmas tolqyn meziretke kóship, jymyń qaǵady, tipti úninde de bir aıar sylqymdyq bardaı-syldyr-syldyr, syńǵyr-syńǵyr... Buryn dúnıeniń barsha suǵanaq kózinen qalqalaıtyn qaltarys dep keletin osy bir oımaqtaı ońashasyn da keıingi kúnderi ázázil jaılap alǵandaı. Tipti astyndaǵy tastyń ózi bul neme sileıip qashanǵy otyra bermekshi dep, dóńbekship jatqan tárizdi. Tipti sonaý aǵash basyndaǵy oınaqtaǵan japyraqtar da, bir-birine bunyń bile almaı júrgen álgi bir qupıasy jaıly sypsyńdasyp turǵannan saý ma? Buryn osynda kelgende qurys-tyrysynyń bári jazylyp, kóńilin pysynatqan kermek oılar da óz-ózinen qozdap qoıa berýshi edi. Bu joly selkeýi kóbeıip ketti.

«... Uly hanym jiberdi».

Bul osy sońǵy joryǵyna nemereleriniń úlkenderin ertip báıbishesin de ala shyqqandy. Ylǵı kóshi-qondymen júrgen balalar eldi qatty saǵynǵan soń, osydan eki jyldaı buryn ony nemerelerimen birge keıin qaıyrǵandy. Anada, kóktemde joryqtan qaıtyp kele jatqanynda ádeıi bunyń aldynan habarshy shaptyrǵanda, ol mundaı oqshaý habar aıtpap edi ǵoı. Kelgen soń ol toıǵa deıin aı jarym ýaqyt Baıtaq shahardan sáskelik jerdegi Uly hanym men nemereleri turatyn saraıda dem alyp jatqandy; báıbishe onda mundaı shálkem-shalys eshteńe sezdirmep edi. Toı ústinde de ol tarapynan eshqandaı renish ańǵarǵan emes. Endi aıaq astynan jasaǵan mynaý ısharasyna qalaı túsinýge bolady? Ne de bolsa, toıdan keıin dýshar bolǵan jaǵdaı. Eger odan burynǵy nárse bolsa, baıaǵydan beri baıqatpaı kelip, búgin aıtýy aqylǵa esh qonbaıdy. Shesheleriniń saraıyna balalary kóp barýshy edi. Óıtetinderi budan góri sheshelerin jaqyn tutqandary emes, kóbine-kóp ájelerimen birge turatyn kishkentaılaryn kórýge baratyndy. Álde solardan oǵash minez baıqady ma eken? Biraq balarynyń qylyǵyna bola buǵan shaǵynatyndaı ne jeni bar? Olar anasynyń aıtqanyn eki etpeýshi edi ǵoı.

Balalarynan qandaı minez shyǵýy múmkin... Jaman aıtpaı jaqsy joq dep, kózi jumyla qalsa, ornyna kim bolatynyn áldeqashan óz aýzynan aıtyp qoıǵandy. Muragerinen ázir surqıa oı shyǵa qoıýy múmkin emes. Álde oǵan ózge baýyrlary kóz alarta bastady ma eken? Biraq onyń da qısyny kelmeıtin tárizdi. Bári de bir anadan týǵan, kindiktester. Ózge anadan týǵan eń úlken uly alysta, kúngeı elinde, bıleýshi bop qaldy. Mundaǵy úsheýi áli bılik dámin seze qoımaǵan jas. Apyr-aý, sonda ne bolǵany... Álde mynaý erteń-búgin jolǵa shyǵamyz dep otyrǵan alys joryqtyń aldynda bunyń balalarynyń basyn aınaldyratyn ázázilder tabyldy ma? Jeti jyl boıy joryqta júrip, qatyn-balasyna jańa qaýyshyp jatqan jurttyń qapelimde úzeńgige qaıtadan aıaq salýǵa zaýyqtary soǵa qoımaıtyny da ras. Bul sony bilip, ótken joryqta kózge túskenderdiń báriniń basynan altyn jaýdyryp baqqan-dy. Álde sonysy qate boldy ma eken? Birden jarylqaı salmaı, áli de emeksite turǵany durys pa edi? Baıaǵyda óziniń bir ámirshige aıtqan aqyly bar-dy: «Túrikterdiń kózderi qandaı qysyńqy bolsa, kóńilderi de sondaı tartyńqy keledi. Olardy adal qyzmet etkizýdiń jańǵyz joly kózin qazynaǵa, kóńilin maqtanǵa toıǵyzý. Ózgeden tartyp al, ózińdikin satyp al». Ol da sol talaı eldi sharlap júrip, tartyp alǵan altyn men asyldy óz qaraýyndaǵylardy satyp alýǵa jumsap jatqan joq pa? Áıtpese qatyndarynyń baýyryndaǵy baısymaqtardy jyly tósekten altynnan basqa ne turǵyza alýshy edi. Keshe ǵana osy minez shyǵarady-aý degenderdiń dúnıe-qońyzdaryna qazyna taratyp, baq qumarlaryna dáreje úlestirip, yndyndaryn tesip jatqan qyzyl qurttyń basyn qaıtarǵandaı bolyp edi ǵoı. Sol eki ortada ne shyǵa qaldy eken. Mashyryqtan kelgen elshini ámirler men qolbasylarǵa, tipti óziniń balalaryna da jýyttyrmaı qoıǵandy. Ol neme sonda bul qurǵan qyl tuzaqtan da qumyrsqa bop óter jol tapqany ma? Ne de bolsa alyp-julyp bara jatqan oqshaý habar boldy. Áıtpese báıbishesi anada, aıtatyn sózim bar edi dep arnaıy kisi jibergende, keıin sóılesermiz dep, kidirtip qoımap pa edi. Endi, mine, budan ári kútýge shydamy jetpegendeı, mynaý ıshara almany jiberip otyr. Osy qazir balalaryn jıyp alsa ma eken? Biraq jaman aıtpaı, jaqsy joq, olardyń bireý-mireýin taqqumarlyqtyń ázázili arbap júrse, bunyń aıaq astynan balalaryn shaqyrtqany, ondaı qara nıet sharýany tym shuǵyldatyp jiberýi de múmkin ǵoı. Joq, olardy dál qazir shaqyrtýǵa bolmaıdy. Basqa bir sharýa shyǵar. Alda-jalda balalarynyń kóńili óıtip qaraǵa aýnasa, báıbishesiniń tap bulaı eldiń aldymen elpeńdep, óz qolymen ákep sala qoıýy ekitalaı.

Uly hanymnyń alalaıtyny bunyń ólgen áıelinen qalǵan úlken uly edi. Ony sonaý kóz kórmes alysqa, jaý aımaqqa, bıleýshi etip jibertkizgen de sol bolatyn. Pirdiń aýzyn alyp, taqtyń muragerligine qoıar da qoımaı júrip ózinen týǵan úlken ulyn belgiletti. Bul úlken balasynyń kóńiline qarap, biraz sozbalaqtap kórip edi, biraq balasy ózge baýyrlarynyń ala kózinen qaımyqty ma, álde ákesin eki ottyń ortasyna salǵysy kelmedi me, muragerlikten ózi bas tartyp, alys Kúngeı eline bıleýshi qyp jiberýdi surady. Tula boıy tuńǵyshynyń sol qylyǵy esine túskende bunyń asqar taýdaı kóńili kúrt jyǵylyp, bir túrli shógip qalady. Álgi bir jan-jaqtan dikeńdep qoıa bergen kóp ospadar saýaldar da taban astynda jym bolyp, áldeqaıda jym-jylas joǵalyp ketkendeı. Oıyna sonaý bir sergeldeń jyldar tústi.

Bunyń tuqymy jeti atasynan bermen qaraı ásker basy-dy. Arǵy babasy Uly hannyń úlken ulynyń áskerin basqarypty. Sol úrdis atadan ataǵa kóshe kele, buǵan da jetti. Ol osy ólkede aty shyqqan bir kári bıleýshide áskerbasy ámir edi. Kári bıleýshi buny óz balalarynan beter jaqsy kórdi. Qyzyna úılendirdi. Qaıyn atasy dushpandarynyń qastandyǵynan qaza tapqanda, taǵyna bul otyrdy. Ol kezde bul Qosózen eli qyryq bóliktin. Bári de sonaý jer túbindegi Uly han tuqymyna táýeldi edi. Bul taqqa otyrǵan boıynda usaq handyqtardyń basyn biriktirgisi keldi. Ol úshin bas-basyna han bop qalǵan nemelerdiń árqaısysyna jeke-jeke: «Qalǵandardy qýyp shyǵyp, eldi ekeýmiz bıleıik», — dep hat jazdy. Bılik degende kómekeıi búlkildep turatyn ámirsymaqtar buǵan jeke-jeke hat joldap, rızashylyqtaryn aıtty. Onsyz da ala búlik usaq handyqtardyń arasyna ot tústi. Alystan qaı jeńgeniń meniki dep óńsheń baqqumar nemelerdi súzistirip qoıyp bul otyrdy. Sol eki arada aýyr qolmen alystaǵy Uly hannyń ózi irgege kep toqtady. Ámirshi qalǵan ámirlerdiń aldyn orap, Uly handy qol qýsyryp qarsy aldy. Ondaǵy oıy— ózge usaq handyqtar arasynda óz bedelin nyǵaıtyp almaq edi. Biraq Uly han tuqymy buǵan senbedi, taqtan alyp, qaıtadan qolbasylyqqa túsirdi. Tipti kóp uzamaı ony Uly han tuqymyna qastandyq jasaǵaly júr dep astyrtyn óltirmekke nıetteri aýdy. Qudaı kómektesip, álgindeı buıryq bunyń óz qolyna tıdi. Ol elden qashyp ketti. Kúni keshe ǵana, joryqtan qaıtyp kele jatqanda, ótken ulan-asyr qumnyń ishinde áldeneshe jyl qashyp-pysyp júrýge týra keldi. Áıelin jetektep talaı-talaı shaǵyl keshti. Talaı-talaı qumaq jonda jalań aıaq izi qaldy. Qazir qus mamyqtan basqa tımeıtin tabanyna qadalmaǵan shóńge joq. Qumǵa túsken jalań aıaq izdi jel óshirdi. Shóńge tesken jaralardy ýaqyt jazdy. Sol bir kúnderdi búginde úlken ulyn kórgende ǵana esine alatyn. Ol óz baýyrynan shyqqan barlyq perzentteriniń ishinde bólekshe ystyq kórinetin. Óıtkeni, ol bolmasa, bunyń bul kún, bul dárejege jete qoıýy da neǵaıbyl edi. Uly shaǵyldardy kezip, tentirep júrgende, qum eliniń bir begi qolǵa túsirdi. Áıeli ekeýin qyryq qulash qudyq zyndanǵa ákep saldy. Syz qurdymǵa kúndiz kúnniń sáýlesi, túnde aıdyń nury túspeıdi. Ólim aýzyndaǵy olardy mazaqtaǵandaı sonaý tý-tý tóbede ólmeshi bozamyq sáýle ǵana jyltyraıdy. Ara-arasynda júni jalbyraǵan dýdar bórik qudyq aýzyndaǵy álgindeı áljýaz jaryqty da kólegeılep, túnekte jatqan ekeýdiń tas tóbesinen tún bop tónedi. Súıegine shym-shym batyp shymyldatyp bara jatqan syzdan shydaı almaı, aýnaqshyǵan kelinsheginiń qolyndaǵy temir kisen ǵana oqtyn-oqtyn qulynnyń kisinegenindeı oqys ún shyǵarady. Erli-zaıypty ekeýi onsyz da kóńilderin qyjyldatyp jatqan ókinish pen yzanyń qan shapshyǵan jarasyn qasyǵylary kelmeı, bir-birine til qatpaıdy. Aýyq-aýyq kúrsinip qana qoıady. Solaı qyryq toǵyz kún ótti. Elýinshi kúngi tún sútteı jaryq boldy. Ony bular zyndannyń aýzyndaǵy kúmis tabaq tóńkerip qoıǵandaı dóńgelenip jatyp alǵan oqshaý nurdan sezip jatty. Qara kórdeı qapas túbinde qasarysyp, syr bermeı jatqan kelinshegi kenet janyn qoıarǵa jer tappaı, bebeýleı bastady. Tula boıy órtenip barady. Mańdaıynan ter aǵyp qoıa berdi. Qoly kisendeýli. Iyǵymen demegen bolady. Kelinshegi bebeýlegenin qoıar emes. Tula boıyn túgel dirdek qaqqyzyp, súıek-súıegin qan qaqsatyp qaqyrata bastaǵan, buryn-sońdy basynan keship kórmegen beıtanys azapqa qylar qaıran taba almaı, syz jarǵa qaıta-qaıta basyn urady. Bul oǵan ıyǵyn tosady. Áıeldiń tastaı aýyr basy bunyń buǵana súıekterin qıratyp jibererdeı ekilene túıgishteıdi. Áldebir sátte áıeli ún-túnsiz sulq talyp tústi. Sol eki arada bul ómir boıy estimegen áýeli áldenege tunshyǵyp, artynsha-aq qulaq jarardaı bajyldaı jónelgen ashshy daýys shyqty. Sol-aq eken qudyqtyń aýzyndaǵy dóńgelek nur oqys ǵaıyp boldy da, artynsha qaıta jarqyrady. Áýeli omyraýyna bolar-bolmas birdeńe qulaǵandaı boldy. Ol omyraýyndaǵy nárseni ıegimen izdep júrip, taýyp aldy. Kilt eken. Tisimen tistep turyp, sulq jatqan áıeliniń qolyndaǵy kisendi ashty. Áıeli álgi bir sharyldaǵan daýystan oıanyp ketkendeı, keýdesine jan kirip, qozǵala bastady. Sálden soń esin jınap, qaıtadan bebeýleı jóneldi.

— Bol, myna kiltpen meniń qolymdaǵy kisendi aǵyt,—dep aqyrdy bul.

Áıel qarańǵy qapasta sıpalap júrip qolyn ázer tapty. Sosyn kiltti taba almaı, biraz azaptandy.

— Bol, bol!—deıdi bul dyzyǵyp. Álgi bir ashshy bajyl basylar emes.

Bir ýaqytta kisen de aǵytyldy. Bul jalma-jan ashshy aıqaı shyǵyp jatqan jerge umtyldy, qolyna jyp-jyly birdeńe ilikti. Kishkene sábı kindigi úzilmeı shyńǵyryp jatyr. Ashshy daýsy birte-birte tarǵyldanyp barady.

Ol jas náresteniń baýyryna bas qoıdy da, shubatylyp turǵan jyp-jyly ishekti tisimen qyrqyp úzip jiberdi. Áıeliniń shashyn kúrt-kúrt julyp ap, tas qyp baılap tastady. Baýyryndaǵy jyp-jyly judyryqtaı et sonda ǵana jany jaı taýyp, omyraýyna kire tústi. Pálen aıdan beri shıryǵyp júrgen júıke-júıkesiniń bári túbitteı tútilip, súıek-súıegi borsha úgilip qoıa berdi. Ol arqandy áýeli áıeline kıgizdi. Kishkene nárestesin qushaqtap ózi sosyn shyqty. Zyndannyń aýzynda turǵan dýdar bórik qara saqaldyǵa áıeliniń moınyndaǵy jaqut alqany úzip ap, ustata saldy da, qolyndaǵy qylyshyn julyp ap, bek jatqan ordaǵa qaraı bettedi. Zyndan basyndaǵy abyr-sabyrdy estip qap, jan-jaqtan júgire shyqqan qarýly sarbaz bir qolynda jas náreste, bir qolynda aq almas, ordaǵa qaraı umtylyp kele jatqan jalań aıaq, jalań bas, júzi sýyq adamǵa qapelimde ne isteıtinderin bilmeı, ańtarylyp turyp qaldy. Ordaǵa kirer jerde toqtatpaqshy bop, eki sarbaz shalǵaıyna umtylyp edi, qabaǵan ıtti qamshysymen tartyp-tartyp jibergendeı, oń qolyndaǵy aq almas aıǵa qarap eki-aq ret jarq etti, eki bosaǵany qan jýyp qoıa berdi. Ol áıelin jetektep bektiń ústine kirip bardy.

Esik jaqtaǵylar tura umtylǵandy, bek olarǵa ıegin qaǵyp ısharat bildirdi. Kóterilgen qarýlar qynabyna qaıta tústi. Bektiń oıyna ne túskenin kim bilgen, bulardy balalary qyrqynan shyqqansha ońasha otaýǵa jasyryp baqty da, balalary qyrqynan shyqqan soń, ekeýin eki atqa mingizip qashyryp qoıa berdi. Keıin bul degenine jetip, keshe belinen basyp qorlaǵandardy endi ózi birinen soń birin aıaǵyna janyshtap, búkil osy elge bir ózi derbes bıleýshi bolyp alǵan soń, sol qum arasyndaǵy elge qalyń qolmen baǵyt túzep edi, bir apta jol qalǵanda uly darıanyń jaǵasynda attarynan túsip, naızalaryn qumǵa shanshyp tizilip turǵan dýdar bórik kóp jasaqty kórdi. Bular jaqyndaı bergende, ortalarynan úsh kisi bólinip shyǵyp, buǵan qarsy júrdi. Ámirshi ortadaǵy úshkil saqaldyny tanydy — baıaǵy ózin qashyrǵan bek eken. Ol buǵan bes adymdaı jer qalǵanda:

— Mynaý-quran, mynaý-qylysh. Bizge senseń quran ustap anttasamyz. Al senbeseń, má qylysh, bárimizdi shaýyp tasta, biz qarý jumsamaımyz,—dedi.

Bek óle-ólgenshe bunyń qadirli ámirleriniń biri boldy. Alǵashqy áıeli otyz toǵyz jasynda dúnıe salǵan-dy. Ol hanym bop qyzyqty dáýren súrmeı, buǵan jar bop qana ótken, qıyn-qystaýdy birge ótkergen, alǵash ret áke atandyryp, dushpannyń sózi men ǵaıbatynan sarsań kesek bop qatyp qalǵan sýyq júregine tuńǵysh ret jylý darytqan qadirli zaıybyna arnap meshit turǵyzdy. Úlken balasy kórgen saıyn kózine ottaı basylady. Esine sonaý jastyq shaǵy, aıaýly jary túsedi. Ony bóten elge de qımaı attandyrǵandy. Osy kúnge deıin balasynyń dushpan eldiń oq bop atylar myń san kóziniń suǵynda júrgenin oılaǵanynda, tula boıy dúr titirkenip, jon arqasyn muz qaryp ótkendeı bolady. Úlken uly ketkeli jer qaıysqan qalyń qoldyń arasynda júrsin meıli, aıǵyr jıyn dý-dýdyń ortasynda otyrsyn meıli, tórt jaǵynda tórt uly, qaptaǵan nemereleri qorshap tursyn meıli, ózin-ózi bir túrli jalǵyz sezinedi. Mynaý kól-darıa aspannyń astynda kimniń bolmasyn máńgi serigi qulazyǵan jalǵyzdyq ekenin de endi ǵana uqqan sıaqty. Anasy marqum ólerinde, arsa-arsa súıegin zorǵa kóterip jatyp:

— Balam, sen armanyńa jettiń. Al men armanda ketip baram. Japan túzdegi oqshaý áýlıeniń aǵashyndaı jalǵyz qalpyńda tastap baram. Astyńdaǵy taqty kebisińnen myqty kórme — odan da syz ótedi. Ústińdegi aq ordańdy saýytyńnan myqty kórme— oǵan da kóz ótedi. Jan-jaǵyńdaǵy ár qatynnan taraǵan torpaǵyńdy aıbar tutpa— olarǵa da sóz ótedi. Qaptaǵan qalyń áskerińdi qalqanyńnan myqty kórme— oǵan da kóz ótedi. Qaıbir ystyq-sýyǵyńdy bir kórip, bir kórpeden eretin áıeliń bar. Ár kórpeniń astyndaǵy áıel de bir — úıirdegi bıe de bir. Saýyryndaǵy senen góri baýyryndaǵy qulyny jaqyn. Jylqy balasynyń erkegi, tisi qataıǵan soń, úıirden aldymen atasyn shaınaıtyn. Sodan saq bol. Kóp uldy kim taýyp kóripti. Qartaıǵan shaǵynda apanyn bóltirikterine aldyryp, jeldiń ótinde qalǵan kári bórideı ári-sári kúnge ushyramaıyn deseń, kóp balanyń birin baýly. Kóp qatynnyń báriniń kóńilin tabam dep shóre-shóre bolmaı, qadirińdi ótkizip, birin tutyn. Seniń ákeń, uly jalǵyz óziń bolǵan soń, erterek attan túsip, bılikti saǵan berdi. Al seniń balań kóp, óz kúshikterińdi óz kózińshe qyrylystyryp qoımaı, óle-ólgenshe eshqaısysyna taǵyńdy berme. Tuǵyrdan túsken soń, balaly qatynyńdy saǵalama — balalaryna arqa súıep, basyńnyń qadirin ketiredi; balasyz áıeldi saǵala - balaly áıelderińniń aldynda balasyzdyǵynan qorǵalaqtap, ózińdi pana tutyp, óle-ólgenshe syılap ótedi, — degen. Ózge jurt esitpesin, ózi myqtap uǵyp alsyn degendeı, qolynan tas qyp qysyp ap, sybyrlap, qadalyp aıtqan osy sózderdi estigende, bunyń saı-súıegi shymyrlap qoıa bergendi. Aıtaryn aıtyp bolǵan soń, ál ketken qaımyjyq erinder qaıtadan tabysyp, manadan beri bunyń júzine qadalyp alǵan surǵylt kózder óz-ózinen birte-birte alystap bara jatqandaı kórindi. Aýrý qaýsatqan káriniń qaltyldaq qoly qus mamyq tósekke sulyq qulap túskende, qaharynan kúlli jahan yqqan ámirshi basymen anasynyń baýyrynan kózi ashylmaı turyp ajyraǵan bala kúshikteı abdyrap qalǵan-dy. Sodan beri alys joryqtardan elge oralǵanda esine anasynyń osy bir sózi túsedi. Sóıtip, qazirgi Uly hanym shynynda, báıbisheniń ornyna túsken para báıbishe edi. Uly tuqym urpaǵynyń biriniń qyzy-dy. Bul búkil eldi biriktirip juldyzy ońynan týyp turǵanda, ata-teginde eshkim taqqa otyryp kórmegen aqsúıek te emes, qara súıek te emes, ala súıek dep kóz alarta beretin jýan tuqymnyń ózin kindikten matap, óz qolynda ustap otyrý úshin ádeıi úılengendi. Shetinen baq qumar keletin aıtýly tuqymnyń qyzy bunyń qylyshynyń astyna bir týdan soń bir tý japyryla qulap jatqanyn kórip, ósip-óngen óz jurtynan góri buǵan baýyr basyńqyrap ketti. Tórkinderiniń keıbir pysh-pyshyna qulaq ta aspaıtyn boldy. Qyzdarynyń qyńyraıǵanyn kóre-kóre, tórkin jaǵynyń da kóńili sýıyn dedi. Birte-birte qyzdaryn emes, buny jaǵalap keletindi shyǵardy. Óıtkeni batpan kókirek shonjar áýlettiń taýsylyp bitpeıtin shetsiz-sheksiz kóp qolqasyn qyzdarynan góri bul ońaıyraq oryndap jiberetin-di. Qazir munyń naızasynan aspandaǵy aı men kúnniń ezi aıbynatyndaı bolǵan tusta, olar bir kezdegi jýan tuqymnyń urpaqtary ekenin aıtyp, tumsyqtaryn shúıirýdi birjola umytqandy. Olar kele-kele babalaryn aýyzǵa alýdy atymen qoıyp, endi ońdy-soldy buny aıtyp maqtanatyn boldy. Keıingi kezde bunyń uldary er jetip, ózimen birge joryqqa attanyp, erlik kórsetip kózge túse bastaǵanda, ker aýyz tuqym bunyń ózin de qoıa qoıyp, «bizdiń anaý pálenshe jıen baıaǵy pálenshekeme tartqan, kórersiń de, bilersiń, ol ákesinen de ozady» dep jıenderin maqtaıtyndy shyǵaryp júr. Baýyrynan órbigenniń bári ul bolyp týyp, bári de aman-esen er jetip kele jatqannan beri Uly hanym da burynǵydaı asty-ústine túspeıtin boldy. Tipti keıingi kezde balalarynan týǵan nemereleriniń bárin óz qolyna jıyp ap, tek joryqtan qaıtqan ýaqytta bolmasa basqa ýaqytta: «Kelse, ózi kelsin», — dep, saraıynda jatyp alatyndy shyǵardy. Ana bir jyly anasynyń sózi esine túsip, naǵashy jurtynan kishi áıelin aldy. On altyǵa endi shyqqan bala Qyzdyń minezi baıaǵy alǵashqy áıelin esine túsirdi. Tarpań-turpańsyz, bıazy. Bıliktiń ázázil dámine áli qunyǵa qoımaǵan ýyz jas. Keıingi joryǵyna burynǵy ádetimen Uly hanymdy alyp, ony osynda tastap ketkendi. Al Kishi hanym joryqtaǵy jarynyń qurmetine munara salypty. Qazir baıtaq shahardaǵy munaralarynyń bárinen boıyn asyryp turǵan— sol. Almas han osy ońasha saraıdy Kishi hanymǵa bergendi. Endi alys joryq aldyndaǵy az tynysyn osynda ótkizbek. Egdergen shaǵynda burynǵydaı saraıdan-saraıǵa kóship júrgendi qoıyp, osynda birjolata turaqtamaq.

Bálkim, báıbishesiniń soǵan ishi tarylyp júrgen shyǵar. Baıaǵydan beri osyǵan da aqylyń jetpeı otyr ma degendeı, dál tumsyǵynyń astynan ara ushyp ótti. Tóbesindegi japyraqtar da jamyrasa sybdyr qaqty. Ol mynaý oıyna oqys túsken aqylǵa qaıran qaldy. Jastyq shaqta oı ekesh oıyń da birden shalatyn jas tazydaı búıtip basyn qatyryp iz sharlap ketpeıtin edi. Árıne, buryn qasynan shyǵarmaıtyn órkókirek báıbishe jas áıelimen ońasha ketkenine rıza emes. Tiri ol túgili ólgen áıeline meshit salǵan jyly da Uly hanymnyń uzaq ýaqyt qabaǵynan kirbiń ketpedi. Buryn meshit shymbaıyna batyp júrgende, endi, mine, jańa munara taǵy qosyldy. Kári áıel kúıeýine jurttyń ústinen sóz tasyp jaǵynbasa, basqa nesimen jaǵady? Álgi nart qyzyl alma da — báıbishesiniń sondaı ishi tarlyǵynan shyǵyp jatqan ıshara. Endeshe buǵan bola bas qatyrýdyń qajeti joq. Búgin kúni boıy janyn tyzyldata jep jatqan jegi qurttyń yndyny bitelgendeı, arqasy jaıylyp qoıa berdi. Ámirshi sol kúni kúndegisindeı emes, jaıly uıyqtady, jaı turdy. Tańǵy astan soń kúıme jekkizdi. Saraı qaqpasynan jarqyrap shyǵa kelgen sary ala kúıme sońyna jelkildetip nóker ertip, jańa bitken oqshaý munaraǵa qaraı tartty. Úsh tarapty tabanyna taptaǵan Ámirshi ózi basyp alǵan elderde altyn táj ben taqytqa qandaı ósh bolsa, sándi saraılar men munaralarǵa da sondaı óshti. Ol óziniń jahandaǵy bıleýshi ataýlynyń bárinen ozǵany sekildi astanasyn da bar shahardyń bárinen ozdyrmaq. Keshegi joryǵynan da myńnan astam sheberdi kózinen tizip aıdap keldi. Ár joryqtan oralǵan saıyn, astanasyn bir aralap shyǵady. Qazir Baıtaq shahar munyń ózi kórgen shaharlardyń qaı-qaısysynan da ajar asyra bastady. Ásirese ótken joly qatty rıza boldy. Kishi hanym bunyń kóńilindegisin kórmeı bilip, aldynan kekpen talasqan kók munara salǵyzyp qoıypty. Óziniń salynǵan jeri de sátti tabylypty; anadaıdan men mundalap turady eken. Aınalasy ashyq. Ajar salystyrardaı ózge munaralardyń bári alysta. Ánekeı, kók munara kúlimdep shyǵa keldi. Kóziń túskende-aq, birden kóńiliń jadyrap qoıa beredi. Ánsheıinde ári ketip óńsizdenip turatyn shilde aspanyna da kók nil qaıta oralǵandaı, ásirese munara tóbesindegi aspan, ala bóten móldirep kórinedi.

Munara, bular jaqyndaǵan saıyn, bıikteı berdi. Kúlim qaǵyp turǵan óńi birte-birte sustana tústi. Dál irgesine kelgende, zeńgir kókti tóbesimen tirep shalqalap jatyp aldy. Ámirshiniń kókiregindegi bir-birimen ıtjyǵys túsip, arbasyp jatqan ár udaı sezimderdiń bári de jym boldy. Kóz aldynda kók tirep turyp alǵan tákappar munara kóńilindegi kóp túıtkildi qýyp shyqty. Osyndaı asqaq munaranyń basqa esh shaharda joq, tek óz astanasynda turǵanyna qatty rıza boldy. Basqa shaharda tursa, sońyndaǵy samsaǵan san nóker áldeqashan qoldaryna balta alyp, ámirshilerine aspandaı qaraǵan tas qubyjyqty talqandaı bastaǵan bolar edi. Bul joly bári aýyzdaryn ashyp qapty. Budan bylaı bul munara onyń aspandata kóteretin kók týyndaı kúlli álemniń tas tóbesinen qarap turatyn bolady. Uly Ámirshiniń ózi sekildi jer túbinen men mundalap, ózine shaqyryp turady da, qasyna kelgende, aıbyntyp shyǵa keledi. Kók munara kózińdi jiberer emes. Ámirshi tákappar sulýdyń asqaq júzine telmire qaraǵan bozbaladaı tamsanyp áli tur.

Ol mynaý kók munaraǵa, onyń ajaryna ajar qosqysy kelgendeı, tóbesinen tóńkerilip jatyp alǵan móldir aspanǵa, jeti jyl boıy osynaý zańǵar bıikke mysqaldap órmelep, osyndaı munara turǵyzǵan sheberge, alys joryqtan sharshap qaıtqanda, qaljyraǵan kóńilińdi tastúlek qyrandaı samǵatyp aspannan bir shyǵaratyn kóz qýanysh ázirlegen zaıybyna — munyń abyroıyn asyryp, ataǵyn jaıyp jatqan mynaý jaryq dúnıeniń bárine asa razy boldy. Kók munara, alystasań boldy, qaıtadan burynǵy jyly óńine aýysady. Jańa ǵana qasyna barǵanda, sostıyp-sostıyp sus kórsetip turyp alǵan kók tastar qaıtadan kúlip qoıa beredi. Alystaǵan saıyn, kózińe shoqtaı basylady. Jańa ǵana aspandaı qarap, kóz qıyǵyn salmaı turǵan asqaq sulý, qasynan uzaı bergende kúlim qaǵyp, qaıtadan ózine shaqyrǵandaı. Shyrq aınalyp shyqqyń kelmeıdi. Myna munarada erkekke tán erlik pen tákapparlyq emes, áıelge tán pańdyq pen meıirim qosa qabattasqan erekshe bir súıkimdi kórik kóbirek. Ol san-sapat joryqtarynda talaı munaralar men saraılardy kóre-júre, tap mynadaı sıqyr sulýlyqty buryn-sońdy eshqaıdan jolyqtyrǵan emes. Biraq kózin jibermeı, kóńilin tuzaqtap tusap-matap tastaǵan ózgeshe kóriktiń sıqyryna túsine de almaı keledi. Janyna jaqyndaǵannyń eshqaısysyna meıir tanytpaı, tý-tý alystaǵy aıaýlysyna kúlimdeı qarap, kele gór, kele ǵór dep jalbarynǵan aıaýly arý, asyl jardaı asqaq munara... Munarany salǵan sheber jas hanymnyń alys joryqtaǵy jaryna degen saǵynyshty mahabbatyn qalaı dál beınelegen...

Jańa ǵana jarq-jurq etip dál janynda turǵan asqaq munara alystaǵan saıyn áldebir kókshil kireýke jamylyp, júregińdi shymyldatar muńly munaraǵa orana tústi. Endi «apyr-aı, tastap ketkeniń be?.. Ketpe... Kete kórme...» dep jalynyp turǵandaı.

«Toqta! Qaıt keıin!» Taban astynda bylaıǵy oıdyń bárin belden omyryp, kóńiline uıalaı qalǵan osy bir oqys buıryq kómeıine keptelip turyp qalǵandaı. Ámirshi shalqalap jatqan jumsaq arqalyqtan basyn julyp aldy, biraq, úndemedi... Endi saraıǵa qaıtyp oralǵansha, munara jaqqa qaramaýǵa tyrysty. Onyń bul minezin qasyndaǵy nókeriniń erteń qandaı saqqa júgirterin bile almaı, jumsaq arqalyqqa qaıtadan shalqalap, kózin jumyp ap jatty da qoıdy.

Túski tamaqta áldenege júregi órtenip, eshteńege tábeti tartpady. Balǵa malyp muzdatqan bir tilim qaýynnan basqa aýzyna as almady. Salqyn qaýyn óz-ózinen loblyp turǵan júregin basqandaı boldy. Bul joly alma ákelinbepti. Qyzmetshi áıel de jup-juqa seldir jeleńniń ar jaǵynda kózin tómen salyp, úlbireı qalypty... Keshegideı buny synaı qaraǵan syńaı tanytpady... Qyzmetshi áıel ketken soń, keń bólmeniń qaq ortasyndaǵy kúńgirt kúreń, kók mármár sharshylardan qıýlastyryp jasaǵan haýyzda búlk-búlk shyǵyp jatqan mólteń sýǵa qarap biraz otyrdy... Sol bir kóz jasyndaı, kórine túsip joǵalyp jatqan mólt-mólt tamshylarǵa qaraǵan saıyn, kóńili áldenege jibekteı jumsaryp barady. Kóktemniń maıda samalyndaı áldebir maısa sezimnen munyń janynda pálen jyldan beri tapjylmaı jatyp alǵan qattylyq pen qatygezdiktiń meńireý tońy birtindep mújile túskendeı, qaraptan-qarap otyryp áldenege elegizip, bir túrli jalǵyzsyraǵandaı boldy. Kókireginde oıda joqtan aıanysh oıandy. Mynaý emis-emis kórinip ap, boıyn jazyp shapshı almaı qaıtadan qurdymǵa joǵalyp jatqan móldir sýdy ma, joq álgi kireýke kók munarǵa oranyp ap, móldirep qala bergen kók munarany ma — neni aıap otyrǵanyn ózi de bilmeıdi... Mynaý móldir sýdaı map-maıda úlbirek sezim oıyna taǵy da hanymdy túsirdi. Ol álgi kók munarada buǵan alystan qol bulǵaǵan saǵynyshy men asyǵa kútken yntyzaryn, ózgeden ala bóten ólip-óshken yqylasyn ǵana emes, jalǵyzdyǵyn, basqalardyń kóptigin istep basynǵanyn kórip, qamyryqqan qam kóńilin, «kel, muńymdy tyńda, uq, qorǵa» dep shaǵynǵan jalbarynysh sezimin túgel beınelegendeı. Asqaqtyq pen náziktik, shattyq pen muń, erlik pen aıanysh, saǵynysh pen qushtarlyq — bári qosylǵanda mahabattan basqa ne bolýshy edi.

Onyń qandaı ekenin basqa bilmese de, bul biledi. Marqum qaıtys bolǵan báıbishesi pálen kún shaǵyl kezgen qýǵyn-súrgin júriske shydaı almaı, munyń baýyryna kirýge ımenip, jasqanshaqtap qasyna jabysyp: «Ábden boldyryp baram, sál demep jibershi»,-dep qınalǵanda, qajyǵan janarynan tap osyndaı birine-biri tirkesip kóringen kóp sezimdi kórýshi edi. Anada úlken uly ońasha kep qoshtasyp ketkende de, onyń qalyń qabaqtyń astyna tereńirek jasyrýǵa tyrysyp baqqan janarynan baıaǵyda anasynyń kózinen ańǵarǵan sol bir kireýkeli kúıdi kórgendeı bolǵandy. Mana kók munaradan alystaı túskendegi kózine ilikken kórinisten de sol bir ózine ózge jurttan erekshe ystyq eki adamnyń janarynan baıqaǵan tilmen aıtyp jetkize almastaı tylsym sezimdi kórgen eken ǵoı. Sıqyr munaradaǵy ala-bóten kóriktiń syryna endi túsingendeı boldy. Ol Kishi hanymdy osy qazir kórgisi, onyń jaýtańdaǵan janaryna osy qazir úńilgisi keldi. Kókirek tusy áldenege oqys bulqynǵandaı sekildi. Ol tap búgingideı albyrt sezimdi kópten basynan keship kórmegen tárizdi edi. Aıaq astynan mundaı kúıge ushyraǵanyna ma, joq pálen jyldan beri mundaı sezimsiz siresip qalaı ómir súrip kelgenine me qaısysyna qaıran qalaryn bile almady. Ne de bolsa, hanymdy tap osy qazir kórgisi keldi. Onyń janarynyń da qandaı ekenin umytyp qalypty. Kóp ońasha jolyǵyp jarymaǵandy, jurt ishinde áıeliniń júzine suqtanyp qarap otyra almasy sirá belgili... Shamasy, ashań júzin ashýsyz synyq kórsetetin móltildegen moıyl qara kózdi, sulý qyr muryndy, ystyq yqylas syıǵyza almastaı tym qaımyjyq juqa da, sezimsiz dóreki kóntek te emes, etti, ulpa erindi, jumyr ıek bolsa kerek. Óltirip-óshirip, kúıdirip-jandyratyn shoǵynan góri shýaǵy, esten tandyrar sıqyr kúlkisinen góri kisi qıyp kete almastaı jumsaq muńy, nury mol, uıalshaq, bıazy, mahabbatqa adal áıelderdiń túr-túsi ádette solaı keledi desedi. Manaǵy kórgen kók munarada beınelengen mahabbattap álgindeı áıelge tán mahabbat. Adamzat júregine baratyn tóte joldy áıel júreginen bastaǵan Súleımen paıǵambardyń ózi sulý-sulýdyń qansha bir túrimen peıildes bola tura, adamdy álgindeı qaıaýsyz sezimimen jipsiz matap alatyn ıbaly arýlardy perishte tutqan kórinedi. Súleımen paıǵambar shyryn sharapty tátti lázzatynan aırylyp qalam dep, tiliniń ushyn ǵana tıgizip, tek dámine tamsanyp otyrypty-mys desedi. Al bul at ústindegi sart-surt sarbazdyǵyna basyp, tap olaı syrbazsyp kórgen emesti. Baqsa, osy ýaqytqa deıin mańdaıyna bitken baqtyń rahatyn qyzyqtap kórmepti. Onyń erte sýynǵan júregi aıaǵynyń astyna kep qulaǵan ár alýan týlar men domalap jatqan kóp tájdan basqadan lázzat izdemepti. Qıt etse, basyndaǵy táj ben astyndaǵy taqyt aıaǵyn baılap kelipti. Qyryq pyshaq eldiń tájin kıip, taǵyna mingen adamnyń olaı bolmasqa amaly da joq edi. Endi, mine, ekeýi bir saraıda otyryp, qasyna Kishi hanymdy shaqyra almaı, dal bop otyr, Ózgeler tarapynan tizeni kóp kórip, ábden qattylyqqa úırenip, úı ishin de mańyna kóp jolata bermeıtin. Ámirshi hanymdar bólmesine de tek túnde ǵana bas suǵatyn. Elshi qabyldaǵan, jurtpen keńesken, ne úı ishi bop, bala-shaǵamen túgel bas qosqan oshaq basy májilister bolmasa, áıelderimen kúndiz ońasha jolyǵý saltynda joq-ty. Endi, mine, qansha alaǵyzsa da, Kishi hanymdy qasyna shaqyrýǵa, ne ózi baryp jolyǵýǵa tóńiregindegilerge ózi úıretken salt aıaǵyna tusaý bop otyr. Tapa-tal túste ásirese báıbishesi álgindeı joramal joldap, ár qyzmetshisi bul ne istep, ne qoıar eken dep, ár adymyn ańdyp otyrǵan tusta kúndiz Kishi hanymmen jolyǵyssa, tóńiregindegi jurttyń nege joryryn kim bilsin... Keshti asyǵa kútti. Buǵan deıin zýlap etken ýaqyt endi aıaǵyna tusaý túskendeı, baspaı qoıdy. Kún kózi de uly besinge bardy da, bir orynda tapjylmaı turyp aldy. Ońasha bólmede sarylyp otyra berýge degbiri jetpegen Ámirshi qaıtadan baq kezdi. Kúndizgideı bulaq basyna baryp oıǵa shomyp otyrǵysy kelip edi, irigen aırandaı oıynyń basy qosylmaı, ornynan turyp ketti. Aýyq-aýyq kún kózine qarap qoıady. Jaýdan qaıtpaǵan júregi áıel tósegine jaqyndaýǵa qaımyǵatyndaı bolǵan kezinde, jańa úılengen bozbala jigitteı, kúnniń tezirek batqanyn, tezirek ymyrt ornaǵanyn typyrshı tosty. Kóleńke uzardy. Aǵash-aǵashtyń kóleńkeleri bir-birimen ushtasa bastady. Baq ishi kúńgirttene Ámirshi saraıyna qaıtty. Manadan beri saryla tosqannan saz tartqan júregine taǵy bir kúptilik kirdi. Keshke abajadaı keń bólmede samsaı mazdaǵan samala shyraqtar jaryǵynda óziniń mynaý ulan asyr jaryq jalǵanda jalǵyz ekenin oılap elegizidi. Kók naızalar arasynda tursa, qasqaıa shapqan qalyń jaýdan da qoryqpas edi. Jalańdaǵan jas jigit shaǵy bolsa, oılanbastan hanym bólmesine qoıyp keter edi. Alaǵyzǵan albyrt mahabbat aıdap aparatyn jastan ketti. Syrlasyp, qusa taratýǵa kiretin syrdeste báıbishesi emes, ýyzdaı jap-jas beıtanys boıjetken. Atyn da bilmeı, asyǵys ushyrasyp, aırylysyp ketken kóp kánızaktyń birindeı Kishi hanym osy kezge deıin ózine bir til qatyp kórgen emes. Ámirshi, mine, otyz jyldan asypty, eshkimmen syrlasyp kórmepti. Qazir baryp Kishi hanymǵa ne deıdi? Abaja bólmede atymen jat bir áıel, bir erkek ne bitirmek, ne sóılespek? Úlbiregen bala qyzdyń óziniń áıeli ekeni shyn. Ol túgili búkil baıtaq shahar, ondaǵy ár úı, ár adam Ámirshi degende tik turady. Búkil el tik turady. Jarty álem aýzyna qaraıdy. Biraq jarty álem toly jannyń eshqaısysymen ish ashysyp syrlasa almaıdy. Kishi hanym da-sol jarty álemdi jaılaǵan jumyr basty pendelerdiń biri. Mynaý ońasha saraıǵa ekeýden-ekeý qamalǵandaryna áldeneshe kún ótti. Biraq batyly jetip kúıeýiniń qasyna kele almady. Netken tamuq dúnıe... Ashsa-alaqanyndaǵy, jumsa-judyryǵyndaǵy jarty álemdegi jan bitkenniń jany da, táni de-bári óziniki, biraq bári jat... Bári de budan tek buıryq qana kútedi. Buryn ol ózinen basqalardyń bári de ókimettiń óktemdigi dep atalatyn kózge kórinbes qyl tuzaqpen shandýly, tyrp eterge dármen joq tozaq torda ekenin jaqsy biletin. Biraq ondaı tordan ózin azatpyn dep oılaıtyn. Búgin kep baıqasa, sol ózgelerdi matap kelgen qyl tuzaq, endi, mine, óziniń de aıaq-qolyn shyrmaı bastapty. Jurt buryn ámirshiniń kózi men sózinen qorqatyn bolsa, endi, mine, Ámirshi de jurttyń kózi men sózinen qorqatyndy shyǵarypty...

Mine, ol mysyq tabandap ózi jatatyn bólmeden shyqty. Tún ortasy aýǵansha tyrp etkizbeı matap qoıǵan sıqyr tuzaq birjolata aǵytylyp qalyp qoımaı, áli de sıraǵyna jabysyp shubatylyp keledi.

Qaq tóbedegi mármár shytyralar da, qos qaptaldaǵy bezergen mylqaý qabyrǵalar da, tas baǵandardyń tasasyna tyǵylǵan ury kóleńkeler de, aıaǵynyń astyndaǵy masaty kilemniń japyryla qulap jatqan maısa túkteri de, tipti qolyndaǵy shyraǵdan da —ár adymyn kóz jazbaı baǵatyndaı; saraı ishinde áldebir qaltarystardan endi qaıter eken, endi qaıter eken, dep taǵattary taýsylyp ańdyp turǵan myńdaǵan timiski kózder men qazir qaı-myǵyp, dymdary ishinde bop, jumýly turǵan talaı-talaı jymysqy erinder, ol qazir Kishi hanym jatqan bólmeniń tabaldyryǵynan attaýy-aq muń, bári birdeı jabyla tabalaı jónelgeli turǵandaı. Myńdaǵan jannyń basy bunyki bolǵanmen, oıy bunyki emes, tili bunyki bolǵanmen kóńili bunyki emes. Bul bir ózi myńdy ańdyp tura almaıdy, myń bári jabylyp buny ańdıdy. Myń qol, myń aıaqtyń ár attaǵany, ár qımyly bunyń kózinen tasa, al bunyń ár qımyl, ár attaǵany myńnyń kózinde. Olar mynaý ońasha saraıdyń ishinde tún ortasy aýǵansha kirpik ilmeı ańdyp otyr. Áne saqal-shashy aǵarǵan, kózi qyp-qyzyl eki kári azban qul qol qýsyryp bosaǵadan jylystaı berdi. Tiri ólikteı bop mólıip, kirpikterimen jer shuqyp tálimsip turǵandarymen, kózir tustarynan óte bere-aq, bir-birine ym qaǵady. Ámirshi áldekim tý syrtynan qanjar suǵyp alǵandaı, jalt qarap edi, aıtqanyndaı-aq eki qul bastaryn endi kótergeli jatyr eken, onyń sup-sýyq janaryna oqys sharpylyp, qaıtadan moıyndary salbyrap jerge qarap ketti. Serpe ashylǵan aýyr esik te qaıta jabylǵanda, emen jaqtaýǵa áldeneńe dep mińgir etkendeı boldy. Ámirshi samala shyraqtar samsaǵan taǵy bir keń bólmege ótti. Bir jaq buryshta úıirile qalǵan qara qońyr kóleńkeden áldene qylańytady. Ol-sozalańdap ornynan turyp jatqan qyzmetshi kempir... Kishi hanymnyń kútýshisi. Ámirshiniń barlyq áıeline jas kezinde, han ordaǵa alǵash attaǵan shaǵynda sol kútýshi bolady. Padısha tóseginiń mańynan júrip kermegen osy bir qartań áıel hanymdarǵa ámirshi áıeli bolǵannyń qalaı bolatynyn úıretedi. Saraıdaǵy basqa qyzmetshilerdeı emes pań. Mańǵaz basyp, mańǵaz sóıleıdi. Ánekı, ózge qyzmetshilerdeı elpeń ete qalmaı, qalt-qult tizesin nyǵyz ustaýǵa tyrysyp, kerile basyp keledi. Eldiń bar asylyn ustaıtyn qazyna bastyǵy da tap mynandaı kerdeńdeı almas. Kútýshi kempir ózge saraı adamdaryna ǵana emes, Ámirshi men hanymnyń ózine de aspandaı qaraıdy. Quddy sol bolmasa, olar bir-birine jol taba almastaı. Ásirese bul alys joryqtan oralǵanda, basqanynan jer oıylatyndaı bop batpansyp qalady. Mine, ádeıi tosa tursyn degendeı uzyn shubaq bólmeniń bir shetinen aıaǵyn sanap basyp ilbip keledi. Kúlgin atlas kóılektiń ústindegi alaqandaı surǵylt beti birte-birte aıqyndala tústi. Eń aldymen, eki jerde edireıip-edireıip býryl shalǵan qos júndes qabaǵy kórindi. Qaımyjyq erinderge shabyna tóngen oraq murny sosyn baryp ańǵaryldy. Bir túsken jerine jelimshe jabysyp, qadala ketetin eki meńireý janary tanymaı qalǵandaı biraz tesilip turdy da, Ámirshi qabaǵyn shytqanda baryp, aýdaryp áketti. Shubatylǵan jeńi tutqaǵa oratylyp, asyǵyp-úsigip esik ashty. Ámirshi tý syrtyna jelimshe jabysa qalǵan kútýshi áıeldiń ólimsiregen kúńgirt janarynan qashyp qutylǵansha asyǵyp, hanym jatqan bólmege ozdy. Bólme ishi bozamyq. Hanymnyń tósegi qaı tusta ekenin, birazdan keıin baryp ańǵardy. Oń jaq buryshtaǵy jermen-jeksen jaıpaq taqtanyń ústinde tompıyp jatqan sonyń tósegi. Solaı qaraı bettep edi, kórpe men jastyq eki jerge eki tóbe bop úıilip qalǵan myj-myj tósektiń áldebir jerinen eki Ámirshi selt ete tústi. Eki úıik kórpe jastyqtyń arasy qaıtadan tynshı qaldy. Baıaǵydaı emes, shoǵy qaıtqan solǵyn janary kúńgirt bólmeniń bir túkpirinde emis-emis qylańytqan tósekke qaraǵan saıyn, buldyraı berdi. Álginde ǵana eki jerde eki úıik bolyp jatqan eki tómpek bir túrli qozǵalatyn sıaqty, birese dóńkıip bıikteı túsedi de, birese, jym-jylas tósekpen tósek bop joǵalyp ketedi. Ámirshi birer qadym ilgeri attady. Kórpeniń astynan eshqandaı tirshilik belgisi bilinbeıdi. Kishi hanym áldeqaıda jym-jylas joǵalyp ketkendeı.

Tósektiń tóńiregi bólmeniń basqa jerindeı emes, bir túrli bulyńǵyrlaý. Sulý áıeldiń jas táni men ár alýan gúlderdiń shyrynynan jasalǵan jupardyń ıisi ıý-qıý aralasyp, kóńildiń áldebir zymyran shyńyraýyna tunshyqqan túsiniksiz sezimdi túrtkilep jatqandaı. Ámirshiniń jańa ǵana temir serippedeı shıyrshyq atyp kirgen júıke-júıkesi býǵa ustalǵan qaıystaı jibip, jumsaryp barady. Aıaǵyn attasa, qulap túserdeı abdyrap turyp qaldy. Onyń býaldyrlanyp turǵan janary taǵy da aǵarańdap oqys shorshyp túsken eki áldeneni shalyp qaldy. Tula boıyn túgel erite jónelgen býsań sezim kilt kidirdi, júreginiń basy búlk ete qalǵandaı boldy. Dóńkıip úıýli jatqan kórpeniń tasasynan qos aq bilek qaıta-qaıta alaqan jaıyp kókke kóterildi; kenet oq tıgendeı, uıpa-tuıpa úıilip qalǵan kórpeniń ústine sylq qulady da, eki qol aıqasa, ketti. Súırik saýsaqtar biriniń arasyna biri syǵymdala kirip, birazdan soń qushaǵyndaǵy mamyq kórpeni mytyp ap, baýyryna qysa tústi. Manadan beri qaýqıyp turǵan mamyq kórpe áldeqandaı sıqyr qushtarlyq bılep alǵan temir tegeýrin jas qushaqtyń mytyp qysqanyna shydaı almaı, erigen qardaı bop, shejip barady. Kórpe tasasyndaǵy bal-bul janǵan al qyzyl júz endi kórindi. Mamyq jastyq deńkıip tósek basynda qalypty. Hanymnyń moıny bir jaǵyna ántek qısaıyp, jastyqtan aýnap ketipti. Uıpa-tuıpasy shyqqan qolań shash jazyq mańdaıyn jartylaı kómip alǵan. Qos kóz tars jumyq. Qatty qyzýdan aýa jetpeı aýyryp jatqan kisishe, aýzy ántek ashylyp qapty. Albyraǵan eki erin óz-ózinen isinip, bir-birimen jymdaspaı, ekeýi eki jaqqa sheginisip ketken. Hanym óz tisin ózi kúl qyp úgip jibergisi kelgendeı, tistenip apty. Bir-birine qadalyp qalǵan aqshyl tisterdiń ar jaǵynan áldebir alasurǵan qomaǵaı qushtarlyq ses bergendeı. Kishi hanymnyń uıyqtap jatyp, áldenege ólip-óship, entige shyqqan demi Ámirshiniń qulaǵyn shaıansha shaǵyp aldy. Osy bir tuńǵıyqqa birjola batyp bara jatqan kisiniń jany qarqaraǵa kelgendegi sý astyndaǵy byldyryndaı tunshyqqan dybysty ol alǵash ret on bes jasar bala kezinde estip edi. Jastaıynan balalarǵa qosylmaı oqshaý oınaıtyn ol bir kúni atyna minip ap, taý baýraıyn tile qulaǵan saıdyń bir jaqparynda bókterginiń uıasyna tuzaq quryp otyrǵan-dy, saıdyń tabanyndaǵy kishkene qystaq jaqtan bul otyrǵan jaqpardyń astyndaǵy tuma bulaqtan sý alýǵa kele jatqan áıel kórindi. Qumyrasyn ıyǵyna qoıyp, tógiltip páránja japqan áıeldiń tuma bulaq qaınap shyǵyp jatqan qaltarys keýekke kirýi-aq muń eken, jaqpardy oraǵyta qulaıtyn jalǵyz aıaq jolda shaqpaq tastardy shaqyr-shuqyr qulatyp túsip kele jatqan, jaly tilersegine tógilgen qara at mingen qaba saqal bireýdi kórdi. Jal quıryǵy shubalǵan kósheli qara at aıaǵyn sanap basyp, tómenge qulady da, tasaǵa túsip, kózden ǵaıyp boldy. Bala ańshy onyń eshqaısysyna mán bergen joq, ańǵardyń ar jaǵynda áldenege shyrq aınala shúıip júrgen bektergiden kózin aıyrmaı otyra berdi, kenet saı boıynan shyńǵyrǵan ájeptarqy daýys shyqty. Áıel daýsy. Ornynan atyp turdy. Áıel bajyldap ústi-ústine shyńǵyrdy. Bala qolyna sadaǵyn alyp, tastan tasqa qarǵyp, asyǵa-úsige manaǵy áıel sý alýǵa kirip ketken keýekke qaraı júgirdi. Bir-eki jerde súrinip ketip, alaqanyn tasqa sydyrtyp aldy. Oǵan da qaraǵan joq. Bul keýekke jaqyndaǵan saıyn, álgi shyńǵyrǵan daýys álsireı tústi. Bul onan saıyn záre-quty qalmaı, jantalasa umtyldy. Aqyrynda, tuma bulaq shyǵyp jatqan qaltarys keýektiń jar qabaq ernegine de jetti. Endi bolmaǵanda bıiktigi qulash jarym ernekten keýekke bir-aq yrǵyǵaly túr edi, qulaǵyna kómekke shaqyryp shyńǵyrǵan da, shaǵynyp jylaǵan da emes, buryn-sońdy bul estimegen bir túrli ersileý dybys estildi. Aýrý batqan azaptyń emes, ıigen saýlyqtyń mekirengenindeı áldenege baıyz taýyp raqattanǵan meker dybys. Bala aıaǵynyń astyndaǵy kesekti teýip jiberip, keýektiń astyn bir tasyr-tusyr etkizdi de, qaıtadan ornyna bettedi. Birazdan soń jaldy qara atyna minip, saı tabanyndaǵy aǵyn sýdy kesip ótip, arǵy ór baýyrǵa tyrmysa kóterilip bara jatqan beısaýat jolaýshyny kórdi. Kóp uzamaı áıel de keýekten shyǵyp, saı-tabanynda aqsıyp jatqan jalǵyz aıaq joldyń boıynda sý toly qumyrany bir ıyǵyna qondyryp ap, bóksesi bult-bult oınap, burala basyp bara jatty. Qannen-qapersiz kishkene qystaqtan jazdykúngi shytyrmaq aspanǵa kóriner-kórinbes bop seldir tútin ushady. Bekerden-bekerge jaradar bolǵan balanyń qos alaqany shymyrlap barady. Tas keýek pen ózi ǵana kýá bolǵan álgi oqıǵa oıyna túskende, balanyń kókirek terisi jalbyrap, qan shapshyp turǵan ulpa alaqanynan góri de ýdaı ashyp tyzyldaı túsedi. Ámirshi endi ańǵardy. Qazir de kókiregin tap sol jolǵydaı áldene tyzyldatyp alyp barady.

Óz-ózinen dóńbekship jatqan uıpa-tuıpa tósekten quddy bir qubyjyqtan qashqandaı bezine sheginshektedi. Esikten qalaı shyqqanyn da bilmeı qaldy. Sozalańdap ornynan turyp jatqan kútýshi kempirdi de baıqamady, azban quldar da kózine túspedi. Kishi hanym ıemdengen bólmeler birjola artta qalǵanda baryp, qyzmetshileri bul nege tez shyqty eken dep tan qalatyn boldy-aý degen ury oı qosarlana ketti. Onsyz da tyzyldap kele jatqan kókiregi onan saıyn ıt jyrtqandaı boldy. Óz bólmesi bıyldyqqa jetkizbes jerdiń túbi bop kórindi. Ámirshi óz tósegine boldyrtyp jetti. Aıdalada keń bólmeniń qýys-qýysynan bunyń kózine túspeıtin áldebir timiski kózder bul ne ister eken dep, tabalap qarap turǵandaı, ol jataryn da, turaryn da bilmeı, abdyrap qaldy. Bólmeniń qaq ortasyndaǵy jylansha shapshyǵan kishkene haýyzdyń emis-emis syldyrynan basqa dybys ta joq. Aınalasy at shaptyrym jer alyp jatqan keń saraıdyń esh jerinen eshqandaı sybys shyqpaıdy. Keń bólmedegi aýa bir-birimen ustasyp, uıyp qalǵandaı. Tynysy tarylyp barady. Haýyzdyń qasyna kelip edi, mólt-mólt jylap turǵan mólıme sýǵa qarasa, kókirek tusyn temir saýyttaı sirestire qysyp turǵan ashý úgitilip kúırep keterdeı, ilbip basyp baqsha jaqqa qaraǵan terezeniń aldyna keldi. Shyr aınala qorshap jatqan han saraıdyń qaq ortasynda haýyz ben gúlzar. Bul terezeniń aldyna kelgende, batýǵa aınalǵan aıdyń solǵyn nury astynan ár jer-ár jerden bozarańdap áldeneler kóterildi de, burysh-buryshqa únsiz jylysa berdi. Olar-saqshy sarbazdar, bunyń kózin ala berip, bári birigip áldeneni ermek qyp otyrdy da, endi beıýaqta tereze aldynan han kóringen soń, kóleńke-kóleńkeni saǵalap oryn-oryndaryna bezip barady. Aı áldeqashan eńkeıip ketken. Onyń bozamyq nury aýlanyń qaq ortasyndaǵy haýyz tóńiregi men qarsy bettegi terezelerge ǵana túsip tur. Bul jatqan bólme jaqty qazannyń túp kúıesindeı qap-qara túnerińki túnek qorshap apty.

Jym-jyrt. Kózdi de, qulaqty da birdeı baılap tastaıtyn jymysqy tún. Kúndizgi abyr-sabyrdyń, qımyl qozǵalystyń bárine ý berip, taldyryp tastaǵan tynyshtyq pen qarańǵynyń qaırattaryna mingen shaǵy. Ury oılar, ury qylyqtar, ury sezimder shaǵy. Kúlli álem túp-túgel kúńirsik tósekke súńgip ketkendeı ázázil shaq... Jurttyń kúni boıy kóńilge alýǵa da qysylyp-qymtyrylyp júretin saıqal nápsiniń aıaǵyndaǵy tusaýdyń aǵytylatyn shaǵy. Kim-kimniń de kóńilin shaıtan ıekteıtin shaq. Jaryq kún men oıaý janarlar kózden tasa qaltarys-qaltarysqa qýyp tyqqan ybylys lastyqtyń myń-myń qurty qaıtadan bas kóterip, qarańǵyny jamylyp, qaptap órip shyǵa keletin shaq. Adamdar — tek kúndiz ǵana adam, al túnde olardyń ózge janýarlardan eshqandaı aıyrmasy joq, pyr-pyr uıyqtaıdy, qasynda áıel jatsa, barsha janýarlardyń qaı-qaısysyndaı o da shyrpynyp alasurady. Erteń qaıtadan kún shyǵyp, qaıtadan jurttyń kózderi tirilgen shaqta, álgi janýarlardyń bári óledi de, olardyń ornyna jaryq kúnnen qysylatyn, ózge ózi tektesterdiń kózi men sózinen qorqatyn pendeler qaıta tiriledi. Bylaıǵy pendeniń kúndizgi qysylyp-qymtyrylyp, óz aıaq-qolyn ózi mataǵan sirespe tirshilikten bir sát bosap, arqasy jazylatyn túnderi bar, túnde ol jurttyń kózin de kórmeıdi, sózin de estimeıdi, yń-shyńsyz ońashaǵa kóshedi. Bunyń ondaı túni de joq. Bul túnde de tas qarańǵyda alaý ottyń jaryǵynda japadan-jalǵyz otyrǵandaı. Túnek qarańǵynyń túkpir-túkpirindegi jymysqy kózderdiń bári buny kóredi, al bul tóńiregin tas qyp qymtap alǵan tas qarańǵynyń tasasynda ne bolyp, ne qoıyp jatqanynan atymen beıhabar. Ol adamdyq tirshiliktiń kúndizgi beınetin bir kisideı-aq tartqanmen, túngi lázzatynan birjola maqurym...

Mynandaı tas qarańǵy túnde, tóńireginde kúıek sasyp teńkıip jatqan óńsheń janýarlar ortasynda, qapasta qapyryq jutyp otyrǵannan asqan azap bar deısiń be? Bunyń qasynda tóńiregi shulǵaý sasyǵan jortýyl túnder ne degen peıish, erteń oqqa ushatynynan, ne tiri qalatynynan atymen beıhabar, erin jastanyp, naızasyn qushaqtap, qor-qor uıyqtap jatatyn jaýyngerler netken perishte, sondaı túnde sál myzǵyǵan ne erteńgi shabýyldyń jaı-japsaryn oılap kórer tańdy kózimen atqyzǵan netken raqat! Ólip-óship elge oralǵanda, osy jurttyń tóbesine shyǵar múıizi qaısy? Ámirshiniń aryqty jaryp shyǵyp, betaldy qula túzge aqtaryla jónelgen qashpa sýdaı, oıda joqta qozdaı bastaǵan oǵash oılary osy arada jar qabaq jaǵaǵa kep soqtyqqandaı toqyrap qaldy. Esine álginde ǵana ózi baryp shyqqan bólme, uıyqtap jatyp shaıtansyraǵan áıeliniń yńyranǵan oǵash dybysy tústi. Sol-aq eken jańa ǵana kóz aldyna elestegen, mynaý qara túnde qaptap órip kele jatqan qurt-qumyrsqa endi bunyń da balaǵynan enip, keýdesine qaraı jabyla jorǵalaı bastaǵandaı, tula boıy túrshigip ketti. Jalma-jan tereze aldynan ketip, haýyzǵa bettedi. Bir túrli óziniń oıaý ekenin, álde uıqysyrap jatqanyn anyqtap bilgisi kelgen kisideı, bólmeniń ishinen túk qaldyrmaı tinte qarady. Tórde bos jatqan tósegin kerdi. Bet aldyn haýyzdaǵy sýdyń muzdaı lebi jalap ótkendeı boldy. Altyn jalatqan jińishke tútiktiń aýzyna qolyn aparyp edi, áldeqandaı, tý tereńnen jylansha ıreleńdep shyǵyp jatqan móldir suıyq saýsaǵyn shaǵyp aldy.

Ol boıyn jıyp ala qoıdy.

— Apyr-aı, sonda álgi qyzyl alma...

Aýzynan oqys shyǵyp ketken osy sózderdi bireý estip qaldy-aý degendeı, pyshaq keskendeı tyıyla qaldy. Úrkek oı arǵyǵa barǵysy kelmeı, qansha taısaqtaǵanmen, aınala antalaı shyqqan kóp kúdik, kep saýal, jan-jaqtan jabylyp, qamshynyń astyna aldy. Beıshara oı tuıaqketti tuǵyrdaı kóp saýal kes-kestegen shytyrman joldy jasqanshaqtaı basyp, kóp kúmánniń kók ala tuman qoınaýyna qoıdy da ketti.

Sonda báıbisheniń joramaly Kishi hanymǵa baǵyshtalǵan boldy. Kúndes qatyndar... Úırenshikti soqpaqqa túsip, tekirekteı jónelgisi kelgen kónbis uǵymdy taǵy bir tosyn tosqaýyl saýal tizgininen tartyp, tuqyrtyp tastady... «Árıne, solaı... Álginde ǵana tóseginde áldekimge qushaǵyn jaıyp, baýyryn tosyp jatqanyn óz kózimmen kórmedim be? Perzent súıip kórmegen jas áıel erkekten basqa kimge emirenýshi edi...» Sonda onyń osynshama ólip-óshken erkeginiń kim bolǵany? Bálkim, ózi shyǵar. Joq, joq, qısynǵa kelmeıdi. Bul jas áıelmen tap ondaı ańsarǵa aınalardaı tósek sińisti bola qoıǵan joq-ty. Bir-eki ret birge túnep shyqqan Kishi hanym tym uıalshaqtyq tanytqan-dy, ondaı ásire qushtarlyq, ashqaraqtyq kórsete qoımaǵandy. Endeshe, uıyqtap jatyp, túsinde yntyq bolǵan erkegi ózge bireý. Júregi bir túrli shym ete qaldy. Óziniń mynaý jaryq jalǵanda atymen egeı ekeni esine túskende, kókiregine tas bop qatqan sirespe muz erip, óksigendeı boldy. Kenet osy men kimge ókpelep otyrmyn degen oı oraldy da, endi-endi setineı bastaǵan tymyrsyq ashý qaıtadan sirese qaldy.

Sonda munyń arýaǵyn attap, basynyp júrgen, kıeli tósegine kıligip júrgen kim bolǵany? Ol biletin jaryq jalǵanda ezin basynardaı jan bar ma edi? Joryqqa attanǵanda eldiń betke shyǵar erkeginiń bári sońynda júrmeýshi me edi. Apyraý, hanymnyń kózi túserdeı adam qalyp pa edi? Qyzylǵa talpynǵan ash búrkitteı, adýyn oıdy tejep, álgi saýalǵa jaýapty baıyppen izdeı bastady. Kúıeýi joryqtaǵy jas áıel kimdi keziktirýi múmkin. Saraıda qalǵandardyń bári jas jaǵynan munyń izin qýyp júrgender. Jap-jas áıeldi tap álgindeı tańdaı qaqtyra qoıatyndaı eshqaısysy joq sıaqty. Ol saraıda qalǵandardy jeke-jeke esine túsirip kórdi. Árqaısysyn tarazyǵa qansha salyp, salmaqtasa da, eshqaısysynyń boıynan tap sonsha, hanymnyń kóńili keterdeı qasıet taba almady. Sonda, kishi áıeliniń kókiregine jol taýyp, kúndiz esinen, túnde túsinen shyqpastaı bop jaılap alǵan jymysqy erkek kim bolǵany? Dal bolǵan oı bir qaýym jerdi sharlap-sharlap shyǵyp, baıaǵy bir tyǵyryqqa taǵy kelip tireldi. Ár shyǵanǵa alyp qashqan oılardan basy qatyp ketken be, eki shekesi shyńyldap qoıa berdi. Kóz aldyna áldekim tiken tirep qoıǵandaı, jumyla jazdap, jumyla jazdap turǵan kirpikteri qaıta ajyrap ketedi. Óne boıyn birte-birte aýyrlata túsken meń-zeń hal qańǵyma oıdyń sońyna túse berýge qajyǵandaı... Shynynda da, osy Kishi hanymnyń álgi bir kórer kózge ersileý uıqysyraǵanynda osynsha dal bolatyndaı ne tur? Múmkin túsine ózi kirse, kirgen de shyǵar. Pálen jyl joryqta júrgende, kúıeýin saryla saǵynyp, tósekte bir jatatyn jup túnderdi ańsaǵan shyǵar. Pálen kúnnen beri bir saraıda turyp, birin-biri kórmeı, áne keledi, mine keledi dep kúte-kúte ábden tıtyqtaǵan soń qaljyrap uıyqtap ketken shyǵar. Pálen kúnnen beri bir ózin oılap, áýre-sarsańǵa túsken sana túsinde de izdep sandyraqtaǵan shyǵar... Eger sonsha sarylyp saǵynbasa, mana kúndiz, óz kózimen kórip, tamsanyp qaıtqandaı tamasha munara saldyryp qoıar ma edi? Aspandaı qaraǵan asqaq munaranyń óne boıy toly mahabbat taby emes pe edi... Mahabbat... Jańa bir jol taýyp ap, adymy endi jazyla bastaǵan oıy kenet ushpa quzǵa qaıta kep tirelgendeı, álgi bir «mahabbat» degen sózge ilinip turdy da qaldy. Iá, kók munaranyń óne boıynan ólip-óshken mahabbatty taný qıyn emes. Birden kózge uryp túr. Biraq sol kimniń kimge mahabbaty? Kók munara alys joryqtaǵy erine yntyǵa qol sozǵan saǵynyshty jar ma, joq alystan qol sozǵan ǵashyq júrekti men mundalap qasyna shaqyrǵan sıqyr sulý ma, qaısysy? Mana bul qasynan kózi qıyp kete almaı kóp qaraǵan joq pa edi, sonda sıqyr munara ózine tartyp turmap pa edi? Sonda ony salǵan sheber neni beınelegen boldy? Alystaǵy jaryn kútken saǵynyshty beınelese, qasyna barǵanda, asqaqtap aspanǵa qarap jatyp alatyny nesi, sál alystasań boldy, qaıtadan ózine baýrap, qaraǵan kózdiń shyrq aınalyp shyǵa almaıtyny qalaı? Joq, joq, sheber munarany saldyrǵan hanymnyń alys joryqtaǵy jaryna degen peıilin emes, óziniń hanymǵa degen kóńilin beınelegen... Ólip-óshken mahabbatyn beınelegen... Iá, solaı. Kók munaranyń sıqyryna ol endi túsindi. Ámirshi oıda joqta taýyp alǵan mynandaı oqys jańalyǵyna, manadan beri janyn jegideı jep otyrǵan áleke saýaldyń yndyny tap bulaı ońaı bitelgenine qýanaryn da, qynjylaryn da bile almady. Álginde ǵana kóz aldyn tirep turǵan kezge kórinbes kep baqan qulap-qulap ketkendeı. Óne boıyna endi-endi darı bastaǵan meń-zeń zil jym-jylas joǵaldy. Álgi bir kózben kórip, qolmen ustatqandaı, urymtal oıdy jańylyp qalarmyn degendeı, ishteı qaıta-qaıta oılap, ábden jattap otyr. Iá, báıbishesi jibergen ózegine qurt túsken qyzyl almanyń jaýaby endi tabyldy. Endi buǵan qolmen ustatqandaı daýsyz aıǵaq kerek. Aıǵaqkerdi tabý da op-ońaı. Jaı-japsardy báıbishesinen surasa, o da aıtyp beredi. Baǵanaǵy kútýshi áıelden surasa, o da aıtyp beredi. Tipti azban quldardyń bilýi de ábden múmkin. Al birden-biri biletin kisi — bas sheber. Bulardyń qaısysyn shaqyryp suraǵany durys. Endigi gáp sonda? Ámirshi taǵy da mańdaıyn ustap, oılanyp qaldy. Biraq bu joly oıy manaǵydaı kerenaý emes, ábden balaǵyn túrip, jel aıaqtanyp alǵan. Mundaıda ábden kesip-piship oılap almasa, óziniń abyroıyna da ońaı tımeıin dep turǵan kúpti kúmánniń betperdesin qalaı ashsa durys bolatynyn da kóp bas qatyrmaı, birden tapty. Mundaı urymtalyn ózi bilip turǵan kúmándy dabyra qyp eshkimnen suramaý kerek. Birden kúmándiniń ózine jabysqany jón. Al álgindeı túbi shıki áńgimeni biletinder bul suramasa, ózderi batyp eshkimge eshteńe aıta almaıdy. Aýyzdaryna qum quıylyp júre bersin. Bul munara salǵan sheberdiń ózin shaqyryp, ózimen sóılesedi. Kókiregine ózi kep uıalaǵan álgi kúdiktiń anyq-tanyǵyn sonyń ózinen biledi. Tek tań atsyn, oǵan jaýshy jiberedi. Álde ony shaqyrtýǵa bas sheberdiń ózin jiberse me eken. Iá, sol durys... Bul áńgimeniń arty nemen tynaryn kim bilipti. Sonda bas sheberdiń de keregi bolar... Ámirshi ornynan turdy. Endi ańǵardy — tań alakeýimdep qalsa kerek, terezeden kógildir sáýle tógilip tur. Bólmeniń ishin túp-túgel kók ala tozań jaılap alypty. Qarsy aldyndaǵy haýyz da, ońdaǵy shyp-shyp shyǵyp jatqan sý da, sol kúıinde qatyp-qatyp qalǵan kógis tozań, oshaq ornyndaǵy úıindi kúl sıaqty. Jolap ketseń, kúırep úgitilip túserdeı. Ámirshi sol ornynda melshıip turdy da qaldy.

MUNARA

(Ekinshi bólim)

I

Bári de munyń sol jótkirinip qalǵanynan boldy. Áıtpese aınalasyn alystan sholyp kele jatqan qalyń nóker munyń qasyna toqtamaıtyn edi. Ne shaıtan túrtkenin ózi de bilmeıdi, aıaq astynan tamaǵynyń jybyrlap qoıa bergeni. Qaıdaǵy aıaq astynan bolsyn... «Ámirshi búgin namazǵa keledi» degen habardy estigende-aq, bunyń eki tizesi dirildep ala jónelgendi. Qoryqqan baladaı birden syr aldyryp alǵanyna qysylyp, qasyndaǵylarǵa qarap edi, birazy qobaljyp tursa kerek, ádette túnerińki júretin qabaqtary jumsaryp, óńderine kúlki de emes, qorqynysh ta emes, bir beıjaı sezimniń taby qonaqtapty. İshterindegi mosqaldary ǵana syr bergen joq. «Kelse kelgeni jaqsy» degendeı, murttaryn shıratyp qoıady, kózderinde bir qýaqy ushqyn oıanypty. Mundaıda qýaný kerek ekenin, qorqý kerek ekenin anyq bilmeıtin jastaý jaǵy júzderi qýqyl tartyp, abyrjyǵan qalyp tanytty. Buryn anadaıdaǵy medrese úıine ár tań saıyn sary ala kúıme kep kirgende ol osylaı abdyrap sala beretindi. Ondaıda sonaý etekten tóbege deıingi shym-shytyryq, aǵash tordyń ishindegi júzdegen adam bári birden saırap qoıa bergen tordaǵy qustardaı: «Áne, ózi keldi», — dep sypsyń ete qalatyn-dy. Júzdegen kisiniń aýzynan bir sátte, birdeı shyqqan úsh sóz tańǵy aýany tesip ótip, kúımeden túsip jatqan Uly Ámirshiniń qulaǵyna jetip barǵandaı kórinetin oǵan. Kúni boıy medrese jaqtan kóz almaıtyn. «Ánekeı, ózi qarap otyr...» Sonaý kók domalaq kúmbezdiń tóbesinde jybyrlap júrgen kishkene noqattardyń aýzynan shyqqan osy sóz, munaranyń ushar basynda turǵan munyń qulaǵyna ap-anyq estiledi. Áldekim Ámirshi týraly birdeńe aıta qalsa, týra kók jelkesinen kep jebe qadala ketkendeı, tula boıy dúr túrshigip, qara shashaqty naızalaryn kókke shanshyp, saqshylar qorshap turǵan medrese jaqqa jalt qaraıtyn. Biraq samsap turǵan qarýly saqshylardyń eshqaısysy eleń etpegenin kórip, júregi ornyna túsetin. Biraq qashan kún eńkeıip sary ala kúıme, qara at mingen qalyń nókerdi sońynan ertip saraıǵa qaıtqansha, medrese jaqqa elegizip qaıta-qaıta qaraýmen bolatyn.

Ramazan aıynyń tórti kúni dál osy arada Ámirshi meshittiń irge tasynyń qalaı qalanyp jatqanyn óz kózimen kórip turdy. Biraq bunyń anadaıda kóp nókerdiń ishinde turǵan Ámirshige burylyp qarap alýǵa jigeri jetpedi. Eki kisi alma-kezek alyp berip turǵan qysh kirpishti tuqshyńdap qalaı berdi. Olardyń qıýynyń qalaı kelip jatqanyna da jóndi zer salǵan joq...

Sodan beri tórt aı ótti. Bes júz kisi taýda tas shyǵaryp jatty. Eki júz kisi ony sol aradan jyltyratyp óńdedi. Arba jekken toqsan bes pil tasyp turdy... Tórt aı boıy tańerteń kún kóterile sary kúıme medrese aýlasyna kelip kiredi de, kún bata at mingen qalyń nókerdiń ortasynda saraı jaqqa qaıtyp bara jatady. Tórt aı boıy estigeni: «Áne, anda ózi qarap otyr!»

Meshittiń bitkenine úsh kún boldy. İshinde árqaısysynyń bıiktigi jeti qulashtan asatyn tastan qashalǵan tórt júz seksen baǵan bar. Ámirshiniń densaýlyǵyna duǵa oqyp, joryqtaryna bata beretin bul meshitte bári altyn, bári mármár. Meshittiń kók kúmbezi tipti sonaý zeńgir aspannyń ózine kógildir sáýle shashqandaı, ánsheıinde shyjyǵan shildedegi aptap ystyqtan otqa ustalǵandaı óńi taıyp, aq aırandanyp turatyn ol búgin qaıtadan nil júgirip, móldireı qalypty. Úsh kúnnen beri juma namazdy kútip turǵan mýázinnen búgin ǵana baıtaq shahardy túgel jańǵyryqtyryp azanshynyń aıqaıy shyqqan-dy. Juma namazdy osynda kep oqyǵan Ámirshi meshitten shyqqan soń, onyń syrt ajaryn qyzyqtady. Meshitti Ámirshi ózine jaqyndaǵan saıyn quty qashty. Tý syrtyndaǵy kók sıda munara qaq tóbesinen shanshyla qulap kele jatqandaı, basyn kótermeıdi. Tamaǵy qurǵap, keýip qaldy, demi jetpeı, tynysy tarylyp barady. Dymy ishinde bop, tynysh turýǵa tyrysqan ol bárine de shydap baqpaqshy boldy. Biraq kómeıi áldenege qyj-qyj jybyrlap, tamaǵy qyshyp qoıa berdi. «Qap, qaıdaǵy pále qaıdan tap boldy», — dep oılaýy-aq muń eken, alqymǵa tolyp, qylǵyndyryp turǵan páleket bosanatyn jer izdep, abaısyz jótkirinip qaldy... Ol az degendeı, taǵy jótkirindi... Eki beti dý qyzaryp ketti.

Sol-aq eken, munyń deńgeıine jetip qalǵan sary ala nóker kilt toqtady. Tamaǵyn býyp turǵan jótel de jym boldy. Bunyń jasaýrap ketken kózi qaq ortadaǵy alasa adamnyń basyn ántek shalqaıtyp munarǵa qaraǵanyn shalyp qaldy. Ámirshiniń sol ekenin ishi birden sezdi. Biraq tiktep qaraýǵa batyly jetpeı, kózin tómen salyp tura berdi.

— Buny salǵan qaı sheber?—dep surady bolmashy estiletin báseń daýys.

— Ortóbelik sheber, —dedi as ustanyń ornyqty qońyr daýsy.

Sary ala nókerdiń yldyrmaq-shyldyrmaǵy biraz uzańqyraǵan soń, bu da nazaryn tiktep edi, han nókeriniń kóbiniń kózi arttaryna burylyp, munaraǵa emes, munyń ózine qarap bara jatyr eken.

Erteńine tańerteń mańdaıyna asyl tastardan shatyra salǵan abaja qaqpanyń aldyna kep toqtaǵan alpys erkektiń ishinde ortóbelik sheber Jappar da turdy. Hosh ıis ańqyp qoıa berdi. Áldebir tustan lyp etip samsap turǵan aı baltaly saqshylar kórindi. Samal lep kóterilgendeı. Ol baq ishindegi sansyz haýyzdarda shapshyp jatqan salqyn sýdyń lebidi. Jolǵa tóselgen qyzyl qıyrshyq ta jańa ǵana jańbyr jaýyp ótkendeı sý-sý. Eki bette aǵash saıyn jeke-jeke qonaqtaǵan ár alýan taýystardyń kúnge shaǵylysyp qyryq qulpyrǵan jaltyraq qanattarynda da merýert tógip qoıǵandaı móldir tamshylar jyltyraıdy. Arqalaryna, eki jaǵyna eki tý baılaǵan alabajaq shatyr ornatyp, qyzǵylt sháıiden malyntyp jabý japqan alty pil úıretýshileriniń ámirine birde túsinip, birde túsinbeı qap, biri ilgeri, biri keıin, árqaısysy ár ýaqytta tize búgedi de, oryndarynan da úzdik-sozdyq keshigip kóteriledi. Basyna daǵaradaı qyp sálde orap, bir ushyn tas tóbesine shıyra túıip, al ekinshi ushyn tizesine jetkenshe salbyratyp qoıa bergen alty edirek murt syptyǵyr qara, astaryndaǵy alpamsa janýarlarǵa kózderi shatynap, qoldaryndaǵy jip-jińishke temir shybyqtaryn ústi-ústine sermelep kijinip qoıady. Eńgezerdeı haıýandar quddy bir solardyń álgindeı áldeqandaı bop edireıgenderinen qaımyǵyp, ersi mol denelerin erkine kóndire almaı, maıda qumaqqa áldeneshe omaqasyp, oryndarynan ázer turyp ketedi. Sonyń bárine anadaıdaǵy aǵash arasynan qyzyqtaı qarap turǵan orǵylt elikter, jol boıynda saýdyrap kóp adam kóringende bet-betterine bytyrap qasha jóneldi. Olar áýeli baq ishinde úlken tut aǵashynyń túbindegi parsynyń masaty kilemi tóselgen kóleńke bastyrmanyń astynda montıyp-montıyp otyrǵan úsh kishkene balanyń aldaryna baryp, tizelerin búgip taǵzym etti. Úsh bala oryndarynan turyp, tý túpte, saraıdyń aldyndaǵy saıajaıda zer tógip tikken sharshy bóstekte qos qus jastyqty shyntaqtap, qarsy aldyndaǵy ishinde qan kúreń qyzyl almalar júzip júrgen, jan-jaǵyn tarǵyl mármármen kómkergen haýyzdan kókke shapshyp shyǵyp, orta jolda qaıtadan omyryla qulap túsip jatqan aq tútek sýǵa qarap, ún-túnsiz oıǵa shomyp otyrǵan Ámirshige bastady. Taqqa jıyrma adymdaı jer qalǵanda olar kilt kidirip, jer tizerlep, qol qýsyryp, qaıta-qaıta ıilip taǵzym etti. Ústine mol pishilgen órneksiz jeleń shapan jamyla salǵan Ámirshi shubatylǵan mol jeńinen qolyn zorǵa qyltıtyp, anadaı jerde bir qaptalda qyryn ornalasqan jeti ýázirine áldene dep belgi berdi. Tór jaqtarynda otyrǵan bas ýázir eki qolyn kókiregine aparyp, taǵzym etip, ornynan turdy da, tý syrttaryndaǵy kóleńke bastyrmanyń tasasyna qaraı ketip qaldy. Kóp uzamaı qaıta kórindi. Sońynda — qolyna jerge shubatylǵan jibek súlginiń ústine salyp kishkene tabaqsha kótergen bir top jigit. Bas ýázir jer tizerlep otyrǵandardyń aldaryna kelip birdeńe dedi. Ony sońǵy qatarda jan-jaǵyna alaqtaı qarap otyrǵan moıyl kóz qara jigit Jappar estigen de joq, túsingen de joq. Qoldaryna tabaqsha kótergen jigitter bulardyń árqaısysynyń qasyna bir-birden kep tura qaldy da, bastaryna altyn-kúmisi aralas bir ýys teńgeni saýdyratyp tóge saldy. Sosyn ıilip alaqandaryndaǵy tabaqshadan aýzyn jibek shashaqpen býǵan judyryqtaı kishkene qaltany usyndy. Jer tizerlep otyrǵandar bastaryn jerge jetkenshe ústi-ústine ıip, taǵzym etti. Ámirshi olardyń taǵzymyn qabyl alǵanyn bildirip, ıek qaqqandaı bolyp edi, basyndaǵy qardaı appaq shoshaq bórkiniń mańdaıyndaǵy barmaqtaı oqshaý laǵyl bir túrli asa sýyq ushqyn shashyp, oqys jalt ete qaldy. Bas ýázir ym qaqty. Jer tizerlep otyrǵan, Ámirshi alys joryqta júrgende elde eleýli qyzmeti sińgen bir top erkek oryndarynan kóterildi. Olar tómenirek sheginip, joldyń bir qaptalyndaǵy aılapat tút aǵashynyń kóleńkesine baryp turdy. Ámirshi endi shet elderden kelgen elshilerdi qabyldaıtyn boldy. Olar da áýeli úsh balaǵa, hannyń úsh súıikti nemeresine kep, taǵzym etti. Sosyn úsh bala elshilerdiń qolyndaǵy shıyrshyqtaýly qaǵazdy alyp, atalaryna bettedi. Oǵan úsh adymdaı qalǵanda úsh ret tizelerin búgip taǵzym etti de, qoldaryndaǵy qatyrma qaǵazdy usyndy. Sosyn taǵy da úsh ret taǵzym etip, oryndaryna oraldy. Ár elshini eki jaǵynan eki saraı tóresi qoltyqtap Ámirshige qaraı alyp júrdi. Olardyń sońynan elshiler ákelgen syılyqtardy kóterip kele jatqan saraı qyzmetshileriniń uzyn-shubaq tizbegi kórindi. Elshiler Ámirshige on shaqty adym qalǵanda oń tizelerin búgip, qol qýsyryp, bastaryn ıip taǵzym etti. Olardy qoltyqtap kelgen tóreler sol arada turyp qaldy da, qaptalda otyrǵan ýázirler oryndarynan turyp, shet eldik meımandardy qoltyqtarynan demep, hanǵa bettedi, tórt-bes attaǵan soń, taǵy da kidirip taǵzym etti. Ámirshi jaqynyraq kelińder degendeı ısharat bildirdi. Elshiler endi eki-úsh attady da, bastaryn ıip, qol qýsyrǵan kúıleri, salmaqtaryn eki ókshelerine salyp, jer tizerlep otyra-otyra ketti. Sosyn olar Ámirshi qoıǵan suraqtarǵa jaýap berdi. Ol áńgimeniń mán-jaıyn alysyraqta, tut aǵashynyń túbinde turǵan bir top adam estigen joq. Kóbi myna baqqa alǵash ret attap otyrǵandy. Kóz aldarynda bolyp jatqan mynaý qyzyldy-jasyl qımyl-qybyrdyń birin de qalt jibermeı, qadaǵalaı qarap tur. Elshiler joldyń ekinshi betine, ýázirler otyrǵan sákige qarama-qarsy qoıylǵan bıik sákige baryp jaıǵasty.

Endi qyzmetshiler úsheý-tórteýlep qoldasyp syrtyn altynnyń býymen shaıǵan tórt qulaq talys tabaqtardy lyqa toltyryp et ákeldi. Ámirshige jıyrma qadamdaı qalǵanda jerge qoıdy da, qoldaryn qýsyryp, taǵzym etken kúıleri alqadan shyǵyp alystaı berdi. Olardy aldaryna bylǵary japqysh baılaǵan basqa jigitter almastyrdy. Qyndarynan bir-bir sapy sýyryp ap, qoldaryna kóz ilespeı et týraı jóneldi. Ár alýan gúldiń hosh ıisi men haýyzdaǵy sýdyń lebi ǵana sezilip turǵan salqyn baq ishine jas qoıdyń jyly-jumsaǵy men sur qazy, jal-jaıanyń tábet qytyqtar tátti ıisi ańqyp qoıa berdi. Taı terisinen jasalǵan on shaqty talys et á degenshe týralyp ta bitti. Et týraǵan jigitter týralǵan etti qastarynda ıin tirese tizilip turǵan altyn, kúmis, qysh tabaqtarǵa bólip-bólip saldy da, taǵzym etip shyǵyp ketti.

Qoldaryna syrly aǵash tegene ustaǵan bir top jigit shyqty. Olar áýeli sorpa toly tegenelerin jerge qoıyp, oǵan dári-dármek qosyp tuzdyq ázirledi. Sosyn ony syrly ojaýmen tabaqtarǵa quıdy da, árqaısysynyń ústine ortasynan tórt búktep, jup-juqa shelpek saldy.

Tabaq ábden ázirlenip bolǵanda, olar da oryndaryn bosatty. Saraı ákimderi ár tabaqty ekeýlep kóterip, Ámirshiniń, elshilerdiń, ýázirlerdiń aldaryna aparyp qoıdy. Tómengi jaqtaǵylarǵa tabaqty jaı qyzmetshi jigitter tartty. Etten keıin jemis berildi. Eń sońynda bal qosyp ashytylǵan tátti qymyz ishildi. Qonaqasy bitken soń manadan beri esik jaqta turyp qalǵan syılyq kótergender sherýi ortaǵa ozdy. Elshiler ákelgen merýert baldaq almas qylyshtar, zer tógip tikken qundyz tondar, ırany kilemder, jeke-jeke tabaqtarǵa salyp kótergen bas altyn, injý-marjan, laǵyl tastar, qymbat ań terilerin jurt qapysyz kórip alsyn degendeı-aq, aıaqtaryn mań-mań basyp, Ámirshiniń aldyna jaqyndady, tize búgip, taǵzym etken meziret jasady. Sál kidirdi, Ámirshi syılyqty qabyl alǵanyn bildirip, elshiler jaqqa basyn ızedi. Elshiler taǵy da áldeneshe ret bastaryn ıip taǵzym etti. Syılyq kótergender sherýi oryndarynan qaıtadan qozǵalyp, qymbat buıymdardy saraıǵa qaraı alyp júrdi. Ámirshi ornynan turdy. Bylaıǵy jurt ta dúrkireı kóterildi.

Qabyldaýdan qaıtyp kele jatqandarǵa alpamsa alty pil qulash qaqpa aldyndaǵy saqshylar da naızalaryn tómen túsirip, bastaryn ıdi. Kóp uzamaı han jańa meshittiń qurmetine úlken toı ótkizetin boldy.

Ámirshi baǵynyń tý syrtynda qysy-jazy týsyrap bos jatatyn ashyq alańǵa jurt tún ishinde alaýlatyp ot jaǵyp, shatyr tikti. Uly toıdyń bári de osy arada ótip júrgendikten qala turǵyndary kásibine, dáreje, dáýletine qaraı kóshe-kóshege bólinip qoıylǵan-dy. Ár kósheniń eki betinde syldyrap aryq aǵyp jatatyn-dy. Árkim óz shatyryn qaı kóshege tigetinin aldyn ala biletin. Erteńine tańerteń qulazyp bos jatqan tegistik qatar-qatar tigilgen qyzyldy-jasyldy kóp shatyrǵa toldy. Eń shette - etikshi, tiginshi, usaq kásipqorlardyń shaǵyn shatyrlary; ortaǵa qaraı ozǵan saıyn shatyrlardyń kólemi de, kórki de óse túsedi. Ásirese dáýlettiler men dárejelilerdiń básekemen tikken shatyrlarynyń sáni men saltanaty birinen-biri asady. Toıǵa tigilgen shatyrlar alystan qaraǵanda, birte-birte satylap bıikteı túsken, aspan astyn bir ózi toltyrardaı alabajaq alyp orda sekildi. Sol ordanyń kúmbez shańyraǵyndaı bop, qaq ortaǵa jan-jaǵyn bıiktigi kisi boıy qol sozym shymqaı kók jibek shymyldyqpen, qorshalǵan keń aýlanyń ishine ár qabyrǵasy at shaptyrardaı uzyn tórt buryshty Ámirshi shatyry ornapty. Onyń tas tóbesine jıyrma kisi boıy on eki syryqqa tirelip záýlim kúmbez kóterilgen. On eki syryqtyń basyna shubaltyp qyzyldy-jasyldy jibek baılanǵan, olar on eki jerge órip tastaǵan gúl alqadaı jerge jetkenshe kúltelenip tógilip tur. Osyndaı abaja shatyrdyń ár buryshynan qaq ortaǵa sozylǵan, árqaısysynyń basynda aıdyń sýreti salynǵan tórt uzyn baqan bir-birimen aıqushaq qaýyp baılasypty da, solardy tireý qyp ústine shaǵyn munara ornatylypty. Shatyrdyń ishki jaǵyna shyr aınaldyra zer tókken qyzyl maýyty ustalypty. Kúmbez bastalatyn jerdegi tórt keregeniń tórt buryshyna qanatyn qomdap ushqaly otyrǵan qyran beınelenipti. Ámirshi shatyrynyń qasyna on bir hanymnyń otaýlary tigilipti. Olardyń árqaısysy bólek-bólek jibek qorshaýmen qorshalypty. Ortadaǵy bul on eki qorshaýdyń ara-arasynan bir-birine qatysyp turatyn jol qaldyrylǵan. Taq ıesi men hanymdar túsken on eki shatyrdyń syrtynan shyrq aınaldyra ortaq qorshaý ustalǵan: onyń syrtynan jaǵalaı sharap quıylǵan emen kúbiler tizilip tur.

Atty jasaq on eki ordany kúni-túni miz baqpaı kúzetedi. Olarǵa bas ýázirdiń ruqsatynsyz eshkim jiberilmeıdi. Qadirli qonaqtardyń aldynda saqshylar kúnge jaltyldap lypyldap turǵan sýyq naızalaryn tómen túsirip, taǵzym etedi. Sol qyl shashaǵy topyraqqa bylǵanyp, jer súzip jatqan susty naızalardyń arasynan Jappar da ishke ótti. Ámirshi ony da toıdyń alǵashqy kúni óz shatyryna shaqyryp sharappen syılamaq. Záýlim shatyrdyń qaq ortasynda altyn taq qoıylyp, odan ári Ámirshi áýletine saty-saty bıik sáki ornatylypty. Syrttan keletin qonaqtar oryn-ornyna jaıǵasyp bolǵan soń, esikten yldyrmaq-shyldyrmaq arqalaǵan saıqymazaqtar atyp-atyp kirdi. Olar dál han taqyt aldyna baryp Uly Ámirshi sońǵy joryǵynda jeńip qaıtqan padıshalardy ájýalaıtyn oıyn kórsetti. Shatyrdaǵy qonaqtar saıqymazaqtardyń yrjalańyna qosyla kúlýge Ámirshiden aıbyndy, Ámirshi jurtqa syr aldyrǵysy kelmeı, kúle almady, saıqymazaqtardyń ózderi ǵana máz-meıram bop júrdi. Oıyn bitkende qazyna bastyǵy saıqymazaqtardyń bastyǵyna tabaqshaǵa salyp zer qalta usyndy. Saıqymazaqtar bastaryn jerge jetkize ıip taǵzym etken qalyptary esikke qaraı jylystaı berdi.

Olardyń opyr-topyr esikten shyǵa berýi-aq muń eken, kórshi qorshaýdan báıbishe kórindi. Ol ústine túgel kómip turatyn zer shaıyp, kestelegen qyzyl kóılek kıipti. Onyń súıretilgen uzyn etegin on bes áıel kóterip keledi. Hanymnyń ábden qapysyz opalap-súrmelengen beti qaǵazdaı appaq. Onyń ústine, bet-aýzyn tógilgen aq seldir perdemen qymtap alypty. Basyna áne boıyna asyl tasty aıamaı tókken munara ispetti bıik sáýkele kıipti. Onyń salpynshaq qyzyl maýyty etegi eki ıyǵyn jaýyp tur. Moınyna ár jer —ár jerine laǵyl men merýertti alma-kezektestirip, kóz qadaǵan altyn alqa taǵypty. Sáýkeleniń ózge saltanaty az bolǵandaı, onyń qaq ushar basyna Ámirshi tájiniń tóbesindeı altyn tóbeldirik ornatylypty. Onyń qaq ortasynda badanadaı-badanadaı úsh laǵyl qyzyl shoq bop janyp jatyr. Tóbeldiriktiń tóbesine úki qondyrylǵan. Onyń uzyn maısa qaýyrsyndary hanymnyń eki qulaǵyna jetkenshe eki aıyrylyp tógilip tur. Hanym ár attaǵan saıyn basyndaǵy aýyr sáýkele bulǵalańdap, ár baǵytqa aýyp-aýyp túsedi. Jan-jaǵynan birneshe áıel qolymen demep keledi. Báıbisheniń mólt qara shashy eki ıyǵynan tógile qulapty. Hanymǵa júz áıel nóker eripti. Osynsha uzyn-shubaq sherýdi han áıelderin kúzetetin bir top azban qul bastapty. Olar adymdarynan jer oıylatyndaı-aq, mań-mań basyp, mańǵazdana qalypty, hanymǵa qurmet kórsetip, taǵzym etip, bastaryn ıip turǵan qalyń qaýymǵa tanaýlaryn kóterip kisimsine qaraıdy. Hanym Ámirshiden sál keıinirek baryp otyrdy. Báıbishe endi jaıǵasyp bola bergende, ekinshi jaq qorshaýdan júz áıel nókerimen Kishi hanym kórindi. Onyń da saltanaty báıbisheniń saltanatynan bir kem emes. Ol báıbisheden sál tómenirek jaıǵasty. Ekeýinen keıin Ámirshiniń jeti kelini kep qastarynan oryn aldy. Ámirshi otyrǵan jaq úkileri bulǵańdaǵan arýlarǵa tolyp, quddy bir peıishtiń tórindeı elden erek kórikke bólendi. Jappar arýlardyń aq júzi, laǵyl, merýert, altyn, zer atlas, jibek ıý-qıý aralasyp, san alýan boıaý aımalasqan sol bir tustan kózin ala almady. Hanymdar ábden jaıǵasyp bolǵan soń, sharap pen qymyz ákelindi. Qolyna uzyn aq sháıi súlgi ustaǵan hanzadalar shyqty, olarǵa ilese kishkene altyn tostaǵandar salynǵan altyn tabaqsha kóterip, qyzmetshi jigitter kórindi. Joldyń qaq ortasyna jetkende hanzadalar oń tizelerin búgip taǵzym etti. Sosyn qyzmetshiler usynǵan tabaqshadaǵy tostaǵandy qoldaryndaǵy sháıi súlgimen qýsyra ustap, hanymdardyń aldyna baryp taǵy da jer tizerlep taǵzym etip, sýsyn usyndy. Hanymdar tostaǵandy qoldaryna alǵan boıda, hanzadalar bir adym keıin sheginip, sýsyn ishilip bolǵansha, jer tizerlegen qalyptary miz baqpaı kútip otyrdy. Hanymdar sýsyn iship bolǵan soń, bos tostaǵandardy súlgimen alyp, taǵy da tizelerin búgip taǵzym etedi de, syrtyn bermeı, sheginshektegen qalyptary shatyrdan shyǵyp ketedi.

Alpys sheber ornalasqan bosaǵa tustaǵy meımandarǵa ekeý-ekeýine bir-bir qyzmetshiden sharap quıyp turdy. Ámirshi sarqytyn sarqyp ishpeýge eshkimniń de qaqysy joq. Kún bata qonaqtar padısha shatyry turǵan jibek qorshaýdan kózderi buldyrap ázer shyǵyp, oıyn-saýyq qyzyp jatqan óz kóshelerine bettedi.

Juldyzdary jymyńdap jaz túni ornap keledi. Kúndizgi qapyryq sý sepkendeı basylǵan. Salqyn keshte samsaǵan shatyrlardyń arasynda toıǵa jıylǵan jurt jaqqan alaý ottar jarqyraıdy. Ot tóńiregi yǵy-jyǵy adam. Syryqtaı uzyn kerneılerdiń keshki tymyq aýany dal-dal jyrtqan ótkir de ejet daýsyna damylsyz soǵylǵan dabyl men tamashashy qara nópir halyqtyń sharap ishken shat-shadyman kóńil kúıin shertken dýtardyń, sarnaǵan qyl qobyzdyń, kúńirengen syrnaıdyń, syzylǵan sybyzǵynyń san alýan úni qosylypty. Birese bastarynda taqıa, kók ala jibek shapannyń belin sarǵysh túrme belbeýmen qynaı býǵan qypsha bel jigitter saýsaqtaryn sytyrlatyp, oınaqy da otty bı bılese, endi birde torǵyn jibektiń ústinde taram-taram sansyz burymdary tógilip, aq bilegin aq sazandaı oınaqtatyp sulý qyzdar burań qaǵady. Búıirli jez shaıqazandy ortaǵa alyp, bir-bir aq qumandy derbes ıemdengen top-top erkekter biriniń sózin biri ilip ala jónelip, qarq-qarq kúlip qaǵytpa sózge qaryq bop jatyr. Astyna otty aıamaı órtegen dáý-dáý taı qazandardyń qaqpaǵy ashylǵanda qapysyz buqtyrylǵan kúrish palaýdyń ıisi keshki aspannyń astyn bir ózi jaılap, ańqyp qoıa beredi. Jeńin shyntaǵynan asyra túrip tastaǵan óńsheń bir murty jyltyraǵan aspaz erkekterdiń qolynda oınaq salǵan tal-tal qaýaptan astynda jaınap jatqan qyp-qyzyl sekseýil shoǵyna shyp-shyp maı tamady... Jastyń da, káriniń de murttarynan sharap tamshylaıdy.Ásem saz qulaǵyńa maıdaı jaǵyp, murnyńdy óńsheń bir tátti ıis qytyqtaıdy.

Ashyq aspan astynda myńdaǵan sarjalqyn alaý asyr salyp bılep júr.

Dý-dý kúlki... Dýman ábden qyzyp alǵan. Jurttyń bári máz-meıram...

Ámirshi toıynyń tusynda adamdardyń bir-birine qoqańdap qyr kórsetýine tyıym salynǵan. Toı tusynda bola beretin anaý-mynaý kúná-kemshinniń bári keshirimdi. Tek shennen shyqpasa bolǵany. Al shennen shyqqandardyń sharýasy bizben bolsyn dep, shatyrlardan bylaıyraqqa, oqshaý tóbeniń tur.

Toı ótken soń Ámirshi jańa meshitke baryp, namazǵa jyǵylyp, bata aldy da, batys jaqqa joryqqa attandy. Ol joryqqa attanǵan boıda Jappardyń jatqan úıiniń qojasy — Ahmet baı qyzyn uzatty. Kesh bolsa kóshedegi aryqtyń syldyrynan basqa eshteńe estimeıtin tynysh kóshedegi Ahmet baıdyń shaǵyn aýlasynyń abyr-sabyr bolǵanyna eki aptadan asyp barady. Eldiń eń aldymen kúbingeni de Ahmet baıdyń ózi-di. Tamasha dese ishken asyn jerge qoıatyn saýdager toıǵa bir apta qalǵanda-aq sandyqtyń túbinde jatqan toıǵa kıetin kıimniń bárin aldyrdy. Sosyn aınanyń aldyna baryp uly sáskege deıin otyrady da qoıady. Áýeli basyna sálde oraıdy. Bylaı oraıdy, aınaǵa qaraıdy kelmeı turǵan tárizdi, olaı oraıdy, aınaǵa qaraıdy kelmeı turǵan tárizdi.

— Qatyn, beri kelip ketshi...

Áıeli ıa baqsha sýaryp jatady, ıa tandyr jaýyp jatady, kúıeýiniń shaqyrǵanyn qapelimde estimeı qalady.

— Qatyn, kereń bolyp qalǵansyń ba?..

Aýlanyń áldebir túbinen jer astynan shyqqandaı tunshyqqan álsiz daýys estiledi.

— O, ne bop qaldy, baıeke? Ahmet baı kúıip-pisedi.

— Aý, beri kel, beri...

Áıel qolyn etegine súrtip, kúıeýi otyrǵan bólmege betteıdi.

— Maǵan qarashy.

— Iá.

— Ne «ıá, ıá» deı beresiń. Kórmeımisiń?..

— Kórip turmyn, baıekesi...

— Neni kerip tursyń?

— Sizdi kerip turmyn, baıekesi.

Ahmet baıdyń budan arǵyǵa shydamy jetpeıdi, kúıeýiniń nege ashýlanǵanyna túsine almaı ań-tań bop turǵan áıelin, basyndaǵy daǵardaı sáldesin sheship alady da, qulashtap turyp bir tartyp, úıden qýyp shyǵady. Sheber jigit esik aldyndaǵy saıajaıda bunyń bárin estip, ishinen myrs-myrs kúlip otyrady.

Ahmet baıdyń daýsy biraz ýaqytqa tynyp qalady. Bir ýaqyttarda baryp ózi kórinedi. Basynda —daǵara sálde, ústinde — qyrmyzy shapan, aıaqta — kóksaýyr kebis. Degene qaryndy eni bir qarys deńment belbeýmen býyp salǵan. Shapanynyń oıyq omyraýynan appaq sháıi kóılegi jarqyraıdy. Meımannan:

— Ust — Úká, qalaı? — dep suraıdy.

— Kelisip tur, baıeke.

Ahmet baı saıajaıdan shalqaqtaı basyp tómen túsedi, aýlanyń áldebir túpkirinde júrgen áıeline:

— Qatyn, dúken búgin ashylmaıdy, — dep bir aıqaılaıdy da, qolyn qulashtaı sermep, biraq bireý eki aıaǵyn tusap qoıǵandaı, adymyn jazbaı typyr-typyr basyp, darbazaǵa betteıdi. Sodan ymyrt túse bir-aq oralady.

Darbazadan attamaı jatyp:

— Qatyn, qumanyńda sý bar ma? — dep aıqaılaıdy. Jez degendegi ystyq sýǵa aıaǵyn malyp otyryp, sý quıyp turǵan áıeline, úı qojasynyń aldynan shyqqan Japparǵa, tandyrdyń qasynda tamaq pisirip júrgen qyzyna aýlanyń túbindegi shoshalada saban qajap turǵan esegine, odan beri dóńkıip-dóńkıip kóringen qos dońǵalaq arbaǵa, kópten beri qol tıgizilmegen myjyq-myjyq dýalǵa, bozǵylt aspanda endi-endi jymyńdap kórine bastaǵan biren-saran juldyzdarǵa, aryqta sýy syldyrap aǵyp jatqan tynysh kóshege, kórshi-qolańǵa, on san saraılary men han baǵyna, kúlli shaharǵa, tipti kúlli dúnıege túgel estilsin, Ahmet baıdyń búgin bazardan ne bitirip qaıtqanyn bári de túgel bilsin degendeı daýsy sańqyldap, qaı saýdagerdiń dúkenine kirip, kıimin kórsetkenin, kimmen balaǵattasyp, kimmen tájikeleskenin, kimge til tıgizgenin, shaıhanada neshe quman shaı ishkenin, áskıada kimniń shamyna tıgenin, kimniń bódenesine bás tikkenin — bárin-bárin túk qaldyrmaı táptishtep túgel aıtyp beredi. Sosyn sáldesin, shapanyn, shalbaryn, eń sońynda kóksaýyr kebisin áıeliniń qaryna bir-birlep arta beredi, kıimge ıegine deıin kómilip, úıge buryla bergen áıelin áldenesi umyt qalǵandaı kilt kidirtip:

— Aıtpaqshy, kórpeń qansha boldy? — dep oqys saýal qoıady.

Áıeli kórpeniń sany qanshaǵa jetkenin aıtady.

— Toı degen bolyp qaldy, baıqa... — dep bir sus kórsetip qoıyp, shaqshasynan nasybaı ap ıiskeıdi. Aýlany basyna kóterip, baqyryp-shaqyryp bir túshkirgende kókireginiń basyna qonaqtap turǵan barsha zilmen birge kóńilindegi barsha sóz de syrtqa Tamaqtanyp alǵan soń, erkekter bólmesine Jappardyń qasyna salynǵan tósegine jantaıady da, basy jastyqqa tıer-tımesten qoryldap ala jóneledi. Yshqynyp-yshqynyp baryp bir basylyp, qaıtadan qozdaıtyn Ahmet baıdyń «túngi hıkaıasyn» tyńdap jatqan jas jigittiń qapelimde uıqysy kelmeıdi.

Uly Ámirshiniń Baıtaq shahary typ-tynysh. Kesek darbazalardyń ishindegi syqsıma ottardyń bári óshken. Jurttyń bári uıqyda. Tek Jappar ǵana oıaý. Solaı ári tóńbekship, beri tóńbekship jatady-jatady da, bir ýaqyttarda qaljyrap uıyqtap ketedi. Kenet bólmeniń ishi qulaqqa urǵan tanadaı tym-tyrys bola qalady. Jappar oqys tynyshtyqtan oıanyp ketedi. Ahmet baıdyń tósegi bos jatyr. Ań-tań bop aınalaǵa qaraıdy. Qarsydaǵy áıelder bólmesi esiginiń bolmashy syqyryn estigende baryp, uıqyly-oıaý jymıyp qoıyp, bir aýnap túsedi... Elden ala bóten Ahmet baıdyń ózi asyǵyp kútken toı da keldi. Aýlanyń ishine úsh-tórt jerge taı qazan asylyp, palaý basyldy: áldene jerge shoq órtelip, káýap pisirildi. Tandyrdan ot ketken joq... Aýlada — dám ıisi, erkekter bólmesinde — sharap pen ter ıisi, áıelder bólmesinde — mıýa men átir ıisi. Kúni boıy ishý-jeý... Arasynda — dýtar men dabyl daýsy. Erkekter bólmesinde shyrq aınala otyrǵan alqa toptyń qaq ortasynda saýsaqtaryn syrtyldatyp on bir-on eki jasar bala bıleıdi, qalǵandary dabyldyń yrǵaǵyna qosylyp, tershigen júndes omyraýlaryn judyryqtarymen sart-sart sabalaıdy, áıelder bólmesinde býyndary bylqyldap qyz bıleıdi, serikteri alaqandary aýyrǵansha aıamaı qol soǵyp qoshamettep baǵady.

Kúnniń qyzyly seme erkekter bólmesinde toıǵa arnaıy shaqyrylǵan qazı qolyndaǵy ishine kúmis saqına salǵan tostaǵanǵa neke sýyn quıyp, qasyna kúıeý men qalyńdyqtyń kýágerin shaqyrdy. Aq nekeniń duǵasy oqylǵasyn qazı qolyndaǵy sýdan kúıeýge bir urttatyp, kýáger men jigittiń joldastaryn ertip, bólek úıde shymyldyq ishinde otyrǵan qalyńdyqqa berip jiberdi. Kóp uzamaı tostaǵan qazıdyń qolyna qaıtyp oraldy. Ol eki áke men kúıeýdiń, kýágerdiń aldynda duǵa oqyp, aq nekege bata berdi. Dastarqan qaıta jaıyldy. Oıyn-saýyq qaıta jalǵasty. Tún ortasynan aýdy. Kúıeý jigit qalyńdyǵyn kórýge baratynyn aıtyp áıelder bólmesine habar saldy. Áıelder bólmesindegi ábiger kóbeıdi. Bári qoldaryna bir-bir shyraq jaǵyp ustady, kúıeýdiń aldynan shyqty. Bólmede shymyldyqtyń ar jaǵyndaǵy qalyńdyqtan basqa eshkim qalǵan joq. Sońyna dýyldaǵan bir top jas jigitterdi ertken kúıeý, áıelder otyrǵan bólmege bettedi. Olardyń esikti ashyp qalýy-aq muń eken opyr-topyr bastaldy da ketti. Áıelder jas jigitterge dúrse qoıa berip, kúıeý tartpaqqa kóshti. Bajyldaǵan áıel daýsy. Kúıgen shúberek ıisi. Keıbir jigitterdiń saqalyna ot tıip, shapanynyń etegimen urǵyshtap, sóndire almaı júr. Aqyry, áıelder kúıeýdi jigitterden tartyp aldy. Bireýi onyń basyn qoltyǵyna qysyp ap, terdegi shymyldyqqa qaraı súıreleı jónelip edi, bir top áıel japa-tarmaǵaı sońdarynan júgirdi. Kúıeýden aırylyp qalǵan jigitter óz bólmelerine oralyp, dastarqan basyna qaıta otyrdy. Áıelder bólmesindegi kúıeý jigit dastarqan basynda otyrǵandardyń árqaısysyna qyz kórseter syılyq tartty. Al qyz-kelinshekter án salyp, bı bılep kúıeý jigittiń kóńilin kóterdi. Sonyń bárinde jas kelin shymyldyqtyń ar jaǵynda otyz-qyryq kórpeni biriniń ústine birin qabattaı bergen, erteń kúıeýiniń úıine ózimen birge alyp baratyn jasaý tóseginde japadan-jalǵyz sarylyp otyrdy da qoıdy. Kúıeý jigit shymyldyq ishine kelinsheginiń qurbylaryn ábden rıza qylǵan soń baryp kirdi. Ekeýine bir tabaq palaý men jemis ákelip qoıyldy. Shymyldyq syrtynda dastarqan basynda dýyldasyp ózge qyz-kelinshekter otyr. Túnniń bir ýaǵy boldy. Qatar-qatar júk jınalǵan kerme jipterge qalyńdyqtyń kıimderi jarqyratyp jaıyp qoıylǵan, jerde qalyńdyqtyń etikteri, kebis-másileri tizilip turǵan álem-jálem bólmede qyz ben jigit jalǵyz qaldy. Qý kelinshekter keterinde shamdy sendire ketken... Jas kelin men kúıeýdi ońasha qaldyryp shyǵyp ketken saqa kelinshekter esik, terezeden tyń tyńdaıdy. Áýeli dymdary ishinde bop ún-túnsiz turatyn olar áldebir ýaqytta bir-birine sypsyńdaı jóneledi, endi birazdan soń sylq-sylq kúle bastaıdy. «Nege kúlgenimizdi jurt bilip qalmasyn, jaıyraq kúlseıshi» — dep, biriniń biri myqynynan úzip-úzip alady. Sosyn ishtegi dybys basylǵan kezde, olar da kúlkilerin pyshaq keskendeı tez tyıa qoıady. Qapelimde ne bolyp, ne qoıǵanyn bile almaı ańtarylyp turyp qalady da, sálden keıin bir-birimen sybyrlasyp keńes qurady. Sosyn ishterinen bireýine jas jubaılardyń esigin qaǵýdy tapsyrady. Esik qaqqanda, ar jaǵynan kúıeý kep esik ashady, álgi áıel onymen birge syp etip bólmege enip ketedi. Kóp uzamaı qolyna kúıeý men qalyńdyq bergen syılyq ustap qaıta shyǵady. Áıelderge áldene dep sybyrlaıdy. Sol-aq eken, tań atqaly ol ne aıtyp keler eken dep sabyrlary sarqylyp turǵan áıelder dý kúlip jiberedi. Bári japatarmaǵaı syrtqa qalyńdyq pen kúıeýdiń sheshesi qos qudaǵıǵa júgirip, ekeýinen shúıinshi alady.

Erteńine kún shyǵa kúıeý jigitter otyrǵan bólmege boıdaq dostarymen aqyrǵy ret dýman qurýǵa qaıtyp keldi. Budan bylaı ol úı ıesi, boıdaqtarmen birge júrip-tura almaıdy. Bólme ishindegiler kúıeý jigitti ortaǵa alyp dýyldasyp jatqanda, Jappar syrtqa shyǵyp ketti. Kesheden bergi yń-jyńnan basy zeńgirip, darbaza aldyndaǵy jalǵyz tuttyń kóleńkesine zorǵa jetti. Sol túni tús qaıta toı tarqady, kúıeý jigit úıine ketti, qalyńdyq áke-sheshesiniń úıinde qala berdi. Ahmet baı toıǵa kıgen sándi shapanyn sheshkisi kelmegendeı, úıine bir kirip, bir shyǵyp, kólbeńdep júr. Qalyńdyq shymyldyq qurýly úıde. Kórshi-qolańnyń tórt-bes qatyny aýyzdary jalpyldap, áldenelerdi sypsyń-sypsyń áńgimelep, ydys-aıaq jınasyp júr. Jappar seń soǵyp ketkendeı meń-zeń. Kóz aldynda kúıbeńdep júrgen adamdarǵa tańyrqaı qaraıdy. Sol kúni bólme ishi kúndegiden ala bóten qapyryq bop ketkendeı, túnde de typyrshyp jata almady. Jalań aıaǵyna kebis suǵyp, syrtqa shyǵyp edi aı sútteı jaryq eken. Shym dýal bireý kep áktep ketkendeı tym bozaryp ketipti. Aýlanyń túkpirinde saban qajap turǵan esektiń bir saryndy tysyr-tysyrynan basqa dybys ta joq. Ol esik aldyndaǵy bastyrmada tireý jóke aǵashqa arqasyn súıep, túngi samalǵa omyraýyn tosyp tura qaldy. Kenet áldene dúk ete túskendeı boldy. Ol qaqpa jaqqa qarap edi, kózine eshteńe túspedi. Álgi «dúk» etken dybys jerge sińip ketkendeı, artynan eshqandaı sybys shyqpady. Bul ań-tań. Qulaǵyn túrip tyńdaıdy-aq. Sol baıaǵy shoshaladaǵy esektiń tysyr-tysyr saban qajaǵany ǵana estiledi. Qapelimde álgi dúsirdiń qaı jaqtan shyqqanyn da ańǵarmaı qaldy, qaıtadan dybys shyqpaǵan soń aıaǵyn eppen basqa bastyrmadan shyqty. Jalan aıaq suǵa salǵan kebisi ókshesine shylp-shylp soǵady. Áldekim úıdiń kóleńke jaq syrtyna syp bergendeı boldy. Ol kilt kidirdi. İlgeri basaryn ne keıin qaıtaryn bile almaı biraz ańyrdy. Júregi dúrs-dúrs etedi. Ne de bolsa, táýekelge bel býyp, tez-tez basyp, kóleńkege bettedi. Sol-aq eken úı syrtynan bireý juldyzdaı atylyp shyqty da, shym dýalǵa qaraı júgire jóneldi. Bu da kebisin sylpyldatyp, sońynan qýyp berdi. Qashqyn dýalǵa jete berip jalt buryldy da, qalt toqtap qaldy. Shym dýalǵa asyla bergen qoly sylq tómen tústi. Sosyn qashan bul qasyna barǵansha tyrp etpeı tosyp turdy. Qol sozymdaı jer qalǵanda baryp til qatty.

— E, Ahmet aǵaı eken desem, sen ekensiń ǵoı.

Daýsynan tanı ketti-keshegi kúıeý jigit. Júndes qabaǵyn túgel tikireıtip, buǵan jek kórip, ne músirkep turǵany belgisiz, ezýine kúlki úıirip, shanshyla qarap aldy da, jaıbaraqat úıge bettedi. Quryq súıretkendeı aı astynda ersi erbeńdegen uzyn kóleńkesin sońyna ertip ketip barady. Jańa ǵana qashyp-pysyp júrgenin umytyp ketkendeı, taltań-taltań. Uzyn-tura kóleńke úıdiń buryshynan aınala bere ury ıttiń quıryǵyndaı bir bulań etti de, ǵaıyp boldy. Jappar kózine qos kóringen kisishe aı nurynan aq shańyltaq bop jatqan aýla ishine ańyra qarap turyp qaldy.

Sodan bir apta boıy tún ortasy aýa bere-aq bul jatqan bólmeniń terezesiniń túbine áldene dik ete qalady da, artynsha qalyńdyq jatatyn bólmeniń esigi syqyrlap ashylady. Kúıeý jigit qalyńdyǵyn bir jyl boıy qaıyn-jurtynda qaldyryp, tún balasy qaıyn atasy men qaıyn enesiniń kózine túspeı, urlanyp baryp túnep turatyn ádetti aqyr aıaǵyna deıin ustanýǵa, áldeneden táýekeli jetpedi bilem, toı ótkesin bir aptadan soń-aq kelinshegin óz úıine alyp ketti. Endi Jappar ár kesh saıyn jumystan qaıtqanda aýla ishine burynǵydaı emes, bir túrli tosyrqap qaraıtyn boldy. Ár jeri ketik-ketik kisi boıy shym dýaldyń burynǵy qalpy. Bir buryshqa súıeı salǵan shańyraqtaı-shańyraqtaı qos dańǵalaq arba da báz-baıaǵy ornynda tyrp etpeı túr. Túpkirdegi saban salýly shoshaladaǵy kók ósek te burynǵysynsha kútir-kútir kúısegeninen tanbaıdy. Biraq aýla ishi burynǵysyndaı emes, qańyrap turǵan sıaqty. Ahmet baı burynǵysynsha qarnyn sıpap kirip, sıpap shyǵyp júrgenimen qaýqyldaı jónelmeıdi. Týǵaly bitpegen sabyrdy endi tapqandaı. Kempirde de dybys joq. Qap-qara páránjá men tolarsaqqa deıin shubalta jabylǵan qońyr shapannyń ar jaǵyndaǵy búlk-búlk qybyr ǵana, onyń keýdesinde jan barynan habar bergendeı. Anada toı tusynda qalyńdyqqa shymyldyq ustalǵan bólme endi Japparǵa tıdi. Jas kelinshektiń alǵashqy aq neke túnderi ótken bólmeniń átir, opa-dalap, súrme ıisi áli birjola óship úlgere qoımaǵan. Ol kún saıyn qaq tórge salýly tósegine jata bere-aq, bóten, biraq buǵan etene tanys, etene jaqyn áldeqandaı súıkimdi ıis ańqyp qoıa bergendeı bolady da, alaburtyp jata almaıdy. Kózin jumdy-aq tar bólmeniń burysh-buryshynan seldir perde jamylǵan qolań shashy tógilgen áldebir arý bunyń tósegine qaraı aıaǵyn sanap basyp, jaqyndap kele jaqandaı bolady: kózin ashyp alsa — áınekten emeski túsken aıdyń tozamyq nurynan basqa eshteńe joq. Solaı birazǵa deıin kózin bir ashyp, bir jumyp jatady, jatady da qos kirpiktiń astyna shoıyn quıyp qoıǵandaı bop, kóz ańǵary zil tartqanda baryp, amalsyz qaljyrap uıyqtaıdy. Túsinde de álgi bir eles bunyń qasyna qol sozymdaı jerge tósek salyp júredi. Aq mamyq tósekke bir súńgıdi de, tyrp etpeı jatyp alady. Bul óz-ózinen taǵaty taýsylyp tynysh ta jata almaı, turyp ta kete almaı, arpalysýmen bolady. Turaıyn dese, áldebir sıqyr tý syrtynan jelim quıyp qoıǵandaı, tula boıyn qozǵaı almaıdy. Basyn bireý maısa qumaqqa kómip tastaǵandaı, álgi bir jumbaq arý jatqan jaqqa aýdarylyp qaraıyn dese, zil bop jabysyp jibermeıdi. Tek bir ýaqyttarda ǵana uıyp qalǵan qolyna jan bitedi, janyndaǵy tósekke qaraı jaılap soza túsedi, qus mamyq jastyqqa jete bergende sozýly bilegi tastaı birdeńege taq ete qalady. Jappar uıqysynan shoshyp oıanady. Osylaı óz-ózinen elegizip, tóńbekshýmen ótken mazasyz túnderden soń jumys basynda da óne boıy zil tartady da júredi. Ahmet baı qyzyn uzatqan soń, ol bir túrli kóldeneń kózge ashylmaı, tas túıin bop, óz-ózinen tyǵylyp, tuıyqtalyp alǵan.

Han joryqqa attanarynda baıtaq shaharda jurttyń baq ishinde, ashyq alańdarda saýda jasap, álemdegi eń úlken astananyń kóshelerin aıqaı-uıqaıǵa toltyryp, at pen esektiń tuıaǵynan ushqan shań-tozańǵa bóktirip qoıýǵa tyıym salyp, qalanyń bir shetinen ekinshi shetine shyqqansha sozylatyn jabyq kóshe salýdy buıyrǵan-dy; sol jabyq kósheniń eki betine saýdager buıymdaryn satatyn dúkender ashyp ortaǵa kúni-túni sý shapshyp turatyn haýyzdar ornatýdy tapsyrǵan-dy. Sodan beri tún balasy tasyr-kúsir, qorǵandaǵy quldar kep, bolashaq kóshe ótetin jerdegi úıler men dýaldardy qıratady; tań atqansha qıraǵan úıdiń ornyn aınadaı qyp tazalap qoıady; al bular tańerteń tazartylǵan jerge jabyq bazardyń dúkenderin salady. Jabyq bazar shahardyń orta tusynan endi-endi ǵana asyp barady. Qys aılarynda jerge toń qatyp qap, qurylys mandymaı qoıdy. Kúni boıy júzdegen sheberdiń qatar otyryp ap tas qalaǵany, qurylys basynyń abyr-jabyry qajyta ma, joq kóńili birjola toryqty ma, Jappar endi tún balasy alasuryp shyǵatyn minezdi tyıyp keledi. Buryn kóz aldynda úlbirep turyp alatyn Zýhra beınesi de birte-birte kómeski tartqandaı. Buryn bir úıde turyp, kúnde kórip júretin tanys júz bir jyldan beri mynaý shym-shytyryq dýaldarǵa toly shahardyń áldebir jerindegi bóten úıge baryp tyǵylyp ap, endi qaıtyp kózge túspeı qoıǵan soń kókireginde saırap turǵan kúlimkóz eles te birte-birte solǵyn munar ortasyna shegine túskendeı. Alaıda ǵaıyptan-ǵaıyp oıyna túsip ketkende, jap-jalańash omyraýyn aıaz súıip alǵandaı, júrek tusy muzdap qoıa beredi. Toryǵý men qımastyqtyń eki udaı sezimi qansha ıtjyǵys túsip kelse de, endi-endi bir-birine bel aldyra bastapty.

Jappar burynǵydaı emes, áldenege tas túıin bop, boıyn jıyp alypty. Júris-turysynan da, qas-qabaq, kóz tastasynan da toryqqandyq baıqalady. Endi aldyndaǵy qatar-qatar qalanyp jatqan tastan basqa eshteńege alańdamaýǵa belin bekem býǵandaı.

Bir-birine tizbektele túsip jatqan qysh tastar bunyń býaldyr muń, bulyńǵyr úmit, qapyryq ýaıymnan arshylǵan oılaryndaı saralanyp, saırap jatyr. Jabyq kóshe uzara tústi. Ámirshi joryqqa attanyp ketkeli de eki jyldyń júzi bop qaldy. Han qaıtyp kelgende óz buıryǵynyń oryndalǵanyn kórsin dep, bas sheber de qatty asyǵyp júr. Kúnde ertemen eldiń aldymen kep, sheberlerdiń jumysyn kórip ketedi. Qazir de áne jeńil kúımesin esik aldyna doǵaryp, tas qalanyp jatqan jabyq bastyrmanyń astyna kirdi. Kúndegideı jolyndaǵy tas qalaýshylardyń qasyna toqtap, til qatyspastan birden túpke qaraı aıandady. Álde taǵy da bir shuǵyl sharýa shyqty ma eken? Kimge bettep keledi? Aldyn kes-kestep árli-berli tas tasyp júrgenderge nazar salǵan joq. Tartyp keledi. Qaıda jetip toqtar eken? Mine, munyń qasyna taıap qaldy. Toqtamaı óte shyǵatyn shyǵar. Joq, buryldy... Iá, tup-týra ózine bettedi. Qasyna keldi. Úıýli jatqan qysh tastardyń ústine aıaǵyn salyp, til qatty.

— Jappar, tasta...

Bul ne degeni? Jappar onyń betine qarady.

— Júr, saraıǵa baramyz. Seni bas ýázir shaqyrtyp jatyr. Bas sheberdiń solqyldaq jeńil arbasy bas ýázir otyrǵan aq saraıdyń qaqpasynyń aldyna kep toqtady. Esik ashqan saqshylardyń ara-arasymen, aldyna túsip ap, asyǵa aıańdap bara jatqan bas sheberdiń sońynan ere berdi. Saraıdyń sap-salqyn, sańǵyraǵan áldeneshe bólmelerinen ótip, aqyry bir samaladaı kókshil bólmede qaq ortadaǵy dóńgelek haýyzdyń tór jaǵynda aǵash sákide otyrǵan bas ýázirdiń de aldyna jetti. Ol taǵzym etken sálemin qabyl aldy da, bunyń bas-aıaǵyna uzaq tesile qarap otyrdy: bir qaýym ýaqyt ótken soń ne de bolsa aıtaıyn dep táýekelge bel býǵandaı, aýzyn asha berip, taǵy da súzile qarap qoıdy. Sosyn bas sheber jaqqa burylyp:

— Nege shaqyrtqanymdy aıtyp pa ediń? — dep surady.

— Joq, taqsyr, — dep bas sheber taǵy da taǵzym etti.

— Endeshe, Jappar usta, Kishi hanym joryqtaǵy Uly Ámirshi elge oralǵanda kóz qýansyn dep munara turǵyzbaqshy. Sony sizge saldyrmaqpyz, — dedi de bas ýázir tostaǵandaı kózin bir tóńkerip qoıdy. Kimge bolsa da, basyn tómen salyp jiberip, ıeginiń astynan joǵary qaraı bajaılap bir sholyp shyǵatyn bas ýázirdiń ádeti bolsa kerek. Onyń tesile qalǵan badyraq kózine tik qaraýǵa qaımyqqandaı Jappar usta ıilip taǵzym etti. Bas ýázir iship-jep bara jatqan badyraq kózin taǵy da bir ret shyr kóbelek aınaldyryp aldy da, nazaryn endi Jappardyń eki ıyǵynan asyra esik jaqqa qarap:

— Uqtyńyz ǵoı, — deı saldy.

Daýsy bir túrli salǵyrt shyqqandaı boldy.

Jappar buǵan ne deý kerek degendeı bas sheberge kóz tastap edi, ol ýázirdiń ne degenin atymen estimegen kisishe, meńireıip tura berdi. Jappar bas sheberdiń beıtarap júzine ańtaryla qarap biraz turdy da, bas ýázirdiń ázinen jaýap tosyp otyrǵany oıyna túsip, asyǵa-úsige:

— Uqtym, — deı saldy.

Sodan Jappar qazyqty qaıda qaǵaryn bilmeı bir aı júrdi. Baıtaq shahardyń ishinde barmaǵan, birese jerdiń topyraǵyna, birese mańaıdaǵy úıerge jaltaq-jaltaq qarap, basyn sıpap turmaǵan jeri qalmady.Aqyry ol mingen arba Kishi hanym turatyn baqtyń tústik jaǵyndaǵy ońashalaý alańqaıdan kelip bir-aq shyqty. Eskilikti obanyń orny qalanyń bylaıǵy tabanynan birshama bıik sıaqty. Topyraǵy da ne kebirtik, ne maıda ulpa emes, qatqaqtaý. Erteńgi kúni munarany shógere-shógere eńsesin túsirip tastamaıtyndaı. Tym bir qıyn burý shet te, byqynajaı ortalyq ta emes. Jan-jaǵy ashyq. Shahardaǵy aty shýly meshit-medreseler men han saraılary da bul aradan biraz jer. Tóńireginde kórýshiniń kezi men kóńilin buryp áketetindeı eshteńe joq, ońasha. Teristik qaptalynda Kishi hanymnyń saraıy ǵana bar. O da kók máýeden kórinbeıdi. Ne de bolsa táýekel dep qazyqty sol araǵa qaqty. Ár jer — ár jerinen in qazyp, tyshqan tesip tastaǵan eski úıik obanyń tóńiregine jan-jaqtan shańdatyp arbalar kele bastady. Jal-jal qyzyl kirpishter úıildi. Belýaryna deıin tyr jalańash sheshinip alǵan tutqyn quldar qara qaıys arqalary qaq tóbeden shaqyraıa qaraǵan shilde kúniniń astynda jarq-jurq etip jer qaza bastady. Temir kúrektermen birge olar da jer qoınyna sińe tústi. Kúnnen-kúnge qomaqtana túsken jal-jal topyraq bıiktegen saıyn terge malshynǵan qara kúreń ıyqtar kezden bir-bir ushyp jer astyna birjola enip, joq boldy. Japparda tynym joq, bolashaq munara turatyn obalyqty birese ana jaǵynan qarap, birese myna jaǵynan qarap shapqylady da júrdi. Bir kúnderi qyryq qul jer betine qaıta shyqty, olar qazǵan shuńqyrǵa endi Jappar tústi. Shyjyǵan shilde kúninde jer asty qansha raqat kóringenmen bir-eki kúnnen keıin odan da jalyqty. Jaryqqa, jer betine qulshyndy. Sonaý tóbede kók nil aspan jyltyrap jatqan jaryq dúnıege tez-tez jetip almasa, áldebir tajal kúsh jer astyna baılap tastaıtyndaı, joǵarydan teri zembilge sap jiberip turǵan qysh kirpishterdi asyǵa qalady.Aqyry quldar qazǵan qudyqty toltyryp jerdiń betine shyqty. Qara jerdiń qoınynan qaq jaryp shyǵyp kele jatqan tas báıterekke ótken-ketkenniń kózi túse bastady. Sonda balań sheberdiń balǵyn kóńili kóldeneń kózdiń kóp qaraǵanyna bir túrli masattanyp qalatyndy shyǵardy. Osynaý eski obanyń basynda qybyrlap júrgen qaraıǵan adamnyń ishinde tek bir buǵan ǵana kóz almaı tesile qarap turǵandardy baıqasa boldy, bulshyq etin qadala soryp, qaljyratyp bara jatqan damylsyz qozǵalys álgi bir saryn, bir yrǵaq pátýasyzdyǵynan aırylyp, taban astynda aıryqsha bir mán taýyp sala beredi. Ondaıda sharshaǵanyn da bilmeı qalady. Kún sanap satylap bıikteı túsken munaramen birge o da jer betinen, kirpish tasyp, balshyq ılep kúıbeńdep júrgen kóp quldan alystaı berdi. Endi quldar kirpish pen tasty munaranyń ish jaǵyndaǵy saty baspaldaqtarmen zembildep tasıtyn boldy. Eki kisi zorǵa aınalyp turardaı tap-tar munarada japa-jalǵyz. Jańa salynyp jatqan munarany, kirpishten kirpishke bıiktep, kókke órmelep bara jatqan sheberdi alystan turyp qyzyqtaıtyndardyń tobyry da sıreı tústi. Endi olardyń da máni joq. Sonaý jerdiń betinde kúıkentaıdaı bop táltıip-táltıip turǵandardyń buǵan aıtqan sózderi de, qumarta qaraǵan kózderi de jetpeıdi. Kirpishter qaıtadan aýyr tarta bastady. Tusaýly attyń kıtiń-kıtiń júrisindeı qurylysshynyń kirpish sanaǵan kúıki qımyl-qybyry mezi qyp barady. Endi onyń asyǵa kútetini tas tasıtyndardyń kelip tas túsirip ketkeni. Olardyń tý sonaý munara túbinen áýeli dúńgirlep shyǵyp, birte-birte taq-taq qatqyldana túsetin aıaqtarynyń dybysyna qulaǵyn tosady da turady. Quldardyń kóbi shetten kelgen. Olar bunyń, bul olardyń sózine túsinbeıdi. Biraq qasynan aq ter, kók terge túsken erkekterdiń ánsheıinde tym ersi, tipti jıirkenishti kórinetin bir túrli qudiret-kúsh beretindeı kúńirsik ıisi múńkip qoıa bergende, ol qaltarys bir túkpirde qara ańsap turǵan tusaýly attyń ózge jylqy kórgende oqyranbaı ne kisinemeı qalmaıtynyndaı, áldene dep bir sóılep qalady. Quldar bunyń ne aıtyp turǵanyna túsinbese de, tisterin aqsıtyp kúlip qoıady. Endi munara shahardyń taıaý jerdegi úılerinen boı asyra bastady. Jaqyn mahallalardyń tap-tar kósheleri men aıadaı aýlalaryndaǵy qımyl-qybyrdyń bári kóz aldynda. Jataǵan úılerdiń ara-arasyndaǵy árli-berli shubap jatqan qara noqattar — esek mingen, ne jaıaý ketip bara jatqan kóshedegi jurt myń san súrleýge túsip ap, árli-berli jóńkilip jatqan áldeqandaı kishkene maqulqattar sekildi. Olardyń kózge ázer shalynatyn qurdym qarasy da, ersili-qarsyly seńdeı sapyrylysqan mánsiz qozǵalystary da kisi kúlerlikteı. Ásirese bazar mańy qumyrsqanyń ıleýinen bir aýmaıdy. Ánsheıinde arasynda júrgende qyzyǵatyn qyzyldy-jasyl dúnıeler de mynadaı zeńgir bıikten qaraǵanda qunsyz, qyzyqsyz, tipti kózge de ilikpeıdi. Osy bir usaqtyqty, mánsiz abyr-sabyrdy adamdar ózderine ózderi qasaqana oılap shyǵarǵandaı. Mynaý ulan-asyr shalqar bolmysta árqaısysy aldy aldyna shalqaıyp júrýge jer jetpegendeı bir-birine soqtyǵa-qaqtyǵa jóńkiletin áne bireý súrleýlerdi, keńistikti keńirdeginen alyp qylǵyndyratyn jolbarystaı kórip, tórt jaǵynan tórt tas jaqtaýmen qorshap, qyspaqqa alyp turatyn áne bir tas tabyttardy taýyp alypty, sondaı birinen-biri aýmaıtyn tas qorapshalar arasynda, suryqsyz surqaı ıleýde birine-biri soqtyǵyp, qumyrsqasha qujynap júrip bir-birimen ataq talastyryp álek bolady. Osynaý mánsiz ıleý birine-biri soqtyqqan qumyrsqalaryn da máńgirtip jibergendeı. Áıtpese, mynaý ulan-asyr keńistikte bet-betine bytyrap júrmes pe edi, sonda olardyń árqaısysyn jeke-jeke qýyp júrip óltiretin kim bar deısiń? Al mynandaı byjynap jatqan ıleýdi bir jaıpap ketýge qaı jaý qyzyqpaıdy. Ózge ıleýlerdi aıamaı taptap júrgen ataqty bıleýshi óz ıleýin jyldan-jylǵa qujynata túsýde. Tap osy salyp jatqan munarasynyń qajeti qansha... Kóldeneń kók attynyń kózine túrtip, eki aıaqtylardyń taǵy bir ıleýi bar dep jaý shaqyrýǵa ma... Álde, mynandaı qapas ıleýge jýymańdar, mań túzden aırylmańdar dep el úrkiterge me... Nege kerek?.. Ne úshin kerek?.. Ony ózi de bilmeıdi. Byltyr badyraq kóz bas ýázirden tapsyrma aldy da, kirisip ketti. Sonaý máýe baqtyń ishinde, áldebir túkpirde buǵan qarap otyrǵan Kishi hanymǵa kerek boldy deıdi. Onyń mynandaı tas úıikke nege sonsha qumar bola qalǵanyn ıt bilip pe? Osylaı shálkes oılar oıqastaǵanda ol mynaý shym-shytyryq shahardan da, sol shahardyń dál ózindeı shym-shytyryq sergeldeń oıdan da sergitetindeı bostan keńistikke qulshynady. Mynaý sup-surǵylt shym úıikter tasasynda saǵym shalyp jatqan uly dalany kórgisi keledi. Biraq kún jep qýaryp ketken jer óńdes shym dýaldar men shym qabyrǵalar, bir-birine astasyp aralasyp ketken kúzdi kúngi laısań shalshyqtaı myna bir esh beder-belgisi joq sıyqsyz sup-sur perde, qaıda qarasa da kólkeshtep kóz aldynda turyp alady. Ol sol byqpyrt laısańǵa tunshyǵyp qalmaıyn dep, tyrbynyp, tas munaraǵa ıek asyp, kókke qaraı tyrmysa túsedi. Jappar munaralardyń nege kerek ekenine endi túsindi. Sóıtse, ol adamdardyń mynandaı tórt tarapty túgel baılaǵan tyǵyryqtan kóz bostandyq alar keńistikke, kók esektiń quıryǵynyń deńgeıinen boı asyra almaıtyn aıaq asty alasalyqtan kóńilińdi sergiter zeńgir bıiktikke, qol basyndaıdy iri, quryq boıyndaıdy bıik kórip, qaıdaǵy-jaıdaǵynyń bárin qazyna, qalaı-solaıdyń bárin qasıet sanap, kúıbeń-kúıbeńmen kún ótkizetin kúıkilikten bir kezdegi ulan-asyr bolmysty barsha eren ulylyǵymen kóre alatyn irilikke, ıleýdegi qybyr-jybyr tirshilik ıesinen aspan astyn túgel sholyp, túgel barlaı alatyn qyraǵy janar, ushqyr qıal, bıik arman ıesi adamdyqqa umtylǵan ór dámeniń qulshynysy eken. Tyshqan ekesh tyshqan da aýyq-aýyq topyraq sasyǵan tar inin tastap, jonyn shýaqqa tosyp, syǵyraıǵan kishkene kózin ulan-baıtaq bolmysqa qunyǵa qadap, jaryq dúnıeniń óz indigeshindeı emes kól-kósir keńdigine, jer betinde tek kúıkilik qana emes ulylyq ta bar ekenine kózi birjola jetip, kóńili bitip, masattana ándetpeýshi me edi. Bálkim, jer kindigin tesip shyqqan myna munara, adamdardyń álgindeı asqaq dámesi ǵana emes, anaý aıaǵynyń astyndaǵy bylq etpes kónbis qara jerdiń sonaý tas tóbeden emine tóngen kók aspanǵa emirene sozǵan bilegi shyǵar. Qolyndaǵy qysh kirpish kúni keshe sonaý tómende kók esektiń tuıaǵyna janshylyp jatqan kók tıyndyq quny joq topyraq emes pe edi táıiri... Endi, mine, ol bunyń bileginen áldebir sıqyr qaqtaı soryp shyǵaryp jatqan kúshpen qosylyp, jaıdaýyt bedersizdikten kóldeneń kózdi ózine alańdatpaı qoımaıtyn bıik nysanaǵa, eshkim eskermeıtin maǵynasyz untaqtan nazaryńdy kókke súırer mańǵaz munaraǵa aınalmady ma? Byltyr alǵash qazyq qaqqanda, ol eski obanyń tóbesindegi kók nil áýege qansha telmirip qaraǵanmen, kóz aldynan qazir-aq bir-bir ushyp joǵalatyn aldamshy elesten basqa eshteńe kóre almaǵan-dy. Álginde ǵana aldynda aspanmen talasyp turyp alǵan sıqyr munara kózin ýqalap ap, endi bir qaraǵanda, jer jutqandaı jym-jylas joǵalyp ketken-di. Biraq búıirin tyshqan tesip tastaǵan bujyr tómpektiń tóbesinde kóz aldyńda kólbeńdep turyp alǵan, qazir ǵaıyp bolatyn sol bir aldamshy elesti shyndyqqa, kórgenniń kóz jaýyn alatyn kórikti kók munaraǵa aınaldyrýǵa bolatynyn ol baıaǵyda-aq bilgen-di.

Odan beri de segiz jyldyń júzi aýypty.

Eki ala qorjyndy teńdep ap, taý-taý shaǵylǵa ıtine tyrmysqan kók esektiń sońynda ákesi ekeýi kele jatty. Jarty aı boıy sol bir mıtyń júris. Qum arasynda araǵa eki-úsh kún salyp jolyǵatyn betine sekseýil tósep, shaǵyrmen japqan kómbe qudyqtyń basynda aıaq sýytyp alady.

Alda kele jatqan ákesi úndemeıdi, aýyq-aýyq kilt toqtap, ylǵı órge qaraı empeńdeı berip, pysytqan kıizdeı qap-qatty bop uıyp qalǵan belin jazyp, eki búıirin taıanyp biraz turyp alady da, bir kúrsinip qoıyp qaıta júredi. Tek kók esektiń ǵana ishi pyspaıdy. Serek qulaǵyn qalqıtyp jyǵyp ap, basyn kótermeı jorǵalaı beredi. Eki aıaqtylardyń erkindegi haıýan ózine bári bir tynym bolmaıtynyn ábden bilip bolǵan. Mynaý aq surqaı keńistiktiń taǵy bir jerinen sý iship ot shalatynyn ishi sezip keledi. Eki aıaqtylar buny aıap emes, ázderi úshin tynys qylady. Sonyń bárin kókiregine jattap alǵan kók esek eshteńege alańdamaıdy, mımyrttap tartyp barady. Al anadaı jerde artta kele jatqan endir qara jigit, on jeti jasar Jappardyń osy sapardan áldeqashan ishi pysqan-dy. Qys boıy tósek tartyp jatqan ákesi naýryzda basyn kóterdi. Aıaq astynan qaırat bitkendeı, kózdeı jerin jyrtty, tyrmalady, dán septi. Jermeshel shym úıdiń janyndaǵy óli qańqadaı erbıip-erbıip turǵan az ǵana jemis aǵashtarynyń túbin qopsytyp butaǵyn qyryqty. Sonyń bárin únsiz istep, únsiz bitirdi de balalaryn jıyp, Jappardan basqalarynyń qaısysy qandaı sharýa isteıtinin aıtty.

Araǵa kep ýaqyt salmaı, Jappardy ertip jolǵa shyqty. Aıdaladaǵy shaǵyn qystaqtyń turǵyndary esikteriniń aldyna shyǵyp, bulardyń sońynan ańtaryla qarap qaldy. Kók esekke óńi ketken tyqyr qorjyndy teńdep ap, aýladan shyǵyp bara jatqanda, kórshi áıelder anasynan:

— Qumyrashy qaıda bazar shyǵyp barady? — dep surady.

Ózi ań-tań, anasy ıyǵyn qaqty. Qaıda kele jatqandaryn Jappar áli bilgen emes. Qystaqta ákesi jaıly alyp-qashpa áńgime kóp. Onyń qaısysynyń shyn, qaısysynyń ótirik ekeninen balalary da beıhabar.

Qumyrashynyń qaıdan kelgeni de jumbaq. Bir sýyq kúzde beısaýbat kerýenge ilesip keldi de, qalyp qoıdy. Eshkimge din ashpaıtyn dáý qara kisi saz balshyqqa jan bitiretin sheber eken. Kóp uzamaı óz kúnin ózi kórip ketti. Bir jetim qyzdy aldy. Úıli-barandy boldy. Balasynyń ishinde janyna ertip, jaqyn tartqany da osy Jappar. Nege nazary tússe de, tesile qaraıtyn ádetimen óz baýrynan shyqqan balalarynyń da ár qadamyn qalt jibermeı qapysyz baǵyp otyratyn ákesi tek osyǵan ǵana kóziniń alasyn azaıtyp, meıirimmen qaraıdy. Meıirimi de asa tapshy. Arqasynan qaǵyp, mańdaıynan ıiskep kórgen emes. Alaıda ákesiniń ózge balalarynyń qaq jaýyryndaryna shanshýdaı qadalatyn sýyq kózqarasy Japparǵa degende taıqyp ketedi. Ákesiniń ózine nege kóńili bitip júrgenin Jappar da bilmeıdi. Áıteýir ákesi birdeńege jumsasa, tý syrtynan áldekim sadaq atatyndaı jaltaqtaǵan burynǵy búgejek qımyldan bir-eki jyldan beri qutyldy.

Ákesi aýyq-aýyq saz qaraıtyn-dy. Úlken darıaǵa baryp quıatyny, álde úlken darıadan qashyp shyqqany belgisiz kishkene ózek boıyndaǵy ońasha qystaqtan erteńgilik kók esegin jetektep shyǵatyn da, kúni boıy aıdalada mańyp-mańyp keshqurym qos qorjynyn toltyryp úıge qaıtatyndy. Sondaı bir saparyna budan eki jyl buryn jazǵyturym buny ertip shyqty. Qystaqtan alysqa uzap shyqpaǵan bala áýeli kók esekke minip ap, aldynda anadaı jerde áldeqaıda aıańdap tartyp bara jatqan ákesiniń sońynan empeńdep ere berdi. Áýeli qystaqtyń shetindegi qozylaq jaıylyp júrgen kishkene qolattan asyp, kebirtik jaldyń basyna shyqty. Sonaý oıda, aınala qyrpyq-qyrpyq keıbir jotalar qorshaǵan uzyn-shýaq taıpaq qolatta, jarlynyń dastarqanyna shashyp tastaǵan bir ýys júgerideı bytyraı shashylyp qystaq jatyr; kemireıgen saz balshyq dýaldarmen qorshalǵan shókim-shókim tanaptyq jerler shytyranyń kózindeı, ıý-qıý. Úıdi-úıdiń tóbesinen shúıkedeı tútilip kók tútin ushady. Buryn ózine shetine shyǵyp bolmastaı kórinetin mekeni alystan qaraǵanda tipti qorash eken; kishkene nárseni kergende jany ashyp, eljirep júre beretin balapan júregi tý sonaý qolat oıdaǵy qara qojalaq qystaǵyn músirkegendeı, aıaq astynan shymyrlap qoıa berdi. Bala kók esegin tebinip, anadaı jerge uzańqyrap ketken ákesiniń sońynan saldy. Birte-birte kebir azaıyp, bular taqtaıdaı tegis qara jonǵa shyqty. Qystaqta júrgende qurdym kórinetin aıadaı kókjıek jonǵa shyqqan soń dalıyp sala berdi. Buryn etegimen jer syzyp turatyn alasa aspan da zymyrap bıikke bir-aq shyrqap shyǵa kelgendeı. Ákesi sonaý buldyraǵan kókjıekke jetpeı tynbaıtyndaı keńireıip tartyp barady. Al Japparǵa sol buldyraǵan kókjıek bıyldyqqa jetkizbeıtindeı kórinedi. Jylmıǵan tuldyr jon basqan adymyńdy mandytar emes, kól-kósir kósilip jatyr. Ákesi tús aýǵansha sazarǵan qalpy júre berdi, júre berdi. Tús aýa aıdaladan bir domalaq tóbe kórindi. Áýeli ájeptáýir bıik kóringen tóbe jaqyndaǵan saıyn astynan áldebir jemir kemirip jatqandaı, birte-birte alasaryp, tipti jaqyndaǵanda jylmaǵaı jazyqtan basyn kótermeı jatyp aldy.

Ákesi tóbeniń basyna shyǵyp, alys kókjıekke qarap uzaq turdy. Saz barlap shyqqanmen, tóbege jetkenshe jer reńine bir ret te zer salǵan joq. Jetkesin de, aıaǵynyń astyndaǵy topyraqqa emes, alys kókjıekke kózi botalap kep qarady. Ar jaǵyndaǵysyn onyń suqty janarynan jasyrǵysy kelgendeı, kókjıek te kóz taldyra buldyrap, munartyp jatyr. Bala mynaý shetsiz-sheksiz keńistikten, onyń siltideı tynǵan jym-jyrt tynyshtyǵynan, tylsym sabyrynan bir túrli elegizetin tárizdi. Buryn óńi túgili túsinde kórmegen alyp bireýmen oıda joqta betpe-bet ońasha kezdesip qalǵandaı, jon arqasy muzdap qoıa berdi. Kók esek te kózi jasaýrap, jypylyq-jypylyq kirpik qaǵady. Bala kóz ushynda kólkip turyp alǵan kókjıekten de, kókjıekke telmire qaraǵan saıyn tunjyraı túsken áke janarynan da eshteńe uǵa almady. Biraq budan soń ol kishkene qystaqty qýsyryp alǵan tar qolat ókpesin qysyp bara jatqandaı, keńge qashatyndy shyǵardy. Úı irgesindegi alaqandaı baqshalyqta tuqshyńdap júrýge qulqy shamaly; kishkene qystaqtyń azǵantaı qozy-laǵyn aıdap, óriske ketýge qumar. Tar qolattan uzańqyrap shyǵady da, qozy-laǵyn kókke jaıyp, shalqasynan túsip aspanǵa qarap jatady da qoıady. Qapelimde qulaqqa urǵan tanadaı typ-tynysh keńistikke baǵzydan beri tek osynyń kelýin kútip jatqandaı birte-birte jan kire bastaıdy. Áýeli kól-darıa kók aspannyń áldebir jerine qadalyp ap saıraǵan torǵaı úni shyǵady; oǵan kókten, jerden kóp shyryl qosylady; indigesh-indigesh aýzynan jon arqasyn shýaqqa tosqan dala tyshqandary ón boılaryna shymyrlap darı túsken kún nuryna masattanyp, shyqylyqtap beredi. Kóktemgi balaýsa kókti kúrt-kúrt orǵan qozy-laqtyń tynymsyz tysyry da bala qulaǵyna kúıdeı jaǵady. Qulaǵy tola ún, sybdyr. Kóz aldynda kók aspan.

Eren bolmys, jalpaq álemmen japa-jalǵyz betpe-bet qalǵan bala shýaq sorǵan jyly topyraqtyń ústinde uzaq maýjyraıdy. Ózi tilimen túsindirip bere almastaı bir tuńǵıyq syrlarǵa alǵash túısigedi. Aınalasyndaǵy abyr-sabyrdy, asyǵyp-úsigýdi bilmeıtin beı-jaı tirshilikke, parasatty tynyshtyqqa tánti bolady. Sonaý tóbeden tóngen kók aspanǵa, soǵan deıingi eki aradaǵy tunyq keńistikke kózi qunyǵa túsedi. Kókjıekten mamyrlap kóterilip, baıaý jyljyp kele jatqan qaımyjyq sharby bult osynaý ulan-asyr dúnıe ıesiniń «jaryq jalǵanda ne bolyp jatyr eken, baryp bilip kelshi» — dep, jumsap jibergen qupıa sholǵynshysyndaı astyndaǵy kól-kósir alqapty kóleńkesimen tintkilep júr. Mine, sol qazbaýyr mamyq bulttyń jer betin sıpap kele jatqan maıda alaqany —qońyr salqyn kóleńkesi buǵan da jetti. Bala áldebir tylsym qudiretke túısikkendeı tula boıy dúr shimirigedi. Artynan qaıta kún shyǵady, shýaq molaıady, balanyń balǵyn táni qaıtadan maýjyraı bastaıdy. Ómir yzǵary qonaqtamaǵan balapan kókiregi mynaý kóktemgi shýaqtaı tamyz nurǵa tolady, san qıly qıalǵa shomady. Áldebir ýaqytta jambasy uıyp, arqasy talǵanda basyn jerden kóteredi. Tóńirekte ún azaıǵan. Kún kózi de baıýǵa bet alypty. Qıalshyl bala aıdalada jalǵyz qalyp qoıar degendeı kókjıekke ıegin tirep, syǵalaı qarap tur. Onyń ornynan turǵanyn, anadaı jerde jatqan shybyrtqysyn alyp, qozylaǵyna bettegenin kórgen soń ǵana baryp, kókjıektiń tasasyna syrǵıdy.

Ymyrt túse jan-jaqtan jabyla bozdap óristen qaıtqan saýyn túıelermen birge bul aıdaǵan az ǵana qozy-laq ta sońdaryna qoıý qarańǵyny ertip, tar qolattaǵy kishkene qystaqqa qaıtyp kele jatady.

Jappardyń úı-úıdiń arasyndaǵy kúl-qobyrdyń ústinde asyr salyp oınap júretin káp balaǵa qosylmaı, yńǵaı ońashalana beretini ákesine unaǵan tárizdi. Ustahanasyna urlyq qylǵandaı bógde jurtty kirgize bermeıtin ákesi buny ózi ertip apardy. Kesek dýaldyń bir buryshyna japsyra salynǵan sheberhanadan syz ben kúıgen sazdyń ıisi aralas shyǵady. Ákesiniń sharyqqa aıaǵy tıýi-aq muń eken, typ-tynysh bólmeniń ishi qulaǵyńdy tyrnaıtyn ashshy sharylǵa tolady, tup-tunyq aýa dar-dar jyrtylyp, ákesiniń aldynda qara kók móldir sheńber shyr kóbelek aınalady. Qumyrashynyń jer túbinen esekke artyp ákelgen saz topyraǵy áýeli sýǵa aralasyp, balshyq bolǵan-dy. Endi, mine, sol battasqan balshyq zyryldaǵan damylsyz qozǵalystan qaıtadan jym-jylas joǵalyp, aýadaǵy shyr kóbelek aınalǵan qara kók sheńber keıpine túsken. Jappar kózboıaýshy kórsetetin kóp sıqyrdy kórip otyrǵandaı ákesiniń balaǵyn tizesinen asyra túrip qoıǵan jalańash baltyryndaǵy bult-bult oınaǵan bulshyq etke, qarsy aldynda aýada zyr kóbelek júgirgen jumbaq sheńberge miz baqpaı qadalǵan sheberdiń sýyq janaryna ańtaryla qaraıdy. Bala janary adam qımylynyń tap mynandaı sıqyr kúshine alǵash ret qanyǵyp otyr. Jýsan men betegeniń, ızen men buıyrǵynyń arasynda shashylyp jatqan shań topyraq, qolǵa ustasań turmaıtyn, qaıdan shyǵyp, qaıda sińip jatqany belgisiz pátýasyz syldyr suıyq sý, qýarǵan sekseýil shyrpysynan shyrt-shyrt túlep, tútin bop joǵalatyn baıansyz ot, qazir bolsa, qazir joq ótkinshi qımyl — óńsheń bir turlaýsyzdyqtan kórerge kóz kerek áp-ádemi buıym shyqqanyna eriksiz qaıran qalǵandaı.

Kóp uzamaı ákesi sharyqqa bunyń ózin otyrǵyzdy. Kózdiń jaýyn alatyn ádemi qumyra jasaýǵa saz topyraq pen sý, qara kórik lapyldata mazdatqan sekseýil shoǵynan da basqa án boıyndaǵy bulshyq ettiń bárin solqyldata soryp shyǵatyn qara kúsh, kóz etińdi sýyryp alǵansha miz baqpaı qaraıtyn jiti janar, toqsan taraý julyn-júıkeńniń bárin shúıkedeı ıirip, túbitteı tútetin úmit pen kúdik, ynta men yjdahat, sonyń bárine ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustaıtyn qatygez qanaǵatsyzdyq pen kónteri kónbistik kerek ekenin bala sonda uqty. Bir kezde ózi otyratyn buryshtaǵy qoqyr-soqyrdyń arasynda jatqan eski ashamaıdyń ústine endi ákesi jaıǵasypty. O da bir kezdegi ózindeı bunyń ár qımylyna miz baqpaı qadalyp qapty. Onyń júzinde bir kezdegi bunyń júzindegideı tańyrqaý, tamsaný joq. Áke kóziniń ótkir suǵy bunyń ón boıyna ıne bop shanshylyp jatqandaı. Kári sheber balapan kóńil balasynyń up-ulpa júıkesin sol bir shanshýdaı qadalatyn susty janarymen shıryqtyrmaq. Áıtpese, albyrt jastyń yjdahaty da laqtyń túbitindeı, ıirilýden góri tútilýge ońtaı turady. Jappar shyn sheberdi shyńdaıtyn ózgeniń kózi ekenin sol ákesiniń erteden qara keshke miz baqpaı qaraǵan mir janarynan uqty. Ákesiniń sheberhanaǵa bógde jurtty nege kirgizbeıtinin de endi túsindi. Sheber de on eki múshesindegi en sulýlyqty sháıimen qymtap, kóldeneń kózdi oqys jalt etken aı dıdarymen yntyq qyp qoıatyn kermıyq kerbez sulýdaı, kez kelgen timiski kózge syr shasha bermeske kerek. Jurt onyń mańdaıyndaǵy shyp-shyp terdi, qaljyraǵan júzin, kirbıgen qabaǵyn kórmeske kerek, kórse qolynan shyqqan buıymdy kórsin, tańdansyn, qyzyqsyn, bas ısin. Shyn sheberge sodan artyq murat joq. Ózgeniń telmire qaraǵan susty janarynan qysylyp-qymtyrylmaǵan, ózgeniń óz qolynan shyqqan buıymyna tamsana qaraǵanyna ishteı masaırap madıyqtanyp qalmaıtyn qanjylym minezden sheber shyqpaqshy emes. Ákesi Jappardyń qolynan shyqqan buıymnan góri sol kóldeneń kózge enjar qaramaıtyn sezimtaldyǵyna súısindi. Sony kórdi de, ózge balalaryndaı jaby túısik emes, ásershil uly baryna rıza boldy. Balasyn óziniń kásibine baýlýǵa ynty-jyntymen kiristi.

Jappar osy bir jan-jaǵynan syz ańqyǵan tar lashyqqa tańerteń kirse, keshke bir-aq shyǵady. Áýelde tanaýyn jaryp kete jazdaıtyn kúıgen sazdyń kúńirsik ıisi qazir baıqalmaıtyn boldy. Qumyra qyrnaıtyn sharyqtyń zyr kóbelek sýylyna da qulaǵy úırendi. Bala osynaý shuqshıma kásipten qansha sharshaǵanmen zerikken joq. Kúnine bir qupıasy shyǵyp turady da, qunyǵa tústi. Ákesi balasyn qıyn kásipten á degende zeriktirip almaıyn degendeı, aýyq-aýyq dúkenin apta boıy ashpaı, boı jazdyryp alady. Ondaıda bala ári-beriden soń qol bos júristen ishi pysyp, dúkenge, sharyqqa asyǵady. Kóp uzamaı qystaqqa Jappardyń qolynan shyqqan qumyralar da taraı bastady. Alǵash ret ol óz qolynan shyqqan qumyramen sýǵa bara jatqan qyzdy kórgende, darıaǵa jetkenshe, anadaıdan sońynan erdi de otyrdy. Qyz taldyrmash denesi buralańdap, bunyń qolynan shyqqan qysh qumyrany sýǵa toltyrady da, maı topyraqty ımene basyp, qystaqqa qaıta bet túzegende, manadan beri qyr sońynan qalmaı erip kele jatqan bala sheber jaqyn turǵan dýaldyń tasasyna zyp beredi, qyz nege erip kele jatqanymdy bilip qoıa ma dep qysylady... Qazir qystaqta Jappardyń qolynan shyqqan qumyrasy joq úı kem de kem.

Endi, mine, ákesi aıaq astynan alys jolǵa shyǵyp, bul bilmeıtin beımálim bir jerge ertip keledi. Mynaý qum basqan ólkede bul ekeýinen basqa eshqandaı tiri pende joqtaı. Qajyǵan kóziń qaraıǵan izdese, qasyna kelseń — ne júzgen, ne sekseýil bop shyǵady. Jazǵyturym jabyrqaý qum ishindegi mımyrt júris osy bir onsyz da beımálim sapardy odan saıyn mánsizdendire túskendeı. Jappar tuqshyńdaǵan kók esek pen erge qaraı empeńdegen ákesiniń sońynan ere berýge jalyqqandaı bir aýyq qum ústine shalqasynan túsip jata ketti. Tóbede de melshıgen únsiz aspan. Móldir kókte bulttan juqana joq. Tek dóńkıgen shaǵyldarǵa astasqan jeri ǵana sál munartady. Bıiktegen saıyn tup-tunyq. Ol telmirgen aspanǵa qarap jatty-jatty da, qaıta turdy. Sosyn sýsyma qumdy borbaılap keship, kók esektiń sońynan saldy. Kún eńkeıe deńbek shaǵyldar sırep, olar qumaq jazyqqa shyqty. Sol-aq eken, ákesi kilt toqtap, aınalaǵa kóz saldy. Ájim-ájim qum... Ákesi jaıaý borasynnan saqına-saqına bop shımaılanyp qalǵan maısa qumaqtan áldebir sıqyr jazyp ketken duǵa oqyp turǵandaı, shúńirek kózin shúıilte tóńkerip, tóńirekti uzaq sholdy, uzaq oılandy. Sosyn eseginiń basyn shyǵysqa burdy. Olar qyzyl shaǵyl qara qatqaqpen astasar jerindegi shuńǵyl túleıge kirdi. Jańa ǵana jer tabandap jatqan qyzyl shaǵyldar kóleńke uzarǵan saıyn birte-birte bıiktep, nil ydyraı bastaǵan keshki aspannan endi-endi kóringen kilegeı bulttarǵa aralasyp ketkendeı. Kók esek quddy qurdymǵa sińip bara jatqandaı... Áýeli ánsheıin kólbeýit bastalǵan oıpat kúrt tereńdeı tústi. Ákesi qara túleıdiń qaq ortasyna keýdelep enýge dáti barmaı, kóz ushynan ernek kórinip turatyndaı jerge barǵasyn, esegin sekseýilge baılady. Jappardy jıyrma qadamdaı aýlaqqa alyp shyqty. Sosyn uıysqan sekseýildiń qalyńdaý jerine jetektep aparyp, butalardyń arasyndaǵy anadaı jerdegi kemer ernek emis-emis kórinetin oımaqtaı sańylaýdan kózińdi aýdarma dep tapsyrdy.

— Qashan ózim kelgenshe qybyr etpe.

Ákesi kes-kestep turyp alǵan sekseýil butalaryn qolymen kóterip, basqa bir jaqqa jylystaı berdi. Sekseýil butalarynyń sytyry áldebir ýaqytta baryp basyldy. Shamasy, ákesi de qoılaıly oryn tapsa kerek...

Toǵaı arasy syz, salqyn... Jappardyń tanaýyn dymqyl júzgen men sekseýildiń áldebir kóńirsik ıisi jaryp barady. Kúnniń qyzǵylt nury ıt tumsyǵy ótpes qalyń jynystyń tý tóbesine irkilipti. Aǵash arasyna qarańǵylyq uıysa bastady. Kóz aldyndaǵy seldir sańylaýdan qumaq ernek qana qylaýytady. Jalǵyz qalǵan Jappar elegizip, tóńirekke qulaǵyn qansha tursa da, eshteńe estilmeıdi. Bir ýaqytta mımyrt júristen ábden qaljyrap qalǵan óne boıy del-sal tartyp, kirpigi ilinip barady eken, jalma-jan kózin ashyp ala qoıdy. Dál mańdaı aldyndaǵy seldir sańylaýdan áldene bulańytqandaı boldy. Jappar kózin ýqalap, qaıta qarady. Túıeli adam. Basyna daǵaradaı qyp sálde orap alǵan bireý bular tyǵylyp jatqan túleıdi alystan oraǵyta sholyp, astyndaǵy sala moıyn qyzyl nardy borbaılatyp, qyzylǵa qaraı jelip barady. Ashamaıynyń basyna ilýli tompıǵan áldene bulǵań-bulǵań etedi. Shamasy — sýsyn bolsa kerek. Jappar tańdaıy keýip qatty shóldegenin endi baıqady. Anaý jolaýshyny toqtatyp, sýsyn surasa qaıtedi. Kenet ákesiniń «ózim kelgenshe qybyr etpe» degeni esine tústi. Basy zeńip, ernekti jaǵalap birte-birte qashyqtap bara jatqan beısaýbat jolaýshynyń sońynan kózin almaı, qatty da qaldy. Endi baıqady — túıe ústindegi sáldeli adamnyń oń qolynda yldyrmaq-shyldyrmaq taǵylǵan aq taıaǵy bar eken... Dıýana... Alba-julba, osyndaı jandar oqtyn-oqtyn bulardyń qystaǵyna da soǵyp ketip turatyn-dy. Japparǵa anaý dıýana da dál qazir bulardyń qystaǵyna ketip bara jatqandaı kórindi. Kóńili áldenege qulazyp sala berdi. Jalǵyz túıeli alystaı-alystaı aqyry kóz ushynan ǵaıyp boldy. Jappar basy zeńip bara jatqan soń, mańdaıyna sekseýildiń túbinen muzdaı syz topyraq alyp basty. Shaǵyldardyń tasasyna baryp kún batty. Jappardyń aldyndaǵy seldir sańylaý bulyńǵyr tartty. Kóp uzamaı qara túleıdi shyr aınala ymyrt qorshady.

Keshki ymyrt qara túleıdiń ishine enýge daýalamaı, ernek basyna irkilip turyp qalǵandaı... Aspan bop-boz. Ernektegi aq shaǵyl qumaq ta keshki ymyrttyń bozǵylt sáýlesinen kúl óńdenip kórinedi. Jappardyń aınalasyndaǵy andap-andap turǵan soıdaq butalardyń da birte-birte jigi jymdasyp, birtutas qap-qara qarańǵylyqqa aınala bastady. Ernek ústindegi pyshaqtyń júzindeı jip-jińishke solǵyn sáýle álsireı-álsireı aqyry birjola ǵaıyp boldy. Aspannyń ár jer— ár jerinen juldyzdar jyltyrady, áýeli tuńǵıyq aspannyń tórine baryp iline qalǵanyna qaımyqqandaı jypylyqtap turǵan sırek solǵyn juldyzdar qatarlary kóbeıgesin nury molaıyp, birazdan soń mynaý elsiz shóldegi qara túleıge tyǵylyp otyrǵan ákesi ekeýin kózderi shalyp qalǵandaı, qaq tóbelerinen jypyrlaı tónip, jymyń qaǵysty. Shól aımaqtyń juldyzy byjynaǵan qap-qara túni ornady. Jappardyń álginde ǵana boıyn balbyratyp bara jatqan del-sal uıqy sý sepkendeı serpilip, súlesoq kirpikteri qaıtadan dúr kóterilip, tikireıip aldy. Qaıda qarasa da, qara býradaı shabynyp turǵan qoıý qarańǵylyq. Qulaǵyn qansha túrse de, sybys joq, meńireý tylsym. Jan-jaǵynan qaýmalaı qorshap kele jatqan beımálim qaýip sesin shyǵarmaı mysyqtabandap ún-túnsiz jyljıtyndaı. Bul júregi atsha týlap, sol bir qaterli qaýip qandy sheńgelin qashan salar eken dep degbirsiz tosady. Biraq beımálim qaýip únsiz qabatyn qara tóbetteı, bunyń ár qımyl, ár sybdyryn qalt jibermeı anadaıda ańdyp jatady da qoıady. Mundaı júıkeńdi qurtatyn úreıli tynyshtyqtan qazir qanjar salatynyn aıtyp shabatyn atoıly qaterdiń áldeqaıda artyq ekenin Jappar alǵash ret sezip otyr. Tún aýyp barady. Kenet túleı shetinen sybdyr shyqty. Áldekim qalyń sekseýil men júzgendi omyraýlap jaryp keledi. Álden soń taǵy bir sybdyr qosyldy. Sosyn órt tıgendeı toǵaı ishin satyr-kútir jaılap ketti. Jappar manadan beri qushaqtap otyrǵan sekseýildiń qý tomary mynaý oıda-joqta opyryp-japyryp kele jatqan kóp dúsirden qoryqqandaı, baýyryna tyǵyla tústi. Jappar mundaı túleılerde ár alýan haıýannyń júretinin jastaıynan kóp estigen. Ol taǵylarǵa tán jat ıis shyǵar ma eken dep, keshki tymyq aýaǵa tumsyǵyn tosyp edi — ondaı eshteńe baıqalmady. Biraq dúsir kúsheıe tústi. Bir úıir ań qalyń jynysty sart-surt japyryp, jaǵalasyp oınaq salǵandaı. Jappardyń tamaǵy keýip qaldy. Qary talǵasyn qushaǵyndaǵy qý tomardan qolyn ajyrataıyn dese, jany ketken saýsaqtary siresip qapty. Dúsir keýdelep biraz jerge deıin keldi de, keıin qaıtty. Bunyń siresken saýsaqtary sonda baryp jazyldy, boıyn túzep alǵan sekseýil butasy ózge butalarǵa soqtyǵyp, bolmashy sybdyr etti. Biraq Japparǵa sonyń ózi taýdan tas qulaǵandaı úreıli estildi. Oǵan jynys shetindegi kóp dúsir álgi sybdyrdy qulaqtary shalyp qap, sulyq tyna qalǵandaı kórindi. Jappardyń eki qoly aldyna syımady, júrelep otyra ketti de, dirildep bebeý qaǵyp bara jatqan qos qolymen eki tizesin tas qyp qushaqtap aldy. Álgi toǵaı shetindegi satyr-sutyr jym-jylas joǵaldy. Bul qulaǵyn qansha tursa da, qaıta estilmedi. Kenet dál mańdaı tusynan ot jarq ete qaldy. Bul óz kózine ózi senbeı, kózin tars jumyp ap, birazdan soń, qaıta ashty. Álgi ot mazdap janyp jatyr. Up-uzyn qyzyl tili sýmańdaǵan túngi alaý tas tóbesindegi jymyńdaǵan kóp juldyzdy óshirip tastaǵandaı, jan-jaǵyna alqyzyl shuǵyla shashyp jalań-jalań etedi. Ot qasynda sereń-sereń etip bir top adam júr. Bireýler qoıý qarańǵylyqtyń qoınynan áldeneni qushaqtap shyǵady da, otqa tastaıdy. Sol-aq eken onsyz da kók sharpyp jatqan túngi alaý tipti aspandap ketedi. Otty shyr aınala erbeńdep júrgen adamdardyń ne istep, ne qoıyp júrgenine bul túsine almaı otyr. Biriniń kóleńkesi birine qosylyp, erneýden túleıge qaraı áldeneshe qara syryq kóleńke jarysa qulapty. Bul birazdan soń jaryq pen qarańǵylyqtyń astasqan jerinen qaz qatar qańtarýly turǵan kóp atty kózi shaldy. Otqa jaqyn jerdegi attardyń eriniń basyna ilýli qynaptar túngi alaýdyń shuǵylasy túskende jarq-jurq ete qalady. Jappar olardyń ne qylǵan adamdar ekenin bile almaı ań-tań. Elsiz túzde tún ishinde beısaýbat qarý asynyp júrgenine qaraǵanda qorqynyshty adamdar. Baǵana ákesi, bálkim, osylardan qoryqty ma eken? Kerýen tonaıtyn qaraqshylar bolady deýshi edi — álde solar ma? Olardan sonda nemdi tartyp alady dep qorqady? Jappar ernek basynda qannen-qapersiz lapyldap ot jaǵyp otyrǵan kóp adamǵa úreılene qarady. Biraq olar túleı jaqpen jumysy joq. Otqa ıirile qapty. Bir-birine bastaryn ızep, qoldaryn sermep qoıady. Jappar olardyń túngi alaýdyń jaryǵynan sereıip-sereıip kórinetin uzyntura kóleńkelerine, daǵaradaı bórikterine, belderine salbyratyp asyp júrgen qylyshtaryna qarap kóp otyrdy. Ol osy bir júzi sýyq adamdardan seskenýin seskengenmen, manaǵy ymyrttaǵy melshıgen únsiz toǵaıdan qoryqqanyndaı emes, bir túrli arqasy jazylyp qalǵandaı. Álginde ǵana tý syrtynan tisin qaırap turǵandaı kóringen kóp jyrtqysh ta keıin serpilgendeı. Ernek basyndaǵy beısaýbat túngi jolaýshylardy qara tutty ma, baǵanaǵy boıyn balbyratqan tátti uıqy qaıta meńdete bastady. Ot qasynda sendelip júrgenderge múlgı qarap otyryp, uıyqtap ketipti.

Bir ýaqta áldekim ıyǵynan tartqylady. Oıanyp ketse — ákesi. Ol muny ymdap: «Sońymnan er», — dedi. Ekeýi baǵana sekseýilge arqandap ketken esegine keldi. Sosyn ákesi esegin jetektep, mana ózderi qulaǵan ókpe tustaǵy ernekke tartty. Túleıden shyǵa bere-aq tań bozardy. Bul ernekke shyqqan soń, túnde áldekimder ot jaqqan tusqa qarap edi. Qaraıyp ottyń orny jatyr. Qasynda jan joq. Jappar ań-tań. Osy bir uıqyly-oıaý qalpy qumnan qashan shyqqandaryn da baıqaı almaı qapty. Áldebir ýaqytta borpyldaq maı topyraqty aıdaý joldyń boıynda kele jatqanyn bir-aq kórdi. Aldynan sonadaı kókjıekpen astasyp jatqan ala teńbil taý kórindi. Odan kóp beride kókshil munarǵa qalqyp turǵan kóp qaraıǵandy kózi shaldy. Qaptalda at shaptyrym jerde sol kóp qaraıǵanǵa qaraı buryn-sońdy bul kórmegen qyzyldy-jasyl uzyn-shubaq kerýen ketip bara jatty. Kerýenniń aldynda bir top nóker omyraýlap, quıysqandap, kilem japqan, ústine sarǵysh shatyr ornatqan pildi shyrq aınala qorshap apty. Kerýenniń eki betinde atty nóker. Sol uzyn shubaq sherýdiń sońyn alyp kók naızaly bir top qol taǵy keledi. Sary ala sherý kók munarǵa bógip, kólkip turǵan keń qoınaýǵa ene tústi. Bular kósh sońyndaǵy júzderi sup-sýyq kók naızaly saqshylardan aıbynǵandaı, qalyp ta qoımaı, qýyp ta jetpeı, alystan ǵana qaralaryna ilesip ilbip keledi. Túnde túleı ishinde ot jaqqan da solar bolyp shyqty. Ákesiniń Uly Qumnan shyǵatyn jol-soqpaqtardyń qaı-qaısysynda da beısaýat jolaýshylardy tergep-tekserip, toryp júretin qarýly saqshylardyń qaharyna ushyrap qalmas úshin, qalyń túleı ishine ádeıi túnegenine Jappar endi túsindi. Biraq ol osynshama qalyń qol anaý saltanatty sary ala kósh jyra-jyqpyly, ury-qarysy kóp túleı mańynan qaýipsiz ótsin dep, aldarynan ádeıi jiberilgenin, al álgi sary ala shatyr ishinde Ámirshiniń jas áıeli Kishi hanym ketip bara jatqanyn onda bilgen joq-ty.

Bunyń bárin ol ákesi Baıtaq shahardyń ár jer— ár jerinen tóbege salǵan qısyq-qısyq jıde aǵashtarynyń tuqylynan basqa eshteńe kózge túspeıtin, sarǵysh saz topyraqpen jympıtyp maılap tastaǵan tápene úıer men kesek dýaldar qorshaǵan tap-tar ırek kósheni sharlaı-sharlaı júrip, ázer taýyp túsken úıiniń sózýar ıesiniń aýzynan shaı ústinde estigen-di. Ol osy kúngi jatqan úıiniń qojasy Ahmet baı bolatyn. Ahmet áýeli bunyń ákesin tanı almaı biraz turdy. Esik ashyp qarsy alǵan jýan qara kisiniń maıǵa bógip jyltyrap kórinetin qysyńqy kózi kópke deıin syǵyraıyp ashylmaı qoıdy. Ákesi:

— Ahmet saýdager, umytyp qalǵansyz ba? Men Ortóbedegi qumyrashymyn ǵoı. Saýda jasap barǵanyńyzda, bizdiń úıge talaı qonyp edińiz. Baıtaq shaharǵa kelseń, bizdikine tús dep ózińiz aıtqan soń, ádeıi izdep kelip turmyn, — dep jónin aıtty. Qojaıyn meımannyń óńin endi shyramytqandaı, eki qolyn qýsyryp, omyraýyna apardy. Qaqpasyn ashty. Ol qonaqtaryn ózi bastap alyp júrdi. Aldaryna túsip ap empeńdep keledi. Ońasha bólmede úsh erkek bop shaı ishti. Saýdager shaı ústinde eski tanysy — bunyń ákesine estip bilgen bar habaryn jaıyp saldy.

— Men myna balamdy ákeldim. Kózimniń tirisinde sizdiń qolyńyzǵa jetkizeıin dedim. Anada bizdiń qystaqqa soǵyp, ketken bir dárýishten han shaharda jańa meshit saldyram dep, jan-jaqtan sheber jınap jatyr dep estigem. Balamdy soǵan iliktir, — dedi ákesi.

Ahmet shaharda han ordanyń adamdarynan basqanyń bárin tanıtyn bolyp shyqty. Bazardaǵy kúıkentaıdyń kúrkesindeı tar dúkende ótken-ketkenge baqyryp-shaqyryp otyrǵan tórt-bes saýdagermen kók shaı ústinde sóılesip kórip edi, bas-aıaǵy bir aptanyń ishinde ortóbelik ákeli-balaly qos qumyrashy jańa meshitti salyp jatqan kóp qurylysshynyń sanatyna qosylyp shyǵa keldi. Jańa meshit endi-endi boı kótere bastaǵanda, ákesi úırenshikti syrqaty ustap jatyp qaldy. Ákesimen eki aı birge istegen bala sheber kógildir meshittiń kúnshyǵys jaǵyndaǵy kók munaraǵa alǵash ret bir ózi shyǵarda qatty qobaljydy. Kúnnen-kúnge bıikteı túsken munaranyń basynda jetim torǵaıdaı jan-jaǵyna alaqtap otyrǵan bala sheber kóldeneń bireýdiń kózi tússe, ımenip buǵyp qalady. Tas tóbeden tesireıip turyp ap, ilbip, jyljyp bolmaıtyn bedireıgen kún kózi tusaý boıy kóterilgennen qashan uıasyna baryp qonaqtaǵansha jas sheber jan-jaǵyna alaqtaýmen bolady. Júregi lúpildegen úregeı jas adamnyń syrǵanaqtap kóshe beretin kezbe kózi birese kúndi ańdıdy, birese kók meshittiń qabyrǵasynda jybyr-jybyr qozǵalyp júrgen ózge sheberlerdi sholady, Ámirshi bulardyń ár qımylynan kóz jazbaı baqylap otyrǵan kórshi medrese jaqqa da jaltaq-jaltaq qarap qoıady.

Kúni boıy shoq basqandaı typyrshýmen bolatyn Jappar bir kúni keshke jumystan qaıtsa, ákesi ál ústinde jatyr eken. Esikten bul kóringende, qolyn sozyp qasyna shaqyrdy. Eki kózi jasqa tolyp, qınalyp jatqan ákesiniń júzin de durystap kóre almady. Bólme ishi sý túbine aınalǵandaı, tóńiregindeginiń bári alashabyrlanyp, buldyrap kórinedi; emis-emis bozartqan birdeńeler árli-berli terbelip júr, tek qarsy aldyndaǵy ántek aǵaryp kórinetin bireý ǵana sý túbine shógip, jabysyp qalǵan bir paraq qaǵazdaı, qybyrsyz. Syryldańqyrap shyqqan kómeski daýys endi-endi emis-emis estile bere, óship qaldy. Manadan beri bunyń qolynan tas qyp jabysyp alǵan qatqyl qol kenet sylq túsip ketti.

Ákesin jerlegen soń, mynaý beıtanys shaharda japadan-jalǵyz qaldy. Ákesiniń óler aldynda ne degenin de durystap uǵa almady. Basy joq, aıaǵy joq «ketpe» degen bir aýyz sózi ǵana qulaǵynda. Endi jańa salynyp jatqan kók meshittiń shyǵys betindegi munaranyń tas tóbesine qonyp ap, bir tas qalanǵan saıyn moınyn sozyp, qarsy aldyna bir qarap alady da, basqa eshteńege alańdamaıdy. Biraq qansha qaraǵanmen, jer óńdes sarǵysh shym úıler men ár jer — ár jerde oqshaý-oqshaý soraıǵan bozań shynarlardan basqa eshteńe kózge túspeıdi. Kókshil aspan mynaý qujynajaı shahardyń ústinde aýnap alǵysy kelgendeı, shalqasynan túse sulapty. Kókjıekti, bul baıaǵyda ákesi ekeýi kelgen sar dalany, kózine bir iliktirmeı, ol munara da bitken-di. Endi, mine, taǵy da sol baıaǵysynsha ár tasty qalaǵan saıyn, aınalasyna bir qarap qoıady. Bir-birine ulasyp ketken jermen-jeksen shym úıler tóńiregine kólkeshtep kúlgin perde tutyp qoıǵandaı arman bolǵan kókjıek kózine shalyna qoımaıdy. Keshe ǵana kóz aldynda teke tiresip turyp alatyn bıik medreseler, meshitter, munaralar búginde tómende qap, ıý-qıý sary laısańǵa birjola sińip, aıaqastylanyp barady. Kóz ushynda shoq-shoq qaraıǵandar kórindi. Qala shetinde baý-baqsha.

Jappar mynaý qolǵa ustar dáneńesi joq móp-móldir, shetine-shegine jetip bolmaıtyn tuldyr kókke qaraı tyrmysyp keledi... Ár kirpish qalaǵan saıyn, qurdym shyńyraý túbinen jaryq dúnıege umtylǵan kisideı janyǵa órmeleıdi. Kún sanap kóz ushyndaǵy qaraıǵandar da tóbelerinen áldekim japyryp jatqandaı, alasara-alasara, aqyrynda álgi sary laısańnyń shetin kómkergen jaı ánsheıin kók teńbil jolaqqa aınaldy. Endi sol kók teńbil jolaqtan birden irge ajyratyp kete almaı, buta basyna qonaqtaǵan kók shulan jabaǵydaı bop, uıysyp jatyp alǵan solǵyn kókjıek te sát sanap baýyr kótere túskendeı. Álgi kók teńbil jolaqtyń ústindegi solǵyn munar arylyp, móldirep nil tuna bastapty.

Tús aýyp, aýa býaldyrdan arylǵan kez edi. Kókjıekke irkilip, móldirep tuna qalǵan kók nildiń arasynan áldeqandaı sarǵysh birdeńe qylań berdi. Jappar óz kózine ózi senbeı, qolyndaǵy maı qadaǵyn tastyń ústine tastaı salyp, tership turǵan kózin bilegine bir súıkep, qaıta qarady. Tunyq astynan alashabyrlanyp kóringen kól túbindeı bop, álgi bir kóz ushyndaǵy kók nildiń ar jaǵynan, kólbep sozylyp jatqan sarǵysh keńistik kózine aıqyn shalyndy. Jappar moıynyn sozyp enteleı tústi. Kópten kórgisi kep ańsaǵany — osy. Kópten kóz aldyn kólkeshtep kelgen kókjıektiń kógildir perdesi de bunyń iship-jep bara jatqan qomaǵaı janarynan qaımyǵyp, jolynda turmaıyn degendeı, tý-tý árige syrǵyp bara jatqandaı. Jańa ǵana býaldyr kireýkeniń tasasynda buǵyp jatqan sarǵysh, surǵylt keńistik kenet bas kóterip, mynaý tóńiregin jasyl jolaq kómkergen túıe qotyrdaı oqshaý oıdym alqapqa jan-jaǵynan enteleı tónip keledi.

Bul bir kirpish bıiktegen saıyn, sol bir jaǵalaı qorshap, japyra qamap kele jatqan joıqyn qol birte-birte jaqyndaı tústi, jolyndaǵy erbıgen-erbıgen tal men jelekti, sonadaıdan soıqansyp soraıyp-soraıyp turǵan munaralar men kók kúmbez meshitterdi, shymnan soqqan shymqaı sur úılerdi taptap ótetindeı, jan-jaǵynan tónip-tónip kelip qapty; sol bir birte-birte dalıa túsken quba sur keńistik mynaý kóp kesektiń qorshaýyndaǵy buny, japan túzinen aırylyp, jalqy júrgen beıbaqty, qutqaryp alýǵa qulshyna umtylyp kele jatqandaı... Qashan kún batyp, kóz baılanǵansha munara basynan túsken joq. Erteńine tańerteń de munaraǵa jetkenshe asyqty. Sodan bir apta boıy alyp ushty da júrdi. Munaraǵa jetkenshe, Baıtaq shahardyń syrtynda shalqyp jatqan shalqar keńistikti qaıta kórgenshe, dyzyǵyp jany qalmaıdy. Biraq ulan-asyr keńistik sol baıaǵy kerilgen kúıi jatyp alady. Jappar kúni boıy kókjıekte qyryq qubylyp jóńkilip júrgen kók saǵymnyń arylǵanyn kútedi; besin aýa saǵym qaıtyp, kókjıek arshylǵanda, sol baıaǵy beri de kelmeı, ári de ketpeı, sulyq kólbep jatqan shóldi kóredi de, kóńili qulazıdy. Ol da mynaý bezer shahardaı munyń sharq urǵan qıalyn jipsiz tusap-matap, bunyń kórgisi kelgen, kóńilin qurt bop jegen tanys aımaqty áldebir qaltarysyna tyǵyp ap, túk bilmegen, túk kórmegensip bedireıe qalypty.

Endi oǵan bir aptadan beri ushpaqqa shyǵarǵandaı qyp qýantyp júrgen munara basy da kóńilin qulazytyp, jerinte bastady. Buryn munara onyń mynaý jan-jaǵynan qorshap ap, ókpesin syǵyp bara jatqan qurdym qapastan kól-kósir bostanǵa qashyp qutylatyn jalǵyz joly sıaqty edi. Endi, mine, shahardyń kúńirsik qapasynan alyp shyqqanmen, sonaý bedersiz keńistiktiń tylsym samarqaýlyǵynan, tas baýyr selqostyǵynan arylta alar qaıran onda da joq eken. Baıaǵydan bergi bir eli bıiktese de, taý basyna shyqqandaı máz-meıram bop, tynymsyz tyrbanǵanynyń bári ánsheıin zaıa beınet bop shyqty. Búginde ol ózin esek dámemen aıdyn sýdan tas tastap ótem dep, bir qaýym jerge deıin ótkel salyp kelýin kelgenmen, ulan-asyr kók telegeıden báribir óte almaıtynyna kózi kesh jetip, keri de kete almaı, ilgeri de basa almaı, sý ortasy qurdymda qalǵan qaıransyz jandaı sezinedi. Jappar endi tańerteń jumysqa kele jatyp, aldynda jer betinen soraıyp shyqqanymen, zeńgir aspanǵa jete almaı, orta jolda qalǵan opyryq munaraǵa ańtaryla qaraıtyn boldy. Munaranyń basyna ókpesi óship, sharshap shyǵady. Attaǵan saıyn jilinshigi jemirilip bara jatady. Jumysy da ónip jarymaıdy, maı qalaqty qolyna kerenaý alady. Kún kózi aıaǵyna jem túskendeı, jyljymaı turyp alypty. Shahar syrtynda manaýraı kerilip aq sur shól jatyr. Shahar ishi tyrp etpeı oryn-ornynda qatqan da qalǵan. Kóshe-kóshede de qybyrlap júrgen eshkim joq. Aýanyń ózi mynaý qybyrsyz-qımylsyz dúnıeden qarap turyp uıyǵan qatyqtaı bop qoımaljyńdana túskendeı. Osynshama bıik munaranyń ushar basynda da lyp etken lep sezilmeıdi.

Shilde aspany shyjyńqyraǵan saıyn sonaý kóz ushyndaǵy aq sur shól de, odan bergi, ádette qaraltym kórinetin baqshajaı kók jolaq alqap ta, shahar ústi de kúzdi kúngi adyraspannyń kúlindeı bop kúlgin tartyp barady. Áldebir tajal bilegin sybanyp ap, aspan asty dúnıeni aılapat taı qazanǵa aınaldyryp, búkil jer betin kúl qyp órtep soǵan salyp jiberip erteden keshke deıin silti qaınatyp jatqandaı. Sonaý qanypezer kún kózi sol aılapat qazannyń astynda lapyldap janǵan alaýǵa tamyzyq berip turǵan tajal shoǵy tárizdi. Jappar osy bir qoımaljyń dúnıeniń ortasynda mal-tyǵyp júrgendeı qımyly aýyrlap, óne boıy zil tartyp barady. İstep jatqan isine, tóńiregine qansha zer salyp qaraǵysy kelse de, zeıini byt-shyt shashyrap, eshteńege turaqtamaıdy. Jappar áldeqashan umytqan qaıdaǵy bir eles kólbeńdep kóz aldynda turyp aldy. Mynaý bozamyq aspan bir sát baıaǵy bala kezdegi ezi ósken surqaı qolatqa aınalyp ketedi... Surqaı qolatta tyǵylyp otyrǵan kishkene qystaǵy kóz aldyna saırap kele qalady. Tipti, áne, qolat boıynan sońyna taspa shań ertip bul baqqan bir shókim qozy-laq shubyryp óriske shyǵyp barady... Sońdaryndaǵy jalǵyz órim seldir tozań qoıyla-qoıyla kenet áldeneshe órimge aınalady. Arqasyna on-san burym tógilgen taldyrmash qyz tolqı basyp ózenge bettedi. Iyǵynda — bunyń qolynan shyqqan qumyra. Dál osy tusta uıyǵandaı bop jan ketip qalǵan denesin áldekim shymshyp alǵandaı, tyz ete qalady. Sol-aq eken mynaý aspan men jerdi túgel kómip alǵan kúlgin kúldiń arasynda bozaryp senip bara jatqan qos janary oqys tirilip jan-jaǵyna qaraıdy. Talma tús. Tas munara. Aıaǵynyń astynda tyrp etpesten talyp jatqan óli shahar. Tóbesinde etpettep tónip kele jatqan kúl-kúl kúlgin aspan. Jappardyń oıyna jańa ǵana kez aldyna elestep ketken qystaǵy túsedi. Baıaǵysynsha qumyra jasap satyp nege júre bermedi eken? Myna jaryq jalǵanda qoı baqqan men saýda jasaǵannyń, qumyra kúıdirgen men munara salǵannyń arasyndaǵy aıyrma qaısy? Bári de — janbaǵystyń dalbasasy. Qaısysynyń raqaty kóp ekenin kim bilip jatyr? Qaıta mynaý aspan men jerdiń arasynda kúdik pen úmittiń taıtalasyna túsip, jalǵyzdyqtyń tar qapasynda japa shekkeninen sonaý qara jerden tabanyńdy bir eli kótermeı, kúnkóristi kúıttegen kúıki tirligi durys emes pe edi... Onda mynaý qujynaǵan kep adamnyń qaq ortasynda jalǵyzdyqtyń japasyn shegetin ishqusta tirlikten beıhabar ońasha qystaqta kúnin kóre bermes pe edi. Marqum ákesi qartaıǵan shaǵynda osy bir qumyrsqanyń ıleýine nege dilgár bola qaldy eken? Sonshama ólip-óshkende ne qyzyq kórdi? Jarty jylǵa jetpeı jatyp kóz jumdy. Qatyn-balasynyń bir ýys topyraǵy da buıyrmaı, jat jerde qaldy: sóıte tura, ajal aýzynda jatyp buǵan «ketpe» deıdi. Onysy nesi? Ketpegende kórer raqaty mynaý ma? Esirik dáme men kúl etek kúdiktiń qushaǵyna kezek jyǵylǵan pushaıman tirlik pe? Ákesi baıǵus munyń sheber bolǵanyna sonsha nege qumartty eken? Qary talǵansha jumys istep, qarny toıǵansha tamaq iship, ajaldy saǵatyna deıin arman da qýmaı, ýaıym da jemeı kún keshetin ózge bir qarapaıym kásipke nege baýlymady eken... Baıaǵyda saz qaraı shyqqanda, japantúzde japadan-jalǵyz turyp áldebir jaqqa kózi botalap kóp qaraýshy edi. Sondaǵy kórsem-aý dep kókeıin teskeni osy ma, mynaý aıaǵynyń astynda talma túste kúlden shyqqandaı bop, óń men tústen aırylyp qalǵan óli shahar ma?! Endi, mine, bul da ákesi armandaǵan qolmen ustarǵa joq tuldyr aýadan tıanaq-taıaý izdep, sonaý zeńgir kókke jetpeı qoımaıtyndaı bop, ólimin satyp, kúnine bir eli bolsa da, bıikke tyrmysqan osy bir janqasta kásiptiń sońyna tústi. Turlaýsyzdan turaq, tuldyrdan tirek tappaq esirik dáme. ... Talma tústiń ystyǵynan ba, joq óz-ózinen zyǵyrdanyn qaınatyp, óne boıyn ý bop jaılap bara jatqan yzadan ba, áıteýir kóz aldy qaraýytyp tóńiregi buldyrap qoıa berdi. Mynaý shyrqaý bıikten ushyp ketem be dep seskengendeı bir-eki saty tómen túsip turdy. Kóz aldyndaǵy bulyńǵyr tutasa túskendeı, álginde ǵana shyr aınala ózi qalaǵan, áli sylaq júgirmegen qotyr-qotyr qysh kirpishter de birte-birte qyzǵyltym óńinen aırylyp, bir túrli tússiz, sondyqtan da túsiniksiz jumbaq munaraǵa sińip bara jatqandaı. Bul — aspan men jerdiń arasynda qalyqtap turǵandaı, Tek dál aıaǵynyń astyndaǵy munaranyń basyna kóteriletin oımaqtyń aýzyndaı qara qýysty ǵana álgi bir jan-jaǵyn túgel obyp kele jatqan ozbyr bulyńǵyr áli jalmap úlgere qoımapty. Kenet aıaǵynyń astynda qaraýytyp jatqan qara qýys oqys jarq ete qaldy; artynsha-aq mańaıyna oıda joqtan sarǵysh sáýle shashyraǵandaı boldy; sol bir aqshyl, sarǵysh ulpa sáýleler óse-órshı tústi. Ulǵaıa-ulǵaıa áldebir tulǵaǵa aınaldy: qozǵalatyn, qybyrlaıtyn tárizdi. Buǵan qaraı jyljyp kele jatqandaı. Deńgeıleskendeı. Mine, munyń dál qasyna, qarsy aldyna kep toqtady. O da mynaý kógildir aspan men sonaý aıaq astyndaǵy tússiz, tuldyr zymyrannyń arasynda qalqyp turyp aldy. Eger birin-biri abaısyz qaǵyp ketse, ekeýi de sonaý qurdymǵa qulap, byt-shyt bolardaı... Qarsy aldyna kep toqtaǵan eles qaıta qozǵaldy, Buǵan qaraı jaqyndap keledi... Tula boıy dúr túrshigip, oqys selk ete qaldy. Kóz aldyn kólkeshtep turǵan tússiz munar jym-jylas ydyrap, tóńiregindegi úırenshikti dúnıe úırenshikti qalpymen qulazyp qoıa berdi. Sylaq júgirmegen qotyr-qotyr qysh tastar aıaǵynyń astynda tóbe-tóbe bop úıilip jatyr. Munaranyń erneýine tastaı salǵan balshyq-balshyq maı qalaq qulap ketpeı shaqqa tur. Álgi bir bastyǵyry — lyqqan kisiniń túsindeı bulyńǵyr, býaldyr dúnıe kún qyza kóteriletin kúzgi mızamdaı áldeqaıda ǵaıyp bopty. Biraq ol jańaǵy del-sal bulyńǵyr sát pen dúnıe qaz qalpynda kóz aldynda saırap turǵan myna sáttiń qaısysynyń óńi, qaısysynyń túsi ekenin aıyrýǵa aqyly jetpeı, ańtarylyp qaldy. Eger álgi dúnıe túgel seldir munaraǵa bókken býaldyr eles óńi bolsa, kózdi ashyp-jumǵansha nege ǵaıyp bolǵan? Al eger bar nárse badyraıyp óz keıpinde qulazyp turǵan myna sát óńi bolsa, qarsy aldynda altyn qamqaǵa malynyp móldirep turǵan myna bir áıel qaıdan shyqqan? Balshyq-balshyq munaranyń basynda ol ne bitirip júr? Mynaý mı qaınatqan shilde ystyǵynyń beıshara tas qalaýshyǵa tap qylǵan taǵy bir tálkegi de, táıiri...

Ár jer — ár jerinen altyn júgirtken seldir perdeniń ar jaǵynan moıyldaı móldirep qos janar buǵan qadala qapty. Sol qap-qara eki janar men eki kerme qas bolmasa, mynaý zymyran munaranyń basyna jel kóterip ákelgen áldekimniń seldir perdesi eken dep qalatyndaısyń. Qarsy aldyna kep qadala qalǵan álgi bir jumbaq áıel basynan aıaǵyna deıin móldiregen seldir aq sháıige kómilip apty. Jappar aldyndaǵy áıeldiń adam ekenin, joq qos bop kóringen ánsheıin eles ekenin anyqtap bilgisi kelgendeı, nazaryn tiktep tinte qarady. Onyń sheberge tán qyraǵy kózi seldir perdeni órtep keterdeı bop shoqsha jaınap turǵan ádemi eki janardy aldymen shaldy. Áıel munyń óz kózine ózi senbeı turǵanyn ańǵaryp qalǵandaı seldir jamylǵynyń ar jaǵynan kúnge shaǵylysyp jarqyrap kórinetin qamqa kóıleginiń etegin súırikteı ádemi saýsaqtarymen búre kóterip, kenerege jaqynyraq baryp, tómenge kóz saldy da, bıik sáýkelesin túsirip almaıyn degen kisishe, dereý boıyn tiktep, keri burylyp edi, mańdaı tusynan barmaqtaı laǵyl jarq ete qaldy. Sosyn buǵan áldene aıtqaly oqtaldy da, ne aıtaryn bilmeı qysylyp, qymsyna kúlimsiredi. Sol bir oqys qyzaryp, qymsyna jymıǵany manadan beri ot shasha qaraǵan qos tana kózdiń astynda qybyrsyz jatqan buıyǵy aqsha júzin túgel nurlandyryp jibergendeı boldy. Jappar osy bir ádemi kúlkini tanıtyn sıaqty. Aldynda turǵan áıelden ózine óte-móte qanyq, kópten belgili bir symbatty shyramytatyndaı. Áıel etegin sál qymsyna kótergen qalpy tómenge túsetin baspaldaqqa bettedi. Kóleńdegen juqa qamqa kóılektiń eteginen balapan qazdyń balaq júnindeı baltyrymen baltyr qyp áldeneshe qataryp tastaǵan aq atlas shalbary kózge shalynyp qaldy. Úlbiregen appaq perde jer jutyp bara jatqandaı qarańǵy qýysqa sińe tústi. Jappar áli ań-tań. Appaq perde qarańǵy qýysqa sińip joǵalǵanmen, álgi bir qymsyna jymıǵan shıe erin men jaýdyraǵan eki kóz munara basyndaǵy bulyńǵyr aýaǵa máńgi ornap qalǵandaı, kóz aldynan keter emes. Ol jer jutqandaı áp-sátte joǵalǵan sıqyr elestiń óne boıyn balbyratyp bara jatqan ádemi áserinen aırylyp qalam ba dep qoryqqandaı, qarsy aldyndaǵy qulazyǵan keńistikke eseńgirep qarap, biraz melshıip turdy-turdy da, ernektegi maı qalaǵyna qol sozdy.

Apyr-aý, álgi bir bal-bul janǵan shıe erinder men nur jaınaǵan qos janardy bul osy qaıdan kórip ed. Etene jaqsy biletin tipti tanys bir adamǵa uqsaıtyn tárizdi. Kim edi sol... Tipti júris ekesh júrisi de, kúnde kórip júrgendeı bop, kózine ottaı basyla ketti ǵoı. Bunyń tas tasıtyn quldar men bas sheberden, jatqan úıiniń ıelerinen basqa kúnde kórip júrgen eshkimi joq-ty. Endeshe, bunyń kózine ottaı basyla qalatyn ol qaıdaǵy tanys... Aıtpaqshy, álgi áıel Zýhra emes pe? Ony da alǵash ret dál osylaı oıda joq jerde kórip edi ǵoı. Betinen sharqaty túspeı, malynǵan jibek kóılektiń ar jaǵynan quraqtaı maıysqan taldyrmash denesin bult-bult oınatyp, qybyr-qybyr qımyldaıtyn da júretin bala qyzdyń, kún saıyn bir úıden órgenmen, eshqashan júzin kórgen emes-ti. Qyz erkekter otyratyn bólmege, sirá da, bas suqpaıdy. Oqtyn-oqtyn aýla ishinde ǵana kórip qalady.

Bir kúni ol úıge kelse, saýdager men áıeli joq eken. Aýla ishinde bireý yńyldaıdy. Bul kim boldy eken dep, saıajaıǵa shyǵyp qarap edi, órik aǵashynan jemis úzip jatqan Zýhrany kórdi. Bıik aǵashtyń basyna laqsha qarǵyp, jemis qaǵyp júrgen bala qyzdyń betindegi sharqaty sýsyp ıyǵyna túsip ketipti. Bunyń qarap turǵanyn sezip qap, jalt burylyp edi, jaınańdaǵan qos janar kókiregin shoqsha qaryp ótti, ókpelegeni de, erkelegeni de belgisiz, kerme qasyn oqys serpip, jáýdireı qarady da, sharqatyn túzedi. Appaq jazyq mańdaıy men qyr murynyn, albyraǵan shıe erinderin alǵash ret sonda kózi shalǵandy. Zýhra budan qymsynyp úıge qaraı taıyp turdy. Bul onyń bult-bult oınap bara jatqan sháıi kóıleginen kózin ala almaı, uzaq qarap turyp qalǵandy. Sodan bylaı ol úıge kelgende kózimen Zýhrany izdeıtin boldy. Sheshesiniń qasynda jybyr-jybyr qımyldap júretin qyz kóıleginiń estiler-estilmes bolmashy sýsylyna ylǵı qulaǵyn tosady da otyrady. Zýhra da ákesi úıde joqta, munyń kózine túskisi kelgendeı, aýla ishinde kúıbeńdep júrgen sheshesine qolǵabys jasaǵan bop, úıge bir kirip, bir shyǵyp tynym tappaıdy. Onyń bult-bult oınaǵan kóılegi men dáıim jel ushyryp áketerdeı bop jelbirep júretin jeleń sharqaty munyń kóńiline kóktem ekkendeı, ón boıyna jumbaq sezim júgiretin. Biraq ol kókiregin shym-shym shymyrlatyp jatqan sol bir uıalshaq sezimniń qanshalyqty qaterli órtke aınalǵanyn Zýhra qyzdyń sháıi kóıleginiń sýsyly Ahmet baıdyń úıinen atymen joǵalǵanda baryp bir-aq ańǵardy. Óz júreginiń ińkárshen kórer kózge aırylyp qalǵan jigersizdigine osy kezge deıin ishi órtenedi. Búginde ol dámesiniń kelmeske ketkenine ábden kendigip, toryǵyp bolǵandy. Sóıtken Zýhra mynaý ushpa munaranyń basyna qalaı shyǵyp júr? Álgi jún qabaq kúıeýi ony mundaı jerge qalaı jibere qoıdy eken? Bárinen buryn jańa ony kórip turyp, bir aýyz tilge kelmeı, ún-túnsiz qala bergeni qalaı boldy? Ol baıaǵy balalyǵyn keshirgenmen, dál osy jolǵy ynjyqtyǵyn esh keshirmeıdi. Endi ol muny bir keýdesinde qyjyl joq tiri óleksege balap ketti. Kúni búginge deıin júreginde óshpeı kelgen ystyq yqylas budan bylaı jekkórinishtiń jırenishti yzǵaryna aınalatyn shyǵar. Ol jalma-jan ernekke umtyldy. Sonda baryp kórdi — munara túbinde úsh-tórt kúıme tur eken. Álgi appaq perde ystyqtan ábden kúl óńdenip ketken saz topyraqta jel kóterip, ushyp bara jatqan qustyń mamyǵyndaı bop aǵarańdap qaz qatar tizile qalǵan kúımelerge qaraı bettedi. Sońynda bir shoǵyr adam. Solardyń biri toptan bólinip júgirip baryp, qaq ortadaǵy kók jibek perde tikken kúımeniń esigin ashty. Eki sarǵysh perde jamylǵan áıel álgi áıeldiń eki qoltyǵynan demep kúımege otyrǵyzdy. Qyzmetshi áıelder qoltyǵynan demegende, aq jeleń perde bir-aq jelp ete qaldy da, astyndaǵy jaryq, jalǵannan túgel jasyryn jandy áldekimniń ázázil janary kórip qalmasyn degendeı, qaıta qymtaı qoıdy. Typyrshyp turǵan jaraý attar aǵyzyp ala jóneldi. Kúımeniń terezesindegi kók jibek perde jelmen oınap bara jatty. Sheber sońyna seldir tozań ertip zýlap bara jatqan kúımelerden kóz aıyrmaı qadaldy da qaldy. Kúımeli kerýen anadaı jerdegi Kishi hanym turatyn saraıdyń baqqa kómilgen bıik qorǵanyna kirip, joq boldy. Jańa qasynda bolǵan áıeldiń kim ekenin ol endi baryp ańǵardy. Dúnıe kúndegi baıyrǵy keıpinen aırylyp, qaıdaǵy bir buldyr eleske aınalyp ketkendeı. Tóńiregindeginiń bárin býaldyr munarǵa kómip, ymyrt ornap kele jatty. Ol munara basynan súlesoq tústi. Tómenge kep jýyndy. Quldardy áldeqashan qamalǵa aıdap áketipti. Munara qasynda muny jatqan úıine aparyp sap, ákelip sap turatyn qońyr kúımeden basqa eshteńe qalmapty. Erteńine tańerteń kúımeden túsip jatyp, munaraǵa kóz tastap edi, onyń áli áshekeı júgirmegen qotyr-qotyr qabyrǵalary mynaý móldiregen tańǵy aýada, tunyq kók aspan astynda tym sıyqsyz kórindi. Qara jerdiń qabyrǵasyn qaýsatyp jiberetindeı bop, jer tabandap jatyp alǵan tap mynandaı zilman úıikti qalaı qalap shyqqanyna búgin ózi qaıran qap tur. Onyń dál mynandaı ospadar sıqyn da búgin ańǵardy. Shamasy mynaý yǵy-jyǵy kesek dýaldardan qashan boı asyram, sonaý shahar syrtyndaǵy bostan túz kózime qashan kórinedi dep bir tastyń ústine bir tasty óre bergenine máz bolsa kerek. Túni boıy túsinde de keshegi bir mızam saǵymyndaı aq seldir perde men kúıme qaptalynda jelmen oınap jelbirep bara jatqan kók sháıi kóz aldynan ketpeı qoıdy. Endi, mine, kúz bilinip qalǵan maıda samal, tańǵy aýa, ashyq aspan aıasynda osynshama oınaqy da úlbirek dúnıeni ezip, janshyp turǵan mynaý shombal tas úıiktiń bar salmaǵy óz jotasyna túsip turǵandaı, bir túrli kóńili qulazyp, oısyrap qaldy.

Ár tasty qalaǵan saıyn anadaı jerdegi bıik tas dýal qorshaǵan Kishi hanym baǵyna jaltaq-jaltaq qarap qoıady. Oǵan sol bir jym-jyrt baqtyń ishindegi ońasha saraıdyń áldebir terezesinen Kishi hanymnyń ózi qarap otyrǵandaı kórindi. Sonda mynaý soıqan úıik onyń da janaryn jábirlep, keshegi aq seldir perdedeı úlbirek armanyn tapap-janshyp turatyn shyǵar. Jappar qolyna kótere bergen qyp-qyzyl shyq tasty jerge qaıta qoıdy. Tóńiregi daýyldan keıingi kól betindeı týyrylyp tunyp turǵan móldir aýa. Ol ne isterin bilmedi... Pálen aı boıy tynym tappaı tyrbynǵan tirshiligi taban astynda mánsizdenip shyǵa keldi. Tóńireginde tóbe-tóbe bop úıilip qalǵan kirpishterdi kóterip alyp, kenerege aparyp qalaı berý kerek ekenin bilip-aq tur. Biraq qoly kóteriler emes... Tóńiregin tas qyp qymtap ap, kórsetpeı qoıǵan kúl óńdes kesek dýaldardyń qorshaýynan qutylyp, keń bolmys keneresinen asyp-tógilip jatqan kól-kósir kókjıekti kórsem-aý degen dámesine áldeqashan jetti. Endi sol ólip-óship ańsaǵan kókjıegi de keń dúnıeniń kóz aldyna kúltildep tura qalǵan isikteı bop, buǵan bir taban jaqyndaı túsýdiń ornyna kúnnen-kúnge ári yǵysyp, qashqaqtap barady. Buryn áldebir alyptyń kúńirsigen saz qabyrǵalardan tynysy tarylyp, tunshyǵyp bara jatqanda, julyp ap, zeńgir kókke, zymyran bıikke bir-aq shyǵaratyn áleýetti qolyndaı asqaq seziletin munara endi buǵan tóńireginde kólkip jatqan bostan dúnıege emin-erkin sharq urǵyzbaı, kózin baqyraıtyp matap qoıǵan, jer qoınynan emes, kók qoınynan oıyp qazǵan meńireý zyndan sıaqty bop kórindi. Jerge de túse almaıdy, kókke de jete almaıdy, pushaıman tirshilik... Qaıta mynandaı azaptan qapas zyndannyń ózi-aq durys shyǵar. Onda da aıaq-qolyń mataýly beıshara hal keshkenmen, kóldeneńniń kózinen aýlaqsyń ǵoı. Al mynda mańaıdan ótken adam bir qaramaı, bir sóılemeı ótpeıdi! Kóldeneńniń kózi men sózinen artyq qorqynyshty ne bar? Tý syrtyńnan qadalsa, sadaqtyń oǵyndaı, qarsy aldyńnan suqtalsa, kókiregińdi kirsh etkizip óte shyǵar kók naızanyń ushyndaı kóldeneńniń suqty janarynan qaımyqpaıtyn jan bolmaıdy. Ásirese óziń jaıynda ne aıtyp, ne qoıǵandaryn bile almaıtyndaı, alystan qadalǵan jurt kózi men qulaǵyna anyq jetpeıtin kúńk-kúńk jurt sózinen ótken azap bar deısiz be? Ondaıda ishinde arystan jatqan apan úńgirdiń aýzynda turǵandaı, qashan arandalyp qalaryń belgisiz ekitalaı hal keshesiń. Sonda da pende paqyr jurt kózine túsýge qumar. Jurt kózinen sál tasa qalsa boldy, qapas zyndannyń qaq túbinde jatqandaı alasuryp baǵady. Qaıta naǵyz tamuq qara nópir qalyń kóptiń ylǵı kóz aldynda turatyn jarıa ómir emes pe? Qapas zyndanda jambasyńa tas batyp, jon arqańnan syz ótse de, jan-jaǵyńnan antalaı qorshaǵan qorqaý qarańǵyǵa qarsy silteıtindeı qaıran taba almaı, tyrp etpes tymyrsyq kún keshseń de, áıteýir qaıda ekeniń belgili turlaýly tirshilik qoı. Al aıdaı jaryqta, aıdaı eldiń aldynda jalańash kele jatqandaı qarsy jolyqqan janardyń bárinen qymsynyp, bireý jymıa qarasa, bul nege jymıady dep, bireý alara qarasa, bul nege kóz alartty dep, eldiń qas-qabaǵyn baǵyp, qylp-qylp kún keshken qıamet qaıym erkindiginde ne mán, ne pátýa túr? Sonda da jurt kózge túskisi keledi. Mine, muny da shıge shanshyǵan qumalaqtaı qyp kúlli shahardyń tóbesine shyǵaryp, ári ótken, beri ótkenniń kózin bir jalt etkizip, aýzyn bir jalp etkizip, ish qusta kún keshtirip qoıǵan da — sol el kózine tússem degen dáme... Bul endi túsinip otyr, baıǵus kóksaý ákesin de japan túzdiń bir qaltarysyndaǵy qarapaıym qystaqta jurtqa qumyra jasap berip, saýaptaryna qalyp, aqysyna kelgen azǵantaı tary-talqandy talshyq qyp, óz tór, óleń tóseginde kúrk-kúrk jótelip, jaıyna jatqyzdyrmaı, jer túbinen Baıtaq shaharǵa súırep ákep, jat bireýdiń oń jaǵynda kóz jumdyrǵan da — sol. Endi, mine, talaı-talaı jel kókirek nemeni áýeli jelkesine mingizip, kókke kóterip, sosyn aıaǵynyń astyna bir-aq alyp uratyn sol bir arman degen ala búlik nemeniń aǵash atyna bu da qonjıdy.

Mine, ol mynaý áli kún qyza qoımaǵan, aýadan kógis ydyraı qoımaǵan aına taza tańda aıaǵynyń astynda úıilip jatqan qysh tastardy kóterip ap, kúndegi úırenshikti tirshiligine qaıta kirisip ketýge túrtki bolardaı ilik izdep alaqtap túr.

Shahar sol baıaǵy shahar. Saz balshyq úıler jupyny dastarqandaǵy silekeılenip qalǵan azǵantaı naýat pen shekerdeı qalaı bolsa solaı bet-betine shashyrap jatyr. Aspannyń da esh qylaýsyz ap-ashyq jatqanymen, eshteńeden raı tanytpaıtyn tymsyraıǵan qalpy. Jappardyń jer men kóktiń arasynan eshteńe tastamaı, timiskilep júrgen janary aqyrynda taǵy da Kishi hanymnyń baǵyna tústi. Búgin baıqady, kúnde jasyl jelek astynda kómilip, kórinbeı turatyn hanym saraıynyń aýlasy kóz aldynda dál alaqanyndaǵy nársedeı ap-anyq saırap jatyr. Sóıtse, bul salǵan munara shahardyń tóbesindegi zeńgir aspandy bir ózi derbes ıemdenip, shyrqaý bıikke shyǵyp apty. Endi, mine, jan-jaǵynan adam attatpaı, aıbaltaly kúzetshiler qorshap turǵan, ushqan qus bolmasa tiri pendeniń kózine túsirmeı, qupıa saqtalatyn hanym saraıy aıaǵynyń astynda qapty. Baq arasyndaǵy aqsıǵan joldardy, oımaqtaı-oımaqtaı kógal alańdardy, bir-eki jerde aınadaı jaltyrap jatqan móp-móldir aıdyndardy ap-anyq kórip tur. Oıda joqtan asyǵys oıanǵan áldebir ashqaraq sezim manadan beri jan-jaǵynda taý-taý bop úıilip jatqan qysh kirpishterge qolyn qaıta sozdyrdy. Munarany budan góri de bıiktete túspek. Sonaý jumbaq saraıdy qaltarys qaldyrmaı, túgel kerip otyratyndaı qyp bıiktetpek. Qabaǵynan qan shashyraıtyn qaharly patsha qaltarysqa tyǵyp baqqan sulý hanym saraıyn tas tóbesinen tamashalap otyratyn aspan astyndaǵy jalpaq dúnıede jalǵyz osy ǵana, tipti úsh taraptyń týyn túgel derlik aıaǵyna jyqqan Ámirshiniń ózi de hanym saraıyn tap bul sekildi alaqanyndaǵy nársedeı tutas kerip, tutas shola almaq emes.

Aıaǵynyń astyndaǵy taý-taý úıindi azaıyp barady. Jappar usta ol kúni qalaı qas qaraıǵanyn da baıqaı almaı qaldy. Erteńine tańerteń qolyna maı qalaqty alyp jatyp, taǵy da hanym baǵyna qarady. Bálkim, sonaý kóp terezelerdiń birinde Kishi hanym bunyń ár qımylyn kóz jazbaı baǵyp otyrǵan shyǵar. Ol endi munarany hanym baǵynyń qaı túkpirinen qarasań da, tóbeńnen tónip turatyndaı qyp bitirmek.

Kúndegi bir tas qalap, bir shaı ishim oılanyp turatynyn qoıdy. Jumysy ónip barady. Myna qarqynymen endi bir aptada munara degen jerinen shyǵady. Endi tek ony kórgen jannyń kóziniń jaýyn alatyndaı qyp bezendirýi kerek. Mynaý sup-sur topyraqtyń tósine qonjıta qoıǵan mylqaý tas úıikke kók pen jerdi astastyryp turatyn aıyryqsha ajar tappaqshy. Ol úshin munaranyń ushyn bir deńgeıde bir tegis qyp bitirmegeni jón, onda munara qansha bıik bolsa da, pyshaqpen qyryqqandaı kelte bop kórinedi; al naızanyń súńgisindeı tym súıirlep jiberýge taǵy bolmaıdy, shanshyp qoıǵan áldenedeı o da ersi. Endeshe munaranyń ushy qaı jerden qaıtatynyn baıqatpaıtyndaı ǵyp aspanmen aımalasyp jatatyn kógildir kúmbezden kómkergeni durys. Sonda munaranyń kókten jerge qulap kele jatqany, ne jerden kókke samǵap kóterilip bara jatqany kórgen kózge jumbaq bop turady. Oǵan keregi de sol. Munaranyń anadaıdan aıbar shashyp aıbyndap turǵanyn da, ne kórgen adam qoltyǵyna qysyp ketkisi kelgenindeı qyp, qur ánsheıin qýyrshaq bolyp jutynyp turǵanyn da qalamaıdy. Kórgen jan tamsanyp qana qoımaı, táńirdiń áldebir jumbaǵynyń sheshýin tabýyn tapsa da, esine dál anyq túsire almaı, aıran-asyr qalyp armanda attanatyndaı qyp áshekeılegisi keledi. Kóz aldyna áneýgúni kúımeniń terezesinen jelmen oınap bara jatqan jelbirek sháıi kóleń ete qaldy. Jappar kókten izdegeni jerden tabylǵandaı qýanyp ketti. Bul munara da tap sondaı jep-jeńil, tap sondaı oınaqy bolýǵa tıisti. Munarany kergen jan qapelimde áldebir arýdyń sonaý zeńgir aspandaǵy aq perishtelerdiń birine umsyna sozǵan aq bilegi eken, dep qalasyń. Tipti erteń Ámirshi alys joryǵynan qajyp oralǵanda da, aldynan áldekim bilegin kóterip kútip turǵandaı kórinsin.

«Dereý dermene izdetip, qańbaq órtetip, nil boıaý jasaıtyn kúl ázirletýim kerek» — dep túıdi sheber. Munaranyń qalǵan jerin kóp uzatpaı qalap bitirgisi, kóńiline aıaq astynda uıalaı qalǵan armanyn júzege asyrýǵa tezirek kirisip ketkisi keldi. Endi kidirse kóz aldynda, mynaý móp-móldir, tup-tunyq kók nil aýaǵa oıda joqta ornaı qoıǵan álgi bir ǵajaıyp sýretten birjola aıyrylyp qalatyndaı... Kóńiline sondaı kúdik oralýy-aq muń eken, kóz aldyna saırap tura qalǵan álgi ǵajaıyp sýretti áldebir ázázildiń ospadar qoly sypyryp súrte bastaǵandaı kórinip ketti. Jappar álgi tańǵajaıyp kórinisten shynynda da aırylǵanym ba dep, kóz aldyna tesile qarap edi, kókpeńbek móldir aýa ǵana kólkip turyp aldy. Tómende — sol baıaǵy han baǵy. Qaq ortadaǵy ashyq alańqaıda jaıylysqa shyqqan appaq qazdardaı bop, mamyrlaı basyp bir top áıel júr. Bul olardyń qaıdan sap ete túskenin qapelimde baıqaı da almaı qaldy. Kók alańqaıdyń qubyla shetinde jyltyrap jatqan ońasha aıdynǵa qaraı bettep keledi. Aıdynnyń eki jaǵynda munara sekildi bıik eki tuǵyrǵa aq shytyra perde jabylypty. Aıdynnyń jaǵasynda úıýli qyzyl shoǵyrlar kórinedi. Áıelder aıdyn toǵannyń jıegine ilige bere toqtaı qaldy. Qaz qatar tura qap sheshine bastady. Jap-jasyl shóp ústinde teńgedeı-teńgedeı dóńgelenip aq shytyra kóılekter qaldy. Qus mamyǵyndaı úlbiregen appaq jeleńder astynan áli qaıratyna mine qoımaǵan kúnniń nurynda bir túrli alqyzyldanyp albyrap kórinetin aq súırik tánder atyp-atyp shyǵyp, kólkip jatqan kókpeńbek sýǵa qoıdy da ketti. Tórt buryshty kókpeńbek toǵan tóbesinen monshaq jaýǵandaı-aq aırandanyp shyǵa keldi. Kelinshekterdiń appaq bilegi aıdyn betin sabalap, bir-birine sý shashady. Arasynan eki-úsheýi úzilip shyǵyp, aıdyn jıegindegi maıa-maıa bop úıýli turǵan qyzyl shoǵyrǵa bas saldy da, kúp-kúreń almalardy toǵan betine laqtyra bastady, sýdaǵy áıelder top-top jaýyp jatqan almalardy sý betine qarǵı kóterilip qaǵyp alady. Kúp-kúreń almalar kókpeńbek aıdyn ústinde burshaqsha jaýyp tur. Kelinshekter biriniń qolyn biri qaǵyp, kúreń almalarǵa japa-tarmaǵaı jarmasyp jatyr. Asyr salǵan aqshyl tánderge qyzyqqandaı aq jal sý da shalp-shalp sekirip, erketotaı kelinshekterdiń edireıe kóterilgen omyraýlarynan súıip-súıip alady. Kózdiń jaýyn alatyn sulý, symbatty qomaǵaı tolqyndardan qorǵashtaǵandaı, qos ıyqtan dýdyrap bos tógilgen typ-tynysh toǵan oıda joqta bir úıir aq sazan túsip ketkendeı astan-kesten bop, jıegin shylp-shylp sabap bulqynyp jatyr. Birinen-biri ótken aq súırik sulý deneler janap ótken saıyn qytyǵyna tıip ketkendeı, kek aıdyn kókke shorshyp-shorshyp qoıady. Jappardyń kóz aldynda óńsheń bir aq tolqyndar asyr salyp bılep júr. Sonaý ońasha kól betindegi kóp diril munyń kóńiline kóship qonǵandaı. Týlap jatqan aıdyn beti bir ýaqtarda baryp tynshydy. Qyryq sulý toǵan jıegine aıaqtaryn sýǵa malyp otyryp ap qyzdyryndy, birazdan soń shashtaryn tarady, biriniń biri burymdaryn óre bastady.

Sosyn oryndarynan bári bir ýaqytta dúr kóterildi de, anadaı jerde aǵaryp jatqan kıimderine bardy. Qyryq birdeı qyzǵyltym sulý tán aq mamyq jeleńniń astyna kirip joq boldy. Sosyn mamyrlap basyp saraıǵa qaraı bettedi. Olar saraı aldyndaǵy qalyń kók jelektiń astyna kirer-kirmeste, manaǵydan beri qaıda tyǵylyp turǵandaryn kim bilsin, baqtyń túkpir-túkpirinen on shaqty erkek júgirip shyǵyp, aıdyn betinde jypyrlap júzip júrgen kúreń almalardy qoldaryndaǵy uzyn syryqtyń basyna baılaǵan tor kóz aýlarymen súzip ala bastady. Endi sheber budan bir súıem bıiktep ketse álgindeı ádemi kórinisten birjola aırylyp qalatyndaı kibirtiktep jumysy ónbedi. Baıaǵydan beri sýmańdap kókke shapshyp kele jatqan munara tap osy araǵa kelgende aıaǵyna jem túskendeı, bir eli jyljymaı qoıdy.

Hanym men nókeri sýǵa shomylǵan saıyn, salynyp jatqan munara jaqqa qarar ma eken dep, kózin tigip baǵady-aq. Biraq aıdyn betinde asyr salyp bop jıekte baıyzdap otyrǵan qyryq áıeldiń eshqaısysy tóbelerinen tónip turǵan munara jaqqa moınyn buryp qaramaıdy. Bul olar qashan kıimderin kıip bolǵansha kózin almaıdy. Biraq qyryq áıel ádeıi ýádelesip qoıǵandaı bul jaqqa bir de bir ret kóz salmastan qaıtadan saraıǵa betteıdi. Jańa ǵana mamyrlap basyp, qydyryp júrgen qyryq áıel kózden tasa bolǵanda, han baǵy kórer kózge ádetki ajarynan aırylyp júdep qalady. Móp-móldir kúmis aıdyn áldekim kúl shashyp jibergendeı, aıaq astynan álemtapyryqtanyp shyǵa keledi. Irany kilemdeı qyryq qulpyryp turǵan gúlzarlar da kúıe túskendeı solǵyn tartyp ketedi. Hanym baǵymen qosa munyń da kóńili qulazyp qoıa beredi. Jappar kózi botalap, álginde ǵana Kishi hanym nókerin ertip júrip ótken, tý-tý tómende ázer-ázer kózge túsip, aqsıyp jatqan jińishke soqpaqqa telmire qaraıdy. Biraq jas hanymnyń ózi túgili izin de jym-jylas jutyp qoıǵan sylqym súrleý muny mazaqtaǵandaı aqsıa kúlip jata beredi. Bala jigittiń kóńili sol bir jasyl jelek astyna súńgip joǵalatyn sýmań soqpaqqa túsip ap, kózden bir-bir ushqan qyryq sulýdyń sońynan salyp beredi. Biraq jas hanymdy, onyń qyryq nókerin kúnde-kúnde munyń kózin qyzyqtyratyn ǵajaıyp kórikti kólegeılep turǵan kók buıra jelektiń ishine enýge batyly barmaı, tentirep-tentirep keri qaıtady.

Jappardyń kúndegisi osy. Kishi hanym taǵy da seıilge shyǵar ma eken degen esek dámemen kúnniń batpaǵanyn tileıdi. Biraq hanym sáskelik serýennen keıin baq ishine attap shyqpaıdy. Jigittiń júzi solǵan gúldeı sarǵaıyp sala beredi. Sol-aq eken álginde ǵana alyp ushqan asaý arman qaıtadan tuqshańdaǵan tuǵyrǵa aınalyp, úırenshikti tirshiliktiń ıreleń soqpaǵyna túsip ap, bekı jóneledi. Buǵanasy bekigeli beri qolynan balshyq ketpegen qulaq kesti qara qul basymen kóńiliniń hanymdy oılap elegizgeniniń kúpirlik ekenin de endi uqty. Jańaǵy bir kókiregin alaı-túleı etken ázázil sezimdi bireý-mireý baıqap qalǵan joq pa degendeı jan-jaǵyna alaq-julaq qarap qoıady. Biraq bir qabat aspannyń arasynda turǵan onyń alaburtqanyn kim kórýshi edi. Ol da bir, záýlim shynardyń basyna qonǵan julma-julma torǵaı da bir, hanym men nókeriniń odan aıyldaryn jımaı appaq aıdynda shomylyp ap, saraıǵa typ berip taıyp otyratyndarynyń sebebi de sol.

Tákappar hanymnyń aspannan basqa eshteńege túspeıtin asqaq janaryn ózine aýdarýdyń jalǵyz joly — myna munarany buryn sońdy bul Qos ózen elinde eshkim kórmegen ǵajaıyp kórikke bóleý. Baıaǵyda ózi Baıtaq shaharǵa munara saldyrtam dep bel býǵanda kóńiline oralǵan kórikti elesten de ótkizip áshekeılese, hanym qaıtyp qaramas eken! Qasyndaǵy qyryq nóker áıel maqtap, aýyzdarynyń sýy quryp, sýsyldaı jónelgende hanym osynsha sıqyr kórikti óz qolynan jaratqan buǵan da qaıran qalatyn shyǵar! Álginde ǵana sabyr tapqan tentek júregi qaıtadan lúpildeı jóneldi. Munarany jańaǵy ózi oılaǵandaı jas hanym men nókerin eriksiz ózine qaratatyndaı qyp bezendirýge bel býdy. Munaranyń qasynan árqaısysy alty qanat ordadaı on shaqty tandyrdy qatar jaǵyp, dermene men japaqty taý-taý qyp úıip, áýeli boıaý ázirleıtin kúl órtedi, sosyn tańǵy aspandaı kókpeńbek, kúnge shaǵylysqanda qyryq qubylyp, jyltyrap turatyn shytyra tas kúıdirdi. Bir aıdan soń on shaqty sheberdi qatar órmeletip, munara syrtyn shytyramen japtyra bastady. Ózi kógildir torqaǵa orana túsken munarany birese ana jaǵynan, birese myna jagynan shyǵyp qaraıdy da júredi. Keıde tipti shahardan bir kósh jerge uzap shyǵyp, aıdalada japadan-jalǵyz kók munaraǵa miz baqpaı qarap turady. Tunyq sýdaı kókpeńbek aýadan ázer baıqalatyn jer túbindegi qaraltym syryq jańa munara oǵan áldene dep ym qaǵatyndaı. Jappar óz qolynan shyqqan sol bir tilsiz perzentiniń ne deıtinin túsine almaı dal bolǵandaı, kóz aıyrmaı kóp telmiredi. Kúımede otyryp ta qyryq syǵalaıdy. Túsip alyp ta qaraıdy. Bir ýaq qolyn mańdaıyna aparyp, kók aspanda kúlimdeı júzgen kún kózin uzaq baǵady. Quddy bir tuńǵıyq aspannyń ózinen áldekim buǵan aıan berip, aqyl aıtatyndaı jym-jyrt aınalaǵa qulaǵyn tosyp tyń tyńdaıdy. Álgi jerden sý shyqqandaı jalma-jan kúımesine otyryp ap, taǵy da bir jaqqa quıǵyta jóneledi. Ol arada da mynaý móldireı tunyp jatqan tylsym aýanyń áldebir jerinen tek óziniń ǵana kózine kórinetin áldekimmen únsiz arbasqandaı qalshıyp qatady da qalady. Birese kóńiline qonbaıtyn ersi birdeńeni kózi shalyp qalǵandaı, basyn shaıqap, óz-ózinen taýsylyp, jan-jaǵyna túkirinip bitedi. Keıde tipti eki qolymen betin basyp, turǵan jerinde shókelep otyra ketedi. Mynaý jaryq dúnıeni endi qaıtyp kórgisi kelmegendeı, eki kózin tas qyp jumyp alady. Jańa ǵana kóz aldynda saırap jatqan kúıki dúnıeni kóńilinen alastap qýyp, jym-jylas umytqysy kelgendeı, jaǵy ábden qarysyp qalǵansha tistenip baǵady. Kóziniń aldy qaraýytyp, qaıdaǵy-jaıdaǵy alabajyr elester tym-tyraqaı qalqyp júrgen bulyńǵyr qoımaljyń birte-birte qoıyla túsedi. Tóńiregi qap-qara túnge aınalǵandaı. Álgide ǵana jynyna tıgen nárseniń bári zym-qaıym joǵalyp ketkendeı. Kózin qaıta ashyp aldy. Ótkir jaryqtan jasaýrap ketip edi, jeńimen kirpigin bir sıpap etti. Kenet kóz ushynda emis-emis buldyrap turǵan jańa munaradan buryn-sońdy oıyna túspegen, endi sál kidirse qaıtadan joǵaltyp alatyndaı áldeneni kózi shalyp qalǵandaı ornynan atyp turady. Qýqyl betine qan júgirip qýanyp ketedi. Kúımege otyra sap munaraǵa qaraı qaıta shabady. Quıyndatyp shaýyp keledi de, jalma-jan joǵary shyǵatyn baspaldaqqa órmeleıdi. Munarany shyr aınala qorshap qoıǵan tor-tor aǵashtyń arasynda qybyrlap júrgen sheberlerge baryp, áldenelerdi aıtyp jóndesip jatady. Qolyn qaıta-qaıta sermelep, kóńiline álginde ǵana qona ketken jańa oıyn túsindirip baǵady. Sosyn tómen túsip, úıýli shytyra tastardy dál osy qazir kórip turǵandaı, uzaq úńiledi. Birazdan soń qos ýysyn shytyra tasqa toltyryp ap, tandyr jaǵyp jatqandarǵa qaraı aıańdaıdy.

Sońǵy aılardyń ishinde ábden ımıip aryp ketipti. Óńi sup-sur. Terisiniń bári súıegimen súıek bop qatyp qalǵan. Tek eki kózi ǵana tynym tappaıdy, nege tússe de, ishi-baýyrynan ótkizip iship-jep qaraıdy. Ine jutyp qoıǵandaı baıyz taba almaı, alasuryp júr. Kúni keshe qara jerdi oıyp jiberetindeı tyrp etpeı tabandap alǵan zilman, munara kúnnen-kúnge ajarlanyp barady. Anadaıda miz baqpaı qarap turǵan jurt jańa munaranyń shahardaǵy basqa munaralarǵa atymen uqsamaıtyn erekshe bir sıpatyn kórer kózge kórip turyp, biraq onyń syry nede ekenin bile almaı, pushaıman bolady. Kók munara kún orynan aýǵan saıyn ár alýan keıipke kóship qubylady da turady. Qaraǵan jan sonyń bárine qaıran qalady. Biraq onyń sıqyry nede ekenin bile almaıdy.

Sheber munaranyń ushar basynyń áshekeıin óz qolynan ótkerdi, bul aımaqtyń sýyq túsip jarymaıtyn taǵy bir kelte qysy ótip, maı tońǵysyz shýaq ornady. Hanym baǵyndaǵy aǵashtar shetinen búrshik jaryp, aılapat qorǵannyń ishine kók kóbelek qaptap ketkendeı, kók seldir perde tutyldy. Kóp uzamaı kók búrshikterdiń bári aqshyl, qyzǵylt gúl ashyp úlbirep shyǵa keldi. Hanymnyń kúnbe-kún sáskede nókerin ertip serýendeıtin kezi de jaqyndap keledi. Jappar sol kúndi asyǵa kútti. Aqyry oǵan da jetti. Qyzyl ala sháıi ustaǵandaı ulpa jelek astynan úlbiregen kóılek kıgen bir top áıel shyǵa keldi. Shyǵa keldi de, aıaqtaryna jem túskendeı, toqtap qaldy. Sosyn mamyrlap basatyn úırenshikti júristerinen jańylyp, móldirep jatqan toǵanǵa qaraı sýyt aıańdasty. Toǵan qasyna jetken soń da, baıaǵydaı jeleń kóılekterin sypyryp-sypyryp tastaı salyp, sýǵa kúmp-kúmp qoıyp ketken joq. Kók munaradan kózderin almaı, ańyra qarap turyp qaldy. Qap, bálem, solaı ma eken!.. Jappar óz-ózinen masattanyp, myrs ete qaldy. Kómeıine qaıtqan óshtiń be, álde kókiregine syımaı bara jatqan kól-kósir qýanyshtyń ba, bir tolqyny lyqsyp, kóziniń aldy munartyp ketti. Kók munara kúnnen-kúnge óse tústi. Biraq saraı jaq sheti ketıip tur. Jappar sol ketikten han baǵyna qarap telmiredi de otyrady. Erteń-aq kózinen bir-bir ushatyn ásem kórinisti qımaǵandaı, álgi ketikti bitegisi kelmeıdi. Ony bitese, han baǵynda hor qyzdarynsha asyr salyp oınaǵan qyryq sulý da birjolata ǵaıyp bolady. Jasyl alańqaıda mamyrlap basyp qyryq sulý seıilge shyǵady. Ortasyndaǵy basyna jarq-jurq etkizip elden erek sáýkele kıgen hanym. Olardyń aıdyn jıegine kep ıirile qap jańa munara jaqqa qarap turǵanyn kórgende, Jappar ózin peıishtiń tas tóbesinen qarap otyrǵan jaratqan ıeniń ózi ekenmin dep qalatyndaı. Talaı ret jigerin qum qylǵan tas munara oǵan qaıtadan sharyqtatyp shyrqaý kókke shyǵaratyn shapaǵat qanatyna aınaldy. Biraq sol baqytynyń ótpeli ekenin, endi birer kúnnen soń qolynan múldem shyǵyp ketetinin oılaǵanda ishin ıt jyrtqandaı bolady.

Ol bir táýekelge bel býdy. Qashan jendet aı baltasymen kelip aıdap áketkenshe munaradan túspeıdi de, myna ketikti bitemeıdi de. Birazdan soń Jappardyń kóńiline ne qashqanyn túsinip qalǵandaı bas sheber munaranyń basyna ózi shyqty. Ámirshiniń uly joryqtan qaıtyp kele jatqan habaryn aıtty. Oǵan deıin munarany bitirip, aınalasyn aınadaı qyp tazartyp qoıýy kerek. Júrginshilerdiń aıtýy boıynsha, bul salǵan munara sonaý Uly Qumnan shyǵa bere-aq kózge túsetin kórinedi. Ámirshi erteń jeńispen oralǵan toıynda joryqta kózge túsken bahadúrlerimen birge buǵan da asyl tartý tartatyn shyǵar; budan keıin bul salǵan munaranyń laqaby aspan astyna túgel taraıdy. Jappar bas sheberdiń ne aıtyp turǵanyn estimegen jansha meńireıip tura berdi. Sóziniń zaıa ketip jatqanyn sezgen sheber áńgimesin kilt doǵaryp, áriptesiniń júzine qarap edi, talaıdyń qas-qabaǵyn ańdyp qalǵan ákki kózi jas jigittiń ózgeniń bárin umyttyratyn bir ańsar sezimniń qushaǵynda turǵanyn bile qoıdy. Ol Jappardyń oı ataýlydan atymen ada, tunjyr janary tesile Qarap qalǵan jaqqa kóz tastap edi, tý-tý tómende, óz baǵyndaǵy jasyl alańqaıda nókerin ertip munaraǵa qarap turǵan hanymdy kórdi. Bas sheber lám-mım demesten tómen túsip ketti.

Ámirshiniń elge oralyp kele jatqan laqaby kúnnen-kúnge kúsheıe tústi. Jappar turatyn mahalla halqynyń da, munara salysyp jatqan munyń serikteriniń de aýzyndaǵy habar — tek sol ǵana. Biraq Jappar sonyń eshqaısysyn da qulaǵyna ilmegendeı. Kúnde tósekterinen tura sap, jańa munarǵa bir qarap alyp, dastarqanǵa otyratyn Baıtaq shahardyń turǵyndary baıaǵy sol bitelmegen ketikti kóredi. Biraq jendet baltasynyń sýyq júzin óńi túgili túsinde de kórgisi kelmeıtin paqyrlar kóńilderine qashqan surqıa oıdy otyz tisten syrtqa shyǵarýǵa batyldary barmaı, ishterinen tynyp júr. Ony sezbeıtin tek Jappar ǵana bolsa kerek, tipti Hanym ekesh Hanym da shahar turǵyndarynyń kóńilinde ne jatqanyn estimeı-aq bilgen túri bar. Ámirshi aldynan habarshy attanatyn kúni tańerteńgilik Hanym saraıynan eki kúıme zýlap shyǵa keldi de, munaraǵa bettedi. Ony munara basynda turǵan Jappardyń da kózi shalyp qalǵandy. Álden soń tý-tý alystan, mynaý ózi qoldan órip shyǵarǵan zyndannyń túbinen tyq-tyq basqan aıaq dybysy estildi. Eki adam qatar syımaıtyn, tek jalǵyz adam ǵana kóteriletin tas satymen áldekim joǵary órmelep keledi. Jigit óz júreginiń dúrsili sol tyrs-tyrs basqan jumbaq aıaqtyń tyrsylymen bir mezgilde jarysa shyǵyp turǵanyn baıqady. Hanym saraıyna kóz salyp edi — jasyl alańqaı qańyrap bos jatyr. Túbine shoǵyr-shoǵyr kóleńke alǵan aǵashtar da tomsyraıyp tur. Kúlli dúnıe munymen birge sonaý qap-qarańǵy tas munaranyń ajal jasyrǵandaı ajdaha qarnyndaǵy tyq-tyq dybysqa qulaq túrip qalǵandaı. Jappar tý syrty mup-muzdaı bop qoıa berse de, qobaljyǵan joq. Biraq munaranyń basyna asaı-musaıyn asynyp Múńkir-Náńkirdiń ózi kóterilip kele jatqandaı óne boıyn ıneniń ushyndaı dyzyldatyp bara jatqan ári ótkir, ári sup-sýyq bir tosyn sezim bılep aldy. Biraq ajalyn abyrjymaı tosqan, ómirden úmitin birjolata úzgen jandaı, tyrp etpeı sabyr jıyp, qasqaıa tosyp tur. Aıaǵynyń astyndaǵy qaraýytyp jatqan qarańǵy úńgirden kózin alǵan joq. Aıaq dybysy birte-birte kúsheıip barady. Jappardyń óne boıy sirese, qataıa tústi. Tipti bulshyq etteriniń ózi tas túıin bop, birjola qatyp qalǵandaı. Júıke-júıkesiniń bári shıryǵyp alǵan. Aıaǵynyń astyndaǵy qap-qara úńgirden áldene jalt ete túsedi. Árıne, jendettiń baltasy. Qatygez Ámirshiniń aldynan ketik munara salyp, qarsy alýǵa kimniń dáti shydaıdy. Qazir aıtqan tildi almaǵan qyrshańqy bunyń basyn aıbaltamen qaǵyp tastap, munaranyń qalǵan sharýasyn bas sheberge bitirtedi. Jappar aıaǵynyń astyndaǵy aran qýystan kózin kótere alar emes. Munarany tasyrlata shyqqan ashshy tasyr endi aıaǵynyń astyndaǵy úńgirden emes, munyń tas tóbesin taqyldata janshyp shyǵyp jatqandaı. «Shyda, shydap baq». Alasurǵan sanasynyń qarmanyp tapqan jalǵyz medeti sol ǵana. Tamaǵy qurǵap barady. Kómekeıine áldene keptelip turyp alǵandaı. «Qaıta osynysy jaqsy boldy, — dep oılady ol. — Qazir jendet baltasyn kótergende daýsy da shyqpaı, birden osy tunshyqqan kúıim múrdem ketsem jaqsy bolar edi. Janymnyń qalaı qarqaraǵa kelgenin eshkim estimeı-aq qoısyn». Aıaq dybysy taıap qaldy. Siresip turǵan moıny kenet han baǵyna qaraı kilt buryldy. «Jendetin jiberse de ózi kózime bir kórinse eken». Jasyl alańqaı burynǵysynsha qulazyp jatyr... Kún sáskeden mana asty. Aıdyn qasynda eshkim joq... «Búgin shomylýǵa da shyqpaǵany ǵoı. Qulaǵyn jaryp bara jatqan álgi bir tasyr qaıda?»

Áldene sup-sýyq bop jarq ete qaldy. Biraq jendettiń baltasynyń jarqyly sıaqty emes. Bet aldyn áldene aǵarańdap jelpip etti de, álginde ǵana munyń janaryn jarqylymen muz bop qaryǵan merýert júzikti ilezde kóleshtep tastady. «Iá, ózi keldi... Ras, ózi...» Qarsy aldynda, dál baıaǵy alǵashqy kórgendegisindeı bop, hanymnyń ózi tur. Sol baıaǵy aq jeleń kóılegi, basynda da sol baıaǵy aq seldir perde... Joǵaryraq kóterilse, jel ushyryp áketerdeı, satynyń aqyrǵy basqyshyna jete bere toqtaı qapty. Sol baıaǵy qymsyna kúlimdegen nárkes janary. Shıedeı albyraǵan etti eki erin... Bul tań atqaly óne boıyn sirestire syǵyp turǵan temir qursaý aıaq astynda omyrylyp túskendeı, tura umtyldy. Hanym bunyń úrt qımylynan shoshyp qalǵandaı keri yrshyp ketti. Sheber álgi qımylynan uıalyp qap kilt kidirdi. Ózine móldireı qaraǵan sulý áıelge baıyptap qarap edi — úlbirep turǵan ýyz jas... Budan ári úrke, ári áldenege qymsynyp, bir túrli qıyla qaraıtyn sıaqty. Baıaǵyda Zýhra da dál osylaı bir túrli úrkesoqtap, biraq keri de serippeı jáýdireı qarap edi ǵoı... Mynaý da tap solaı. Qaq mańdaıdaǵy barmaqtaı nart laǵyly men ústindegi jeleńi ǵana ózge. Dál osy qazir kókeıindegini ashyp aıtpasa, bu da Zýhra qusap, endigári buǵan joq. Qazir-aq kózinen bir-bir ushady... Sosyn júreginiń dál tusyna áldekim ıne shanshyp qoıǵandaı máńgi-baqı qadalatyn da júretin tymyrsyq ókinishten qutyla almaıdy. Jappar áldene degisi kep tamaǵyn kenep edi, báribir daýsy shyqpady. Hanym telmire qarap tur. Jappar qolyn sozyp edi, hanym bulqynǵan joq. Ol jup-jumsaq, yp-ystyq elestiń baýyryna qalaı kirip bara jatqanyn baıqamady. Ómirinde jalǵyz-aq ret tap bolatyn qas qaǵym ǵana baqytty sáti osy ekenin sezdi. Qolynan shyǵaryp alsa, endi qaıtyp oralmaıtynyn da bilip tur. Erip bara jatqan deneni baýyryna qysa tústi, ottaı ystyq obyr erin onyń ózin de eritip bara jatqanyn bir-aq baıqady...

Munara ýádeli ýaqytta bitti. Alys joryqtan oralǵan Ámirshiniń aldynan kúnge shaǵylysyp kúlimdep turdy. Jappar munarany Ámirshiniń ádeıi arnap kelip kórgenin, tańyrqap uzaq turǵanyn, qatty súısinip attanǵanyn túgel estigen. Biraq saraıdan habar bolmaǵan. Bir kúni talma sáskede ádeıi shabarman kep, saraıǵa júr degende, Jappar aldynda syı-sıapat kútip turmaǵanyn birden bile qoıǵandy. Ol qara kóleńkeleý han saraıdyń qaq ortasynda haýyzdyń qasynda kúshigendeı bop, búrisip otyrǵan qara sur kisiniń indete qaraǵan shegir janarynan eshteńe búgip qala almady.

MAHABBAT

(Úshinshi bólim)

Kishi hanym sońǵy úsh aıdyń ishinde ábden aryp ketti. Ár qıly túske boıalǵan shytyra terezeden túsken ala shabyr kóleńkede otyra-otyra óńi siltige salǵan súıekteı bozaryp barady. Burynǵy sál qybyr etse, dir-dir etip tyrsıyp turatyn jumyr moıny sylynyp qapty; únjurǵa súıegi soıdıyp-soıdıyp shyǵyp ketken. Janarynan da nur joǵalyp, kóziniń aınalasyn mynaý bólmeniń ishindeı qara kóleńke kireýke jaılap alypty. Hanym kúndes qatyndaı sál mini bolsa betine basyp tálkek etip turǵan shar aınadan teris aınalyp ketti. Aılapat saraıdyń qaq ortasyndaǵy atqylap jatqan dóńgelek haýyzdyń sypsyń-sypsyń dybysynan basqa qulaq selt etkizer ún de joq. Kúni-túni sol bir sypsyń-sypsyń. Keıde talma ustaǵandaı júıkesi shıryǵyp, ábden dińkesine tıgende haýyzdy tapap tastaıtyndaı bop, qasyna jetip barady. Biraq mop-momaqan bop mólteń-mólteń aǵyp jatqan sýdy kóredi de, boıyn kernep kelgen yzanyń ornyn áldeqandaı bir muń jaılap, haýyzdyń qasyndaǵy ústine qaly kilem japqan mármár sákige otyra ketedi... Solaı del-sal biraz otyrady-otyrady da, qaıta turady. Haýyzdan sál alystaýy-aq muń eken, álginde ǵana jáýteń-jáýteń aǵyp jatqan perishte tamshylar qaıtadan kóp ázázilge aınalyp sybyrlasyp qoıa beredi. Ol keıde sol sypsyńdy estimes úshin qashan kózi uıqyǵa ketkenshe haýyzdyń qasynda otyrady da qoıady. Mynaý mármár sákiden bir qadam alystasa boldy — búkil dúnıe pysh-pyshtasyp qoıa beretindeı. Shymyr-shymyr qaınap shyǵyp, syzdyqtata atqylap turǵan móldir sýdyń momaqan syldyry anaý altynmen bezep tastaǵan jap-jalpaq emen esiktiń ar jaǵyndaǵy kútýshi kempirdiń, azban quldardyń odan ári nóker qyzdardyń japatarmaǵaı sýsyldasqan jabyr-jubyr áńgimesine ulasyp, bir qadam alystaǵan saıyn kúsheıe túskendeı. Tipti saraı baǵyndaǵy ár alýan aǵashtardyń myń-myń japyraqtary da muny aıtyp sypsyńdasyp turǵandaı. Anda-sanda jurt kózinen tasalaý shetkeri ońashalaý soqpaqtarǵa túsip, seıil qurǵanda, aǵash arasynan jyltyń-jyltyń syǵalap boı kórsetip qalatyn elikter men tarǵyl buǵylar da: «Á, álgi jurttyń báriniń sypsyńdasyp júrgen hanymy osy eken ǵoı» dep, ádeıi bunyń ár adymyn ańdyp turatyndaı bop kórinedi.

Keıingi kezde bólmeden attap shyǵýdy qoıdy. Ámirshi ıe de tym-tyrys jatyp aldy. Kúnde ertemen kıindirýge keletin qyzmetshileriniń aýzyna jáýdirep qaraǵanmen, eshqaısysy lám-mım demeıdi. Álginde ǵana aýyzǵy bólmede ne dep sypsyńdasqandaryn bul estip qoıdy ǵoı dep qymsynatyndaı, bári de ımenshektep kirip, ımenshektep shyǵady.

Baıaǵyda bul túskende bári de jaırańdap-jarqyldap júrýshi edi. Tipti janarymen jer súzip júretin buqa moıyn kútýshi kempirdiń ózi aıaq astynan aspandaı qarap eshkimge kózi túspeıtin minez shyǵarǵandy. Merekelerdiń aldynda báıbishe saraıynan sóz tartyp, hanymy men nókeriniń saltanatyn báıbisheniń saltanatynan asyram dep ábden tyrashtanyp baǵatyn. Ámirshi shatyryna kirgende eki kútýshiniń birin-biri kózimen atyp, kekireıisip turǵandaryn kórgende, bunyń kúlkisi keletindi.

Ol buny quddy bir óz qyzyndaı asty-ústine túsip aıalap baqty.

Qalǵan kútýshileri de, nóker qyzdary da bul degende jandary basqa. Kóbisi-aq budan úlken. Sodan ba, buny Ámirshiniń áıeli tutyp aıbynǵandarynan góri, týǵan sińlilerindeı kórip aıap-aıalaǵandary kóbirek. Quddy bir ózderiniń et baýyr sińlisi padıshaǵa kúıeýge shyqqandaı máz-meıram. Olar úshin bul dúnıede buny kıindirip, shashyn tarap, sylandyrýdan artyq raqat joqtaı. Eleń-alańnan oryndarynan turyp, aıaqtarynyń ushynan basyp, bunyń uıqydan oıanǵanyn typyrshı tosýshy edi. Kózin ashýy-aq muń, jan-jaqtan atanaqtaı júgirgen qyzmetshi qyzdardan, bul uıyqtaıtyn keń bólme óńshen bir aq qanat kóbelekke tolyp ketkendeı, qulpyryp qoıa beretin. Hanym jan-jaǵynan antalaı qaraǵan kóp janardan qaımyǵyp, qansha qymtanyp baqsa da, jan-jaǵynan japatarmaǵaı sozylǵan káp qol báribir óz yryqtaryna kóndiretin. Alaburtqan albyrt táni jup-jumsaq aıaly qoldar tıgende bir túrli baıyz taýyp qalatyn.

Bir kúni keshqurym tamaqtan soń kútýshi kempir nóker qyzdardyń bárin shyǵaryp jiberdi de, hanymmen ekeýden-ekeý ońasha qaldy. Hanym qyzmetshiniń aýzyna ańtaryla qarady. Kempirdiń eki kózi jalt-jult etedi. Oraq murynnyń astyndaǵy qaımyjyq juqa erinde bir sát múdirý joq, aýzy aýzyna juqpaı áldenelerdi aıtyp, sýsyldaı jóneldi. Qyzmetshi kempir bir sıqyr duǵa oqyp otyrǵandaı, hanym onyń súlikshe qadalyp alǵan eki kózinen janaryn aýdaryp áketýge jigeri jetpeı arbaldy da qaldy: tipti bólmeniń ishi bir túrli shyr aınalyp bara jatqandaı kórindi.

Bir ýaqyttarda baryp kútýshi kempir ústi-ústine taǵzym etip, esikke qaraı sheginshekteı berdi. Kempir shyǵyp ketken soń da, bólmeniń ishi áldenege buldyrap turǵandaı kórindi. Samala shamdaldardyń jaryǵy tómenge túspeı, sonaý záýlim tóbege uıyp qalǵandaı. Álgi kempir aıtqan túsiniksiz áńgimeni bólme ishindegi bulyńǵyr jaryq onan saıyn kúńgirttendire túskendeı. Áldenege basy meń-zeń tartyp, júregi loblyǵan soń, haýyzǵa qaraı betteı berip edi, esikten kirip kele jatqan Uly Ámirshini kórdi. Bólme ishin jaılap alǵan jańaǵy túsiniksiz býaldyr aıaq astynan ydyrap ketti. Bir túrli terbelip turǵandaı kóringen úıdiń edeni de Uly Ámirshiniń aıaǵy tıgesin tyrp etýge murshasy kelmeı, tynyshtala qalǵandaı. Hanym ózine qaraı jaqyndaı túsken Uly Ámirshiden kózin almaı qalshıyp qatty da qaldy. Qol sozymdaı jerge kelgende baryp, Ámirshige taǵzym etý kerek ekendigi esine túsip, tómen ıile berip edi, áldekim qarynan demep, joǵary kóterdi. Sasqalaqtap qalǵan hanym jalt qaraǵanda, Ámirshiniń meıirli qos janaryn kerdi. Erteńine tańerteń bul qulqyn sáriden turyp, qyzmetshileriniń kelýin abyrjı tosty. Eki beti dý-dý janyp barady, ne istep, ne qoıaryn bilmeı, mamyq kórpege kómile tústi. Bir ýaqytta emen esik ashyldy. Eń aldymen, yrǵala basyp kútýshi kempir attady, sońynan jarysa-jarmasa nókeri kórindi. Bul ózine qaraı arsalańdap kele jatqan kóp áıeldiń betterine qaraı almaı, uıatty janaryn jan dármen ıyǵyna dýdyrap túsip ketken qoıý shashynyń tasasyna jasyryp baqty. Nókeri kúndegiden de kóńildi. Bári kelgen bette-aq, munyń mańdaıynan súıip, máz-meıram bolyp dýyldasyp jatyr.

Ámirshi bul jatatyn bólmege eki-úsh ret aıaq izin salǵan soń, nókeri burynǵydan beter masattanyp ketti. Ámirshi elshiler qabyldaǵan bir saltanatta báıbishe nókeriniń shetterinen bul otyrǵan jaqqa túıile qarap turǵandaryn kórip, qyzǵanyshtyń yzǵaryn alǵash ret sezgendi. Báıbishe otyrǵan jaqqa kózi túsip ketip edi, tákappar arýdyń júzinde áldeqandaı bir zárli ashýdyń taby tur eken, nege ekenine ózi de túsingen joq, manadan beri munyń áldenege loblı soqqan júregi aıaq astynan jaı taýyp, arqasy keńip sala berdi. Baqastyqtyń ýyndaı kók zár, baqastyqtyń balyndaı tátti bal joq ekenin ol kóp keıin bildi. Biraq sol kúnnen bastap basqa túgili, qyzmetshi ekesh qyzmetshilerinen qysylyp-qymtyrylatyn ımenshektigin qoıdy. Sóıtse, ánsheıinde tóbesinen batpandaı basyp turatyn hanymnyń aýyr sáýkelesi kóldeneń kózdiń qarap otyrǵanyn kórgende óz-ózinen qustyń mamyǵyndaı bop jeńileıip júre beredi eken. Endi kútýshi kempir men qyzdardyń báıbishe saraıynyń saltanaty jaıynda aıtatyn pysh-pysh áńgimesin burynǵydaı emes zeıin salyp tyńdaıtyn boldy.

Ámirshi sońǵy joryǵyna attanarda shahar ortasynda bir ózi ǵana turatyn ońasha saraıyna aýǵandy. Onyń ne istep, ne qoıyp jatqanyn syrttaı emis-emis estip otyrdy. Ámirshiniń bolashaq joryqqa attanatyny, dıýanda qaı bektiń ne degeni jurt aýzynan san qubylyp jetip jatady. Sonyń kóbisi-aq keıin bekerge shyqty. Bekerge shyqpaǵany tek Ámirshiniń bul joryǵyna nemereleri men báıbishesin ala ketetini boldy. Buǵan qaraǵanda, Ámirshi bul joryǵyna bir jyl eki jyl emes uzaq júretindigin baıqatty. Sony estigende Kishi hanym baıyz taba almady; áldeneshe ret Ámirshi otyrǵan saraıǵa barýǵa da oqtaldy, biraq batyly jetpedi. Ásirese báıbishesin birge ala ketedi degendi estigeli bul nókerine, nókeri buǵan tiktep qaraı almady. Bári de qara jamylǵandaı kóńilsiz. Baq ishindegi burynǵy shat-shadyman seıil de tyıylyp qaldy.

Áldeneshe aı boıy habar salmaı ketken Ámirshi bir kúni keshqurym ózi keldi. Ámirshiniń kúımeden túsip jatqanyn jetkizgen kútýshiniń habaryn estigende, syrtqa júgire jónelmeı shaqqa shydap turdy. Biraq Ámirshi birden bunyń bólmesine kirmedi, óz bólmesine ótti. Odan soń da tún ortasy aýǵansha uzaq kúttirdi. Hanym keń saraıdyń qaı buryshyna baryp baıyz taba alaryn bile almaı, sendelip júrdi de qoıdy. Eń sońynda, kúder úzgendeı bop, qarańǵy terezeniń sup-sýyq shynysyna telmire qarap tur edi, jaılap esik ashylǵanyn qulaǵy shalyp qaldy. Odan arǵyǵa degbiri jetip tura almady, alǵash ret batyldyq jasap, Ámirshige qaraı apyl-ǵupyl asyǵa aıańdady. Ekeýden-ekeý ońasha keshte baıaǵydan beri jarylyp keterdeı bop, kókiregine syımaı júrgen kóp sózdiń eshqaısysy aýzyna túspedi. Bar batyly jetip aıta alǵany:

— Ámirshim, bul joryǵyńyz uzaqqa sozyla ma? Jańa ǵana boldy. Ámirshi bunyń júzine uzaq telmirip otyryp:

— Ony Alla biledi, — dep, bunyń dir-dir etip alyp ushyp bara jatqan eki qolyn alaqanymen baıaý sıpap ótti.

Erteńine kúlli shahardy daýylpaz úni basyna kóterdi. Ámirshi joryqqa attandy. Kishi hanym abajadaı keń saraıda bir ózi qalǵandaı elegizip júrdi. Mynaý jaryq jalǵanmen baılanystyryp turǵan jalǵyz dáneker — ózinen áldeneshe jas úlken, osy bir qarsy kelgendi qaryp alatyndaı sup-sýyq shegir kóziniń áldebir túkpirinen buǵan degende meıirim ushqyndap qoıa beretin susty adam — Ámirshi ekenin sonda uqty. Buryn ol barda dúnıe tap mynandaı qulazyp turmaýshy edi. Bunyń qabaǵyna kirbiń kirse, qyzmetshileri de mop-montany bola qalady. On jetiden jańa ǵana asqan hanym dúnıede adam úshin jalǵyzdyqtan asqan azap joq ekenin sonda túsindi. Ońasha baqty qansha kezse de, kóńili sergimeıdi. Babyna kelip balbyrap turǵan maýjyr baqtyń qaı butaǵy da ómir qyzyǵyn toılap jatyr. Butaqtan butaqqa ushyp qonǵan san alýan barmaqtaı qustardyń mazasyz shyryly da, gúlden gúlge qonyp, ándete kóteriletin bal aralardyń yzyńy da, kún astyndaǵy tirshiliktiń lázzaty men rahatyn jyrǵa qosqandaı. Oqtyn-oqtyn urlana esken maıda lepten dúrlige bıleı jóneletin maısa japyraqtar óne boılaryn qýanysh kernep, asyr salyp qoıa beredi. Kishi hanym bundaı seıilderden sergip oralýdyń ornyna jalǵyzdyqtyń, qumardan shyǵyp qyzyǵyn kórmegen ystyq yntyqtyń, óne boıyn órtshe jalap bara jatqan saǵynyshtyń, áldenege elegizgen túsiniksiz muń men qol-aıaǵyn birdeı tusap qoıǵan amalsyzdyqtyń, myna dúnıege kelgeli alǵash ret bastan keshirip otyrǵan, óne boıyn bildirtpeı kemirip jatqan qyryq sezimniń basy qyryq jaqqa tartqylaǵan ári-sári háldiń —soqtalańyna túsip ábden qaljyrap qaıtady da, qara kóleńke saraıdyń ishinde eki qoly aldyna syımaı otyrady da qoıady. Onyń kóńilin kóteremiz dep óner kórsetetin nóker qyzdar odan beter qamyqtyryp alady. Yńyrana shyǵatyn zarly saz onyń kókiregin shymyrlatyp jatqan ózine de túsiniksiz áldebir ulpa sezimge birden shyq ete qalady; nóker qyzdardyń alma moıyndaryn áldeneshe buraltyp bılegeni, súrmeli qastardyń astynan súzile qaraıtyn tana kózderin budan aıyrmaı, qaladaı appaq tisterin jarqyratyp jymıa kúlgenderi, jas sábıdi ýantqandaı jasandy kórinedi; bul úshin ózderin zorlap kóńildendirip, zorlap kúlip júrgendeı sezildi. Bul oıyn-saýyqqa eligýdiń ornyna nóker qyzdaryn osynsha ábigerge salǵanyna yńǵaısyzdanyp qalady. Zaýqym joq basym aýyryp otyr sıaqty bolmashy syltaýlardy burshaqsha jaýdyryp, ondaı otyraqtardan qashqaqtap baǵady.

Kishi hanymnyń janyn jaılap alǵan muń serýen kóńildi saýyqtardan seıile qoımaıtynyn ańǵarǵan nókeri álgindeı orynsyz yrjalańnan taban astynda tyıylyp, siltideı tyna qalady. Saraı ishin unjyrǵańnan zil bop basatyn qońyrqaılyq qaıta jaılap alady. Kútýshi kempir de hanymdy nemen sergiterin bilmeı ábden basy qatsa kerek, birese ony baq ishindegi myńdaǵan gúlderdi aralatady, birese hanymǵa tórkininen jasaýǵa kelgen, Ámirshi syılaǵan, ákimder men ulyqtar, ýázirler men qolbasylar, elshiler tartýǵa tartqan neshe alýan saqınalar men júzikterdi, syrǵalar men beldikterdi, birinen-biri ótetin asyl tastardy kórsetedi, endi bir ýaq shar taraptan aldyrylǵan ýálat, mahfıs, raýıa, shamsıa, shádda, mashad, tafsıla, gúlstan, mısrıa, abıarıa, lýlýıa, sabýrıa, mıskalıa, safıbar, kıdn, atlas, qamqa asyl matalardy jaıyp salyp, qaısysynan kóılek tigeıik dep, mata tańdatady; han qazynasynda taý-taý bop úıilip jatqan bulǵyn, sýyr, qundyz, barys, aq tıyn, qyzyl túlki terisinen ishik tańdatady; hanym biraq sonyń qaı-qaısysyna da qulyq tanyta qoımaıdy.

Kútýshi kempir muny asyl jıhazdar kórsetip qyzyqtyra almasyn bilgen soń, hanym óz bólmesinde japadan-jalǵyz otyrǵanda qasyna kirip kelip, qaıdaǵy-jaıdaǵylardy áńgime qylatyndy shyǵardy. Saraı mańynyń ósegi Kishi hanymnyń qulaǵyna kirip te shyqpaıtyn tárizdi; kempirdiń sózimen sharýasy bolmaı, meńireıgen kúıi otyra beredi.

Ákki kempir súlesoq hanymnyń kóńilin sergitetin áńgimeni aqyry tapty. Bir kúni ol báıbishe saraıyna qatysqan qyzmetshi áıel aıtyp kelgen Ámirshi jaýlap alǵan elderde báıbishege qandaı qurmet kórsetilip jatqanyn aıta bastap edi, manadan beri tomsyraıyp meń-zeń otyrǵan Kishi hanymnyń qabaǵy qımyldaıyn dedi. Keń saraıdyń tý-tý alys buryshyna qadala qalǵan qos janaryn buǵan tóńkere qarady. Kempir qybyńdy endi taptym ba degendeı, báıbishe saraıynda uzaq jyldar boıy qyzmet istegende kórgen-túıgenderin baıandaı bastady. Laýazymdy hanymnyń ózine til tıgizýge aıbynyp, onyń kútýshileri men nókerin jerden alyp, jerge salyp jamandaı jóneldi. Olardyń Ámirshi Kishi hanymnyń saraıyna birjola kóship alǵannan beri buǵan atarǵa oǵy joq kórinedi. Jan-jaqtan aǵylyp kelip jatatyn, syı-sıapat ezine burynǵydaı derbes buıyrmaıtyn bolǵanyna, báıbisheniń ishi ýdaı ashıtyn tárizdi; keıingi kezde Ámirshi basqa jurttan kelgen tartýdyń asyly men arýaqtysyn Kishi hanymǵa tartqylaıdy degen pysh-pysh áńgime báıbisheniń óz aýzynan da, kelinderiniń aýzynan da talaı jerde shyǵyp qalyp júr desedi. Kempir aýyq-aýyq hanymǵa bir qarap alady da, onyń qas-qabaǵynan ashýdyń nyshanyn kórmegen soń, qaıtadan sýsyldaı jóneldi. Oraq murnynyń astyndaǵy shyr aınala mızamnyń silemindeı jińishke-jińishke ájimder shıyrlap tastaǵan qaımyjyq aýzy órmek toqyp turǵan órmekshideı jybyr-jybyr; qashan hanymdy toryna túsirip tynbaı toqtaıtuǵyn túri joq. Báıbishe saraıyndaǵy bul jónindegi sypsyń áńgimeniń bárin jipke tizip aıta bastady. Kishi hanymnyń jastyǵy bolmasa, sulýlyǵy bolmasa, hanymǵa laıyq esh qasıeti joq; uly tuqymnyń tike ózinen taramaǵan, bir búıirleý kóp tórelerdiń bireýiniń qyzy; tórkin jaǵy da jansyz-jaqsyz; Ámirshi sheshesiniń ólerdegi amanatyn buza almaı ala saldy, taqtan túspegenmen, tuǵyrdan túskeli otyrǵan kárige tıgen beıbaqtyń endi etegi qanap, bala súıe qoımaǵy da ekitalaı, jaman aıtpaı jaqsy joq, Ámirshi áldeqalaı bolyp ketse, qý tizesin qushaqtap jalǵyz qalady...

Oraq murynnyń astyna órmek quryp ornyǵyp alǵan ala qurt áýeli órmeginiń bir ushyn Kishi hanymǵa tartty da, artynsha-aq sony boılap shym etkizip shaǵyp ap, onyń taban astynda bop-boz bop ketken óńi men jel úrgen shoqtaı lap ete qalǵan ýytty janaryn kórip, aıaǵyn tartyp ala qoıdy. Hanymnyń qaı jaǵynan shyǵyp qaldym degendeı, jańa ǵana ózi osyp tyrnap alǵan jaranyń aýzyn ózi súrtip baqty. Taban astynda tek áıelderdiń ǵana qolynan keletin máımóńkelikke kóship, óz aıtqanyn ózi jýyp-shaıa bastady. Qyzǵanyshtyń tilinde shoq, urtynda muz. Shoǵymen betińdi, muzymen júregińdi qaryp sóılemese, qyzǵanysh bola ma! Ámirshi ıeniń yqylasy men saltanatyn bir ózi ıemdenip qalǵan shynjyr balaq, shubar tós tuqymnyń qyzy-báıbisheniń táıtik qyzmetshileri Kishi hanymdy aýzynan áli emshek taby ketpegen jas kórip, basynyp qalǵylary keledi ǵoı. Biraq olarymen ne bitirer deısiń. Álgindeı-álgindeı kúıdirgi áńgimelerdi kúńsitkennen arǵyǵa jete qoıar shamalary qaısy? Ámirshiniń ózi asqar taýdaı bop, panasyna alyp otyrǵanda, báıbishe saraıyndaǵy kóp sýmaqaıdyń sypsyńy qur ánsheıin jeldiń sýyly, shybynnyń yzyńy bop qalady. Degenmen, úlken-úlken dep basqa shyǵaryp qoımaı, qybyn taýyp, báıbisheni de aıaǵyn tarta sóıleýge úıretken jón. Qudaıǵa shúkir, Uly Ámirshi altyn basymen kirip-shyǵyp júrgen quttyhanany shaýyp ala qoımas...

Kempirdiń áńgimesi qaıtadan arýaqtanyp barady. Endi juqa tanaýy dirildep, kóterile sóıledi. Oraq murnynyń astynda ersi qaraýytyp jatqan suıqylt túkteri tikireıip-tikireıip ketken... Qyzmetshisiniń aıaq astynan arqalanyp bara jatqanyn baıqap, hanym onyń júzine tańyrqaı qarap edi, kempir qapelimde artyqtaý áńgime aıtyp qoıdym ba degendeı, oqys tyıyla qaldy da, áldebir umyt sharýasy esine túskensip, ornynan asyǵys kóterile bastady.

Qyzmetshiniń álgi áńgimesi, aıaq astynan júregin tyzyldata bastaǵan oqys bir sezim hanymnyń kóp kúnnen beri kókiregin tymyrsyq bop jaılap alǵan túsiniksiz qapyryqty tóten soqqan ókpek jeldeı seıiltip jiberdi. Óne boıyn jaılap alǵan meń-zeń zil ydyrap ketkendeı hanym ózin qýnaq sezindi. Báıbishe saraıynyń áńgimesi pálen kúnnen beri onyń qol-aıaǵyn matap alǵan enjarlyqtyń qyl arqanyn kúrt-kúrt úzip jatqandaı. Tutqıylǵa tirelip daǵdaryp turǵan oı-sezimniń de qarsy aldynan qasqa jol ashylǵandaı... Endi álgi kempir aıtyp ketken áńgimeniń egjeı-tegjeıin qaıtadan bir bajaılap oılap kórýge bel býdy. Kózge kórinbeı bir qıanda jatyp ap, munyń áli yzǵar shalyp kórmegen balǵyn júregine mystan tyrnaǵyn aıamaı batyryp, osyp alǵan báıbisheniń ozbyr sheńgeli onyń boıyna bir qaırat bitirgendeı boldy. Jas hanym qaqyraıyp saraıda otyrǵanymen, óziniń aıbarsyz, dármensiz ekenin, azýly báıbishe bala kórip basyna bastaǵanyn baıqady. Ashshy tyrnaqtyń esesin ashshy tyrnaq qaıtaratynyna jas ta bolsa, áıelderge aıryqsha tán bir túp kóregendikpen túısigip otyr. Onyń balǵyn júzine bir sýyq nur júgirdi. Buryn moıyldaı bop múláıim móldirep turatyn kózine qylyshtyń júzinen ǵana baıqalatyn sup-sýyq qatygez ushqyn ornapty. Júris-turysy da shyp-shıraq. Hanymdarynyń boıyndaǵy myna ózgeristi nókeriniń qyraǵy kózi birden baıqap qaldy. Burynǵydaı jabysa-jarmasa ketýge bir túrli qaımyqqanmen, ishinen rıza bop, qaıtadan máz-meıram kúıge tústi. Hanym keshke qulqy bolmaı, kórip turyp, kózge ilmeı ketken asyl mata, qymbat teri, qyzyldy-jasyldy jıhazdy saraıyna aldyryp, qaıtadan qarap shyqty. Kútýshi kempirge kóńili aýǵandaryn kórsetip, ne kıip, ne tiktiretinin aıtyp ámir bere bastady. Hanshanyń baıybyna bara almaǵan jerinde kútýshi kempir retin taýyp, aqyl qosyp qoıady. Hanym ondaıda burynǵydaı aýzyn ashyp tańyrqap qalmaıdy, «e, osy durys eken» dep elp ete de túspedi, qyzmetshisiniń sózin ún-túnsiz tyńdap, kelisim bermes buryn biraz oılanyp alady.

Qaqsal kempir hanymnyń bılik dámin túsine bastaǵanyn ańǵaryp, ishinen qyby qanyp, burynǵy-burynǵy ma, endi aýyr denesin asyqtaı úıirip, shunańdap ketti. Hanymnyń qazynasynda ne bar, ne joǵyn tekserip, ne kerek ekenin, onyń qaı ólke, qandaı ýalaıattan tabylatynyn aıtyp, qulaǵyna quıyp baqty. Hanym ózine kerekti zattardy aıtyp bas ýázirge kútýshisin jumsady. Bas ýázir kútýshi kempirdi qomsynsa kerek, mardymdy eshteńe aıta qoımapty. Qyzmetshisiniń aıtyp kelgen habaryn estigende, hanym saraıǵa qaıtadan kisi jumsap, ýázirdi ózine shaqyrdy. Óz jaýabyna hanymnyń shamdanyp qalǵanyn ishi sezip kelgen kári ýázir esikten quldyq uryp attap, kire sala tapsyrmasynyń bári de oryndalatyn bolǵanyn, bul suraǵan qymbat teri, asyl mata, ıis maı men átirlerdi jiberýge tıisti ýalaıattarǵa hat jazylǵanyn, arnaıy adamdar jiberiletinin baıandady. Ámirshiniń ózi syılaıtyn bas ýázirdiń Kishi hanymnyń aıaǵyna kep bas ıgenin kórgende, kútýshi bas ulyqty óz aıaǵyna jyqqannan beter aıyzy qanyp turdy. Kishi hanym shahardaǵy eń ataqty sheberlerdi shaqyryp, kıim tiktirip jatyr degendi estigende báıbishe saraıyndaǵylar tulynyn tutyp qalypty.

Hanym ózi oılap tapqan jańa sharýanyń sońyna qunyǵyp kiristi. Kishi hanymǵa tigilip jatqan kıimder men ýalaıat-ýalaıattardan jıylǵan asyl dúnıeler jaıyndaǵy alyp qashpa áńgimelerdiń aldy joryqta Ámirshimen birge júrgen Uly hanymnyń da qulaǵyna tıipti. Uly hanymnyń aýzynan shyǵypty-mys degen laqaptar báıbishe saraıynan Kishi hanymnyń ózine de jetip jatty. Uly hanymnyń shamyna tıgenin estigen soń, jas hanym burynǵydan beter masattandy, júregine kúndesiniń beıpil sózinen túsken jaraqat jazyla bastady. Qaıtqan óshtiń sıqyr lázzaty janyna maıdaı jaǵyp barady, báıbishe saraıyndaǵylardyń ishin kúıdiretin, aıla amaldyń birinen soń birin oılap tabady. Burynǵydaı emes, seıildi, serýendi kóbeıtti. Ásirese kún qyza nóker qyzdarymen birge haýyzǵa shomylǵanǵa, kek aıdynda alma laqtyrysyp oınaǵanǵa qumar. Kúnde ertemen qyzmetshileri aǵash basynan alma úzip, haýyzdyń qasyndaǵy jeńil shatyrdyń astyna taý-taý qyp úıip qoıady. Kún qyza jańa pisken almanyń jupar ıisi ańqyǵan tusta hanym nókerimen shomylýǵa shyǵady.

Qyzyl almalar qalqyp júrgen móldir aıdynda jastyqtyń, alańsyz baqyttyń býyna almadan beter balbyrap pisken balǵyn tánder óne boılaryn shepitip súıgen suǵanaq tolqyndardan áldeqandaı jumbaq lázzat taýyp, raqattanyp qalady. Ádettegi tákappar syrbazdyǵynan, asqaq mártebesinen, asyl men qymbatty aıamaı tógip baqqan shubalǵan kıiminen bir ýaqyt ada bop, oınaqtap shyqqan balaýsa tán álgindeı emin-erkin bostandyqqa qapelimde qumary qana qoımaıtyn bolsa kerek, hanym haýyz basyna uzaq aınalady. Sýdan shyqqan soń haýyz qasyndaǵy jeńil shatyrdyń astyna jatyp ap, qyzmetshilerine ústin sylatady; onsyz da jupar shashyp turǵan hanym baǵynyń ishinde, dúnıeniń túkpir-túkpirinen aldyrǵan hosh ıis maılar men átir ıisi ańqyp qoıa beredi. Hanym jas qyzdardyń súırik saýsaǵyna qytyǵy keledi de, sylaýshyǵa qyzmetshi áıelderdiń qolynyń qarýy barlaryn ǵana tańdap alady. Hanymnyń jasyndaǵy áıeldiń táni ne tileıtinin jaqsy biletin saqa kelinshekter odan qoldarynyń qýatyn aıamaıdy, uzaq sylaıdy. Hanym ondaıda jyltylynan aırylyp, laıytyp bara jatqan janaryn uzyn kirpikterdiń astyna jasyryp, etkinshi raqattyń lázzatyna elitip jatady da qoıady. Sóıtip jatyp, keıde qıalǵa shomady. Ondaıda mynaý ózi júrgen baq hıssalardaǵy peıishke uqsap ketedi; qasyndaǵy nókeriniń peıish baǵyndaǵy hor qyzdarynan nesi kem? Budan artyq raqat qaıdan tabylmaq? Osyndaı jumsaq óz qolynda, osyndaı raqat óz tórinde turǵanda, Ámirshiniń qaıdaǵy bir ıt arqasy qıanǵa aılap-jyldap joryqqa ketetini ara-tura oǵan mıǵa syımaıtyn, túkke qajeti joq, qur ánsheıin essizdikteı kórinedi. Biraq sol-aq eken, Uly Ámirshiniń oıyna kelgen sharýany mansuqtaý pende bitkenge keshirilmeıtin kúpirshilik ekeni esine túsip, tizgin úzip bara jatqan tentirek oıyn tejep ala qoıady. Ondaıda aýyzǵa endi ilige bergen jeminen jurt aıyryp jibergen shabytty tazydaı solyǵy basylmaǵan oıy Ámirshini tastaı berip, biraýyq báıbisheniń sońyna túsip beredi. Joryqtaǵy Ámirshiniń sońynan qalmaı soǵan ne azap eken...

...Álgindeı oı kelgende jon arqasyna oınaq salǵan saýsaqtardyń qımylynan da ótken, áleńkedeı jalanyp turǵan áldebir ázázil nápsini demde toıattatyp ketetin tosyn raqatqa keneledi. Quddy tóbesinde, sonaý shyrqaý aspanda shilde kúni emes, kózi qantalap kúndesiniń ózi qarap otyrǵandaı kórinip ketedi. Ózinde joq dáýletti kórip alsyn, ishi kúıse túz jalasyn degendeı, shalqasyna aýnap túsip, sylaýshylarǵa omyraýyn tosady. Kári kúndesinde munda bar mynandaı kórik, mynandaı balǵyn tán joq. Endeshe, ol munyń jastyǵyn kúndeıdi. Altyn basty Ámirshini qoınynan julyp áketken sıqyrshy kúshti kúndeıdi. Óziniń balamen bala bop, oshaq basynda qalǵanyna kúıinedi. Sonyń esesin kúıeýiniń sońynan qalmaı, jarbańdap, jaǵynyp qaıtarmaq. Jaǵynǵanda ne bitiredi? Shulǵaý jýyp berýden basqa qolynan eshteńe kelmeıtin kári áıel Ámirshiniń kóńilin nemen tyndyrady... Joq, Ámirshi endi oǵan báribir joq... Ol báıbishe úıine kúńsip kóp urpaǵym otyrǵan oshaq qoı dep, kúlin saǵynyp barmasa, nemenege yntyq bop barady. Al bunyń saraıyna alys joryqtar men arpalys soǵystardyń taýqymetinen soń, denim jaıylatyn, kóńilim masattanatyn jumaǵym, altyn baqty peıishim dep keledi... Ras... tap solaı... tap solaı... oǵan endi shúbási joq... Biraq Ámirshi altyn tájdi basymen bala jigit qusap, kúni-túni bunyń qasynan shyqpaı qaıdan otyrsyn. Dúnıeniń tórt buryshy tyqyrshyp habaryn tosqan ataqty bıleýshi qaraýyndaǵylarǵa qatarynan eki-úsh jyl tynyshtyq berse, óńsheń shýyldaq han burynǵy qaharynan aırylǵan eken, qatynjandy bop tósek kúzetip otyryp qalǵan eken dep masaıramaı ma... Sony oılaǵanda áldekim júreginiń basyna ıne suǵyp alǵandaı bolady. Joq, ol asyl tekti hanzada basymen Ámirshini sasyq aýyz qara tobyrdyń álgindeı tabasyna jem qylyp qoıa almaıdy. Jańa ǵana Ámirshiniń alys joryqqa shyǵatyny mán-maǵynasy joq qur ánsheıin azap sıaqty kóringen oıynyń kúpirlik ekenine kózi endi shyndap jetkendeı boldy. Joq, ol Ámirshisin joryq túgili beıbit kezde, Baıtaq shaharǵa oralǵan soń da, naqsúıeri ekenmin dep, qasynan shyǵarmaı, ustap otyra almaıdy. Óıtkeni mundaǵy jurttyń da jatsa-tursa ańdıtyny — altyn basty bıleýshi. Onyń ár júrisi, eń azy ıeginiń ár ısharasy — dúıim eldiń kóz aldynda. Endeshe, Ámirshiniń bala súıdirgen bastas qosaǵym ǵoı dep anda-sanda báıbisheniń ordasyna baryp turýy da oryndy. Kelin bar, kepshik bar, áke taǵyna áleńkedeı jalanyp júrgen uldary bar, solarǵa qyr qylyp, báıbishesimen syrlasqan bop barady. Alys joryqqa da sol úshin ala ketedi. Báıbishemen oqtyn-oqtyn aqyldasqan da bolady. Biraq onysy kóldeneń kózge perde ǵyp tutqan qur meziret qana. Áıtpese qyzymen qurdas munyń ár adymyn sanap, tulynyn tutyp otyratyn sol nemeden qaıbir aqyl shyǵyp jarytady deısiń. Kip-kishkentaı qýys kókirekke kúndestik pen keıýanalyq birdeı sıar ma? Degenmen ol ekeýi ońasha sóıleskende bir-birine ne aıtady eken? Hanym oıynan múdirip, qańtarylyp qalady. Óne boıyn balbyratyp bara jatqan jańaǵy raqat, jańaǵy lázzat aıaq astynan sarqylyp qalǵandaı, qapelimde, kózin ashyp, basyn jastyqtan julyp alǵysy kelse de, sylaýshylarǵa syr aldyryp alarmyn dep, kózin tars jumǵan kúıi sulyq jatyp, úzilgen oıynyń ushyǵyn izdeıdi. Qansha degenmen, eki egde kisi áńgimeleskennen basqa ne bitiredi deısiń? Báıbishe Ámirshini kórgende bul qusap kómeıindegi sezdiń bári byt-shyt shashyrap abdyrap qalmaıtyn shyǵar.

Anada joryqqa attanarda Ámirshige jalǵyz qalǵan kezdegi basyna túsetin sartap saǵynysh pen zil batpan muńdy naz qylyp aıtyp kóreıin dep edi — aıta almady. Ertesine qoshtasarda qansha degenmen hanymmyn ǵoı dep, ózine degen qımas sezimin bildirip qushqysy kelip edi — batyly barmady. Óz bólmesinen shyǵyp bara jatqan Ámirshiniń artynan qarap, tabaldyryqtyń aldynda qalshıyp uzaq turdy da qaldy. Tý syrtynan telmire qarap turǵan muny sezdi me, Ámirshi orta jolǵa kilt kidirip, artyna burylyp qarady, buǵan qaıtyp oralǵysy kelgen kisishe, ne áldene degisi kelgendeı, umsyna berdi de, kenet qaptalyna kózi túsip, qaıtadan jónine kete bardy. Hanym Ámirshiniń kózi túsken jaqqa qarap edi — basyn ıip, quldyq uryp, qaz qatar tizilip turǵan azban quldardy kórdi. Óziniń tabaldyryqtyń aldynda sileıip turǵan myna turysynyń ersi ekeni sonda baryp esine túsip, esikti jaýyp aldy. Biraq Ámirshiniń ketip bara jatyp, kilt toqtap, burylyp qaraǵanynan ózine degen ózgeshe yqylas tanyǵandaı bop, júregi ornyna túseıin dedi. Qatal Ámirshiniń sýyq janarynyń túbinen tek óziniń ǵana kózi shalyp qalatyn jumsaq nurdan da bul qımastyq sezinetin tárizdi. Adam júreginiń eń bir tuńǵıyǵynan shymyrlap shyǵatyn sol bir qımastyqtyń, ystyq ińkárdiń emin tapsa mahabbat qana tabatyn shyǵar. Sonda Ámirshiniń buny súıetini ǵoı... Hanymnyń kókireginde ádemi qýyrshaq kórgen bala qyzdyń balapan júregindeı áldene oınaqshyp shyǵa keldi. Hanym eki betine dý etip eki shoq tıip ketkenin ańǵardy. Álgindeı ańtarylmaı, maýjyraǵan raqattyń saýmal kóline qaıta súńgip, úzilgen oıyn qaıta jalǵastyrdy. Al álgi qımastyqtyń, bir-birine degen ólip-óshken ystyq ińkárdiń sarqylǵan shaǵynda eki adam arasyndaǵy burynǵy mahabbat jaılaǵan salqar kóńildi nendeı sezim ıemdenedi eken, álde el kóshken jurttaı bop birjola qulazyp qala beredi me eken? Aqyly «ıá solaı» dep, osy bir tuspaldy qanshama jón kórgenmen, sananyń áldebir tereń qatparyna buǵyp jatyp alǵan ury kúmán qaıta-qaıta basyn kóterip, qańǵyma kóńiline baıyz taptyrmaı taǵy bir qıyrǵa dedektetip súıreleı jóneldi. Eger eki egde adamnyń arasynda burynǵy sezimnen eshqandaı jurnaq qalmaıtyn bolsa, burynǵy qosaqtardyń óle-ólgenshe bir-birinen jup jazbaıtyndary nesi? Álde ólimniń aldyndaǵy, beıshara káriliktiń aldynda jalǵyz qalǵysy kelmegen qorqynyshtan ba eken? Endeshe, ondaı úreıden bir oshaqtyń basynan ózgege bıligi júrmeıtin jaı jumyr basty pendeler qoryqsa qorqar. Biraq shartarapty aýzyna qaratqan, óle-ólgenshe qasynan ketpeıtin jary, otan, óz áýleti, qaraqurym qoly men qalyń halqy bar Ámirshi qorqar ma? Joq, ol báıbishege basqa bir sezimmen baratyn boldy. Ol sezimniń aty ne? Iá, egde adamdardyń kókireginde, eń bolmasa keshegi kúıip-janǵan alaý mahabbattyń ornynda yp-ystyq qolamtasy-syılastyq qalmaıdy deısiń be? Sol ystyq qoza birjola sónip bitkenshe, adam paqyr da ólip bitetin shyǵar. Manadan beri túbine jete almaı qoıǵan saýaldyń jaýabyn ońaı tapqanyna áýeli elp etip qýandy. Artynsha-aq álginde ǵana laqtaı oınap shyǵa kelgen kókiregi muzdap qoıa berdi. Sonda Ámirshi men Uly hanymnyń arasynda áli de ystyq taby sýyp úlgermegen syılastyq jatqan boldy ǵoı. Áldebir oqys shanshý kókirek tusyn búrip alǵandaı boldy. Álginde ǵana qyzmetshilerdiń asyr salǵan saýsaqtarynan balbyrap elitip jatqan balǵyn denesi aıaq astynan solyp, semip bara jatqandaı kórindi. Qazir turyp ketpese, jan-jaqtan jabyla julmalap jatqan kóp sheńgel ony julym-julym qyp birjola tútip tastardaı. Ol ornynan asyǵys kóterildi. Map-maısa jibek kóılek tula boıyn tiken bop shaǵyp, etine ersi sýyq tıdi. Kútýshiler shashyn órip bolǵansha zorǵa shydady. Álginde ǵana raqattanyp, jany jaı tapqan jerden ázireıil kórgendeı ketýge asyqty. Ol qaıtadan tunjyrap qaldy. Óziniń jalǵyz ekenin, baıly, balaly, áldeneshe ordany óz baýyrynan taratyp otyrǵan báıbisheniń qasynda qarasyz, qaýqarsyz ekenin alǵash túsinip, qatty nalydy, ishine shoq túsip ketkendeı, óne boıyn órt jalap barady. Ol ne de bolsa, sol bir órt tezirek janyp bitse eken, muny túp-túgel kúlge aınaldyryp, myna daýa taptyrmas qasiretten birjolata qutqarsa eken dep tiledi. Sol qalpynda endi bir sátke shydasa, kóp uzamaı álgi tilegi de oryndalatyndaı bop kórindi. Ol endi eshteńeni oılaǵysy kelmedi. Shekesin shyńyldatyp, bul kóńil qoıyp, qulaq aspaǵasyn, yzyńdaı-yzyńdaı shybynǵa aınalǵan kóp oı kóziniń aldynda qara qurym bop shyrq úıirilip ushyp júrgen sekildi. Bul sol bir yzyńdaǵan kóp shybyndy, tıip ketken jerin tisteı alatyn jıirkenishti jándikterdi kórgisi kelmeı, denesi túrshigip, kózin tars jumyp aldy. Endi álgi yzyńdap ushyp júrgen kóp maqulqat odan góri de usaqtaı-usaqtaı qara qurym masaǵa aınalyp bara jatty. Bul olardan burynǵydan beter shimirkenip, bezgek tıgendeı qaltyraı bastady. Kenet áldebir jerindegi kúre júıkesi kúrt úzilip ketkendeı, búkil denesi qalsh-qalsh etip qoıa berdi. Onysynan ózi shoshyp ketti. Tars jumyq kirpikteri bir-birinen kilt ajyrap, kóńiline: «Osy men aýyryp qalǵannan saýmyn ba?!» — degen oı sap ete tústi. Jalma-jan otyrǵan jerinen ushyp turyp, tór aldyndaǵy aınaǵa bettedi. Aına aldyna kelip edi, óziniń álgindegi kóńil kúıine ózi qaıran qaldy. Kúlge aınalyp bara jatqan eshteńesi joq, burynǵy qalpy. Asyǵys órilgen qolań shashy jol-jónekeı bosap, qobyrańqyrap ketipti. Qaıta onysy ózine bir túrli sán qosqandaı. Qyzmetshileri jańa ǵana ıis maımen sylaǵan moıny, omyraýy, eki beti jyltyrap tur. Qorqynysh pen ýaıym alma-kezek arbasqannan ba, sol jyp-jyltyr eki betiniń ushy almadaı albyrap tur da, jazyq mańdaıy bir túrli kógis surlanyp apty. Ushy tym súıirlenip ketpeı, juqa názik tanaýyn jasyrar-jasyrmas bop jumyrlanyp bitken ádemi qyr murny mynaý ıis maıdy aıamaı jaqqan jylmaǵaı bettegi orynsyz jyltyraqty jaqtyrmaǵandaı, bir túrli buıyǵy qalyp tanytady. Sol buıyǵy muńdy aıqyndaı túskisi kelgendeı súrmeli qastyń astynan jasaýraǵan eki kóz múláıim móldireıdi. Hanym aınadaǵy jáýdireı qarap turǵan músápir bala qyz ózi ekendigine sengisi kelmeı, tesile qarady. Myna túrimen jaryq jalǵanda qoryqpaı qaıtyp tirlik quryp júr. Ony kórgen adam ólip-tirilip súımeıtin de, qurmettemeıtin de, tabynyp tańǵalmaıtyn da shyǵar, tek «baıǵus balaqan-aı» dep músirkeıtin ǵana bolar. Uly ámirshiniń kózinen bul kerip júrgen ushqyn da ózi oılap júrgendeı órtenip bara jatqan mahabbattyń emes, jaı ánsheıin aıanyshtyń nyshany shyǵar. Arystandaı aqyrǵan asaý báıbishe mynandaı múskin nemeni tabanyna salyp taptap ketpegenine shúkir. Mynandaı beıshara balapanǵa jaryq álemdi qaltyratqan qaharly hannyń qylysh silteseń de selt epteıtin qaısar júregi qaıdan ólip-óshe qoısyn! Bul oǵan súıikti jary tuǵyrdan qalǵanda tósek jylytýǵa alǵan jaı ánsheıin jas ıis qana. Bul beıbaq úlken kisiniń ózine degen bir sátki meıirimin mahabbatqa joryp júripti ǵoı. Joq, joq, sen endi hannyń bir saraıy men sanaýly túnderin ıemdengen jas ıis urǵashy kúnińe qanaǵat qyl, tilińdi tobaǵa keltir... Báıbishemen básekelesý seniń ne teńiń? Jahandy qaltyratqan Uly ámirshiniń júregindegi qımastyqty da, mahabbatty da sol ıemdengen. Onyń jolyna turam dep bosqa aramter bolma. Dál mynandaı músápir keıpińmen báıbishe qusap kúlli dúnıeniń kúńkilin qulaǵyna ilmeıtin Uly ámirshiniń nazaryn toqtatar salıqaly aqyldy qaıdan tabasyń, salaýatty suhbatty qaıtyp qurasyń? Alys joryǵyna birge ala ketip, qıyn kezde shaqyryp keńes suraıtyndaı keıýanalyqty qudaı seniń qaı jerińe qısyn?! Hanym myna bir aıaq astynan qaıdaǵy-jaıdaǵy oıyna oralyp, kóńilin birjolata meńdep alyp bara jatqan kúzdiń sylbyr jaýynyndaı salyńqy sezimge qarsy turar qaıran taba almaı óz-ózinen mújilip júre berdi. Tý syrtyna áldekimniń demi tıgendeı boldy. Jalańash otyrǵanda ústine bógde bireý kirip kelgendeı, jalt burylyp edi. Kúreń qobdısha qushaqtaǵan kútýshi kempir tur eken. Munyń sharasynan shyǵyp ketken qos janaryn kórgende, shyrq aınala ájim men túbit qyltanaq kómgen eki ezýin yrjıtyp, kúlip jibergendeı boldy.

— Mynany jańa bas ýázir ákep beripti. Joryqta júrgen Ámirshiniń sizge arnaıy jibergen sálemdemesi kórinedi, — dep, qolyndaǵy qobdıshany bunyń aldynan kóldeneńdete berdi. Óne boıyn jıditip ala jónelgen álgi bir del-sal halden áli arylyp bola qoımaǵan hansha kempirdiń sózine ne jaýap qataryn, ne istep, ne qoıatynyn bilmeı abdyrap qaldy. Kempir qobdıshany hanymnyń tóseginiń ústine aparyp qoıdy. Hanymdy solaı qaraı súıreledi. Hanym kempirdiń jeteginde endi-endi táı-táı turǵan jas sábıdeı táltirektep erip keledi. Kempir qobdıshany ózi ashýǵa batyly barmaı, malynǵan jeńiniń ushynan jyltyrap kóringen kishkene kiltti mup-muzdaı qyp hanymnyń qolyna ustata berdi. Hanym abdyrap qobdıshanyń alqasy qaıda ekenin taba almady. Kempir amalsyz ózi ashýǵa májbúr boldy. Ashty da qobdıǵa qararyn, hanymǵa qararyn bilmeı, alaqtap turyp qaldy. Hanym kópke deıin kózi buldyrap eshteńe kóre almady, Bir ýaqyttarda baryp qobdıshanyń ishinde aǵarańdap jatqan áldenelerdi ańǵardy. Nazaryn qaıta jıyp qarap edi, qobdıshanyń ishinde saýdyrap jatqan montany merýert, janaryńdy erkelete sıpaıtyn bıazy óń, alýan tústi aqyq, oınaqy marjan, kózińdi almas qylyshtaı tilip túsetin ótkir, óńi sýyq ıaspıs, uıala jyltyraıtyn aqshyl-sarǵysh jaquttar, kúzdiń shaıdaı ashyq aspanyndaı tap-taza, mup-muzdaı kókpeńbek sapfır, kúlim kóz zúbarjat, nart qyzyl laǵyl, jan-jaǵyndaǵy ezge tastardyń óńine oraı qubylatyn sý tamshysyndaı mólteń-mólteń shamır, buryn-sońdy bul kórmegen, atyn bilmeıtin birinen-biri ótken taǵy da talaı asyl tastardy kórdi. Solardyń eń ústinde, osynaý ár alýan, túske qubylǵan kishkene kólshiktiń betinde júzip kele jatqandaı bop bir tal appaq gúl jatyr. Hanym árinen, ádemi hosh ıisinen áli aryla qoımaǵan názik appaq gúldi qolyna alyp, baýyryna basty. Jańa ǵana óne boıyn býyp turǵan temir arqan óz-ózinen tarqatylyp júre berdi, tań atqaly muńly janaryna irkilip turǵan ashshy jas kóktemniń jyly jańbyryndaı bop tógip berdi. Zábir men saǵynyshtan qabyna-qabyna, keýde súıegine jabysyp qalǵandaı zil tartqan júregi qaıtadan oınaqtaı jóneldi. Hanym qasynda qyzmetshi áıel turǵanyn da, onyń aldynda bala qyz qusap, kózi bulaýdaı bop jylap otyrǵanynyń ersi ekenin de eleń etpedi; manadan beri súlderi quryp, súlikshe soryp jatqan ázireıil úreı bunyń kóńilinen mysyq tabandap jylystaı bastady. Haq taǵala, Uly ámirshi buny álginde ǵana bılep alǵan qapyryq qasiretti, súıek-súıegin túgel untap bara jatqan tuńǵıyq muńdy der kezinde kóripti. Bunyń janyn jan-jaqtan japatarmaǵaı talap jatqan saǵynysh pen jalǵyzdyqtyń, kúdik pen kúmánnyń, shamyryqqan namys pen nalanyń qorqaý tóbetteriniń yryly onyń da qulaǵyna jetipti. Jer túbinen at shaptyryp, adam jumsap syı jiberipti.

Hanym qolyndaǵy appaq gúldi shóp-shóp súıip aldy. Qyzmetshi kempir hanymnyń jan-kúıin aıtqyzbaı-aq túsinip tursa kerek, ońasha qaldyryp shyǵyp ketti. Hanym tósegine jantaıdy. Qobdıshadaǵy asyl tastardy qolyna alyp kóre bastap edi, appaq omyraýynyń ústine aq, sary, kók — ár alýan kóp tamshy saýdyraı tógilip, dúnıedegi tilmen aıtyp jetkize almas eń bir ǵajaıyp kórkem tamshylardyń jańbyry seldetip qoıa bergendeı boldy. Hanymnyń kókiregindegi álgi bir qapyryq qasiret jańbyrdan sońǵy aspandaı ábden ashylypty. Endi onyń ornyn kól darıa bop shalqyp qoıa bergen bir jumbaq nurly sezim bılep alǵandaı. Ol alys joldaǵy jaryna júreginiń eń tereńinen aǵyl-tegil aqtarylyp jatqan alǵysyn aıtar edi — ol báribir estimeıdi. Ibany, ımenshektikti bárin laqtyryp tastap, mynaý lapyldaǵan jas tánin, jańbyr saǵynyp, kenezesi keýip jatqan aptap alqaptaı appaq tósin aıqara ashyp, baýyryna qysar edi, mynaý abajadaı keń saraıda onyń jaıylǵan qushaǵyna tússiz aýa, tuldyr keńistikten basqa eshteńe báribir ilikpeıdi. Uly Ámirshige degen rıasyz kóńilin hatpen aıtsa ersi, kisiden aıtyp jiberýge bolmaıdy. Ol patshazadaǵa, asyl jaryna, óz júregin, óz tánin shymyrlatyp shyqqan yqylasy men sheksiz mahabbatyn qalaı bildire alady? Ol joryqtan oralyp, myna bólmege attanǵansha qashan? Qumarynan shyqqansha qushyp, qordalanyp alǵan kól-kósir sezimdi aqtara salar armandy kúnniń qaı kezde týatynyn kim biledi? Oǵan deıin uly patshaǵa degen ystyq yqylasy men rıasyz alǵysyn qaıda jumsaıdy? Mynaý qaıtadan qanyn keptire bastaǵan mahabbat shólin nemen qandyrady? Onyń jolyna qurbandyqqa shalynýǵa ázir nıetin Ámirshiniń ózine, anaý qyzǵanshaq báıbishege, saraıdaǵy sypsyńdasqan kóp qyzmetshige, shaharǵa, mynaý jaryq jalǵannyń túgel bárine qalaı jarıalaı alady... Osy qazir, eń bolmasa, erteń el-jurt sony estimese, munsha shalqar muhıt qýanyshtan júregi jarylyp keterdeı. Ámirshi ıe joryqtan oralǵansha sarylyp ótip bolmaıtyn saǵynysh kúnderi men ystyq ińkárdiń shoǵyna sharpylǵan taýqymet túnderin qalaı ótkize alady? Óne boıyn keýlep alyp bara jatqan mynaý sezimge neni basý qylady? Buǵan deıingi báıbisheni qaıtsem shamdandyram dep júrgen kúıki qaraketi mynandaı alapat sezimge keneý bola ma? Qazir-aq jolǵa shyǵyp, joryqtaǵy jarynyń sońynan barar edi. Óıtse, Ámirshiniń shamyna tıedi, ári mynaý sasyq aýyz kóp shýyldaqtyń ósegine ilinedi. Hanym tóseginiń ústinde shashylyp jatqan asyl tastardy jınamaǵan kúıi bir shetine qısaıa ketip, qıalǵa shomdy. Uly ámirshiniń mynandaı rıasyz yqylasynyń esesin nemen qaıtarmaqshy? Erteń alys joryqta qaljyrap oralǵan ony nemen qýanta alady. Shirkin, padıshamen qosylǵaly beri jar ańyzyǵyn qyzyqtap ta qumarynan shyǵa almady. Ámirshi joryqqa attanbaı turyp qursaq kóterip qalsa ǵoı, qazir mynaý jibergen syılyǵynyń qarymtasyn jaqsylyq habarmen qaıtarar edi. Eki qabat áıeldiń qursaǵyndaǵy jas náresteniń ár qybyryn ańdyp tyqyrshyǵan kúnderi, mynaý aınalasyn túgel ańyljytqan sar tap saǵynyshty da baıqatpas edi. Onyń ár qımylyn hatqa salyp, Ámirshimen úzbeı habarlasyp turatyn syltaý da tabylar edi. Erteń ol kelgenshe aman-esen bosanyp, aldynan tal besiktegi kishkene hanzadany kóterip shyqsa, kúıeýiniń kóńilin birjolata bir ózi ıemdener edi, balalaryn alǵa tarta beretin báıbisheniń de aýzyna qum quıylar edi. Biraq qolynda dál qazir ondaı qaırannyń joǵy esine túsip, taǵy da ańtarylyp qaldy. Ol Uly Ámirshiniń ózine degen qımas kóńiliniń esesin rıasyz mahabbatymen ǵana qaıtara alady. Odan basqa esh qaırany joq. Endeshe, bul óziniń sheksiz mahabbatyna bir ǵana han ıe emes, kórgen jurttyń báriniń de kózin jetkizetindeı eskertkish oılap tabýy kerek. Erteń han ıe joryqtan oralǵanda, elden buryn mahabbatyn, sana menen saǵynyshyn, ystyq yqylasyn kóretin bolsyn. Ol mynaý asyl tastardy báıbishe qusap, baýyryna basyp ózi ıemdenbeıdi, bárin de erteń uly padıshanyń kózin eldiń aldymen súısinetin álgindeı ásem eskertkishke, mahabbat munarasyn saldyrýǵa jumsaıdy. Ol mynaý Baıtaq shahardaǵy barlyq munaranyń bárinen de boı asyryp turýy kerek. Kórgen jan munyń Uly Ámirshige degen shynaıy mahabbaty men asqan aqylyna qaıran qalatyn bolsyn. Ol sol kúni yń-shyńsyz raqattanyp uıyqtaıdy. Erteńine tura sala bas ýázirge habarshy jiberdi. Bul óz oıyn aıta bastaǵanda, bas ýázir tostaǵan kózin baqyraıtyp, qadalyp qatty da qaldy; hanymnyń oıyna tańǵalǵany da, súısingeni de belgisiz; at jaqty betinde qımyl-qybyr joq; sup-sur. Hanym aıtaryn aıtyp bolǵanda baryp, saýsaqtary sabaýdaı-sabaýdaı eki qolyn keýdesine qýsyryp taǵzym etti.

«Qup bolady, mártebeli hanym!»

Arada eki apta óter-ótpesten bas sheber kep, munarany Uly Ámirshiniń Uly báıbishesine salǵyzǵan meshitti salýǵa qatysqan sheberlerdiń biri salatyn bolǵanyn aıtty. Endi hanymǵa ermek tabyldy. Kún saıyn bas ýázirge qyzmetshisin jumsap munaranyń jaıy qalaı bolyp jatqanynan habar alyp otyrady. Munaranyń óz saraıynyń mańynan salynatyn bolǵanyna qatty qýandy. Bir kúni tańerteń uıqydan turyp jatyp áldebir qyzyl qojalaq nárseniń baqtaǵy aǵashtardan tóbesin asyryp, terezesinen tónip turǵanyn kózi shaldy. Kórpesin serpip tastap, tereze aldyna keldi. Ózi saldyryp jatqan munara sol ekeni esine endi tústi. Munaranyń ushar basynda syrtynan qaraǵanda qumyrsqadan da áýletsiz áldeneniń qybyr-qybyr qımyldaǵany baıqalady. Ámir bergenine jylǵa jýyq ýaqyt bolyp qalǵan-dy. Endi, mine, munara saraı qorǵanynan da, ondaǵy bıik-bıik aǵashtardan da boıyn asyrypty. Sodan bylaı sol bir soraıǵan qyzyl qońyr nárse terezesinen tóndi de turdy. Ol kún saıyn tereze aldyna kelip, munaranyń keshegiden qansha bıiktegenin ólsheıdi. Biraq munara onshalyqty ósip jarymaıtyn sıaqty. Óz qıalynyń shyndyqqa aınalyp, Baıtaq shaharda jańa bir munaranyń asqaqtap aspanǵa boı kóterip qalǵanyn kórip, alyp ushqan kóńiline oıda joqtan taǵy da qobaljý kirdi. Munara basyndaǵy qumyrsqa erteden qara keshke deıin qyltıady da turady; onyń jybyr-jybyr qımylynyń ónip jatqany shamaly; myna qalpymen munara shamalyda bite qoımastaı, onyń kókpen boı talastyryp, kózdi tartyp turǵanyn bul kózi tirisinde kóre almastaı. Sonaý tym soıqan elesteıtin sıyqsyz tas dińgek aınadaı jaltyrap jatqan kók sháıi aspanǵa abaısyz tıip ketken las daqtaı bop máńgi baqı osylaı, kózge shyqqan súıeldeı bop, qadalyp turyp alatyndaı. Hanym munaraǵa ózi barǵysy, kók qoınyna bir shyǵyp alyp, sol arada qadalyp turyp qalǵan qanypezer shebermen kózbe-kóz jolyǵyp, munarany tezirek bitire gór dep jalynǵysy kep ketti. Biraq, onyń reti qalaı bolatynyn bile almaı kóp sandaldy. Kútýshi kempirmen aqyldasyp kórip edi, ánsheıinde bunyń á degenin eki etkizbeı alyp ushyp turatyn neme áldenege kibirtikteı beredi. «Áýeli qyzmetshilerdi jiberip, qurylystyń qalaı júrip jatqanynan anyq-qanyq habar bilip alsaq qaıtedi»,— dep qıpaqtaıdy. Astyrtyn jibergen qyzmetshileri de: «Qurylys jaqsy júrip jatyr, kúnine pálen júz tas qalandy, munara qazirdiń ózinde Baıtaq shahardaǵy bıik-bıik degen munaralardyń birazynan boı asyrdy, mynandaı záýlim munaranyń basyna tas jetkizýdiń ózi bir kúsh; mundaı kekpen talasqan munaranyń budan shapshań bite qoıýy múmkin emes», — dep keledi. Biraq sonyń bári hanymǵa bunyń kóńilin jubataıyn degenderdiń ánsheıin oıdan qıystyrǵan múláıim áńgimesindeı kórinedi. Ne de bolsa, munarany ózi baryp kermeı, kóńili kónshir emes. Kútýshi kempirdiń budan arǵy qıpańdaǵanyna qulaq aspaı, salynyp jatqan munarany ózi baryp kóretinin aıtyp, bas ýázirge adam jiberýge ámir etti.Ýádeli kúni ýázir men bas sheberdi, bir top qyzmetshisin ertip, ózi saldyryp jatqan munarany kórýge attandy. Qyzyldy-jasyldy kúımeli kerýen saraı qaqpasynan shyǵa bere-aq, kúnde baqtyń tasasynan qyltıyp qana kórinetin qyzyl qońyr munara hanymnyń kózine ottaı basylyp aspandap shyǵa keldi. Bular jaqyndaı túsken saıyn asqaq munara kókke órmeleı túskendeı tym bıiktep barady. Túbine kelip, kúımeden túskende qyzyl-qońyr qysh tastan qalanǵan tas báıterek hanymnyń tań-tamasha janarynan jaryq dúnıeni bir ózi qalqalap, shalqalap jatyp aldy. Hanymnyń tula boıyn bir diril bılep, qol-aıaǵy jeńileıip sala berdi. Eki qoltyǵynan demegen qyzmetshileri bolmasa, myna qazir mamyqtaı qalyqtap záýlim munaranyń tý-tý ushar basyna bir-aq shyǵa kelerdeı. Munaraǵa qaraı apyl-qupyl asyǵa adymdaıdy. Bul keledi dep aınadaı jaltyratyp tazalap qoıǵan munaranyń aınalasynda quraqtaı ıilip kóp adam tizilise qalypty. Quldar, qyzmetshiler, saraı adamdary. Biraq bunyń olarǵa kóz salyp jatýǵa murshasy bolmady. Bas sheber men kútýshi kempir bastaǵan bes-alty qyzmetshiniń aldyna túsip, munaranyń ishine endi. Tas baspaldaqpen joǵary órmeleı jóneldi. Birazdan soń ókpesi ósheıin dedi. Sońynda kele jatqan qyzmetshi qyzdyń alqyna shyqqan tynysy qulaǵyn jaryp barady. Munara ishindegi tas túnek qarańǵy qoıyla tústi, qyzmetshi qyzdyń qolyndaǵy jalpyldaq shyraq bolmasa, aıaq alyp júre almastaı. Qurylysshylardyń tas tasyǵanda aıaq astyn kórmekke jaqqan shyraqtarynyń tútinimen eki jaq qabyrǵa qara kúıelenip qalypty. Hanym malynǵan kóıleginiń eki etegin qymqyra kóterip ap, órmelep keledi. Biraz júrgen soń munaranyń ishindegi qara kúıedeı qoıý túnek birte-birte seıileıin dedi. Aqyrynda, shańqaı tústegi shilde aspany jarq ete qaldy. Hanym munaranyń basyna shyqty. Sońyndaǵy qolyna shyraq ustaǵan qyzmetshi jańǵyz kisi zorǵa sıatyn qyldyryqtaı munaranyń ishinde, tómende qaldy. Qoıý qarańǵydan oqys jaryqqa shyqqannan ba, álde munaranyń záýlim bıiktiginen be hanymnyń basy aınalyp ketkendeı boldy. Birazdan keıin boıyn bılep, jan-jaǵyna kóz salyp edi, Baıtaq shahar tym tómende byt-shyt shashyrap jatyr. Jerde júrgende aspandap kórinetin asqaq munaralar, meshitter, ásem saraılar myna jerde balanyń oıynshyǵyndaı tym qurdym kórinedi.

Hanymnyń júregine qaıtadan qýanysh júgirdi. Ol beker qobaljyp júr eken. Myna munara shynynda da tamasha. Baıtaq shahardyń aspanyn qazirdiń ózinde bir ózi ıemdenip alypty. Hanym jan-jaǵyn qarmaı sholyp júrgen ashqaraq janaryn bir sát ez tóńiregine toqtatyp edi, munara jıegine súıenip turǵan sheberdi kórdi. Óne boıy balshyq-balshyq. Sonysynan qaımyǵady ma, qoryqqan baladaı turǵan jerinde qatypty da qalypty. Lám-mım ún de joq. Tyrp etip qozǵalǵan da joq. Osyndaı záýlim munara qolynan shyqqan sheberdiń qoıannyń kójegindeı qorǵalaqtap turǵan myna bir músápir keskinin kórip, aıap ketti me, álde qyzyq kórdi me, hanym júzine qalaı kúlki júgirgenin ózi de baıqaı almaı qaldy. Mynaý záýlim munaranyń basynda ekeýinen basqa tiri jan bolmasa da, óziniń bul qylyǵyn orynsyz kórip, hanym álgi sypaıy kúlkisin tep-tez tyıyp ala qoıdy. Odan ary bul arada tura berýden bir túrli yńǵaısyzdyq sezip, eki etegin qolymen qymqyra kóterip qyzmetshisi kútip turǵan tas baspaldaqqa bettedi. Buryla berip, qaıta bir qarap edi, sheberdiń erimdeı jap-jas jigit ekenin sonda baryp baıqady. At jaqty, qyr muryndy, alaqandaı-alaqandaı eki kózi tuńǵıyq móldireıdi... Hanym tas qarańǵy munaranyń ár baspaldaǵyn sanap basyp, tómenge tústi... Kúımege minip jatyp, munaranyń basyna taǵy da qarady. Záýlim munaranyń basynda bet-aýzy anyq baıqalmaı, emis-emis buldyrap turǵan sheberdi taǵy da kózi shaldy. Onyń budan qysylyp-qymtyrylyp jáýdireı qaraǵan jasqanshaq janary esine túskende bir jymıyp qoıdy

Sodan keıin munarany kóp ýaıymdamaıtyn boldy. Kópten beri umytyp bara jatqan baıaǵy kúnde-kúnde baqta qydyryp, nóker qyzdarymen birge shomylatyn ádetine qaıta oraldy. Endi aıdynda shomylyp bolyp, qyzmetshilerge denesin sylatqanda da, baıaǵydaı qaıdaǵy-jaıdaǵyny oılap basyn qatyrmaı, kúnnen kúnge kókke ermeleı túsken záýlim munaraǵa qarap jatatyn boldy. Bir kúni munara basynda qumyrsqadaı qyltıyp otyratyn sheber áldeqaıda zym-qaıym joǵaldy da ketti. Bul qyzmetshilerin jiberip, habar aldyryp edi, sheber munaranyń áshekeıine kirisip jatyr eken dep keldi.

Jaz ótip, kúz tústi. Bul aımaqta bolyp jarymaıtyn qystyń az ǵana aılary da zyrlap óte shyqty. Keshe sostıyp turatyn qyp-qyzyl munara áýeli tor-tor aǵash saýyt jamyldy. Birazdan soń bal aradaı byjynap kórinetin jıi-jıi aǵash tor kózderiniń ar jaǵynan kógildir áshekeı de qylań berdi. Endi hanym nókerin ertip, kún uzaqqa baqty aralap, kúnnen-kúnge óńi ózgerip kele jatqan munarany qyzyqtaıtyn boldy. Munara áýeli kegis tartty. Kókpeńbek munara kók aspannyń ózimen astasyp ketkendeı. Anaý tor-tor aǵash kezderdiń arasynda qybyr-qybyr qımyldap júrgen quıttaı adamdar tas munaraǵa emes, aspannyń ózine áldeqandaı órnek salyp jatqandaı; aspan men munaranyń ara-jigin ajyratyp alǵysyz. Hanym sonyń ózine qansha masattandy deseńizshi. Sonaý kók aspannyń baýryna jarmasyp qybyrlap júrgen kishkene adamdar bul tańerteń tóseginen tura salyp, terezeniń aldyna kelgen saıyn tosyn bir sıqyr oılap tabady.

Kók munara kún saıyn qyryq qubylady. Áýeli kúni keshe qojyraıyp turatyn qyp-qyzyl tas dińgektiń ornyna aspandy tirep turǵandaı jyp-jylmaǵaı, jip-jińishke kók syryq shyǵa kelip edi, endi ol birte-birte sózben aıtyp jetkize almas, tek kóz ǵana túgel túısige alatyn sıqyr kórikke ıe bopty. Hanym ony ózine etene tanys bir nársege uqsatatyn tárizdi. Biraq dál nege uqsaıtynyn esine túsire almady. Kóp uzamaı munaranyń áldekimniń aspandata kótergen ásem bilegine keletinin baıqady; sheber bunyń alys joryqtaǵy han ıege jer túbinen qol bulǵardaı taǵatsyz saǵynyshyn tap basyp, dál beınelegenine qaıran qaldy.

Kók tirep turǵan munara keıde oǵan jer tósiniń eń bir shıpaly sóli men nárinen jaralyp, kók boılap ósip kele jatqan maısa quraqtaı kóktemniń sylap-sıpap esetin maıda samalyna bolar-bolmas terbelip turǵandaı kórinedi. Hanym ondaıda sonaý kóz ushyndaǵy kók dińgekti bir túrli aıap ketedi. Bul ólkeniń kóktem men kúzde ekilene esetin ańyzaǵy men aspanynan ot shashyrǵan shyjǵyrma shildesi osy bir náp-názik súıkimdi ósimdikti erteń-aq soldyryp tastaıtyndaı. Munara kúnine bir minez shyǵarady. Bir kúni jas maısadaı úlbirep, jas sábıdeı móldirep tursa, erteńine-aq jan-jaǵyna oınaqy nur taratyp, jaınaqtap shyǵa keledi. Birde terezeniń aldynan et júregińdi eljiretip, ún-túnsiz telmirip turyp alsa, artynsha-aq tóbesimen kók tirep aspandap shyǵa keledi.

Hanym tas munaranyń kórgen jannyń kóńilin qyryq saqqa júgirtip, qaıran qaldyratyndaı ne sıqyry bar ekenin qansha qarasa da, bile almaı-aq qoıdy. Bárinen buryn sheberdiń kórer kózge bitip turǵan munaranyń ushar basynda áli kúnge kúıbeńdep nege júrip alǵanyna túsinbeı dal boldy. Sheber munaranyń ushar basynyń baqqa qaraıtyn jaǵyn qalap bitirmeı ketıtip qoıypty. Hanym buryn sonaý tas dińgektiń ushar basyndaǵy qybyr-qybyr qımyldap júretin kisiden túk aıylyn jımaı, haýyzǵa kep shomylatyn edi. Endi záýlim munaranyń ushar basyndaǵy kishkene ketikten syǵalap turǵan kishkene qumyrsqa munyń tula boıynan eshteńe tastamaı túgel kórip alatyndaı qymsynatyn boldy.

Kúnde-kúnde baq ishine seıilge shyqqan saıyn úırenshikti aıdynnyń qasyna kelip, kók munaraǵa uzaq qaraıdy. Tas munara munymen áldene dep arbasyp turǵandaı. Qasyndaǵylar túsinip qalmasyn dep, bunyń tek bir ózine ǵana áldene dep ymdaıtyndaı. Tipti sol tas munara ony bir kún kórmese saǵynyp qalatyn tárizdi — saraıyna kirip ketkende, terezeniń móldir shynysynyń ar jaǵynda muńdana munartyp turady da, seıilge shyǵa kelgende, aıaq astynan jadyrap jarqyrap qoıa beredi. Tas munara kúnnen-kúnge jaqyndaı túsken sekildi. Saraı men baqty shyr aınala qorshap tastaǵan tas dýaldyń túbine kep, odan beri qarǵyp túsýge batyly jetpeı, muńaıa qarap turǵandaı. Hanym endi tas munaraǵa áldekimniń buǵan túsiniksiz tilde jazylǵan sálemhatyndaı erteli-kesh tesile qarap, onda jazylǵan qupıa syrdyń egjeı-tegjeıine jete almaı ejiktep otyrǵan kisishe uzaq sarylady. Keıde anaý tas munara munyń ózi sıaqtanyp ketedi; onyń boıynda da kórer kózge qulpyryp turǵanmen, áldebir qaıaýly muń bar; bunyń kóńilindegideı ǵumyry taramaıtyn-tarqamaıtyn, ózge túgili ezine de túsiniksiz, ishteı kemirip jatatyn buıyǵy ińkár, ımenshek qushtarlyq bar; batylsyz jandardyń aýzynan ómiri shyqpaı, jáýdireı qaraǵan janarlarynda jartylaı jas bop tunyp jatatyn tup-tunyq, tuńǵıyq naz bar. Joq, mynaý munara bunyń ózi emes, áldekimniń «apyraı, uqpaǵanyń ba» dep jazǵyra qaraǵan janary sıaqty. Endi ańǵardy-baıaǵyda munara basynda kórgen sheberdiń kózinen de tap osyndaı ári aıanyshty, ári súıkimdi bir jup-jumsaq nur kórgendeı bolyp edi ǵoı. Sheber sol óz janarynda tunyp turǵan tuńǵıyq sezimdi tas munaraǵa aınytpaı kóshiripti de qoıypty. Sonda mynaý erteden qara keshke terezesinen telmire qarap turatyn sıqyrly janar ne deıdi? Buny ne dep jazǵyrady? Tap bulaı jazǵyratyndaı bul sonshama neden jazyp qalyp edi! Bunyń betine tike qaraýǵa da jigeri jetpegen jas jigittiń tap mynandaı qazymyrlyqqa bara qoıýy múmkin be? Múmkin emes. Sheberge ez ónerin jaryq jalǵannyń aldynda jarqyratyp jaıyp salǵannan asqan baqyt bar deısiń be? Bunyń jazǵany — Baıtaq shahardyń tóbesinen qaraıtyndaı kórkem munara saldyrǵany ma? Endeshe bitip turǵan munaranyń ushar basyn kózge shyqqan súıeldeı qyp ketıtip qoıǵany nesi?

Hanym taǵy da kúımesin jektirip, munarany kórýge attandy. Baq ishinen jáýdirep kórinetin momaqan munara jaqyndaǵan saıyn asqaqtaı tústi. Dál qasyna kelgende, eshkimge kózi túspeıtin tákappar sulýdaı tipti aspandap ketti. Hanym bul joly munara basyna kóterilgen joq. Bas sheberden munaranyń nege bitpeı jatqanyn surap edi; «sheberdiń bir oıy oılaǵanyndaı bop shyqpaı júr, sonyń jolyn tapqan kúni qurylysty aıaqtaımyz», — dep ýáde qyldy. Hanym saraıǵa qaıtyp kele jatyp ta, kúımeniń terezesinen kózin almady; tas munara alystaı túsken saıyn álgi bir sylqym tákapparlyǵynan aırylyp, qaıtadan móldirep qoıa berdi. Hanym óz bólmesine kirip, terezege qarap edi — kúndegisinshe jaýdyraı qarap turǵan montany kók munarany kórdi. Hanym endi bunyń tegin emestigine birjola den qoıdy.

Sheber, árıne, bunyń kókeıindegi joryqta júrgen Uly ámirshige degen óziniń qaıaýsyz mahabbatyn, tuńǵıyq saǵynyshyn beıneleıtin munara turǵyzǵysy kelgen oıyn dál túsingen. Alystan aıanysh shaqyratyndaı qyp munarany muńǵa bóktirip qoıǵany da sonyń aıǵaǵy. Sonaý jer túbinen qaraǵanda ol bálkim «asyǵa gór, tezirek jete gór» dep jalynyp-jalbarynyp turǵandaı kórinetin shyǵar. Al biraq jaqyndaǵan saıyn shalqaqtaı túsetini nesi? Sheber bunysymen Ámirshiniń ashýyna tıip almas pa eken? Qanshama saǵynyp kelgen kúnde de, ózine arnap saldyrǵan munaranyń álgindeı shekeleı qaraǵan astamshylyǵy oǵan unaı qoıar ma? Onyń ústine bul saraıdyń ishinen qaraǵanda, ol nege osynsha tunjyrap turady? Qaıta munnan qaraǵanda, kók munara saǵynyshyn basyp, joryqtan oralǵan Ámirshimen aman-esen qaýyshqan hanymnyń qýanyshty kóńilindeı jadyrap turýǵa tıisti emes pe? Kók tastan tamshylatyp jas aqqyzbaǵannan basqanyń bári qolynan kelgen sheber muny neǵyp ańǵarmaǵan? Árıne, sheberdiń munysynda bir syr bar. Sheberdiń sol bir buqpantaı syryn budan buryn kóldeneń kóz, bylaıǵy jurt bilip qoısa, qaıtpekshi? Hanym kútýshi kempirge aıtyp, bazardaǵy jurt jańa bitip turǵan munara jaıynda ne aıtyp jatyr eken, bilip kelsinshi dep, astyrtyn adamdar jiberip, tyń tyńdatyp edi, halyq joryqtaǵy padıshanyń aldynan mynandaı munara saldyrtqan hanymnyń kemel aqyly men salǵan sheberdiń asqan ónerine tańdaılaryn qaqqannan basqa áli eshteńe ańǵara qoımapty. Hanym jansyzdardyń bul habaryna kóńili birjola kónshimegenmen de, qaıdaǵy-jaıdaǵyǵa mán berip qur bekerge qýystanǵanyna óz-ózinen yńǵaısyzdanyp qaldy. Kóldeneń kózden qysylatyndaı eshteńe joq. Shahardaǵy jurt munaradan hanymnyń joryqtaǵy jaryna degen kirshiksiz sezimin kóredi. Ámirshi áýeli jarynyń ózine degen sheksiz saǵynyshyn ańǵarsa, munaraǵa jaqyn kelgende hanym mahabbatynyń jaryq jalǵandy qabaǵyna qaratqan Ámirshiden basqa eshkimdi kózge ilmeıtin asqaqtyǵyna kózi jetedi.

Jap-jas sheber bunyń kóńilin aıtpaı bilip, aınytpaı beınelegen; Uly Ámirshi bul saldyrǵan munaradan esh min taba almaıdy. Tek tezirek kelse eken sol kún? Ol kúni peıishtiń aq qusyndaı bop Ámirshi ıeniń asqar ala kóńiliniń eń shyrqaý bıigine aspandap bir shyǵar edi. Kúndesi de qyzǵanyshtan basqa, aıtar eshteńe taba almaı dymy quryr edi. Ol nemeniń Ámirshi ıemen birge pálen jyl jol júrdim, pálen jer kórdim, pálen pil, pálen túıege qazyna artyp, yrǵap-jyrǵap kelemin dep aspandaǵan kóńili qarsy aldynan mynandaı óńi túgili túsinde kórmegen kórikti munara kók tirep shyǵa kelgende, aıaq astynan qanaty qyrqylyp, jer bolyp qalar edi. Padısha da qanshama báıbishe dep dabyraıtyp, bastas sanap, basyn asyryp júrgen Uly hanymnyń qansha jyl otasqanda, qansha joryqtan jeńispen oralǵanda onsyz da asqaq kóńilin astanasyna kire bergende dál mynadaı qyp odan beter aspandatyp tastaıtyndaı aqyl taba almaǵany sol arada birden esine túser edi, onyń qansha asyl tekti bolǵanmen altyn sanap, asyl jıǵannan basqa eshteńeni bilmeıtin dúnıe qońyz, etegine tońǵaq juqtyrǵyshtyǵymen ǵana baǵy asyp turǵan jaı ánsheıin jabyq qursaq áıel ekenine birjolata kózi jeter edi. Kisiniń ishindegisin aıtqyzbaı bilip otyratyn padısha bunyń adal mahabbaty, aq peıilmen qosa jas ta bolsa bas bolýǵa jarap qalǵan kemel aqylyna da rıza bolar edi. Bu da «aldyńnan kórdiń be, qandaı syı ázirlep qoıdym» dep kórgimeı-aq baıaǵy sol bir úlbiregen balapan qalpy qarsy alar edi; pálen jyldan beri shymyrlap ónip, dál qazir kókiregine shyp-shyp tolyp, zorǵa syıyp turǵan kól-kósir ińkárin, julyn-júıkesin, óne boıyn túgel órtep bara jatqan qomaǵaı yntyǵyn da birden seldetip aqtara salmaı sol baıaǵy alǵashqy túnderindegideı ımenshektep, qymsyna qaýyshar edi; sóıtkenmen de, oǵan ózine asyl tekti patshazadanyń peıil bildirgeninen asqan baqyt joq ekenin sezdirip, jar qyzyǵyn baǵalaı biletin áıeldik parqyn da qapysyz baıqatyp baǵar edi. Sol kún tezirek kelse eken tek, mynaý ańyljyǵan úlken saraıdyń burysh-buryshy bunyń shat-shadyman qýanyshynyń aǵyl-tegil aq tolqynyna tolar edi. Sol armanyna qolyn myna kókshil munara jetkizgeli tur. Hanym armanyndaı ásem munarany salyp jatqan sheberdiń ár saýsaǵyn súıýge ázir. Tek munarany tezirek bitirse eken. Tek anaý kózge súıeldeı qadalyp turǵan ketikti tezirek bitese eken. Sheber munaranyń ushar basyna baryp, bunsha nege telmirip turyp aldy? Aıtpaqshy, Ámirshi kók munaraǵa saraıdan kóz salǵanda onyń mynandaı bir túrli jazǵyra qaraǵan tunjyrańqy keıpinen tiksinbes pe eken? Múmkin, munyń basy jetpeı júrgen jumbaqqa ol túsiner. Árıne, solaı... Álemniń tórt buryshyn tizesiniń astyna basqan bıleýshiniń bul dúnıede túsinbeıtini bolady deısiń be? Sonda onyń ózi joqta hanymnyń terezesine dál mynandaı bop jáýdireı tónip turǵan sıqyr munaranyń syryn nege jorýy múmkin. Árıne, anaý tas munaraǵa jan bitirýge az-aq qalǵan asqan sheberdiń óz aýzynan aıtsa, tili kesiletindeı bir tym qupıa tylsym syryn ónerimen tuspaldap bildirgenine jorıdy. Iá, onyń áneýkúngi móldiregen montany janaryndaǵy ımenshek naz mahabbat eken ǵoı. Dál solaı. Ony Ámirshiniń qyraǵy kózi túgili, endi, mine, pálen kúnnen beri bas qatyryp júrgen bunyń ózi de túsinip otyr.

Hanym mynaý yńǵaısyzda ústinen sap etip túse qalǵan ospadarsyz bireýdeı oqys tujyrymynan bir túrli abdyrap qaldy. Kók munara bunyń terezesine burynǵysynan beter tóne túskendeı: «Dál taptyń, solaı edi. Apyraı, aqyry túsindiń-aý, al endi uqtyń ǵoı, ne aıtasyń, jaýabyń qaısy?» — dep emine túskendeı. Budan ári tura berse, munara quddy bıik qorǵannan, mynaý terezeden qarǵyp túsip, bul turǵan bólmege kirip keletindeı, tereze aldynan alystaı beredi. Munara kózden tasa bolǵanda baryp, kóńilin birledi. Endi mynaý erteden qara keshke deıin terezesine tónip, qıylyp turǵan qıqarǵa ne isterin bilmedi. Eń aldymen, oıyna oralǵany, bitip turǵan munarany qasaqana bitirmeı qoıǵan qaskóı sheberdi shaqyryp alyp jazalaý; kóńiline shaıtan qashqan bala jigitti, mahabbat túgili basymen qaıǵy bolatyndaı qyla qorqytý... Buny oılaǵanda álginde ǵana ańtarylyp qalǵan kóńilin zirkildegen ashý bıledi. Kózin jerden kóterýge jigeri zorǵa jetip turǵan álgi nemeniń dámesin qara! Báse, munaranyń ushar basynan túspeı, qıqaıyp otyryp alýynda bir mán bar edi-aý. Joq, ne de bolsa, onyń tezirek kózin qurtý kerek eken. Baıtaq shahardyń myńdaǵan jymysqy aýyzy pysh-pyshtap jónelmeı turǵanda aspandaǵy aıǵa qol sozǵan esirik nemeni kókesine kóristirgen jón. Áıtpese, altyn basty han ıeniń aq adal tóseginen qara taban qul kedeı, qý shunaq qara súıek dámelendi degen ne sumdyq? Buny bireýler bilip qalsa, mynaý jaryq jalǵannyń aldynda Uly Ámirshiniń abyroıyn asyram dep júrip, betine máńgi óshpeıtin salyqty óz qolymen salǵany ǵoı. Joq, bul hanym basymen ondaı esirik dámege jol berip qoıa almaıdy. Qazir kútýshisin shaqyrady, ol baryp ýázirge aıtady; ýázir ony búgin osy tańnan qaldyrmaı tas zyndannyń túbinen bir-aq shyǵarady. Aıbaltaly jendetter myna surqıany eshkim estimeı turǵanda moınyn qyrqady. Mynandaı ǵajaıypty ornatqan baıǵus sheber óz nápsisine ıe bola almaǵannyń qyrsyǵynan aıbaltaǵa jem bolady. Óz obaly ózine! Ol úshin bul qudaı aldynda da, adam aldynda da jazyqty emes. Ne de bolsa asyǵý kerek. Ámirshiniń elge bet túzedi degen habaryn jaqynda aldy. Qańqý oǵan jetpeı turǵanda, qıqar sheberdiń kózin qurtyp, munaranyń qalǵan jerin bas ustaǵa bitirtý kerek. Biraq erteń Uly ámirshi mynaý terezesinen telmirip turǵan ázázil munarany báribir kórmeı me? Ondaǵy saırap turǵan qomaǵaı qulqynǵa túsinbeı me?

Hanym qapalanǵanynan ernin qyrshyp tistep aldy. Endi ne istemek? Álde qamaldaǵy qul-qutannyń bárin bosatyp, mynaý saıqal munaradan jurnaq qaldyrmaı taptatyp tastasa ma eken? Biraq onda ázirge bunyń bárinen beıhabar el aýzynyń ne dep alyp qashatynyn kim bilip tur. Hanymnyń ózi saldyrǵan munarany ózi qurtqyzyp jibergenin el aýzy báribir ońdy nársege jorı qoımas. Bul pátýasynyń durys ekendigine Uly Ámirshini de ılandyra almas. Hanym terezeniń aldyna qaıta keldi. Munara sol báz baıaǵy qalpy. Ushar basyndaǵy ketikten áldene qyltyńdaıdy. Endi ne isteý kerek? Mynaý óz-ózinen saırap turǵan munara munyń qymtap jasyryp baqqan qupıasyn el aldyna báribir jarqyratyp jaıyp salmaı ma? Ony jasyrý eshkimniń qolynan kelmeıdi. Kelse, tek mynandaı sıqyr munara salǵan sheberdiń óziniń ǵana qolynan keledi. Ol biraq yntyǵa kútken tilegine jetpeı turyp, bunyń qolqasyn báribir istemeıdi. Munyń kóz aldynda baıaǵyda munara basynda kórgen ımenshek óndir qara tory jigit saırap kele qaldy. Mólteńdegen baıǵus bala buǵan shynnan ǵashyq bop qalǵan ǵoı. Albyrt jas, qaıda qol sozǵanyn bildi deısiń be? Hanym endi túsindi — sheber mynaý sıqyr munaraǵa óziniń ólip-óshken soqyr mahabbatynan basqa eshteńe beınelemepti. Ol ózinen bunyń ne talap etetinin áldeqashan esinen shyǵarǵan, óz sanasyndaǵy qyryq qubylyp, aqyl men oıǵa qyl tuzaqty salyp ap, bilgenin istegen ańǵal sezimniń aıtqanynan shyǵa almaǵan. Sheber myna munaraǵa alystasa qıyp kete almaıtyn, jaqyndaǵanmen báribir qoly jetpeıtin úmitsiz mahabbatyn beınelegen, ólimge de razy esirik dámesin, essiz qushtarlyǵyn beınelegen, ol mynaý ketik munaranyń basynan ózdiginen túspeıdi. Baryp, bul dámesiniń essizdik ekendigine kózin jetkizý kerek, «ózińdi ajalǵa, meni masqaraǵa uryndyrmaı turyp, munarany tez bitire kór», — jalynýy kerek. Eger buny súıetini ras bolsa, aıtqanyn jerge tastaı almaıdy. Beıshara albyrt jasty ázázil joldan aıbaltanyń júzimen ketirgenmen, báribir onyń álgindeı essiz qushtarlyǵy záýlim munaranyń basynda máńgi saırap qalady; ony aılamen ǵana qaıtarý kerek raıdan; mynaý terezesinen kúni-túni jazǵyra qaraǵan jalbarynyshty, únsiz qushtarlyq pen tylsym ińkárdi baqyt ańsaǵan albyrt kóńildiń degenine jetip, shyn ǵashyqtyń birden toıynyp, birden qaryq bola qalatyn perishte kóńili qýanyshqa kenelgen kúni ǵana joıdyrýǵa bolady; janyn jegideı jegen ǵashyqtyq dertin dál mynandaı qyp móldiretip jetkizgen sheber basyna bir sát qonǵan baqytty da aınytpaı beıneleı alady; endeshe, oǵan sol basyna qonǵan baqytty beıneletý kerek; ony ustanyń álgindeı asaý dámesinen atymen beıqam Ámirshi de, bylaıǵy jurt ta erteń kúıeýimen aman-esen qaýyshqan hanymnyń rıasyz qýanyshynyń taby eken dep túsinedi. Endeshe, asaý dáme, albyrt kóńil baıǵus sheber jetsin degenine... Hanym manadan beri qyryq saqqa júgirip turǵan kóńil tizginin tez jıyp, áldenege belin bekem buǵan raı tanytty.

Erteńine tańerteń kútýshi kempirdi shaqyryp aldy. Qyzmetshi áıelderdiń eshbirin esikten qaratpady. Hanymdy kıindiretin, shashyn taraıtyn kóp nóker ishke kire almaı, esik aldynda topylyp turdy da qoıdy. Túske jaqyn ishten kútýshi kempir shyqty. Aýyzǵy bólmede topyrlasa qalǵan nóker qyzdardyń árqaısysynyń júzine iship-jep qoıatyndaı ajyraıyp qarap turdy da, bireýin alyp qaldy da, qalǵandaryn bólmelerine qaıtardy. Eshteńege túsine almaǵan nóker qyzdar ıyqtaryn qıqańdatyp, bólme-bólmelerine tarap ketti. Tús qaıta han saraıdan sońyna nóker ergen hanymnyń kúımesi shyǵa keldi de, salynyp jatqan munaraǵa bettedi. Munaranyń qaq túbinde qatar-qatar tizile qalǵan kóp kúıme qańtarylyp uzaq turdy. Birazdan soń ǵana shańdatyp saraıǵa qaıta bettedi. Erteńine nóker qyzdarymen baq ishine seıilge shyqqan hanym munara basyndaǵy elden-erek kemireıip turatyn ketiktiń kózdi ashyp-jumǵansha tez bitelip bara jatqanyn baıqady. Úsh kúnnen soń munara birjolata bitti. Tereze aldyna kelgen hanym kúliń-kúliń etip qulpyryp turǵan jańa munarany kórdi. Ámirshi ıe jeńispen oralǵanyna toı jasaǵanda kók munarany salǵan bala jigitke shara tabaq altyn dınar syılady. Sheber jigit syılyqty alyp jatyp, kóziniń astymen Kishi hanym otyrǵan jaqqa bir qarap qoıdy; ol kózin tez aýdaryp áketip, sheberdiń myna qylyǵyn eshkim baıqap qalmady ma eken degendeı, báıbishe nókeri otyrǵan jaqqa kóz júgirtip edi, eshkim ondaı raı tanytpady. Hanymnyń kóp kúnnen bergi áldenege óz-ózinen qýystanyp, lúpildeı soqqan júregi ornyna túskendeı boldy.

Toı ótken soń, Ámirshi óz saraıyna kep túskende bunyń qýanyshy qoınyna syımady. Aspandaǵy kúndi ańdıdy. Jazdyń kúni buǵan eregiskendeı batyp bolmady. Kún kózi qashan uıasyna baryp qonǵanda, shyjǵyrǵan ystyqtan «ýh» dep demin alǵan búkil dúnıemen qosa bu da tóbesinen júk túskendeı bir raqattanyp edi. Buny pálen jyl boıy órtep baqqan saǵynysh shildesiniń basylaryna da onsha kep ýaqyt qalǵan joq-ty. Kúni boıy kúndi ańdyǵan kózi endi esik jaqqa eleńdeı bastady. Biraq qansha qadalǵanmen altyn shaıǵan jalpaq esik qylp etpeıdi. Solaı esik jaqqa eleńdeýmen tún de etti. Erteńine tańerteń buny kıindire kelgen qyzmetshi áıelder áldenege qymsynyp kirdi; biraq kózderinde «eshteńe etpes, joryqtan sońǵy yrdý-dyrdýdan sharshaǵan Ámirshi saraıǵa kelmeı jatyp, bunyń tabaldyryǵynan attaǵandy yńǵaısyz kórgen shyǵar»,— degendeı jubatý nyshany bar.

Hanym kúni boıy eki qoly aldyna syımaı typyrshýmen boldy. Biraýyq syrtqa shyǵyp boı jazaıyn dese, Ámirshiniń bulaq basynda ońasha seıildeıtinin bilip, baq ishinde kezdesip qalamyz ba dep qysylady. Alǵashqy kúnderi Ámirshi, shynnan da, sharshap oralǵan shyǵar, biraz tynyǵyp, esin jısynshy dep, ishteı músirkep júrdi. Biraq kúnder óte berdi. Esik jaqtan shyqqan ár dybysqa qulaǵyn tigedi. Ámirshi aıaq izin salmady. Endi hanym tún balasy tósegine tiken shashyp qoıǵandaı tóńbekship shyǵatyn boldy. Kútýshi kempir men qyzmetshi áıelderdiń qas-qabaǵyn ańdıdy. Olardyń da júzderi synyq. Habar aıtýdyń ornyna bunyń ózinen jaýap kútkendeı, jaýtań-jaýtań qaraı beredi. Bul da syr aldyrǵysy kelmeı, tyrysyp baǵady. Biraq bunyń kóńilindegini aıtqyzbaı uǵyp qalǵan qyraǵy qyzmetshiler qazirgi kúızelisin kórmeı júr deısiń be?! Olar da burynǵydaı sambyrlap sóılep, jamyraı kúlmeı, aıaqtarynyń ushynan basady. Syrtqa shyǵýdan qalǵan hanym ońasha otyryp, oıǵa shoma-shoma basy zeńgip ketken tustarda terezeniń aldyna keledi. Qannen-qapersiz kók munara muny kózi shalyp qalǵandaı kúliń-kúliń etedi. Hanym Ámirshiniń jyly qabaq tanytpaı, búk túsip jatyp alǵanyna shaǵynǵandaı tereze aldynda uzaq turady. Biraq bul qansha telmirip qaraǵanmen, jaltyraǵan asqaq munara sol baıaǵy aspandaǵy kún kózimen qas qaǵysyp oınaǵan kúıi máz-meıram. Burynǵydaı bunyń terezesine telmire qaramaıdy. Degenine jetken kisideı toqmeıil, shat-shadyman. San jyldar boıy ár kirpishin sanaǵandaı bop saldyrtqan munarasynyń bunyń jan dúnıesindegi alaı-túleıden atymen beıhabar mynaý sylqym sıpaty onyń kóńilin muz bop qaryp alǵandaı bolady. Jalt-jult munara búgin kep buǵan qyr kórsetip turǵandaı. E, bálem, buryn óziń de kekireıip, kóz aldyńdaǵy jalynǵan, jalbarynǵan kisige kóz salmaýshy ediń ǵoı... Qansha jyl telmirtip ediń. «Telmirgen qalaı bolady eken, bálem», — dep únsiz tabalaǵandaı. Hanymnyń oıyna munarany salǵan sheber tústi. Áneý kúni syılyq alyp jatqanda óńine taǵy da bir qarap, kóńiline túıip alǵandy. Jazyq mańdaı, qyr muryn, qara tory jigit. Alaqandaı qos janaryna qandaı syr da syıǵandaı. Ol qazir qaıtyp júr eken? Shara tabaq altynǵa masattanatyndaı dúnıeqońyz jannyń syńaıy emes-ti. Oǵan da ózi salǵan mynaý munara kózine shoqtaı basylatyn bolar. Ásirese anadaǵy bir kún esine túskende ishi álem-jálem bolyp ketetin shyǵar. Hanym esine sol túskende, kóńiline shógip jatqan zil batpan jazǵyturymnyń seli júrip, shaıylyp ketkendeı, ezýine kúlki úıirilip, únsiz jymıyp qoıady. Beti ashylmaǵan bala jigittiń ańǵal qylyǵyna kúlkisi keledi. Sol esine túskende ony bir túrli aıap, tipti jaqsy kórip ketedi. Baýyryna basyp, qushaqtap: «Eshqaıda jibermeımin, ketpeshi, kete kórmeshi», — dep jalynady deıdi. Dámesin qara sabazdyń! Ómir boıy hanym qushyp ótpek qoı... Qyzmetshi qyz osyny aıtqanda bul sylqyldap kúlip jiberse de, artynsha-aq tyıyla qalǵan-dy. Onysy qyzmetshisiniń aldynda yńǵaısyz kúlgenine qysylǵany emesti. Qarsy aldynda montıyp otyrǵan qyzmetshi qyzdyń úlbirek erinderiniń arasynan álgi bir sóz shyqqanda, bul kúlýin kúlgenmen, júregin áldebir ótkir qanjar tilip túskendeı bolǵan. Oıda joqta ózi sezgen osy bir aýyr jaraqatty jasyrǵysy kep, únsiz jymıǵan kúıi qyzmetshi qyzdy suraqtyń astyna alǵandy. Munaranyń basynda ne bolyp, ne qoıǵanyn bajaılaı túsken saıyn, álgi bir jaraqat jan shydatpastaı syzdata bastady. Qyzmetshi qyz aıtyp kelgen bala jigittiń árbir qylyǵy oılaǵan saıyn bunyń et júregin ot bop qaryp, tyzyldatyp bara jatty. Ol qarsy aldynda otyrǵan montany qyzdyń balbul janǵan eki betine, shoqtaı jaınaǵan qos janaryna, áldeneden qysylyp-qymtyrylǵan etti erinderine, tal shybyqtaı buratylǵan sulý symbatyna qyzyǵyp turǵandaı, kózin almaı qadala qarady. Onyń betinde nóker qyzdardyń jaı kúndergi qaqaqý-kúlki shattyǵyna atymen uqsamaıtyn ózgeshe bir qýanysh taby tur. Hanym basymen bul áli kúnge bastan keship kórmegen erekshe qýanysh. Ózińe ólip-óship ǵashyq bolǵan jannyń aǵynan jarylyp aǵyl-tegil peıiline armansyz kenelgen qaı áıeldiń basynda da ómirinde bolsa bir-aq ret bolatyn, bolmasa atymen bolmaı ótetin asa sırek qýanysh. Ondaı baqyt mańdaıyna jazylǵandar da bar, jazylmaǵandarda bar. Bul ózi sonyń qaısysyna jatady? Bundaı baqyt endi oǵan eki aınalyp kele me, joq pa... Jalpy ondaı baqyttyń eki aınalyp kelýi múmkin be ózi... Mine, bul ózine enshilengen álgindeı baqytty óz qolynan basqa áıelge berip jiberdi. Anada sheber jigittiń dámesin anyq ańǵarǵan kúni kútýshi kempir ekeýi ári aqyldasyp, beri aqyldasyp, ony renjitpeýdiń amalyn tapqandy. Munara basyna hanymnyń kıimindeı kıim kıindirip, oǵan uqsaıtyn nóker qyzdardyń birin jibermekshi bolǵan-dy. Sonda kútýshi kempirdiń nóker qyzdardyń ishinen tańdap ákelgeni osy qyzdy; endi, mine, ol ózgege tıesili mahabbatty emes, ózine enshilengen baqytty qyzyqtap kelgen adamsha, ystyǵy óne boıynan áli alastalyp bitpegen, jańaǵy bir jas qushaqtyń býyna balqyp, bal-bul jaınap aldynda otyr. Hanym ishin tyrnap bara jatqan ókinishti áıel adamnyń qaı-qaısysynda da bolady dep estıtin orynsyz álsizdikke joryp, sabyrǵa tunshyqtyryp baqty. Kútýshi kempir men ekeýinen basqa eshkim bilmeıtin osy bir qupıany oıǵa almaýǵa, tez umytýǵa tyrysty. Erteńine munara basyndaǵy ketiktiń bitelgenin kórgende óz júregindegi qulazyp turǵan áldebir olqy joıylǵandaı sezingendi, keshegi ókinishtiń ornyn shym-shymdap qýanysh toltyra bastaǵanyn baıqaǵandy. Han kelip, munarany kórip, maqtapty degendi estigende sol bir ókinishti ókinish atymen esten shyqqan-dy. Endi, mine, aıaq astynan qaıtadan sap ete qaldy. Bári de mynaý Ámirshiniń aıaq izin salmaǵanynan týǵan qaıaý kóńilden bolar. Qaıaý kóńil de bir, kúl timiskilegen buralqy kúshik te bir, qaıdaǵy joqty taýyp alady. Áıtpese, bul altyn basty Ámirshi qushaǵynda jatyp, áldeqaıdan lázzat izdeıtin tómen kánızak emes, asyl súıek hansha emes pe! Kinámshil kóńil osy bir oıdyń tusynda taǵy da tusalyp qaldy. «Altyn basty Ámirshiniń qushaǵynda jatyp...» osy bir sóz oıyna qaıta oralǵanda, ezýine kekesin júgirdi. Qushaqqa jatyp qaryq bop júr edi. Tún balasy tabaldyryǵynan attamasa da, qushaǵynda jatqan bolyp telinedi. Ózin-ózi aldarqatqan bir dúnıe. Áıtpese, mine, tósegi jambasyn shaǵyp, dóńbekshýmen ótkenine áldeneshe tún boldy. Búıtken ómirde ne qyzyq bar? San jyldar boıy sarylyp kútkendegi kórem degeni osy ma edi? Ólip-óship súıgendegi tapqan shapaǵaty ma bul? Báıbishe qusap qazyna jımaı, qolyndaǵysynyń bárin shashyp, kók munara saldyrǵandaǵy kóńilin tapqany osy ma? Bári de ánsheıin aldanysh qana... Mynaý qý bas jalǵyzdyqtyń aldyndaǵy qorqynysh týdyrǵan bos sandyraq. Kez kelgen keýdesinde jany bar maqulqattyń bárine tıesili juptyq ómir buǵan buıyrmaǵany. Bul tek ózin-ózi aldarqatýmen júr. Aq nekeli qosaǵynyń músirkegenin qımastyqqa, mahabbatqa jorıdy. Jaryq jalǵannyń barsha asylyn jambasyna basqan Uly Ámirshi syılaǵan bir qobdısha asyl tasta ne tur deısiń! Ondaıdy Uly Ámirshi saqılyǵy ustaǵanda qaıyrshyǵa da ustatyp ketýi múmkin ǵoı. Eger ol muny ólip-óship jaqsy keretin bolsa, bir saraıdyń astynda áldeneshe tún ótkize turyp, dál osylaı, búk túsip jatyp alýǵa dáti qaıtyp shydaıdy?!

Hanym kúni keshegi Ámirshi joryqtan oralǵanda bastan keshem ǵoı degen baqyty jaıly arman-qıaly oıyna túskende ózinen ózi qyzaryp, sonshama essiz bolǵanyna ózinen ózi uıalady. Sonyń bári kózinen bul-bul ushqanyna qatty qamyǵady. Qaıta sol sartap saǵynysh qushaǵyndaǵy kúnderin ańsaıdy. Ondaıda áıteýir dáme, úmit bar edi ǵoı. Óz qıalyna ózi máz bop júrýshi edi ǵoı. Qıal demekshi, óziniń osy Ámirshini ólip-óship súıemin dep júrgen senimi de qur ánsheıin máńginiń qıaly emes pe eken. Ózgeniń tarapynan mahabbat qyzyǵyn kermegen áıeldiń osynsha essiz qushtarlyqqa berilýi múmkin be ózi? Áı, qaıdam... Bul osy kezge deıin Uly Ámirshi tarapynan ondaı erekshe nıet baıqap kórgen joq-ty. Endeshe, bul ekeýiniń arasynda ondaı mahabbat qalaı jeli salyp júr? Ol da tek bunyń mahabbat ańsaǵan kóńili ózi oıdan shyǵaryp, sonysyna ózi senip júrgen jaı ánsheıin sergeldeń sezim shyǵar. Bul da jas ustanyń albyrt dámesindeı aldamshy birdeńe ǵoı. Hanym bul oıynan ózi shoshyp qaldy. Qudirettiń ózine til tıgizgendeı kúpirlik sezinip, ishinen úsh ret kálımasyn qaıyrdy. Biraq oıda joqtan op-ońaı sap ete qalǵan álgi bir oı kóńilinen op-ońaı shyǵyp kete qoımady.

Ol kúni burynǵysynan beter buqtyǵyrylyp zorǵa júrdi. Súıek-súıeginiń bári sylynyp bara jatqandaı. Keshke súlderi quryp ázer jetti. Áldeneshe kúnnen bergi kóz ilinbeı uıqysyz ótken túnnen be, joq kúndizgi ashshy oılar kóńilin toryqtyrdy ma, basy jastyqqa tıgen boıda óne boıy meń-zeń tartyp júre berdi. Qaljyraǵan denesi oıda joqta balbyrap barady. Mynaý qulazyǵan keń bólmeniń tóbesinen kózge kórinbeı, tánge tımeı, tý sonaý súıekke baryp birden darıtyn raqat nóseri seldetip qoıa bergendeı, sol nóser qapyryq kóńilinen pálen kúnnen bergi shıyrshyq atyp, shıryqtyryp júrgen mazasyz oılardy, úreıli úreıdi, tymyrsyq qapany, et júregin ezgilegen ókinish, ashý, yzany — bárin-bárin súre qýyp, «dem al, tynyq, eshteńeni oılama, eshteńeni ýaıymdama» dep, shamyryqqan júıke-júıkesiniń bárin shıpaly qolymen sylap-sıpap jatqandaı, kúni boıy eki shekeligin kúıretip jibergendeı bop syrqyrata syǵyp turǵan zil batpan da jeńileıe tústi. Kóz aldyn kólegeılep alǵan bir jumbaq perde birte-birte jan-jaǵyn túgel qorshap keledi. Endi kóz aldynda sol móldiregen seldir perdeden basqa eshteńe qalmady, hanym óziniń oıaý jatqanyn da, uıyqtap ketkenin de ańǵara almaıdy; áıteýir kóz aldynda tunyq aýada uıyp qalǵan seldir sáýledeı bop, áldene aǵarańdap turyp aldy.Hanymnyń talyqsyǵan denesinde áli óship bite qoımaǵan álsiz sana qaraýyl qaraǵandaı sol bir uıyp qalǵan aǵarań sáýleden kózin almaıdy... Hanymnyń alaburtqan júregi birte-birte tynyshtalaıyn dep, manadan beri oǵan buqpantaılap jaqyndap kele jatqan arsyz uıqy qushaǵyna birjolata alyp edi, hanymnyń qannen-qapersiz denesin kóldeneńniń kózinen qaraýyldap otyrǵan álsiz sana qaıtadan mazasyzdana bastady...

Hanym uıyqtaıtyn ulan-asyr keń jaıdy barsha jaryq jalǵannan kólkeshtep turǵan altyn shaıǵan aýyr esik syqyrsyz ashylyp, aıaǵynyń ushynan basyp áldekim ishke ótkendeı boldy. Kirdi de, odan arǵyǵa batyly jetpegendeı bosaǵada turyp qaldy. Hanym qapelimde mynaý beıtanys meımannan shoshyp ketip, ornynan atyp turǵysy kelip edi, búkil tý syrty tósekke jelimdelip qalǵandaı, qozǵaltar emes. Eki qolyn da áldekim tósekke tańyp baılap tastaǵandaı. Esiktiń qyr kózinde qybyrsyz turǵan adamnyń kim ekenin bilgisi-aq keledi, biraq qansha tesilip qarasa da, esik aldynda aǵarańdap turǵan adamnyń bet álpetin ajyratýǵa janarynyń qýaty jetpeı, kez aldynan áldebir móldiregen tunyq tuman kólkeshteı beredi. Álgi aǵarańdaǵan neme de sý astynda qalqyp júrgen nársedeı bop, buldyrap kórinedi. Ol qozǵalǵandaı boldy. Birte-birte jaqyndap keledi. Biraq bul bet álpetin báribir aıyra alar emes. Bólme ishin aq seldir aǵyn jaılap alǵandaı. Álgi aǵarańdaǵan neme sol laısań selde qalqyp kele jatqandaı... Mine, tipten jaqyn qaldy... Apyraı, kim boldy eken. Hanym ony tanıtyn sıaqty. Áýeli shoqtaı jaınaǵan dóńgelek qoı kózin shyramytty... Janaryndaǵy jastyqqa tán batyldyq shoǵyn áldeqandaı bir jumbaq muń tumshalap tur. Buǵan birdeńege nalyǵandaı bop móldirep qaraıdy. Kisi qıa almastaı aıaýly janar. Ózine ábden tanys bireýdiń qaraǵany...Kúnde-kúnde qasynda júrgen, kúnde-kúnde kórip júrgen bireýi tárizdi. Biraq jyǵa tanı almady. Álgi bir jáýdireı qaraǵan montany janar bunyń ishi-baýyryn eljiretip barady. Móldireı qaraǵan qos janaryndaǵy tuńǵıyq muń bunyń ez júregindegi dál osyndaı tylsym bir sezimmen únsiz til tabysqandaı. Biraq bul tyrp ete alar emes... Apyraý, mynaý sıqyr kózqarasty kimnen, qaıdan kórip edi... Joq, buǵan tap mynadaı jan balasy jolap kórgen emes. Biraq mynaý kókiregine kún nuryndaı daryp bara jatqan sıqyr sáýleni kúnde kerip júrgen sıaqty. Kim buǵan osylaı qıyla qaraýshy edi... Kúnde bireý dál qasynan tap osylaı telmire qarap turýshy edi ǵoı. Kim edi ol... Apyraý, neǵyp umytqan... Ony kórgen saıyn da oıy osylaı oıran bolýshy edi ǵoı... Hanymnyń tula boıyn maýjyratyp bara jatqan álgi bir del-sal beıjaılyqtyń ornyn qaıtadan mazasyzdyq jaılaı bastady. Iá, aldynda jáýdireı qarap turǵan adamdy endi tanydy... Ras, mynandaı muńly janardy tek sodan ǵana kórgen. Ol salǵan munara da óziniń tap myna kez qarasyndaı móldirep, jáýdirep turatyn. Endi tek janaryn ǵana emes, at jaqty sopaqsha júzin de, sulý qyr murnyn da, etti, tompaq ernin de tanydy. Iá, mynaý munara salǵan jas sheber. Ol syrttan shybyn ekesh shybyn ushyp kire almaıtyn han saraıdyń ishine qalaı ótip júr... Qaptap júrgen saqshylar men qyzmetshiler qalaı baıqamaǵan... Ol anadaǵydan soń budan toryǵar dep oılap edi. Toryqpaǵany ǵoı. Qyzmetshi qyzdy beker jibergen eken. Odan qaıta úmitin úzdirip, basymen sadaǵa qyp qoıatyndaı amal oılap tappaǵan eken. Endi, mine, saraıǵa enipti. Qazir kútýshi kempir kirip kelse qaıtpekshi... Mynasymen óziniń basyn jutyp qana tynbaı, munyń da abyroıyn aırandaı tógedi ǵoı. Hanym ospadarsyz jigitke áldene dep zekirgisi, osy qazir qýyp shyqqysy keledi, biraq áldekim kemeıin tyǵyndap qoıǵandaı úni shyqpaıdy... Biraq sheber bunyń júzinen ashý ańǵarǵandaı, munyń tósegine óńmeńdep kelip qalǵan jerinen sheginshektep, esikke qaraı bettedi. Móldiregen janary qorqyp ketken sábıdeı sharasynan shyǵyp barady. Bul ony aıap ketti. Esikke baryp qalǵan jerinen: «Ketpe, kel», — dep ymdady. Beısaýbat qonaq bunyń qaı ámirine qulaq asaryn bilmeı esik aldynda abdyrap turyp qaldy. Bul oǵan qolyn sozyp qaıta shaqyrdy. Ol sener-senbesin bile almaı, jasqanshaqtaı basyp, qaıta jaqyndap keledi. Bul endi ol qashan qasyna jaqyndap kelgenshe shydamy jetpeı typyrshı tosty. Jas jigit jasqana basyp, tóseginiń qasyna keldi. Bul onyń tańyrqaı qaraǵan janarynan kózin aıyrmaı kútip jatyr. Jigit jaqyndap keledi. Mine, tósegine de jetti. Kórpesine qoly tıgendeı boldy. Bir-birinen qysylǵandaı, ekeýi de ańtarylyp qaldy. Kenet bunyń kóńiline qorqynysh kirdi. Dál qazir, dál osy bir sátti ótkizip alsa, mynaý kóz aldynda móldirep turǵan náreste janardan, batylsyz balǵyn bala jigitten birjola aıyrylyp qalatyndaı kórindi. Ol oǵan qymsyna qol sozdy. Baýyry ot qushaqtaǵandaı órtenip barady. Ol tósegine batylsyz engen jas jigittiń moınyna oratyla ketti. Bunyń baıaǵydan bergi sarylyp kútken ystyq ińkári basqa eshkim de, eshteńe de emes, tek osy ǵana. Baýyryna kirip erip bara jatqan osy bir óndir bala jigit qana... Endi bulardy eshkim de ajyrata almaıdy. Endi ony qushaǵynan ómir baqı shyǵarmaıdy. Ol qasyndaǵy bógde deneni temir qursaýyndaı syǵa tústi, ózi de syǵymdalyp onyń baýyryna kirip barady. Ekeýiniń boıyndaǵy qan aralasyp, birge aǵyp jatqandaı; eki dene bir denege, jańa ǵana bir-birine únsiz telmirgen eki adam bir adamǵa aınalyp ketkendeı. Ekeýi de burynǵy eki dara kúndi atymen talaq etip, endi ol kúıge ómir baqı qaıta oralǵylary kelmeıtindeı. Hanym óne boıyn bılep alyp bara jatqan, buryn-sońdy bastan keshirip kermegen bir alapat qushtarlyqtyń yrqyna birjola berildi. Onyń bolat serippedeı shıyrshyq atqan qos bilegi, baýyryndaǵy bala jigittiń balǵyn denesin birjolata ún qylyp úgip jibererdeı, syǵymdaı berdi, syǵymdaı berdi... Osy bir sát tym uzaqqa, tipti endi qalǵan ǵumyryna túgel sozylsa eken... Kenet súıek-súıeginiń bári túgel erip bara jatty da, bolat serippedeı shıryqqan temir tegeýrinnen aıryldy da qaldy...

Hanym talma soqqandaı áldenege súlderi quryp, uzaq jatty. Jańa ǵana ottaı janyp jatqan omyraý tusy bir túrli muzdap barady. Kózin ashyp aldy. Bólmesiniń ishi uıań jumsaq jaryqqa toly. Kózin sıpap qaıta qarap edi — mańaıynda eshkim joq... Túý alysta kóz ushynda altyn shaıǵan aýyr esik solǵyn jyltyraıdy. Hanym áldenege alaburtyp, tereze jaqty, qaq ortadaǵy haýyzdyń mańyn, burysh-buryshty qaıta bir sholyp shyqty. Eshkim kórinbedi. Hanym kókireginiń ústindegi ábden myj-myjy shyǵyp shıyrshyqtalyp qalǵan qus mamyq kórpeni endi ańǵardy. Óz kózine ózi senbeı jatty-jatty da quddy bir omyraýynda jorǵalap kele jatqan jylandy kózi shalyp qalǵandaı, oqys shıryǵyp, myj-myj kórpeni aıaǵymen serpip jiberdi. Óne boıyn qaıtadan temir qursaýdaı syǵa túsken ashshy yza aqyrynda kózinen jas bop ytqydy. Eki kózden yrshyp-yrshyp shyqqan ystyq tamshylar omyraýyn malmandaı sý ǵyp tastady. Biraq kózin súrtpedi. Sol bir shoq tamshylar neǵurlym kóbirek shyqqan saıyn kókiregin órtep bara jatqan tymyrsyq zil de jeńileıe túskendeı.

Hanym eki ıyǵy selkildep, uzaq jylady. Birazdan soń basy qańǵyryp aýyra bastady. Endi kózin ilmedi. Kókirek tusy tyzyldap barady... Omyraýyna jıylyp qalǵan ashshy jas kókiregin ý bop kúıdirip oıyp túsirerdeı...

Tań atqansha kóz ilmedi. Pálen kúnnen bergi, tipti pálen jyldan bergi oıyn oıran qylyp júrgen jumbaq qusanyń syryna sol kúni túsindi. Baqytsyzdyǵyn batyly jetip sol kúni ǵana moıyndady. Óziniń baǵy ashylmaǵanyna, kúlli ómiri osynaý qýys keýde qusa tirshilikpen ótetinine, sol kúni álgi bir oıda joq tústen soń ǵana ábden kózi jetti. Erteńine tań atar-atpastan aýyr esikti aıqara ashyp, qyzmetshi kempir kórindi, onyń izin ala bere baıaǵysha máz-meıram kóp qyzmetshiler kirdi. Olar júgirip kelip, buny qorshaı aldy. Bul olardyń mynandaı qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq máz-meıram qalyptaryna qaıran qaldy, al olar áz hanymdarynyń kerden shyǵyp turǵandaı ebil-sebil dıdaryna ezderi buryn-sońdy kórip kórmegen sup-sur, sulyq keıpine, qos janaryn jaılap alǵan tuńǵıyq baqytsyzdyqqa, tóńireginen músirkeýden basqa eshteńe kútpegen músápir haline aıran-asyr. Kútýshi kempir qyzmetshi qyzdardy ymdap bólmeden shyǵaryp jiberdi de, aldynda qur súlderi ǵana turǵan beıshara áıeldi baýyryna basyp, shashynan sıpap:

— Apyraı-aı, Uly Ámirshim birdeńe dedi me, óńińiz qashyp ketipti ǵoı. Báse, ol túnde sizdiń bólmeńizden bir túrli qatý shyǵyp edi... Sonsha ne bop qaldy eken? — dep kúbirledi.

Hanym onyń júzine mynaý ne aıtyp túr degendeı eseńgireı qarady...

— Ámirshi ıem deısiz be... Ol munda kirip pe edi...

— Iá... Túnde kelip edi ǵoı... Biraq kóp kidirmeı shyǵyp ketti. Hanym buny estigende tósegine qulap tústi. Shoshyp ketken kútýshi kempir hanymnyń qan-sólsiz júzine úńilip, talyp jatqanyn ańǵardy... Sodan hanym túste baryp esin jıdy. Qasynda otyrǵan qyzmetshi kempirden endi qaıtyp eshteńe suraǵan joq. Ol da buǵan til qatýǵa batyly barmaı júzine jaýtań-jaýtań qaraı berdi... Iá, ol ómirinde óz kúıeýiniń aldynda, Ámirshiniń aldynda jańǵyz-aq ret kúná istepti. Onda da óńinde emes, týsinde kúıeýiniń kózine shóp salypty. Biraq sol jalǵyz qylmysynyń ózin Ámirshi ıeniń qyraǵy kózi qalt jibermeı, ústinen shyǵypty. Bunyń bólmesinde kóp aıaldamaǵany — áıeliniń túsinde shaıtansyrap jatqanyn óz kózimen kergeni ǵoı; ashýly shyqqany-bunyń túsinde ózge erkektiń qushaǵyna kirip, qushtarlyqqa berilgenin túsingeni ǵoı... Endi hanymnyń kókiregindegi shildeniń tamyrsyz talma túsindeı shógip jatyp alǵan qapyryq qasiret burynǵydan beter batpandaı tústi. Sodan qaıtyp eshkimge tis jaryp, eshteńe aıtqan emes. Kókiregindegi jan balasyna sezdirgisi kelmegen jaraqatymdy bógde qulaqqa habarlandyryp alam ba degendeı, tipti ýhlemeıdi de. Súıegin súıretken ebil-sebil bir hal. Endi hanymǵa bul dúnıede, bul tirshilikte eshqandaı qyzyq qalmaǵandaı. Darǵa assa da, basyn shapsa da báribir, óz kúnásin, óz qylmysyn moıyndap bolǵan. Iá, Uly Ámirshiniń aldynda tek ózi ǵana kúnáli. Jas sheberdiń tyrnaqtaı da jazyǵy joq. Ólip-óship ǵashyq bolǵanmen, munyń mańyna bir qadam jaqyndap kórgen emes. Túsinde de bul ózge qushaqtyń yrqyna óz erkimen berildi. Bar kúná, bar aıyp ózinde... Alda-jalda álgi bir oqıǵa túsinde emes, óńinde bolsa, ol osylaı ister me edi, joq pa edi, ol arasyn ózi de bile almaıdy... Biraq baıaǵydan bergi esinen adastyrardaı bop, esildertin aýdaryp kelgen ystyq ińkáriniń ne ekenin endi jaqsy biledi. Han ıege ólip-óship ǵashyqpyn dep júrgen ystyq mahabbatynyń da jaı ánsheıin erkektiń temir tegeýirinin ańsaǵan urǵashylyq ekenin uqty. Jas sheber ebin taýyp, han saraıdyń ishine enip, bunyń bólmesine kirer bolsa, kim bilipti, bul túnde túsinde istegenin óńinde de isteıtin shyǵar. Óńinde de balaýsa bala jigittiń aǵyl-tegil albyrt sezimine taıtalasar, qarsy turar dármen taba almaı, nápsiniń erkine beriler, qanshama han torqany kıindirip qoısa da, urǵashy urǵashylyǵyn istemeı qoıa ma? Kóńilin túsinde jeńgen ázázil óńinde jeńbeı me... Endeshe, jar aldyndaǵy, aq neke aldyndaǵy, altynbasty táj ıesiniń abyroıy aldyndaǵy tómen etek qylmysy úshin shegetin jazanyń qaısysyna da peıil. Eger dál qazir ol ózi kirip, bunyń shashyn bir taldap julsa, qoıdaı qyp sabasa, jonynan taspa tilse, kókiregin jaılap alǵan ázázildiń qyzyl qurtynyń kózine sý quıatyndaı qyp, aıaǵyna salyp taptap, kúl-parshasyn shyǵaryp, súıek-súıegin ún qyp úgip, ábden mylja-mylja qyp, qaıdaǵy bir qorqaýlardyń ortasyna laqtyryp tastasa, oǵan da yrza; mynaý óz-ózinen dal bolǵan pushaıman tirshilikten sonyń ózi-aq artyq; biraq qudaı, eń bolmasa, buǵan kúıeýinen taıaq jeıtin baqytty da qımapty ǵoı. Dúnıede bundaı tiri arýaq, tul beıbaq bar deısiń be? Sony oılaǵanda óz betin ózi tyrnaǵysy, óz shashyn ózi julǵysy, mynaý túk bilmegendeı tymsyraıyp turǵan tas qabyrǵaǵa óz basyn ezi uryp, mylja-myljasyn shyǵarǵysy keledi. El kózinen qaltarysta, op-ońasha ótip jatqan yń-shyńsyz kúnder men tym-tyrys túnderde mynaý qur súlderin súıretip júrgen qańqanyń áldebir jerine qonaqtap ap, ózdiginen shyqpaı júrgen shybyn jannyń kózine qalaı sý quıýǵa bolatyny jaıynda san-sapat aıla, amal oılap tabady, sonyń qaı-qaısysyn da júzege asyrýǵa batyly da jetetin sıaqty; biraq jeme-jemge kelgende birin de istemeıdi. Onysy biraq qansha degenmen az kúndik jaryqty qımaǵan qorqaqtyq emes-ti. Ol óziniń kúnákar denesin qandaı jek kórip alsa, mynaý tirshilikten de sonshalyqty jerip bitken-di. Ol anadaǵy túsiniń emirge degen, baqytqa degen sońǵy qushtarlyǵy, sońǵy yqylasy ekenine ábden moıyn usynyp alǵan-dy. Ondaı tús kórgenine endi burynǵydaı emes, ókinbeıtin de, uıalmaıtyn da bolǵan, biraq endi oǵan sol kúndi, sol bir sátti qaıta oralt dep tileý qandaı mánsiz, qandaı kúpirlik bolsa, ondaı tilek, ondaı yqylassyz ómir súrý de sonshalyqty mánsiz, sonshalyqty kúpirlik sıaqty kórinedi. Sondyqtan oǵan endi qalǵan tirliktiń quny bes tıyn. Eger Uly Ámirshi qazir óz kesimin aıtyp, buny jazalar bolsa, sonyń eshqaısysyna da qyńq demeı, peıil bolar edi. Al óz basynyń mynaý mánsiz tirshilikke qol kóterýge eshqandaı qaqysy joq. Hanymnyń ondaı qylyǵyn eldiń qandaı saqqa júgirtip, padıshanyń abyroıyna qandaı nuqsan keltiretinin taıǵa tańba basqandaı anyq bilmese de, ishi sezedi. Aq nekeli jaryna ondaı qıanat jasaǵysy kelmeıdi. Al Ámirshi bolsa sol baıaǵy tyrp etpeı jatyp alǵan kúıi. Bul erteden qara keshke deıin tyrp etpeı jalpaq esikke jaltaqtaýmen bolady. Qansha qaraǵanmen esik qylp etpeıdi. Sonda mynaý abajadaı keń bólme oǵan tar lahattan ótken tozaq bop kórinedi. Júgirip baryp muny ózge jaryq dúnıeniń bárinen oqshaýlap, mynaý bólmeni qapas zyndanǵa aınaldyryp turǵan aýyr esikti baltalap shaýyp tastaǵysy keledi. Sonda jańqalanyp synyp jatqan esikpen qosa bunyń kókiregin qysyp, júregin ezip, talmaýsyrap bara jatqan, óne boıyn zirk-zirk qalshyldatyp, bezgekshe bezildetip júrgen ashý-yzany da laq etkizip bir-aq aqtaryp tastar edi.

Bir kúni kútýshi kempirdi shaqyrdy. Nóker qyzdaryn ertip, syrtqa shyqty. Jol-jónekeı kózine túsip qalǵan qyzmetshiler de, saraı mańyndaǵy saqshylar da buǵan burynǵysynsha ıilip-búgilip taǵzym etip jatyr. Biraq óńderi burynǵydaı aıbynyp turmaǵandaı, buǵan músirkeı qaraıtyndaı; bu da olarǵa kóz salyp jarymaıdy. Alaıda tustarynan ótkende tý syrtynan áldekim tilin shyǵaryp mazaqtap turǵandaı, kók jelkesi dýyldap qoıa berdi. Tipti qasyndaǵy nóker qyzdary da muny synap-minep kele jatqandaı. Bul baıaǵyda Ámirshi joqta ózderi emin-erkin asyr salǵan toǵan mańyna, kógal alańǵa jolamaı, buryn kóp bara bermeıtin qaltarys buryshtarǵa bet túzedi. Biraq onda da kóp aıaldaı almady. Mynaý kóldeneńniń kózi kóp baq ishinde aýa ekesh aýa da oǵan ınedeı qadalyp turǵandaı. Qaıtadan saraıǵa asyǵady. Endi oǵan mynaý jaryq dúnıeden buıyrǵany — osy bir jutyp qoıardaı bop qulazyp turǵan keń bólme men baqtyń bir úzigin qamtyǵan kóldeı tereze ǵana. Oılaı-oılaı oı da sarqylǵan. Saǵyzdaı sozylǵan uzaq kún ótip bolmaıdy. Tóńbekshigen mazasyz túnder jan-jaqqa eleńdeýmen ótetin kúnnen de jaman. Ózińdi ózińe múńkir-náńkir qylyp, ózińdi ózińe tergetken jendet túnderde kúndiz bajaılaı oılaýǵa batyly bara bermeıtin keıbir jaılardy ábden túbine jetip adalap shyǵady. Qazir tek ózin ǵana emes, ózge túgili ózi de sezbegen bir urlyǵyn jarqyratyp jaıyp bergen álgi bir bozbala jigitti de, soǵan tap qylǵan anaý kógildir munarany da, sondaı munara saldyrýǵa nıetin qulatqan baıaǵy bir Uly Ámirshiden sálemdeme keletin kúndi de, sol oıyn jerden jeti qoıan tapqandaı qýana qostaǵan káp shýyldaq nóker qyzdary men kútýshi kempirdi de, sonyń bárine túrtki bolǵan baq qumar Uly hanymdy da — tóńiregindeginiń bárin túgel jek kórip bitti. Tipti tap mynadaı naǵylet dúnıege muny ákelgen ákesi men sheshesine de ókpesi qara qazandaı. Anaý kóldeı terezeden albastydaı bop tónip turǵan qap-qara túnge de, kúni-túni aýyz jappaı sypsyń-sypsyń syldyrap turǵan kishkene haýyzǵa da, jambasyn abjylandaı shaǵyp jatqan tósekke de, anaý kúni keýdesinen basyp, oıda joqta kóńiliniń tuńǵıyq túkpirindegi tym qupıa tilegin jarqyratyp jaıyp salǵan mynaý kórpege de laǵynet... Osynsha tamuqtyń bárin kerip, bárin bilip, tóbesinen tóńkerile qulamaı turǵan kókke de laǵynet... Osynyń bárine shydap, kóterip jatqan kónteri jerge de laǵynet, osynsha sumdyqty ishine búgip, talaı-talaı náreste kóńildiń mańdaıyn tasqa urǵyzǵan mynaý tymyraıǵan tymyrsyq qanypezer dúnıege túgel laǵynet... Jer bolǵan kóńil ábden ashynyp, jaryq jalǵannyń bárin qarǵaǵanda, tipti aldamshy pánıdi jaratqan haq táńirdiń ózin nálettegende, tek bir adamdy ǵana aýzyna almaıdy. Ol — Uly Ámirshi. Hanym keıde óziniń sol minezine ózi qaıran qalady. Shynynda, munyń ómirin tamuq qylyp júrgen, eń aldymen, sol emes pe... Mine, saraıdan shyǵa almaı sarǵaıyp otyrǵanyna áldeneshe kún boldy. Ol sony bilmeı jatyr deısiń be?.. Endeshe, munyń kúnákar kózin qurtyp nege tynbaıdy? Álde ózi salǵan azap az bolǵandaı ókinish pen yzaǵa, ósek pen tabaǵa, janyn jegi qurttaı jep jatqan qapyryq qasiretke talatpaq pa? Budan yzasyn solaı alǵysy kelgen shyǵar. Biraq munyń osynsha azap shekkeninen onyń basyna shyǵatyn múıiz qaısy, munyń janyn tyrnaıtyn pysh-pysh onyń janyn tyrnamaı ma? Endeshe, ózine jaqsy bolsa azaptaı bersin, ómir baqı estimegen ne sumdyǵyn estip alsyn... Ózine de sol kerek. Munyń jas ómirin osylaı kúldi-kómesh qyp, óksitip qoıǵan ózi ǵoı... Óz obaly ózine... Hanym mynaý esirik oıdan shoshyp ketti. Ne dep tantyp barady? Taǵy da baıaǵy tómen etek urǵashylyǵyna basty ma, aldıar taqsyrǵa til tıgizeıin dedi me... Altyn basty hanym ekenin umytyp, jaıdaq etek qara kúń qusap, bunysy nesi taǵy? Sony oılaǵanda aza boıy qaza boldy. Ózine burynǵydan beter júregi aınyp ketti. Dereý kálımasyn qaıyryp, haq taǵaladan basqa kúnámdi keshpeseń de, Uly Ámirshige asyl súıek basymmen til tıgizgen álgi bir ázázil oıymdy keshe gór dep jalyndy. Endi ol qudaıdan, álgindeı bop aljaspaı turǵanda, asyl súıegimdi ázázil pıǵyldarǵa aıaq asty qylmaı turǵanda, jasaǵan ıeniń jaraqty sotynyń aldyna, óz kúnámniń otyna ózim órtenetin kúnge tez jetkize gór dep shyn peıilmen sarqyla tilek tiledi.

Sol bir adal aq tileý kókiregine shym-shym daryǵan saıyn, eki kózinen shymyrlap shyqqan ottaı ystyq móldir tamshylar qaıtadan seldete jóneldi.

AŃYZDYŃ AQYRY

(Tórtinshi bólim)

I

Darıadan óterde ol kúımeden shyǵyp atqa mindi. Kúımeler salǵa tıelip jatqanda nókerin ertip ótkelge bettedi. Shildeniń ish tartqan kezi edi. Taýdan keletin joıqyn sý jazdaǵydaı arnany kerip ketpeı, jónge túsipti. Ádetki qoshqyl qula túsi sál bozǵyldanyp, laıytpaı tunyq jóńkiledi. Ótkel tip-tik jar arna kenet jaıpaýyt tartyp, darıanyń bala qyzdyń burymyndaı taram-taram bop, áldeneshe jińishke tarmaqqa bólinip ketetin taıazdaý tusynda edi. Bul ótkelden buryn maǵuryp pen mashyryqtyń eki arasynda árli-berli tynym tappaıtyn kerýender bolmasa, búgingideı jer qaıysqan aýyr qol ótip kórmegen-di. Sodan ba eken, arǵy bettegi janbaýyr jaǵalaýdyń eki betinde júk artqan kerýender, jaqyn mańdaǵy qystaqtardyń qaýyn-qarbyz júzim, jemis-jıdek tıegen arbalary, salt atty esek mingen, qodas jetelegen bazarshylar yǵy-jyǵy uılyǵyp qalypty. Qalyń qolǵa jol ashyp turǵan qarýly saqshylardan aıbynǵan jurt sherýdiń aldyndaǵy kók naızaly kóp nókerdiń ortasynda tek kekili ǵana kóldeı qara nysanaly aqboz atqa minip kele jatqan Uly Ámirshige enteleı qaraıdy. Ámirshi jan-jaqtan kózin satyp turǵandarǵa nazar salǵan joq; qarsy aldynda ulan-asyr kósilip jatqan qula túzden kez aıyrmaǵan qalpy er ústinde shalqaq otyr. Kúmis erdiń qasy men bolat úzeńgi kún nuryna shaǵylysyp, Ámirshiniń onsyz da sýyq júzin odan beter sustandyra túsedi.

Qarly shyńdardyń ushpa bıikterinen bastalǵan adýyn arynynan áli aryla qoımaǵan Joıqyn darıa jybyr-jybyr tolqynǵa toly. Jymyń-jymyń keń arna at tuıaǵy tıgende lezde kúlkisinen aırylyp, álem-tapyryqtanyp shyǵa keldi. Ámirshi sonyń eshqaısysyna mán bermegen mańǵaz qalpy. Taýdyń tastaı sýyq sýy tirsegin shaǵyp, aıaǵyn úrke basqan sala qulash aq bozdyń basyn bostaý ustapty. Jylǵa-jylǵa kóp taramnyń bárinen syr bildirmeı ótip kele jatqan janýar ózenniń uly tabanyndaǵy sońǵy arnaǵa jete bergende súrinip ketti. Beıqam otyrǵan Uly Ámirshiniń shalqaq basy oqys bulǵań etip, qamshy ustaǵan qolyndaǵy suq saýsaǵynan áldene sýsyp túsip ketkendeı boldy. Júregi dir ete qaldy. Qolyna qarap edi — suq saýsaǵyndaǵy baıaǵyda úlken qaıynatasy ajal aýzynda jatyp, buny óz ornyna ámir qyp taǵaıyndattyrǵanda salǵan, qasyna zulystar elinen ǵana keletin asa sırek tarǵyl-tarǵyl mysyq kóz tas qondyrǵan kúmis júzik joq bop shyqty. Ol suq saýsaǵyndaǵy júziktiń ornyndaǵy bozań tapqa qadala qarady. Eki qaptalynan eki nóker jigit empeńdep jetip qalǵan eken; ol kózinen yzǵar shasha, oqys jalt buryldy da, boıyn tiktep ala qoıdy. Tizginin tarta ustap, qaıtadan mańǵaz qalpyna kóshti. Ámirshiniń qas-qabaǵyn ańdap úlgergen eki nóker ún-túnsiz oryndaryna jylysty. Ámirshiniń júreginiń basyn sýyq qarmaǵandaı jaısyzdanyp qaldy. Álgini nege joryryn bilmeı dal bop keledi. Ol ony saýsaǵynan esh ýaq tastap kórgen emes-ti. Qýǵyn-súrginde de, talaı-talaı alys joryqtarda da qylp etpegen kıeli júziktiń búgin kep aıaq astynan óz-ózinen sýsyp túsip qalǵanyn ishinen jaqsylyqqa joryǵan joq. Mynandaı alys sapar aldynda tap bolǵan bul taǵy qaı tuspal? Ol endi manaǵysyndaı emes, áldenege tiksine bastady. Qol shahardan shyqpaı turyp, aldyn ala jibergen sholǵynshylarǵa yzalanyp keledi. Ótkel aýzyna qujynatyp qaraıǵan halyqty ıirip qoıypty. Osy jolǵy attanysy burynǵy joryqqa attanǵandaǵylaryna múldem uqsamaıdy. Bálkim bári aıaq astynan qaýyrt sheshilgendikten be eken, álde Baıtaq shahardyń tap irgesindegi toǵyz joldyń toraby ótkel basyna júrginshi jolatpaý qıyn ba? Qaıtken kúnde de, dál mynandaı yzy-qıqy qara nópir oǵan unamaı keledi. Áldeneden sekem alǵandaı. Ol árdaıym joryqqa attanyp bara jatqanda ásker ótetin, ásirese ózi ótetin kósheler men jol boıyna kóldeneń kóz jýytpaıtyn-dy. Qansha degenmen, ıt arqasy qıan alys joryqqa, jaryǵy taýsylmaǵandar bolmasa, kóbisi ólim qushatyn jat jerdegi shaıqastarǵa jurttyń bár-báriniń túgel derlik rıza bola qoıýy ekitalaı-dy. Kóp ishinen ne shyqpaıdy, bireý-mireýdiń kóńiline qara qashyp júrse, qapy qalmas úshin ásker ótetin kóshelerge jan balasyn attatpaıtyn. Baıtaq shahardy basyna kóterip, kerneı shalyp, dabyl qaǵyp bara jatqan qaraqurym qolǵa qala halqy aýlalarynan shyqpaı tesik-tesikten syǵalap qaraıtyn-dy. Sodan eki túnemelik jerge deıin jol boıyndaǵy júrginshi bitkendi aýlaqqa qýyp tastap otyratyn. Bul joly bári alasapyran boldy da ketti, ondaı-ondaı usaq-túıek, tipti esine de kirmepti. Bárin óziń aıtyp, jón siltep berip otyrmasań kóretin kúniń qashan da osy. Sál kóziń taısa, aýzyń tynsa boldy, jurttyń bári bos belbeýlenip shyǵa keledi. Talaı joryqtyń basy-qasynda júrgen sholǵynshy myńdyqtyń basshysynyń myna qylyǵyna ábden qanyna qaraıyp otyrsa da, syrt kózge syr aldyrtpaı, tistenip baqty. Osydan ol neme tek kózine tússin, bálem...

Ámirshi kóziniń qıyǵyn eki jaqqa kezek tastap qoıady. Aqboz sýdan shyqty. Eki qaptalda — qaz qatar tizilgen naızaly saqshylar. Bári siresip qalypty. Kók súńgilerdiń ara-arasynan saqshylardyń tý syrtynan entelep turǵan jaı halyq shubarytyp kórinedi. Arbalardaǵy teńkıgen-teńkıgen qaýyn-qarbyzdardyń, qap toly meıizder men zembil-zembil júzim, jemis-jıdekterdiń ár alýan ıisi ańqıdy. Sol bir muryn qydyqtaıtyn beıbit ıis mynaý sýdan shyǵyp jatqan qara qurym qalyń qoldyń aınalaǵa aıbat shekken úreıli susyn mánsizdendirip turǵandaı. Osy bir shyr aınala múńkip qoıa bergen kúldi-kómesh ot basy tirliktiń kúńirsik ıisi áldebir aıarlyqtan, beı-bereket jerde qaıdan kezdeseri joq kóldeneń qaýipten ses bergendeı. Ámirshi shalqaq basyn eńkeıtpeı, qos qaptalynan shyqqan árbir sybys-sybdyrǵa jiti qulaq túrip keledi. Kóziniń qıyǵyna qaraýytyp-qaraýytyp kórinetin samsaǵan kek súńgilerden basqa eshteńe shalynbady. Sol kóp súńgilerdiń arasynan ıin tirese syǵalap turǵan qara tobyrdyń qatary da barǵan saıyn sıreı tústi. Endi olar bunyń kózine anyq túse bastady. Jemis toly arbalar taýsylyp, qatar-qatar shógerýli jatqan sala moıyn narlar kóbeıdi. Alys elderdiń ár qıly kıingen saýdagerleri tustarynan ótip bara jatqan Uly Ámirshige ıilip-búgilip taǵzym etýde.

Bir ýaqyttarda shalǵy túsken quraqtaı jaǵalaı japyrylyp jatqan ala taqıalar, seńseń bórikter, tyǵyryq bórikter, jalbaǵaılar, aq sáldeler de taýsyldy. Onyń osynaý orylǵan shalǵyndaı typ-tıpyl bop jylmıyp jatqan jaǵada oqshaý shoshaıǵan áldenege kózi súrindi. Jan-jaǵynyń bári namazǵa jyǵylǵandaı, jappaı etpetinen túsip jatqanda, áldekim esek arbanyń ústinde basyn ımesten qalshıyp qatyp qalypty. Ámirshi mynaý elden erekshe qıqar nemege amalsyz nazaryn tikteýge májbúr boldy. Jermen-jeksen alasa arbanyń ústinde óńsheń qumyralar ortasynda qaıys qara bireý otyr. Terisi súıegine jabysyp qalǵandaı. Basy kekshıip ketipti. Arbıǵan eki qolyn aldyna qýsyrypty. Qaqqan qazyqtaı tik otyr. Shekeligi shyǵyńqy jazyq mańdaıdyń astynda eki jerden áldene qaraýytady. Ol kózdiń orny... Mynaý óne boıyn arqanmen shandyp tastaǵandaı sirese qalǵan qatpa qaranyń soqyr ekenin Ámirshi endi baıqady. Iá, dál sol. Torsyq shekesinen tanydy. Ábden aryǵan. Óndirshegi soraıyp shyǵyp ketipti.

Anada aldyna kelgende óndirdeı jigit edi. Anaý qazylyp-qazylyp ketken eki bileginde bult-bult etip bulshyq et oınap turǵan-dy. Jasóspirim jigittiń dóńgelene bitken jazyq mańdaıyna sonda da, eń aldymen, kózi túsip edi.

II

Ol esikten ımenshekteı kirip, taǵzym etken-di. Ámirshiniń aldyna kelgen kisiniń qaı-qaısysy sekildi onyń da júzinde abyrjý bardy. Biraq bir úlken sharýany bitirip edim ǵoı dep, aıaqty alshań tastap kesteńdeı jónelmeı de, ne qaı isimmen jazyp qaldym dep eki búktetilip elpeń de qaqpaı, zerdeli jas adamǵa tán bir jarasymdy ádemi ıbamen aldyna kep, jer tizerlep otyra ketti. Sosyn búgejekteı bermeı boıyn tiktep aldy. Osy bir móldiregen ádemi jigittiń júris-turysy, kisini ishpeı-jemeı toıǵyzatyn sup-súıkimdi izeti Ámirshiniń júregin muz bop qaryp alǵandaı boldy. Qarsy aldynda otyrǵan balaýsa jigittiń adam júregin op-ońaı baýrap alatyn bir sıqyry bar ekenin ol birden ańǵardy. Biraq qashan ornynan turyp ketkenshe onyń dál qandaı sıqyr ekenin bile alǵan joq. Jigit óziniń nege shaqyrylǵanyn aıtqyzbaı-aq túsingen qalyp tanytty. Alaıda ant-sý iship aqtalmady da, jalynyp-jalbarynbady da, ne salsań de kóndim degendeı, nazaryn tómen salyp otyra berdi.

Bul onyń júzinen uzaq ýaqyt kózin aıyrmaı, únsiz tergedi. Jigit báz-baıaǵy bir qalpynan miz baqpady. Ámirshi birazdan soń bosaǵada tizerlep otyrǵan bas sheberge ymdady. Jas jigit qasyna bas sheber kep, ıyǵynan tartqanda baryp, basyn kóterdi. Bul onyń kereqarys jazyq mańdaıynyń astynda aınalasyna jumsaq shuǵyla shashyp turǵan alaqandaı-alaqandaı eki nurly kózdi sonda kórdi. San qıly juldyzdar jypyrlaǵan shilde aspanyndaı san qıly sezimderdiń sáýlesin túgel jıǵan soń bir tuńǵıyq janar bunyń kókiregine birjolata ornap qaldy. Onda «apyraı, aman-esen jibergenińiz ras pa» degen únsiz tańqalys ta, lyp etip tutana qalǵan qýanysh ta, sheksiz rızashylyq ta, biraq óz kúnásin jasyrmaı túgel moıyndap turǵan, ar jaǵyna syr búkpeıtin aq kókirek adaldyq ta, montany múláıimdi bilmeıtin shynaıylyq ta, tipti osynyń bári óń be, tús pe degendeı dúdamal úreı de — bári-bári túgel bardy. Jigittiń janarynda ap-aıqyn saırap jatqan álgi sezimder bunyń kóńilinde eshqandaı kúdik-kúmán qaldyrmaı, Uly hanym qyzyl alma jiberip, tuspalmen bildirip jatqan, bul joqta bolǵan oqıǵanyń shyndyq ekenine kózin birjolata jetkizgendeı edi. Sodan sol bir tostaǵandaı-tostaǵandaı qos janar kep ýaqytqa deıin bunyń kókiregin qyzyl shoqsha qyz-qyz qaryp turyp alǵan-dy. Ámirshi aldynda otyrǵan jas jigittiń anaý aýyr esikterden ári asqan soń endi qaıtyp jaryq dúnıege shyqpaıtynyn, oǵan kór qarańǵy tas zyndanǵa jol túsip turǵanyn bilip otyrdy. Biraq osy bir ishi-baýyryna kirip bara jatqan jaýdyraǵan eki janardy kóre otyra, kóńiline eshqandaı aıanysh júgirmedi. Júregine sekseýildiń shoǵyndaı bop qadala qalǵan álgi eki ot burynǵydan beter tyzyldatyp barady. Árıne, adamdy bir kórgende arbap alady deıtin sıqyr kóz álgindeı-aq bolar. Jaýdyraı qaraǵan ádemi qos janar áýeli kóńiline aıanysh ornatady, et-júregińdi eljiretedi. Erkektiń shydamsyzynyń basyn jutyp, áıeldiń shydamsyzynyń abyroıyn tógip tynatyn qandaı qara páleniń de basy árqashan sol bir eljireýik sezimnen bastalatyn-dy. Eljireýik sezim de bir, ustamaıtyn yshqyr da bir — ekeýi de abyroıyńdy aırandaı tógedi. Bul oılap tapqan jan balasy eki etip kórgen zań men tórdiń basynan attap ótpek, myna bassyzdyq ta, shamasy, sodan órbigen. Bul álgi sharıǵatta kóp aıtylǵan ibilis ázázildiń qaıda júretinin aqı-taqı anyq bilmeıdi. Alaıda buǵan sol páleniń qaı-qaısysynyń da júregin jańǵyz mekeni adamnyń kóńili ǵana sıaqtanady da turady. Kóńil ıtke kóz ben sózden ótimdi ne bar?! Sony oılaǵanda Ámirshi áldenege óz-ózinen aýyrlap sala berdi. Kóp ýaqytqa deıin jańa ǵana jas jigit shyǵyp ketken tars jabyq esikten kóz aıyrmaı qadaldy da otyrdy. Ol ózi shyǵyp ketkenmen nur jaınaǵan eki kózin osynda tastap ketkendeı. Endi, mine, sol eki janar kózge kórinbeı eki bosaǵadan bul qaıter eken dep, ár qımylyn miz baqpaı ańdyp turǵan sekildi. Ol aınalasyna kóz júgirtip edi, nazaryna eshteńe ilikpeıdi. Álgi bir jaýdyraǵan montany eki kóz ǵaıyp bolǵan esikke arqasyn berýge bir túrli batyly barmaı, sheginshektep, syldyr-syldyr sý atyp jatqan shytyra haýyzdyń qasyna baryp otyrdy. Kókiregine temir tiken bop qadalyp qalǵan eki mólteń janardan qaıtyp qutylaryn bilmedi. Sol bir jelimshe jabysyp alǵan nemeler endi ómir-baqı bunyń qyr sońynan qalmaıtyndaı. Odan qaıtkende qutyla alady... Bálkim, jas sheberdi alǵash kergende hanym da tap osylaı sendelgen shyǵar. O da ókshelep qyr sońynan qalmaǵan jymysqy eki janardan qalaı qutylaryn bilmeı alasurǵan shyǵar. Biraq áıel paqyr alasurǵanda ne tyndyrady. Sońynan qalmaǵandy omaqastyrar qaırat onda joq. Urǵashynyń qashanǵy qaırany bireý-aq. Erkek basyn berip qutylatyn jerden áıel namysyn tonatyp qutylady... Jaraıdy... Al endi buǵan qaıtpek kerek? Qarsy kelgendi ońdyrmaıtyn qaharly padısha mundaıda ne istegeni jón? Ámirshiniń qarap otyryp tizginnen aırylyp, aıdalaǵa laǵyp bara jatqan sergeldeń oıy osy arada bir serpildi. Ezýine kekesin júgirdi. Árıne, qurtyp tynady. Ondaı bógdeniń qyzylyna suǵynǵan qomaǵaı kezge qum quıady. Ámirshi kóńili bul tujyrymyn da keneý tutpaı tur. Sonda padısha basymen aldyna jaýtańdap kelgen montany janarǵa qaıtyp qylysh jumsamaq! Aıbat shegip keletin ata dushpannan aınalyp ketpessiń be?! Oqsha atyla qaraǵan ala kózdi qurtyp tynbaǵanda qaıtpeksiń! Óńmenińnen óte qaraǵan óshpendi kóz seni de qanyńa qaraıtyp, júıke-júıkeńdi sý tıgen qyl arqandaı shıryqtyra túspeı me? Shyqshytyńa qum toltyryp qoıǵandaı tisiń shyqyrlap, ón boıdaǵy ójet qan birden shekeńe shapshyp, shymyrlap shyǵa kelmeı me? Ol qashan ózgeniń qany sýdaı aqqanda baryp, arnasyna túspeýshi me edi! Ondaıda óshpendińniń keńirdeginen shúmektep aqqan qara qan júregińdi Qap taýyndaı aıqara basyp jatyp alǵan qapyryq sezimdi bir-aq serpip, kóziń shyradaı janyp qoıa beredi. Al ımenshek basqa qylyshyń tıse, atańnyń appaq saqalynan da qasıetti aq almaspen qotyr esektiń quıryǵyn kúzegendeı masqara emes pe! Ondaı paqyryna bireýdiń tógilgen qanyn kórgende kezdeısoqta kólbaqa basyp ketkendeı tyjyrynbassyń ba? Álgi nemeniń alaqandaı kózinen, eń bolmasa bir mysqal óshpendilik kórse ne deısiń? Bunyń janyna bárinen de sol batady.

Qylyshtyń júzindeı almaǵaıyp qıyn taǵdyr keship kele jatqan Ámirshi basymen buryn-sońdy dál mynandaıǵa kez bop kórmegen-di. Kóńili ashýdyń da, aqyldyń da yrqyna kóne almaı ári-sári. Qansha bas qatyrǵanmen, esh toqtamǵa kele almady. Adasqan oıy qaı tarapqa bultarsa da ash tazydaı súmeńdegen ury saýalǵa tap boldy. Ol dál osyndaı jaýdyraı qaraıtyn qos janardy jáne bireýden kórgen sıaqty edi. Biraq qashan kimnen kórgenin qansha oılasa da, esine túsire almady. Ol da osylaı múláıimsip móldireı qaraıtyn. Kimnen kórip edi sony... O da osyndaı ókpelegen jas balanyń kózindeı et baýyryńdy eljiretip júre beretin jazyqsyz janardy...

«Jazyqsyz janar...» Ámirshiniń qyraǵy kóńili endi-endi arna túzep, saralana bastaǵan oıynan osy bir sózge súrinip qaıtadan múdirip qaldy. Qaıdaǵy jazyqsyz janar?.. Aq nekeli tósegińe kóz alartsa, odan artyq atańnyń basyn shapqany kerek pe? Qosaǵyńnyń etegine kózin suqtaǵany irgeńnen naıza shoshańdatqannan kem ospadarlyq pa? Altyn tájdi basyn bylaı qoıǵanda, kez kelgen jumyr basty erkekke odan asqan qorlyq, odan asqan masqara bar ma? Basynyp bolǵasyn, bas urǵany ne kerek? Kez kelgen jalba tondy, julma tymaqty qara taıaqtyń keshirmeıtinin bul qaıtip keshire alady?! Erkek úshin ata-mekenniń tynyshtyǵy, ata-babanyń arýaǵy, aq nekeniń beriktiginen artyq namys jyrtatyndaı ne bar? Altyn basty azamattyń asqar taýdaı abyroıyn kóbelek kóńil urǵashynyń deleń-deleń etegine táýeldi qylyp qoıǵan qudaı sheber-aı! Jaratqan ıeniń erkek kindikke jasaǵan jalǵyz qysastyǵy bolsa — osy shyǵar. Ámirshi óz-ózinen kúıinip, ornynan turyp ketti. Álgi bir jaýtańdaǵan montany janar kózine endi tússe, óz qolymen oıyp alar edi. Ol aıaǵyn aýyrlap basyp, terezeniń aldyna bettedi. Jete berip, ań-tań toqtap qaldy. Jańa ǵana «endi kózime tússe, bálem» dep tistenip turǵany jaýtańdap taǵy aldynan shyqty. Baqtyń tóbesinen boı asyryp turǵan kók munara buǵan dym kórmegendeı móldireı qaraıdy. Jańaǵy bir esine túsire almaı otyrǵan montany qarasty ol baıaǵyda osy munaranyń boıynan kórgen eken ǵoı. Ol ún-túnsiz jalbarynyp turǵan munaranyń bul sıqyryna alǵash kórgende-aq nazar aýdaryp edi. Biraq onyń mynandaı syryna túsingen joq-ty. Baqsa, bar gáp osynda eken ǵoı. Myna munara hanymnyń terezesinen de kúni boıy osylaı jaýdyrap qarap turmaıdy deısiń be? Ol da muny alǵash kórgende qaıran qalǵan shyǵar. O da munaranyń mynandaı sıqyryna keıin túsingen bolar. Sheber ózi salǵan munaraǵa kóńilinde júrgen ińkárin beınelepti. Aýzy jetip aıta almaıtynyn munaramen bildiripti. Kúni-túni terezesinen telmire qarap turatyn mylqaý munaradan hanym oıymdy ózi-aq túsiner dese kerek. Montany jigit, baqsa, jer túbindegini oılaıtyn julyn qurttyń ózi bolyp shyqty. Táıiri, erkektiń sory sózinde, áıeldiń sory kózinde emes pe? Erkek neme aıtqanyma jetip tynam dep tyrashtansa, áıel neme kózime kóringendi ıemdenip tynam dep áýre bolmaı ma? Sondyqtan da, kóńili sózden azatyn erkek kindikti kóldeneń sózden saqtandyrǵan ata-baba áıeldi kóldeneń kózden qorǵashtap baqqan ǵoı. Aq nekeli qosaǵynyń qushaǵynan tabylatyn tósekten basqa jerdiń bárinde de urǵashynyń kózin qara túndeı qara perdemen qymtap ustaǵan ata-baba sonyń bárin bilmeı istedi deısiń be? Ol nemeniń kózin ashyp qoıǵannan góri etegin birjolata shashyp qoıǵannyń ózi durys. Kózi kórgende qumartpaı turar urǵashy ma? Qumartsa boldy, ol paqyrlar qumaryna jetpeı sirá, tynar ma? Buǵan endi bári de túsinikti boldy. Hanym áýeli mynaý kúlimdegen kórkem munaraǵa qaıran qaldy. Sosyn adamnyń aqyly jetpeıtindeı sıqyr munara turǵyzǵan sheberdi bir kórýge qumartty. Kórip edi, jas jigittiń ishi baýyryna kirip jata jatqan ádemi janaryna arbaldy da qaldy... Sonda ony ázázil joldan aq nekeli qosaq etken bunyń abyroıy, táji men taǵy, ata-ananyń batasy, kóldeneń jurttyń kózi men sózi — eshteńe kidirte almaǵany ma? Eń bolmaǵanda, aı astyndaǵylardy túgel derlik titirkendiretin aıbarynyń da bóget bola almaǵany ma? Sonyń bári ashqaraq nápsi men adasqaq kóńildi aıqara búrkep turatyn jylqynyń quıryǵynan órilgen alaqandaı qyl perdeniń ornyna júre almaǵany ǵoı! Jaraıdy, saıtan ıektegish urǵashynyń qomaǵaı kórse qyzar nápsisine senbeı-aq qoıalyq, biraq sonda han saraıyna syrttan kóldeneń jigit túgili tiri shybyn kirgizýge tıisti emes saqshylar ne bitirgen? Hanymnyń sońynan bir qadam qalmaýǵa tıis nókeri men ony kózinen bir eli tasa qylmaıtyn kútýshi kempir qaıda júrgen?

Ámirshi sol túni tóńbekshýmen shyqty. Tań atqanyn asyǵa kútti. Kútýshi kempirmen sóılesip kórýge bel býdy. Kóńilin egeý quıryqtardaı jabyla kemirip jatqan kóp kúmánniń basyn bir qaıyrsa sol kútýshi kempirdiń jaýaby qaıyrady. Erteńine tańerteń daıashy áıelden kútýshi kempirdi shaqyrtty. Kútýshiniń báz-baıaǵy qalpy. Sýda júzip kele jatqandaı uzyn kóıleginiń etegi dir-dir etip, qalqı basady. Qashan qasyna jetip bolǵansha Ámirshiniń ishin pystyrdy. Aq tóseginiń qyraǵy kúzetshisi eńbegi ótip ketken jansha tym shalqalap qapty. Uıqyly-oıaý júzinde qysylý-qymtyrylýdan atymen nyshan joq. Ámirshiniń zyǵyrdany qaınap otyr. Aldymen osy malǵunnyń kezin qurtý kerek eken. Jalpaq jahan quraq ushqanda osy-aq batpansıdy da júredi. Uly ámirshiniń tájsiz baratyn jerinde qyzmet etetinin buldaı ma, tipti aıylyn jısa ne deısiń! Burynǵy mardamsyǵanyn bir jón deıik. Al myna qazirgi kergýine jol bolsyn! Bul ózi joqta ne bolyp, ne qoıǵanynan áli beıhabar dep oılaıdy ǵoı, shamasy.

Kútýshi kempir qasyna keldi. Keýdesin basyp taǵzym etti. Sosyn manaýraǵan mańǵaz keıpi, ne aıtaıyn dep edińiz, qulaǵym sizde degen kisishe buǵan nazaryn tiktedi. Ámirshi mynaý aldynda túk bolmaǵandaı salǵyrt turǵan kempirge qapelimde ne derin bilmeı qaldy. Biraq búkil saraıda onyń alystan oraǵytyp jatpaı, istiń jónin birden surap, buqpantaısyz áńgimelesetin adamy — qazyna bastyǵy men osy kútýshi kempirdi. Bul joly da zirkildetip alyp bara jatqan ashýyn zorǵa irkip, jaryqshaqtaý shyǵatyn qońyr daýsymen birden áńgime bastady. Sóılep otyrǵanda tike qaraıtyn shegir kózin kempirdiń júzinen aıyrmady. Kútýshi kempir buny áýeli úırenshikti ádetimen birazǵa deıin enjar tyńdady, sálden soń baryp, osyny shynymen aıtyp tur ma, álde ámirshi adamnyń baǵynyshtylarymen oınaıtyn kóp «mysyq-tyshqanynyń» biri me degen kisishe, seldir kirpiginiń astyna ázer jasyrynǵan ala kózin oqys tiriltip, bunyń júzine bajyraıyp bir qarap qoıdy. Budan aıbyndy ma, joq áńgimeniń tórkinin ańǵaryp qaldy ma, ala kózin sabaýdaı-sabaýdaı sıda kirpikteriniń astyna qaıtadan kómip aldy. Bunyń odan arǵy áńgimesine únsiz qulaq tosty. Bir ýaqyttarda oraq murynnyń astynda jyǵyńqy jatqan tórt-bes tal qyltanaq murty tikireıip shyǵa keldi. Bir shamaǵa deıin solaı tikireıip turdy-turdy da kenet qaıta sulady. Qan-sólsiz surǵylt qaımyjyq ernine jymysqy kúlki júgirdi. Kútýshi kempirdiń ezýindegi kúlkini kórgende, bul sózden tyıylyp qaldy. Kempir Ámirshiniń nege toqtaǵanyn birden túsinip, ezýindegi jymysqy kúlkini jym-jylas óshire qoıdy. Iilip taǵy da taǵzym etti. Biraq Ámirshi endigi sózdi onyń ózinen tosyp, tym-tyrys telmire qapty.

Endi áńgimeni kútýshi kempir bastady. Ámirshiniń aýzynan shyqqan álgindeı sózderden soń da ol báz-baıaǵysynsha nyp-nyǵyz. Daýsynda da diril joq. Aspaı-saspaı sózine kiristi. Onyń mynaý baısaldy daýsy, sabyrly júzi, jaltarmaı týra qaraǵan batyl janary Ámirshiniń ózin alasarta túskendeı. Ámirshi syr bermeýge tyrysyp, tyrp etpesten tyńdap otyr. Qobaljyǵan kóńilin talaıdy tergeı, tyńdaı úırenip qalǵan susty júziniń tasasyna jasyryp, kútýshi kempirden kózin aıyrǵan joq. Kútýshi kempir aıtaryn aıtyp bolǵanda baryp, ıegimen «júre ber» dep megzedi. Qyzmetshi ıilip sálem etip, manaǵysyndaı manaýramaı aıaǵyn shıraǵyraq basyp shyǵyp ketti. Ámirshi kempirdiń álgi áńgimesin mıyna kirmeıtin shym-shytyryq shytyrman birdeńe tyńdaǵandaı, basy men aıaǵyn taba almaı, dal bolyp otyr. Sonda keshegi sheberdiń qushtym dep otyrǵany hanym emes, basqa bireý bolǵany ǵoı. Ámirshiniń qas-qabaǵynan qorqyp qalǵan qaltyraýyq nemelerdiń tapqan aqyldarynyń túrin-aı! Qıqar jigittiń basyn qyrqyp tynatyn jerde saý bastaryna saqına tilep alǵandaryn qarashy! Apyraı, álgi nemeniń dámesin qaraı gór! Padıshanyń aq nekeli tósegine suqtanǵan suǵanaq nemeniń kózin qalaı qurtsa da, kúná emes. Onyń ústine ol qazir degenime jettim, hanymnyń qypsha beline qolym tıdi dep júr ǵoı. Keshe munyń aldyna kelgende de, keshirilmes kúná jasap qoıǵanyn ábden moıyndap otyrmady ma? Endeshe onyń sol bir esirik oıyn ózimen birge qurtyp tyný kerek. Shama-sharqyn bilmeı, aspandaǵydan dámetken nysapsyz kózine qum quıý qajet. Endi munyń ishine qatqan qandy sol kúnákar nemeniń dirdektep aqqan qor qany ǵana jýyp-shaıa alady. Onyń aram pıǵylyndaǵy munyń aq nekeli tósegine túsken daqty aqymaq basyn jalmaǵan aq almastyń júzine juqqan qan ǵana ketire alady. Tek kóldeneń kóz eshteńe baıqamaıtyn, kóldeneń qulaq eshteńe estimeıtindeı qyp typ-tynysh jaıǵastyra alsa bolǵany. Biraq el qulaǵy elý, olardyń eshteńe estimeýi múmkin be? Tezirek jansyzdaryn bazarǵa jiberip, qara tobyrdyń ne dep kókip júrgenin bilgeni jón.

Ámirshi astamshylyq oılaǵan sheberdiń montany janaryn qalaı qurtýdyń qamyna shyndap kiristi. Burynǵysyndaı emes, bir túrli boıy sergip qalǵandaı. Kóńili byqsyq kóp kúmánnan aryldy. Onyń ornyn endi ózegin órtshe jalap bara jatqan óshpendilik jaılap alypty. Jansyzdardy bazardan ne estip keler eken dep typyrshı tosty. Kóp rette aýzyn baǵyp qarap júre almaı, qaıdaǵy joq qańqý taratyp júretin qara tobyr buǵan ne isteý kerek ekendigin ózderi aıtyp berip otyratyn-dy. Bul joly da ol álgi jigittiń jazasyn jurt aýzyndaǵy laqapty estip alyp kesýge bel býdy. Jas sheberdiń han saraıǵa shaqyrtylǵany áli el qulaǵyna tıip úlgermese kerek, bazarǵa ázir eshqandaı alyp qashty laqap taraı qoımapty. Ol endi jansyzdaryn sheber jigit turǵan mahallaǵa jiberdi. Mahalla turǵyndarynyń aıtýynsha, sheber turǵan úıdiń qojaıyny Ámirshi ony jańa bir keremet meshit saldyrǵaly shaqyrtypty dep kókip júrgen kórinedi. Ámirshiniń qulaǵyna mynandaı jaı ánsheıin daraqy daqpyrt tap onsha jaǵa qoımady. Ol bazarǵa jansyzdaryn araǵa biraz kún salyp baryp jiberýge bekindi. Sonda jurt jas sheberdiń saraıdan osynsha ýaqyt oralmaı qalǵanyn qandaı saqqa júgirter eken? Jazdyń kerbez áıeldiń júrisindeı mandymaı qoıatyn mımyrt kúnderi uzaq saryltyp ótip jatyr. Qulaǵyna eleń etkizerdeı esh habar tıe qoıǵan joq. Uly hanymnyń saraıynan da eshkim at izin salmaı, tym-tyrys jatyp aldy. Ámirshiniń qyzmetshiden qyzyl almany kim jiberdi dep suraǵanyn estigen soń, endi qaıter eken, endi ne bolar eken dep, tyń tyńdaı qalypty. Kúlli dúnıe biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵandaı, sesterin shyǵarmaı, áldeqandaı bir kózge kórinbes myń san sıqyr tesikterden bunyń ár qımylyn qalt jibermeı, jabyla ańdyp, syǵalap turǵandaı. Ámirshi qapas zyndanǵa keshegi neber jigit emes, ózi túskendeı, uzaqty kúnge tyrp etpeı otyrady da qoıady. Mynandaı túbi shıki sharýany aldymen el ańǵaryn bilip almaı turyp, jaıǵastyra salýǵa artynan taǵy qandaı qańqýdyń óre túregeletinin bile almaı dal bolady. Qashan da tutymyndaǵy jurtty tań qaldyryp úırenip qalǵan basy ózi týraly el arasyna taraıtyn erteńgi laqaptyń uzyn yrǵasyn aldyn ala ańǵaryp almaı turyp, eshteńe istemeıtin-di. Ánsheıinde sál nárseni órt tıgen qaýdaı laýlatyp ala jóneletin jurttyń aýzyna bul joly nendeı tyıym bola qalǵanyna, qansha oılansa da, túsine almaı qoıdy; Ámirshi myqty bolsa, bizdiń laqabymyzsyz óz betimen is tyndyryp kórsin dep, ýáde baılasyp qoıǵandaı, tyrp etpeı jatyp aldy. Ámirshi mynandaı meńireý tynyshtyqty ishinen san saqqa joryp baqty. Biraq eshqaısysynyń qısyny kelmeıtin sıaqty. Shahar halqynyń arasynda kózderiniń jaýyn alyp turǵan, kerkem kógildir munarany turǵyzǵan jasóspirim jigittiń aıaq astynan ún-túnsiz joǵalyp ketkeni jaıynda eshqandaı qańqý taramaýy mıǵa kirmeıdi-aq. Han bazardaǵy qaraıǵan halyqtyń kózge uryp turǵan kók munara jaıynda aýyzdaryna ún toltyryp qoıǵandaı, jaq ashpaı qalǵandary, sirá, teginnen-tegin bolmasa kerek. Álde bul jýyrda ǵana bilgen sumdyqty olar baıaǵyda-aq estip bilip qoıǵan ba? Árıne solaı. Jurt jańa munaranyń soqyrǵa taıaq ustatqandaı kózge birden túsetin tosyn sıqyryn áldeqashan-aq talaı saqqa júgirtip úlgergen-di. Bul túsingendi olar túsinbeıdi deısiń be? Endi sol sumdyq masqara tisterinen shyqsa, bastary ketetinin bilip, ishterinen tynyp pushaıman bop júrgen shyǵar. Sonda osynshama halyqtyń arasynan bir kóbik aýyz kókimeniń tabylmaǵany ma? Álgindeı sandyraq aýzynan abaısyz shyǵyp ketetindeı esersoq eshkim bolmaǵany ma? Bul qanshama qylyshynan qan tamyp, qatań tártip ornatqan kúnde de el aýzyna dál osyndaı berik qulyptyń salyna qalýy múmkin be, sirá?! Ámirshi osy bir masadaı jabylyp jatqan mazasyz suraqtardyń eshqaısysyna qısyndy jaýap taba almady. Mańaıy túp-túgel masasy men sonasy qaptaǵan qara balshyqqa aınalyp ketkendeı. Aıaǵyn attasa boldy, aranyn ashyp jatqan jutpa uıyq birden tuńǵıyǵyna tartyp ala jóneletindeı. Esik jaqqa telmirip, tyrp etpeı otyrady da qoıady.

Altyn shaıǵan abaja esik aptalar boıy qylp etpeı turyp aldy. Aqyrynda Ámirshiniń pálen kúnnen bergi saryla kútken shaǵy da keldi. Abaja esik jaılap ashylyp, ar jaǵynan jansyz kórindi. Búgejektep ishke ozdy. Bunyń qarsy aldyna jetip toqtady. Iilip-búgilip taǵzym etip, bunyń aýzyna qarap turyp qaldy.

— Iá, ne estip, ne bildiń?

Jansyz bunyń júzine jaltaqtaı qaraǵyshtap, áńgimesine kiristi. Bazardaǵy jurt Ámirshi endi mynandaı munara óz astanasynan basqa eshqaıda salynbasyn dep, sheberdiń eki kózin oıyp alyp, qańǵyrtyp jiberipti desip júrgen kórinedi. Ámirshi jansyzdyń júzine uzaq tesilip otyrdy da, bara ber dep esikti nusqady. Jansyz jylysyp shyǵyp ketti.

Ámirshi arqasynan aýyr júk túskendeı, ornynan atyp turdy. Shýyldaq tobyrdyń aıtyp júrgeni, shynynda da, mıǵa qonady. Birese kúlimdep jaınap shyǵatyn, artynsha-aq ókpelegen jas baladaı jáýdireı qalyp, qyryq qubylyp turatyn mynaý sıqyr munarany tek aspan astyndaǵy eń aýyr táj ben eń bıik taqty ıemdengen bunyń ǵana astanasynda turýǵa laıyq ekeni de ras. Ondaı ásem munarany basqa qalalarǵa da salyp, baǵasyn túsirmeý kerek degenderiniń de ábden jany bar. Endeshe mynaý jaryq jalǵanda endi mundaı munara salynbaýǵa tıisti. Ondaı asa sırek óner qonǵan bir týar sheberlerdiń qashanǵy kıetin kebin álgi jas jigit te kısin. Qaı-qaı Ámirshi de ondaı sheberdi ózinen basqa eshkimniń qolyna túsirgisi kelmeıdi. Endeshe sol kóp shýyldaqtyń degenderi-aq bolsyn! Dál mynadaı kórikti munara báribir ańyz taratpaı tura almaıdy. Endeshe oǵan laıyq ańyz tabyldy. Estigen qulaqtyń qaı-qaısysyna da birden qona ketetin ábden qısyny bar laqap.

Ámirshi kópten beri óz bólmesinen attap shyqpaǵan-dy. Sol kúni baq ishinde serýen qurdy. Ózi jaqsy kóretin ońasha bulaqtyń basyna baryp, uzaq oılanyp otyrdy. Jer qoınynan syqylyqtap kúlip shyǵyp jatqan móldir sý baıaǵydaı shıryqqan júıke-júıkesin túgel balbyratyp, óne boıyn bir beıjaı sezimge bóledi. Ámirshi eki shekesin qaýsatyp jibererdeı syǵyp jatqan batpan zilden qutylyp, omyraýyn aǵash-aǵashtyń arasynan urlana esken maısa samalǵa raqattana tosty. Dúnıe balbyrap tur. Kúlegesh bulaq aýyz jappaı syqylyq qaǵady. Aǵash basy sybyrlasyp, sýsyldasyp máre-sáre. Asyly, pende paqyr qaıdaǵy joq azapty ózi oılap tabatyn bolsa kerek. Qaıdaǵy joq qapyryq sezimge berilip, joqtan ózgege qamyǵyp, zarı qabatyndaı, sonshama ne bola qalyp edi? Esirik dámege berilgen eser neme tıisti jazasyn tartady. Ol neme endi eshkimge sylqym munara da salmaıdy, eshkimniń basyn ázázil bop arbaı da almaıdy; kórgen jannyń ishi-baýyryna kirip bara jatatyn jaýtań-jaýtań qos janaryn jel qýyq sáýrikterdi pishtiretin qandy qol jendetine ótkir qanjarmen oıǵyzyp aldyryp tastaıdy. Onymen ǵana qoımaıdy, hanymdy qushtym dep oılap júrgen pátshaǵar erteń bireý-mireýge aýzyna kelgendi kókip qoımasyn dep, tilin de qyryqtyryp tastaıdy. Sosyn ol naısap bul dúnıede ún-túnsiz kún kórip jatqan kóp maqulyqtyń biri bop meńireý tirlik keshedi...

Ol sol túni jaıly uıyqtap shyqty. Erteńine tańerteń zyndan bastyǵyn shaqyrtqaly otyr edi, kirip kele jatqan Kishi hanymdy kórdi. Hanym esikten attaı bere, ıilip taǵzym etti de, mamyrlap basyp tórge ozdy. Bunyń qasyna jete berip múdirip turyp qaldy. Qaq mańdaıyndaǵy kúreń laǵylǵa shaǵylysyp jarq-jurq ete qalǵan qos janary burynǵydaı emes, qazylyńqyrap ketipti. Óni de qup-qý. Hanym synyq júzin buǵan tiktemeı, bir qyryn otyrdy. Ámirshi ony mynandaı oıda joqta kirip keler dep kútpep edi. Qapelimde ne derin bilmeı, qysylyp qaldy. Sosyn biraz ýaqyttan keıin baryp, aldyndaǵy óz-ózinen azyp-tozǵan Kishi hanymdy aıap ketti me, qolyn sozyp qasyna shaqyrdy. Munyń qoly tıýi-aq muń eken, bir qyryn otyrǵan hanymnyń uzyn kirpikteriniń ushynan áldeneshe móldir tamshy mólt-mólt tamyp ketti. Kishi hanym Ámirshiniń qolyna ernin basyp, aıaǵynyń astyna gúrs qulap tústi. Eki ıyǵy selk-selk etip, aǵyl-tegil jylap jatyr. Kúni keshe ǵana ózine dúnıedegi eń jeksuryn adam bop kóringen, osy bir jas balasha óksigin basa almaı solq-solq jylap, aıaǵynyń astynda jatqan áıeldi qaıterin bilmeı, Ámirshi abdyrap turyp qaldy. Osydan az ǵana kún buryn dál osylaı aıaǵyna kep jyǵylsa, ne isteıtinin kim bilipti, bul joly ol qaraptan-qarap júdep, ıini túsip, azyp-tozyp ketken hanymdy músirkep tur. Tómen eńkeıip, qarynan tartyp turǵyzyp aldy; sosyn yǵysyp qasynan oryn berdi. Kishi hanymǵa eshteńe aıtqyzǵysy kelmegendeı, onyń órtteı lapyldaǵan jup-jupsaq eki alaqanyn qolymen basyp, únsiz qaldy. Hanym áli jylap otyr. Kópten beri kókireginde turyp qalǵan ashshy jas, shamalyda taýsylar emes. Álden soń Ámirshiniń myna únsiz aıalaǵanyn kóńiline medet qyldy ma, jubanaıyn dedi. Omyraýyn órtep bara jatqan yzanyń ashshy jasy sarqylǵan soń, hanym endi ne isterin bilmeı, abyrjyp sala berdi. Ámirshi de eshteńe suramady. Ekeýi ún-túnsiz ári otyrdy, beri otyrdy. Birazdan soń hanym óziniń myna otyrysyna yńǵaısyzdanyp, ketýge oqtaldy. Ámirshige taǵzym etip esikke qaraı betteı bere, qaıtadan kidirdi. Sosyn biraz ýaqyt áldenege batyly barmaı, múdirip turdy da, tómenshiktep til qatty.

— Han ıem, siz munarany salǵan sheberdi qamatyp qoıyp pa edińiz?

Ámirshi hanymnyń mynaý tóbeden túskendeı tosyn suraǵyna ishinen qaıran qalyp tursa da, baısaldy qalpy jaýap berdi.

— Iá.

Hanymnyń eki beti dý qyzaryp ketti. Álgi suraǵyn ózi orynsyz kórip qysyldy ma, álde boıyn basqa bir sezim bıledi me, bunyń aıaǵyna qaıtadan jyǵyla berip edi, Ámirshi shyntaǵynan súıep qaldy.

— Onyń eshqandaı jazyǵy joq. Eshteńe de bolǵan joq.

— Bilem.

Hanym ras aıtyp tur ma degendeı, kózin kóterip, Ámirshige qarady. Onyń júzinen ashý kórmegenine tańyrqap, ún-túnsiz turdy-turdy da, esikke bettedi. Ámirshi qashan shyǵyp ketkenshe, odan kózin aıyrǵan joq. Hanym esikke jete berip, artyna buryldy. Ámirshiniń ne oılap turǵanyn ańǵara almaǵan kisishe, jaýtańdaı bir qarady da, aıran-asyr qalpy shyǵyp ketti.

Hanymnyń myna kelisine Ámirshi de qaıran qap turǵan-dy. Buryn-sońdy ol Uly hanymnyń ózin ústińe suraýsyz bas suqtyryp kórgen emes-ti. Kishi hanymnyń bul qylyǵyn qalaı túsinýge bolady? Álde joryqtan oralǵaly bas suqpaı jatyp alǵan buny kórip saǵynyshyn basqysy keldi me? O da múmkin ǵoı. Onyń ústine Uly hanym jibergen qyzyl almanyń jaıyn o da estimedi deısiń be? Óz-ózinen qapaǵa tunshyǵyp, jarylyp keterdeı bolǵan soń, ne de bolsa baryp, bet júzin kórip qaıtaıyn dep nar táýekelge bel býǵan ǵoı. Ámirshiniń júzinen ashý kórmegen soń, kóńilin basyp, óz bólmesine ketken shyǵar. Biraq bas joq, kóz joq, birden jas sheberdi suraǵany nesi? Bet-monshaǵyn belbeýine túıip kelgendegi sharýasy jalǵyz-aq sol sheber jigittiń jaıy ǵana bolǵany ma? «Onyń eshqandaı jazyǵy joq». Bul ne degeni? Álde álgi jas jigitti qandy jazanyń quryǵynan qutqaryp qalǵysy keldi me... Endeshe nege jalynbady, jalbarynbady. Munyń álgi «bilem» degen bir aýyz sózin keshirimge jorydy ma eken? Iá, ol ekeýiniń arasynda eshteńe bolmaǵanyn bul biledi. Biraq ajaldan da taısalmaı, aspandaǵy aıǵa qol sozǵan essiz jigittiń altyn tájdi padıshanyń abyroıyna daq túsire jazdaǵan astamshylyǵyn báribir keshirmeıdi. Álgi kóp shýyldaqtyń eshteńe estimeı jatyp, aýyzdary qyshyp, kókip júrgenderin tezirek shynǵa shyǵarýy qajet. Ámirshi óz kóńilindegi bir túıtkildiń sheshýin taba almaı-aq qoıdy. Hanym jańa esikten shyǵyp bara jatyp, artyna burylyp nege qarady? Onyń jaýdyraǵan janarynan bul bir túrli úreı sezgendeı boldy ǵoı. Ol munyń syrtqa syr shashpaıtyn sup-sýyq júzin búgin kórip turǵandaı, sonshama neden seskendi? Álde aıtqan sóziniń buǵan eshqandaı áser etpegenin kórip, tiksindi me eken? Sonda bul onyń álgi sózderi áser etkende ne isteýi kerek edi! Qapas zyndandaǵy jas jigitti bosatyp jiber deıdi me? Hanym kóńiliniń qalaýy ne? Bul oǵan janǵa tıerdeı, shoshytardaı eshteńe aıtqan joq. Eshteńeni betine salyq etken joq. Endeshe ol osynshama nege úreılenedi? Álde sheber jigit jazaǵa ushyrap qalady dep qorqa ma? Abyroıyn aıaq asty qyla jazdaǵan aqymaq nemeni hanymnyń búıtip aıaıtyny qalaı? Qaıta qara taban esersoqtyń álgindeı ospadarsyzdyǵyn kelip ózi aıtýy, qalyń jurttyń aldynda qara bet qyp jazalaýdy talap etýi, sóıtip kúni erteń kóp shýyldaqtyń sasyq aýyzdarynda ketkeli turǵan abyroıyn aqtap alýy kerek emes pe edi? Onyń ornyna búgin kep, ashyp aıtpaǵanmen, álgi buzaqyǵa keshirim tilegendeı raı tanytty. Osynyń ózi álgi nemege, shynynda da, kóńili ketip qalǵannan saý ma? Áıtpese, bunyń aldyna qaıdaǵy bir qý shunaq qulǵa raqym tilep kele me? Joq-joq, bunda bir gáp bar. Kisi betine tiktep qaraýdy bilmeıtin uıalshaq Kishi hanymnyń bul kelisi tegin kelis emes, ol ne de bolsa, janyn shúberekke túıip, nar táýekelge bel býyp kelip otyr. Basyn ólimge tikkenge barabar qylyq. Álgi nemege jany shyndap ashymasa, ol mundaıǵa ólse barar ma? Sonda... Sonda... Kútýshi kempirdiń anadaǵy aıtyp júrgeni ne bop shyqty? Álginde hanymnyń ózi de: «Aramyzda eshteńe bolǵan joq», — dep ant-sý iship edi ǵoı. Sonyń bári jalǵan bolǵany ma? Joq. Joq... Hanym mynaý terezeden kúni-túni telmire tónip turǵan ázázil munara tuspaldaǵan áldeqandaı jumbaq ańsarǵa hanym tipti de ket ári bolmaǵan. O basta-aq, ospadarsyz jigitti aıap, oǵan nóker qyzyn jibergende de tek óziniń abyroıyn ǵana emes, munara turǵyzǵan jas jigittiń basynyń amandyǵyn da oılap istegen. Endeshe oǵan kóńiliniń áýelden-aq qulaǵany. Biraq altyn taqty han saraıdyń arýaǵyn da attap kete almapty. Albyrt jigittiń asaý dámesin jazǵyrmaǵan da, jazalamaǵan da... Ámirshiniń oıy jylan arbaǵan torǵaıdaı bir tóńirekten shyrq aınalyp shyǵa almaı qoıdy. Biraq mynaý jer astynan jik shyqqandaı oıda joqta sap ete qalǵan sumpaıy tuspalǵa kóńili ábden qulap tur. Bálkim, hanym óz qushaǵyna yntyq bolǵan asaý dámeli albyrt jigitti tek músirkep qana qoımaı, ózi de alaburtyp ańsaǵan shyǵar. Esine anaý jolǵy túnde hanymnyń bólmesine barǵany sap ete qaldy. Endi tapty... Hanymnyń sol jolǵy túsinde qushqan erkegi basqa eshkim de emes — áneý kúngi montany jigit. Hanym onymen óńinde bolmaǵanmen túsinde tabysty. Endeshe ol sol bir jaınaq kóz jas jigitpen ómirinde bolmaǵanmen, kóńilinde áldeqashan qaýyshqan. Kóńilinde ol hanymǵa budan góri áldeqaıda jaqynyraq... Jańa da sonyń jolyna janyn qurbandyqqa shalýǵa peıil bolyp keldi. Al bul bolsa sharshy ǵalamdy túgel titirentken Ámirshi basymen túkke túsinbeı, bala qusap, jylady eken dep músirkedi. Ómir baqı istep kórmegen osaldyǵyn jasady. Urǵashynyń kózindegi jas ta bir, kózboıaýshynyń qolyndaǵy altyn da bir - ekeýinde de opa joq. Hanymnyń aq neke tósegine qanshalyqty adal ekenin áneýkúni túnde kózimen kórmep pe edi? Ol óńinde attaı almaı júrgennen túsinde attap, óńinde isteı almaı júrgenin túsinde istep tynǵan joq pa edi? Endeshe hanymnyń óńinde bunyń altyn tájdi basynyń abyroıyn attap kete almaı júrgeni de qaı urǵashynyń da, qapelimde, tar tósekte alǵash tabysqan bógde erkekke ash beline qol apartpaı, bir qaýym ýaqyt qarsylasatynyndaı jaı ánsheıin qur meziret qana eken ǵoı.

Ámirshiniń oıyna osy túskende, óńmenine áldekim pyshaq suǵyp alǵandaı boldy. Onyń talaıdy kórgen jumyr basyna buryn-sońdy dál mynandaı jaraqat túskenin kórmep edi. Mynaý ol bastan keshirip kórgen jábir men japanyń eshqaısysyna da uqsamaıdy. Ol turǵan jerinde kúlge aınalyp bara jatqandaı súlesoq shógip, shógip otyra ketti.

III

Ámirshi bul dúnıede eshteńege qulqy bolmaı sulq júr. Bazardan kúnine san sapat shapqylap kelip jatatyn jansyzdardy da enjar tyńdaıdy. Zyndandaǵy sheberdi jazalaýǵa da asyǵa qoımady. Kúni keshe ǵana kókiregin zirk-zirk qaınatqan óshpendilik te jym-jylas joǵalǵan. Ońasha bólmede erteden qara keshke mıyn jeıtin ashshy ishekteı shubatylǵan qym-qýyt oılar ánsheıinde júrek qyjyldatyp, namysqa shabatyn nárselerdiń bárin túp-túgel mánsizdendirip jibergendeı. Ámirshiniń eshteńege qulqy soqpaıdy, eshteńege asyqpaıdy. Tipti buǵan deıin bir sát bastan keshirip kórmegen myna ahýalynyń syryn túptep bilýge de zaýqy bolmady. Ebil-sebil bir tirshilik. Bir buıyǵy muń óne boıyn del-sal qyp, álsiretip barady. Burlyqtyryp, belin jazdyrmaı, búgejektetip bara jatqan tymyrsyń jaraqat. Eń bolmasa janymen qaıǵy qylatyndaı qyp, qansyratyp bebeýletpeıdi de.

Ámirshi abaısyzda basyn jartasqa soqqan asaý shortandaı áldenege máńgirip qalypty. Jer túbindegini oılap, kórip-bilip otyratyn suńǵyla basymen úsh uıyqtasa túsine kirmegen mynandaı soqqyǵa tap boldy. Ózine qıanat qylǵandardyń qaı-qaısysy sıaqty sheber jigittiń de kóresini kóretinin ishi bilip otyr. Biraq ony qaıtyp azaptasa da, óshi qaıtatyn emes sıaqty. Onyń kúnáǵa yntyqqan aramza júreginen aqqan qara qan bunyń janyndaǵy jaraqatty báribir jýyp-shaıa almaıtyndaı. Qaıta ol munyń óne boıyn zirkildetip alyp bara jatqan ashýdy da, kúni keshe ǵana kókiregin ash mysyqtaı tyrnalap baqqan aqı kóz óshpendilikti de, tipti altyn basty Ámirshiniń mynaý jaryq-jalǵandaǵy endigi tirshiligin túp-túgel pátýasyzdandyryp jibergendeı. Qaharymnan Qap taýyn yqtyram dep júrgen kókiregi ashýdan da, yzadan da, óshpendilikten de túgel aırylyp, aǵysy qatty ózenge abaısyz túsip ketken qýraǵan sabandaı qańǵalaqtap qalypty. Pálen kúnnen bergi burlyqtyryp eńsesin ezip jatqan tymyrsyq sezimniń aty aldanysh ta, jábir de, japa da emes, jaı ánsheıin ókinish bop shyqty. Zirkildegen ashýdan da, qandy qaınatqan namystan da ada mundaı ólimsiregen bozymbaı beıshara sezimniń ókinishten basqa aty bolýy eshqandaı múmkin emes. Sonda shartarapqa tizesin basyp otyrǵan saıypqyran Ámirshi ne dep ókinedi? Aı astyndaǵylardy túgel derlik qaqqanda qanyn, syqqanda sólin shyǵaryp júrip, shynashaqtaı tómen etek urǵashynyń júregin bir ózi derbes ıemdene almaǵanyna ókinedi. Bir tósektegi eki pende ekeýiniń kóńili eki qıan jaratylǵanyna ókinedi. Sonda onyń mynaý tymyrsyq ókinishiniń ar jaǵynda Kishi hanymǵa degen ókpe jatqany ma? Sońda altyn basty padısha tómen etek urǵashyǵa ókpeleı me? Ámirshi osy bir qara shybyndaı ońaı balalap jatqan pendeshilik oılardan serpilgisi, endi eshteńeni oılamaǵysy keledi-aq. Biraq mynaý qulazyǵan jalǵyzdyqqa qarsy qylar qaırany — qaıdaǵy-jaıdaǵyny oılanyp bas qatyrý ǵana. Osy bir ańyljyǵan jalǵyzdyq kópten beri arqasyna aıazdaı batyp júr. Kózge shyqqan súıeldeı bop, ózge kópten jeke turatyn dara tirshilik ábden júıkesine tıip bitken-di. Baýyryndaǵy balalaryn áke bop, qoınyndaǵy qosaǵyn jar bop qyzyqtamaqqa da murshasy bolmapty. Baýyrynan órgen urpaq bul meıirim bildirýge úlgermeı jatyp, at jalynan tartyp minip, aldy-artyna ketipti. Ol sol baıaǵy úıde de, túzde de qudaı jalǵyz, bul jalǵyz qalpynda kele jatyr. Dúnıede kóz alartatyn jaýynyń kóbiniń kezine qum quıyp, arqasyn endi keńge salarda Kishi hanymdy túsirip edi. Qartaıǵan tánniń babyn tabatyn jas ıis bolsyn dep emes, jalǵyzdyqtan qajyǵan jany medet tutatyn qara bolsyn dep túsirgen-di. Kishi hanymnyń jastyǵyna qaramastan ornyqty, áıel basymen sabyrly minezine, ylǵı bir arnadan aspaıtyn ıbaly izetine kóńili bitip júr edi. Ana joly alys joryqtan oralǵanda aldynan aspanmen taıtalasqan kórkem munara salyp qoıǵanyn kórgende, tóbesi kókke jetkendeı bolyp edi. Sol bir súıek-súıeginiń bárin eritken kól-kósir qýanyshtyń endi, mine, kúzdiń mızamyndaı kezinen bir-bir ushqanyna ókinedi. Tek Kishi hanymnyń kóńili ǵana emes, kúlli fánı tirlik túgelinen jalǵanshylyq ekenine kózi jetip ókinedi. Dúnıege jumyr basty derbes ıelenip týatyn pende paqyr ózgeni qanshama qara tutsyn meıli, qashan kózi jumylyp, jer astyna túskenshe qýraǵan qý bas jalǵyzdyqtan báribir qutyla almaıtynyna kózi jetip ókinedi. Biraq jumyr basty pende bitkenniń bári solaı ma? Mańdaılaryna bitken azǵantaı baq pen yrysty úrim-butaǵymen birge bólisip, buıyrǵandy qanaǵat tutyp jatqandar ómiri, sirá, jalǵyzsyraıdy deısiz be? Pendelik baqyt degen de sol shyǵar. Adamǵa laıyq az ǵana tirshiliktiń de, bálkim, bar mán, bar maǵynasy tek sonda turǵan shyǵar. Odan arǵyǵa qansha kerelenip qulash urǵanyńmen pendege báribir qanaǵat ta, baqyt ta bitpeıtin bolar. Sonyń bárin qanshama arman, maqsat, murat dep kúpildegenimizben, túptep kelgende, jaı ánsheıin ashqaraqtyq, toıymsyz nápsiniń yndynyn kúıttegen kúpirlik qana shyǵar. Kúpirlik júrgen jerde raqat pen lázzat bolmaq emes. Aı astyn aıaǵyna jyqqan bul bir kún tynysh uıyqtady ma, bir kún qannen-qapersiz bop otyra aldy ma? Endeshe, jumyr basty pendege sonshama kóp nárse kerek emes eken. Jumyr basty pendeniń kez kelgenine laıyq kúıbeń tirliktiń qarapaıym raqatynsyz qonǵan baq pen dańqtyń qaı-qaısysy da soqyr tıynǵa turmaıdy eken. Kishi hanym da dáýletke de, dárejege de mise tutpaı, jumyr basty pendeniń qaı-qaısysyna da tıesili kádimgi pendelik baqytty, pendelik qyzyqty ańsaǵany ǵoı. Jumyr basty pendeniń qyl-qybyry aralas qarapaıym qyzyǵynyń jolynda táj ben taqty da qurbandyqqa shalýǵa peıil bolǵany ǵoı. Altyn menen asylǵa toly saraıdan ne kerektiń bárin tapqanmen sol baqytty taba almaı, alasurǵan boldy ǵoı. Kishi hanym ańsaǵan álgi pendelik baqyt munyń ózinde bar ma osy? Taqtyń baryn biledi, tájdiń baryn biledi, ataqtyń, dańqtyń, dáýlettiń, bıliktiń baryn biledi. Biraq baqytqa kelgende óziniń de tili kúrmelip qalmaı ma? Yzǵyndaı urpaq, mol yrystyń ortasynda otyryp, aıdalada jalǵyz qalǵandaı, aınalasy qulazyp tursa, munyń nesi baqyt! Ózge túgili óz úıinde astyna ıne shanshyp qoıǵandaı, jan-jaǵynan sezik ańdyp, alaqtap otyratyn bolsa, nesi baqyt? Ózge erkekter erkin kirip, erkin shyǵatyn óleń tósegine jurt kózinen urlanyp kirip, urlanyp shyǵatyn bolsa, ol ne qylǵan baqyt? Eldi aýzyma qarattym dep júrgende, erteń jurt ne der eken dep jany tyrnaǵynyń ushynda tyzyǵyp otyrsa, ondaı da baqyt bolar ma? Pende bitkenniń bárinen joǵary turý jalǵyz qudaıǵa jarasqan deıdi ǵoı. Adamǵa bitken astam dańq, astam kúsh, astam ókimet, astam dáýlet, astam óner, túptep kelgende, bári de baqyt emes, sor shyǵar. Aıdaı álemdi aýzyna qaratqan bul túgili, munara salyp, bir shahardyń halqynyń kózine túsken álgi sheber jigittiń kórgen kúni mynaý emes pe?! Túptep kelgende, bul úsheýiniń kúni kún emes. Basqa jurt, eń bolmaǵanda, daý-dalabasyn, ishterin kernep bara jatqan qusalaryn aıtyp, sher tarqatatyn kisi tabady ǵoı. Bul úsheýinde o da joq.

Eger osyndaı hal ózderiniń emes, basqa bireýlerdiń basynda bolyp, budan bılik surap kelse, úsheýin de jazǵyryp, jazaǵa tarta almas edi. Al bul joly ol kesimin aıta almaıdy, ol keshirimin jasaı almaıdy. Óıtkeni, úsheýi de beıshara, úsheýi de bir-biriniń meıirimine telmirgen qaıyrshy. Óńsheń beıshara bir-birine ne kómek kórsete alady, óńsheń qaıyrshy bir-birine qaıyr berip ne qarq qylady? Endeshe bunyń jas sheber jaıyndaǵy el aıtyp júrgen laqapty rasqa aınaldyryp tynam deýi ábden durys. Shyndap kelgende altyn saýsaq sheberdiń jendeti bul emes, kórmeı-bilmeı syrttan ton piship, qor kekirekterinen shyqqan kúńirsik ósekterine ózderi de senip, ózgelerdi de sendirip júretin álgi óńsheń shýyldaq qara tobyr. Sheber de, hanym da, bu da — solardyń silimtik kózderi men pysh-pysh sózderiniń qurbandary. Eger bul bir-birine ińkár bop, ólip-óship júrgen eki muńlyqtyń tileýlerin berse, eń aldymen sol kóp shýyldaq shýlap shyǵar edi. Munyń atarǵa oǵy joq dushpandarynyń ózderi muny sol sasyq aýyz kóp shýyldaqtyń aıtyp júrgenin betine basyp tabalar edi. Qaıdaǵy páleni bastap júretin de solar, buǵan eń azy kúnákar sheberge kesiler úkimdi de solar aıtyp berip otyrǵan joq pa? Endeshe sol nemeler degenderine jetip tynsyn. Sóıtip ózderiniń baýyrynan shyqqandy ózderiniń aýzynan shyqqanǵa jem qyla bersin! Óz laqaptaryna ózderi adasa bersin! Áıteýir munyń súıegine daq túsirgeli turǵan masqarany bilmese, kórmese boldy. Endeshe sol kókime tobyr álgi qańqýlarynan aınymaı turǵanda, taǵy bir laqap tappaı turǵanda, jigittiń jazasyn berý kerek.

IV

Zyndandaǵy taǵy bir oryn bosady. Asylyq oılap, aspandaǵyǵa qol sozǵan astam tilek sheberdiń nur jaınaǵan qos janary jendettiń qolyndaǵy shoq shashyrap turǵan istik temirden aǵyp tústi. Beıshara jigit kózinen aırylyp, bebeý qaǵyp jatqanda, tili qyrqyldy. Qan-qan qur súlderdi qyl arqanmen býyp-býyp, tún qarańǵysynda eki jendet darıanyń ar jaǵyndaǵy bir qystaqqa aparyp tastady.

Talaı jannyń basyn jutqan Baıtaq shahardyń kórip otyrǵany bir bul emes. Elden asqan óner kórsetken talaı sheber osyndaı halge ushyraǵan-dy. Biren-saran júrek jutqandarynyń álgindeı qaterli jazadan qashyp qutylǵandary da boldy. Jendettiń kómeıin altynǵa kómip, bastaryna zaýal tóngen, Baıtaq shahardan ebin taýyp, qashyp ketkender de bar. Olardyń bir qatary óz ónerimen birjolata qoshtasyp, basqa kásipke kóshse, endi bir parasy el asyp, jer asyp baryp, basqa padıshalardy panalaıdy. Al azyn-aýlaq júrek jutqandary taqta otyrǵan padıshanyń ólgenin kútip, jańa padıshanyń raqymyna ushyrap, Baıtaq shaharǵa qaıta oralady. Sondaıdyń birazynan habardar Ámirshi jas sheberdi kóz ben tilden aırylǵan soń da óz kózimen bir kórip tekserip shyqty. Qapqa salynyp shandýly jatqan qur súldeniń, ózi jazaǵa kesken sheber ekenine kózi ábden jetken soń baryp, aıdaladaǵy qystaqqa aparyp tastaýǵa ámir etti. Biraq osynaý julma-julmasy shyqqan qur súlderdi kórgende, burynǵy ata dushpandaryn jazalaǵandaǵydaı aıyzy qanyp, raqattanbady. İshinde sheber jatqan ala qapty kóterip ákelip kórsetken eki jendet te buǵan jaı ánsheıin taýyq urlap, taıynsha urlap qashyp júrgen suǵanaq, bireýlerdeı kórindi. Olar osy bir urlyq qapty saraıdan tezirek alyp ketse eken dep asyqty.

Erteńine oǵan abajadaı han saraı burynǵysynan beter qulazyp ketken tárizdendi. Bazar jaqqa jibergen jansyzdary da jarytýly eshteńe aıtyp kelmedi. Qalt-qult bezbenniń eki basyna kezek alaqtap turatyn saýdager nemeler kók tiregen kógildir munaraǵa qarap qoıýǵa da murshalary joqtaı. Shańq-shańq saýdalasyp, sart-surt qol alysyp, artyq tıyn-teben jyrǵandaryna máz. Ol nemeler tipti dúnıede bunyń, Uly Ámirshiniń bar ekendigin de umytyp ketkendeı. Shahar ishi tym-tyrys. Álde báriniń de osylaı biterin áldeqashan bilip qoıǵan ba, bul jibergen saýdager bop júrgen, dárýish bop júrgen jansyzdar qala halqynan da, shartaraptan shubyryp jatatyn kelimsek saýdagerlerden de qulaq eleńdeterdeı eshteńe estı almaı qaıtady. Jansyzdar endi Uly Ámirshiniń kózine kórinýge betterinen basatyn boldy. Jansyzdyń bastyǵy bazardaǵy shýyldaqtyń mynaý siltideı tyna qalǵandaryn ishinen jaqsylyqqa jorı qoımady. Saýdasymen bolyp jatqan daǵara bas alypsatarlardyń jyltyraǵan saqal-murttarynyń ár qımylyn ańdyp, ishterinde qandaı ıt ólip jatqandaryn bile almaı dal boldy. Endi olar saýdasy júrińkiremeı, dúkenderine kóp adam kelip-ketetinderdi tek bazar ishinde emes, úıleriniń mańynan da ańdıtyndy shyǵardy. Mahalla-mahallalarda qańǵyrma dárýishter, qaıdaǵy bir aqsaq-toqsaq qaıyrshylar kóbeıip ketti. Bir top jansyz baıaǵyda úıine munarany salǵan ortóbelik sheber jigit turǵan saýdagerdi aınaldyryp kórip edi, ol neme de habarǵa jarytpady. Sol baıaǵysynsha kimdi áskıada jeńgenin, kimniń bedenesine bás tikkenin aıtyp lepirgennen basqa onyń aýzynan da jartymdy eshteńe shyqpady. Tek bir ret: «Munarany salǵan sheberdiń ákesi de baıaǵyda dál osylaı qýǵynǵa ushyrap, qashyp ketken-di. Sodan araǵa jıyrma jyl salyp, balasyn Baıtaq shaharǵa ákelip, meshit salyp jatqandardyń arasyna qyzmetke ornalastyryp, kóksaý aýrýdan ólip qaldy. Kórersińder, balasy da sóıtedi. Bunyń úıinde tastap ketken dúnıesi bar, soǵan aqyr túbi bir keledi»,— dep maqtanypty. Jansyzdardyń bastyǵy onyń sońyna endi myqtap tústi. Bir kúni jansyzyn áskıaǵa jiberip, álgi myljyńmen aıtystyryp kórip edi, qyzyp alǵan neme, talaı-talaı sandyraqty kókigenmen, hanym men sheberdiń arasyna kıligetindeı eshteńe aıtpady. Ámirshige shahar halqynyń dál mynandaı aýyzdaryna saq bola qalǵandary unamady. Onyń syryna túsine almaı, talaı tańdy kózinen atyrdy. Óz tilderin ózderi jutyp qoıǵandaı meńireýlene qalǵan kóp shýyldaqty qaıtadan qaıtyp dýyldataryn bile almaı dal boldy. Erteli-kesh ersili-qarsyly sendele-sendele jilinshegi úzilip kete jazdaıdy. Abajadaı keń bólmedegi árbir tozańdy jatqa biletindeı boldy. Endi onyń ishinen qańǵyma oıyna ilesip aıdalaǵa laǵýmen bolatyn kezbe janaryn biraýyq toqtatatyndaı da eshteńe taba almady. Qaıta-qaıta tereze aldyna keledi. Tereze aldyna kelse, ishine shoq túsip ketkendeı baıyz taba almaı júrgen muny únsiz tabalap turǵan kek munarany kóredi. Kek munara basy qatqan padıshany ájýalaǵandaı kúlim-kúlim etedi. Keıde sol kúlimdep turǵan kók munaraǵa kózi túsetin kóp shýyldaqtyń bári de syrtynan buǵan mıyqtarynan kúlip turǵandaı kórinip ketedi. Myna kúlimdep turǵan ázázil munarany kórgen esi durys adamnyń eshteńe uqpaýy, uqsa, muny ájýa qylmaýy esh múmkin emes. Endeshe mynaý kók munarany qurtyp tynýy, súıtip jurttyń ezýindegi jymysqy kúlkini kómirge aınaldyrýy kerek. Áıtpese ol mynaý jan alǵyshtaı jalańdap qyr sońynan qalmaı qoıǵan qıańqy mysqyldan qutyla almaıdy. Árkimniń júregine qonaqtap alǵan ázázil tabany súıtip alastaǵany jón. Endi jazyla bastaǵan jon arqasy kenet qaıta qurysyp qalady. Bul hanym turǵyzǵan kók munarany óz qolymen qıratqyzsa, el kóńiline qonaqtaǵan álgi bir sumpaıy laqapty ózi rastap shyqpaı ma? Bireýden bireý estip, anyqtanyǵyna kózderi jetpegen soń, pushaıman bolyp júrgen kúmándaryn birjola shyndyqqa aınaldyryp, basyna tónip turǵan masqara bultyn óz qolynan qoıýlatyp almaı ma? Ol qaıtadan amaly taýsylyp, kemirilip bara jatqan eki shekesin qolymen mytyp ustap, shógip otyra ketedi. Solaı alsal otyrady da, bir ýaqyttarda qarǵyp turady. Jańa ǵana amalsyzdyqtan kúlgin qolamtadaı bozaryp jatqan kómeski janary kenet shoqtanyp shyǵa keldi. Myna tomsyraıǵan erinderdiń ar jaǵynan beri shyǵa almaı jatqan pushaıman qańqýdy sol jatqan jerinde birjolata tunshyqtyratyn amaldy aqyry tapty. Onyń budan artyq joly bolýy esh múmkin emes. Kók munaraǵa baılanysty bar shyndyqty óz kózimen kórip, áz qolynan ótkergen bir ǵana adam bar. Ol — bas sheber. El arasyna qańqý tarasa, tek sodan ǵana taraıdy. Endeshe onyń kózin qurtý kerek. Mynaý ishterinen tynyp jatqan ury kóz jurttyń nazaryn soǵan aýdarýy kerek. Kúlimdegen kók munaraǵa bir jan qol kóterse, tek sol ǵana kótere alady. Bas sheberdiń ózinen bir mysqal asyp ketken kisini ákesin óltirgennen beter jek kóretinin basqa bilmese de, bul biledi. Kók munaranyń elge kórsetpeı bir kirpishin alyp tasta dese, ol qýana-qýana isteıdi. İshi tar sheber sosyn qylmys jasap jatqan jerinde ustalady. El arasyna «Bas sheber kók munarany salǵan jas sheberdi kóre almaıdy eken, ol salǵan munarany astyrtyn qulatyp tastaı jazdapty. Tipti anada Ámirshige jas sheberdiń ústinen ǵaıbat aıtyp baryp, jazalatqan da sol eken», — qańqý taraıdy. Ámirshi óz turǵylasyna qysastyq qylǵan ishi tar sheberdi jurtqa estirtip jazalaıdy. Kóp shýyldaqtyń sosynǵy áńgimesi eki sheberdiń arasyndaǵy baqastyq týrasynda bop ketedi de, hanym jaıyndaǵy qańqý óz-ózinen joqqa shyǵady. Bunyń astanasynyń kórki — kók munara da sol ornynda tura beredi. Ámirshiniń aıtqanyn jansyzdardyń bastyǵy bas-aıaǵy eki kúnniń ishinde jaıǵastyryp shyqty.

Aıaq-qolyna kisen salynyp, aıdalyp ákelingen bas sheberdi Ámirshi tergep-teksergen de joq. Saqal-shashy bir túnde aǵaryp ketken bas sheberdiń júzine tesile qarap otyrdy da, áldene degisi kep, kemseńdeı bastaǵanda, qasyndaǵy saqshyǵa dereý aýzyn baılatyp:

— Ǵaıbatshyl nemeniń basyn pálege dýshar qylǵan sasyq tilin kesińder de, zyndanǵa aparyp qamańdar. Sonda shirip ólsin! — dep ámir etti.

Ol esikten súıretilip shyǵyp bara jatqan bas sheberge jıirkene qarap turdy. Opasyzdyq pen zulymdyqtyń qyl kópirinen talaı ótken Ámirshi ishi tar, kúnshil adamdardy jek keretin. Biraq qaraýyndaǵylarǵa bastyqty ylǵı sondaılardan qoıatyn. Ásirese sheberlerge, zergerlerge, ustalarǵa ár qıly óner adamdaryna, ylǵı da ishegine qyl aınalmaıtyn qaraýlarynan bastyq qoıatyn. Óıtkeni, ol óz astanasynyń ajaryn dúnıedegi barlyq astanalardan asyrmaqshy edi. Sol úshin de dúnıedegi eń myqty degen sheberlerdi óz qol astyna jıyp baqqan-dy. Mundaıda keń peıil kisiniń maqtaǵandaryn jınaǵannan góri álgindeı qyzǵanshaq, tar peıil kisilerdiń jamandaǵandaryn jınaǵan durys. Óıtkeni, dúnıedegi eń qyraǵy kóz qyzǵanshaqqa bitken. Ondaı nemeler ózinen synyq súıem asatyn bireýdi kórse boldy, dereý baıbalam sala bastaıdy. Dál mynaý esikten súıretilip shyǵyp bara jatqan kózi ylǵı qysyńqy, qulaǵy ylǵı túrińki júretin ylǵı qatpa, jylamsaq nemeniń ǵaıbatynyń arqasynda ol talaı-talaı barmaǵynan bal tamǵan sheberlerdi tapqan-dy. Biraq ózin bas sheber qoıǵanmen Baıtaq shaharda jurttyń kózine túsetindeı eshteńe saldyrmady; ol salǵan jalǵyz nárse — han saraıynyń astyndaǵy tas zyndan ǵana. Tas zyndanǵa túser jerge Ámirshi: «Barar jeriń báribir jerdiń asty» — degen bir aýyz sózdi qashap jazdyrǵan-dy. Endeshe, álgi neme sol óz qolynan salynǵan tas zyndanǵa ózi baryp otyryp kórsin.

Ámirshi mynaý silimtik nemeni zyndanǵa salǵyzǵanyna anadaǵy jas sheberdi azaptaǵanynan góri áldeqaıda kóbirek aıyzy qanyp qaldy.

V

Bas sheberdiń zyndanǵa túskeni jaıly habar shahar ishin bir dúńk etkizdi de, basyla qaldy. Ábden ajaly jetip turǵan qýraǵan shópke ot tıgendeı tez tutandy da, tez sóndi. Bir-eki kún boıy ólgen ákeleri tirilgendeı eki ezýi eki qulaǵynda keletin jansyzdardyń qabaǵy qaıta salbyrady. Úlken hanymnyń saraıy sol baıaǵysynsha tym-tyrys. Ámirshi esiginen attaǵan adamnyń aýzyna telmiredi, ár qımylyn kózimen tintip syr tartqysy keledi. Tipti dastarqanǵa qoıylǵan tamaqtan da, salynatyn tósekten de, qyzmetshileri kúnde jańartyp ákeletin kıimderden de áldeqandaı tuspal izdeıdi. Biraq eshqaısysynan da nazar aýdarta qoıatyndaı nyshan baıqamaıdy. Bári de tap-tuınaqtaı. Endi oǵan qyzmetshileri bunyń kóńiliniń qaltarys túkpirinde jatqan eń bir tuńǵıyq qupıany túgel bilip ap, bunyń oıyna kúdik shaptyrmaýdyń aıla-amalyn qarastyryp júrgendeı kórinedi. Tipti kúni boıy shahardy sharlap qaıtatyn jansyzdarynyń ózi bunyń janyn jaralamasqa estigen jaısyz habarlaryn jasyryp, ánsheıin kóńil aldarqatar birdeńelerdi ádeıi aıtyp keletin sekildi. Shynynda da, munyń shamyna tıetindeı sóleket habardy olar estise de, tisterinen shyǵara ma? Óıtip óle almaı júr deısiń be? Endeshe, elden estidik dep aıtyp keletinderi shetinen shyp-shylǵı ótirik.

Shahardyń halqy mynaý jumbaq munarany áldeqashan-aq san saqqa júgirtip qoıǵan. Olar munaranyń kúlimdeıtinin de, jas sheberdiń jazaǵa qalaı ushyrap júrgenin de, bas sheberdiń oıda joqta zyndanǵa qamalý sebebin de jaqsy biledi. Qajet deseńiz, Uly Ámirshiniń joryqtan qaıtqaly Kishi hanymnyń saraıynan attap shyqpaı qoıǵanynyń syrynan da habardar. Ámirshi jas ıis qyzyqtap, jar qushyp aldarqanatyn jastan ketken. Endeshe ol osynsha uzaq ýaqyt naq súıerimen maýqyn basyp jatqan joq. Betine shirkeý birdeńesi bolǵan soń el kózine kórine almaı jatyr.

Ámirshi osyny oılaǵanda, áldekimniń suǵanaq qoly shymbaıyna batyra shymshyp alǵandaı yrshyp ketedi. Ornynan atyp turyp bólme ishinde sendelip júredi, júredi de, baıyz taba almaı baq kezedi. Ózinen basqa tiri jan aıaq baspaıtyn, ońasha baqta da myń san kóz ony tasadan baǵyp, kóz jazbaı ańdyp turǵandaı kórinedi. Ol kóp júrmeı bólmesine qaıta oralady. Áldekim jelkelep ákep, osy bir tórt qabyrǵanyń ortasyna qamap ketkendeı, eshqaıda attap shyǵa almaıdy. Qulypsyz túrme, kisensiz tutqyn. Ol úshin endigi tirlik túp-túgel túrmege aınalǵandaı. Oǵan eń azy, kez kelgen jumyr basty pendeniń kóldeneńniń kózinen tasadaǵy azyn-aýlaq erkindigi de buıyrmaǵan. Ár adymy sanaýly, ár sózi ańdýly. Bylaıǵy pendeniń bárine tán qarapaıym tilek, ińkár ataýly oǵan jat. Óıtkeni ol jurt tańǵalmaıtyndaı eshteńe isteýge tıisti emes. Jurt sekildi qarapaıym is istese, jurt sekildi qarapaıym sóz sóılese, kóbik aýyz kóp qara taıaqtyń tabasyna ushyraıdy. Bunyń ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda júrip qalǵan qara tobyr kúni keshe táńir tutyp, aýzyna qarap júrgenderi ózderi sıaqty jaı ánsheıin pende bolyp shyqqanyn kórse, tulyndaryn tútedi. Baıaǵydan bergi aldanyp kelgen aqymaqtyqtarynyń óshin tabamen qaıyrady.

Olar dál osy qazir de muny jabyla jamandap, jabyla tabalap jatpaǵanyna kim kepil? Talaı-talaı táj ben taqytty jaı túskendeı domalatqan padısha erkektiń temir tegeýrinin ańsaǵan meker urǵashynyń qomaǵaı qolqasyn oryndaıtyn qaıran taba almaı qor bolǵanyn aıtyp, ishek-sileleri qatpaıdy deısiń be? Kez kelgen erkek kindikteı óz kózine shóp salǵan ózge erkekten kegin jarıa qaıyrmaı, buqpantaıǵa salyp júrgenin aıtyp mazaqtamaıdy deısiń be? Táńirden sońǵy zor dep júrgenderi kisiniń qory bop shyqqanyna ábden aıyzdary qanyp, bir jasap qalatyn shyǵar. Shirkin, sol bir sypsyń-sypsyńdy óz qulaǵymen estir me edi. Sandaryn soǵyp, betterin shymshyp máz-meıram bop jatqandardy óz kózimen kórer me edi... Mynaý kókiregin kór tyshqandaı kemirip jatqan meńireý kúdik-kúmánnan sonyń ózi durys bolar edi. Bul el aýzyna qum quıam dep tyrashtanǵan saıyn sol sumpaıy laqap kúsheıe túsetin sıaqty. Endeshe bul nesine buqpantaılaıdy. El kózine nege kórinbeıdi. Endi ne de bolsa, mynaý qarakóleńke úńgirde kári aıýdaı qamalyp jatyp, abyroı taba almasy belgili boldy. El ne dese o desin. Qaıtken kúnde de mynaý baılaýsyz tutqynnan bosanbaı bolmaıdy. Kúmán men kúdiktiń shirik arqanyn úzip, halyqtyń kózine kórinýi kerek. Sonda jurttyń aýyzdary baryp aıta almaı júrgenderin, eń bolmasa, kózderinen ańǵarady ǵoı.

Oı, shirkin, baıaǵydaǵy bir zamandar bolsa, dál qazir qara tobyrǵa qas qylǵanda ulan-asyr toı jasar edi. Jurtty aýzy-murnynan keltirip, sharapqa qandyrar edi. Sosyn mas bolǵandardyń ne dep kókip júrgenderin tyńdap kórer edi. Olaı etýdiń endi, mine, esh qısyny kelmeı tur. Baıtaq shahar túgili tóńiregindegi óz áýleti men ámirleriniń ne oılap, ne qoıyp júrgenin bile almaı pushaıman. Olardyń basyn qaıtyp qossa eken... Shynynda da myna munara onyń betine shirkeý bolǵan tárizdi. Bunyń osy bunshama búgejektep qalǵany nesi? Qansha degenmen jalpaq jahandy qaltyratqan qaharly han aty bar emes pe? Sol nemelerdi jıyp ap, betpe-bet kezdesip, kózderine nege úńilip kórmeıdi. Onyń ústine mynaý tas qamaýda qashanǵy qamalyp otyra bermek. Basqany bylaı qoıǵanda baýyrynan shyqqan shubar jylan Kishi hanym men ár adymyn ańdyp, tyń tyńdap jatqan báıbishesine, solardyń sońyndaǵy kóp shýyldaq nókerge taba bolmaı, serpilmeı me bir... Ózi ne istese de, aýyzdaryn ashyp, aıran-asyr qylatyn qor kókirek kóp nadan, bálkim munyń bul qylyǵyna da jerden jeti qoıan tapqandaı tań qalar. Eń bolmaǵanda, áıteýir, óz tóńiregindegi kóp shýyldaqtyń kóńilderine ne qashyp júrgenderin ańǵaryp qaıtady ǵoı.

Erteńine Ámirshi bas ýázirdi shaqyrtty. Bas ýázir esikten búgejektep áreń attady. Bir qarasa ar jaǵyndaǵyny túgel kórip qoıatyn badyraq kózin jerden kótergen joq. Ámirshi buıryǵyn aıtyp bola bere, quldyq uryp shyǵyp ketti. Ámirshige kári túlkiniń dál mynadaı qorǵalaqtap qalǵany unamady. Óz oıyndaǵy kúmán shyn bop shyǵyp júrmese qaıtsin. Saraı mańyndaǵylar Ámirshiniń keıingi qylyqtary neden órbip jatqanynan túgel habardar emes pe ózi? Álgi túlki birdeńeden syr aldyryp qalam ba degen kisishe ketýge asyqty ǵoı. Óńinde bir úreı bar sıaqty. Álde budan ózi joqta mynandaı sumpaıy munarany nege saldyrdyń dep, bas sheberdiń kebin kıgizip júre me dep qoryqty ma eken? Ol da múmkin-aý! Qap, ózin jibermeı uzaǵyraq ustaı turmaǵan eken. Kóp adam munyń únsiz sotyna shydaı almaı, qıpaqtap bitetin. Ol bos ýázirdi taǵy kórgenshe asyqty. Odan basqa saraı adamdaryn da, balalary men ámirlerdi de tezirek kórgisi keldi. Olar da álgi bas ýázir qusap búgejekter me eken, joq pa eken? Eger olar da jańaǵy qusap, bastaryn ishterine alyp, qorǵalaqtaı bastasa, birdeńeni biletin bolǵandary...

Tórt-bes kúnnen soń Uly Ámirshi ańǵa attanatyn boldy. Úıir-úıir ańshy ıtter, tazylar, sadaqshylar, Ámirshiniń qara-qurym jeke nókeri, aspazdary men qyzmetshiler, ań úrkitetin kerneıshiler men dabylshylar —uzyn shýaq kerýen astanadan shyǵyp, tý-tý kóz ushynda emis-emis kógerip jatqan zeńgir taýlarǵa bettedi. Bir kúnshilik jol júrip kerýen taýǵa da jetti. Saraı adamdary, ákimder, qol basylar, Ámirshi áýleti aqar-shaqar shyńdardyń arasynan arsy-gúrsi qulaıtyn joıqyn ózenniń boıyndaǵy ný jynysty qoınaýǵa shatyrlaryn tikti. Taý arasy men ózen boıyndaǵy jynystardy túgel súzip shyǵatyn boldy. Qyzyldy-jasyldy kerýen, júziktiń kózinen ótkendeı súlik sáıgúlikter, bes qarýly belindegi sándi saptar bunyń baıaǵy bir sharasyna tolyp shalqyp júrgen dáýrenderin eske túsirgendeı. Jazyqta mıyńdy shaǵyp turǵan shaqar shilde taý qoınaýyna kirgen soń, qaıratynan aıyrylyp qalypty.

Taý boıyna qonǵan kúni Ámirshi aǵyl-tegil dastarqan jaıdy. Sharap sýdaı aqty. Jurt qansha dýyldasqanmen, Ámirshiniń qulaǵy eleń eterdeı eshteńe ańǵarta qoıǵan joq. Bári de sol erteń bastalǵaly turǵan ańshylyqtyń jaıy. At maqtaǵan, ıt maqtaǵan, qus maqtaǵan keý-keý. Mergendikterin salystyryp qyzaraqtasqan maqtan áńgime. Ámirshi aınaladaǵy abyr-jabyrǵa qulaǵyn tosa otyra renjirin de, qýanaryn da bilmeıdi. Áldeneden aldanyp qalǵan adamdaı, qabaǵyn salbyratyp, tunjyraı túsipti. Sol kúni túnde de kóz ilindire almady. Ańshylyqqa qonǵan samsaǵan kóp shatyrda ses joq. Mańaı tym-tyrys. Syrtta maýjyraǵan jazǵy tún. Saf aýa, ón boıyn al-sal albyratyp bara jatqan bal sharap. Erteńine ertemen bastalǵaly turǵan dý-dý saıran. Odan artyq qandaı raqat kerek. Kórshi shatyrlardan qor-qor dybys kóbeıdi.

Ámirshiniń jaqsy kóretini osyndaı túnder, osyndaı ómir. Sonaý Baıtaq shahar men qystaqtardyń shym-shytyryq mahallalaryna tarap-tarap ketkennen keıin sońyndaǵy mynaý kók naızaly qaraqurym qol túzep júrgen kóp erkek árqaısysy bir-bir qater, bir-bir úreıge, eń quryǵanda bul jaıynda aýzyna ne kelse, sony ottap otyratyn bir-bir kókimege aınalady. Al qasynda júrse bári jiptikteı, bári momaqan. Qasy men qabaǵyna qaraıdy. Keıde tipti olar bunyń shetsiz-sheksiz kóp úrim-butaǵy sekildenip ketedi. Ánsheıindegi beıbit ómirden bir eli attap shyqqan soń, bári birdeı buny panalap, baýryna kire túskendeı. Mine, aıly túnde, jan-jaǵynan antalaǵan aqar-shaqar shyńdardyń arasynda, babasynyń tósegin shyr aınala qorshap alyp uıyqtaıtyn tentek nemerelerdeı, qannen-qapersiz qoryldasyp jatyr. Ańǵar tabanyndaǵy aǵyn sý solardyń qudiretti qorylymen básekege túskendeı, túngi tynyshtyqty basyna kótere sarqyraıdy. Onyń sergek qulaǵy jup-juqa jibek shatyrdyń ar jaǵyndaǵy ulan-asyr dúnıedegi sál sybys, sál sybdyrdy qalt jibermeı qaǵyp ala qoıady. Júıkeńdi tiken bop shaǵar, kirpigine tireý bop qadalar bógde dybys joq. Túngi tynyshtyq tamyljyp-aq tur. Biraq kózine uıqy úıirilmeıdi. Aınaladaǵy jynys arasynan ań ıisin seze me, oqshaý qostaǵy tazylar qaıta-qaıta qyńsylaı beredi. Shatyr syrtynda qulaqqa estiler-estilmes qybyr kóp. Áldebir jándikter jybyr-jybyr túngi tirshiligine kirisken. Áldeqaıdan shildelik shyryldaıdy. Sonshalyqty qarapaıym bolsa da, báribir aqylyń jetpeıtin shym-shytyryq shytyrman dúnıe. Pálen kúnnen beri kókiregin kók tútindeı byqsytyp kelgen kóp tuman ydyraǵan tárizdi, biraq birjola seıilip te kete qoımapty. Uıqysy kelmegenmen óne boıy qup-qýnaq. Mynaý maýjyraǵan tynyshtyqtyń qoınyna birjolata sińip ketkisi keledi. Taqty, tájdi, tóbesindegi shatyrdy talaq etip, jym-jyrt túngi munarǵa bógip manaýraı jatqan maýjyr tabıǵattyń qushaǵyna bir-aq súńgip joǵalǵysy keledi. Syrttaǵy tún salqynyn paıdalanyp óz qareketterine kirisken kishkene maqulyqtardaı ne istep jatqanyn ózinen basqa eshkim bilmeıtin, bógde kózge esh qyzyǵy joq, bir eleýsiz tirshilikke kóshkisi keledi. İzin baqqan kóp kóz ben kóp sózden qutylsa, qaıtadan eshkimniń ala kózine ilikpeıtin jaı bir jumyr basty pendege, tipti kez kelgenniń, aıaǵynyń astynda jatatyn eleýsiz maqulqatqa aınalsyn meıli, áıteýir mynaý kózge shyqqan súıeldeı kóztúrtki ómirden qutylsa, esh armany bolmas edi. Qazir jibek shatyrdan sytylyp shyǵyp, ný jynystyń arasyna qoıyp ketse ǵoı, shirkin. Erteń sońyndaǵy qaraqurym nóker ne ózin, ne súıegin taba almaı, Baıtaq shaharǵa qaıtar edi, el aýzynda bul jaıynda nebir adam sengisiz alypqashty ańyzdar tarar edi. Bul sony estigende mıyǵynan kúlip, aqymaq tobyrdyń kók mı esýastyǵyna ábden aıyzy qanar edi...

Ámirshi mynaý qasqyr qıalynyń eshqashan júzege aspaıtynyn bilse de, kóńili bir túrli tynshý tapqandaı boldy. Shatyrdyń aýzynan bastap, búkil qosty shyr aınala qorshap jatqan kileń saqshy budan tiride kóz jazar ma... Ózi oılap shyǵarǵan tór men tártiptiń qyl tuzaǵy óz tirsegine túskenin oılaǵanda, Ámirshiniń kókiregi qaıtadan kermek tartyp qoıa berdi.

Biraq Ámirshi óne boıyn balbyratyp bara jatqan jym-jyrt túnniń jumbaq raqatynan aırylǵysy kelmedi. Álginde ǵana ózin peıishtiń tórindeı bir jaıly mekenge bastaı jónelgen tentireýik soqpaqty qaıtadan taýyp aldy. Ol ony mynaý ańshylyq aldynda alańsyz qorylǵa basqan qostan, kúdik pen kúmándy kezek qushqan pushaıman tirshilikten birjolata alystatyp, áldeqaıda jetelep barady. Endi bul ómir, bul óńirge eshqashan oraltpastaı. Ol mynaý qarǵys atqan qaǵyndy ólkeden alystaǵan saıyn basyndaǵy zip-zildeı tájden, ústindegi oqaly kıimnen arylyp, tula boıy jeńileıip bara jatqandaı kórindi. Bir ýaqytta tipti ıyǵyndaǵy lypa ıhramǵa aınalyp ketken eken deıdi. Aq maısa topyraqty jalań aıaq borp-borp basyp keledi. Kóz aldynda bul buryn kórmegen beıtanys ólke. Kún men jel mújip tastaǵan qońyr taýlardyń ortasynda shaǵyn shahar jatyr. Soǵan qaraı uzyn-shýaq kóp tobyr jóńkilip barady. Sońdarynda ilbip bu da keledi. Áldebir sózderdi qyryq qaıtara qaqsaı bergendikten tamaǵy qurǵap, daýsy qarlyǵyp qalypty. Qansha aıqaılasa da, úni shyqpaıdy. Tek erinderi ǵana jybyrlaıdy. Aldynan kese-kóldeneń túsip jatqan qara sur jota kórindi. Jurttyń bári soǵan qaraı empeńdeı jóneldi. Tús aýa olar álgi jotaǵa da jetipti. Jotanyń basyna ústine kilem japqan ashamaıly appaq jelmaıaǵa mingen aq sáldeli bireý kóterildi. Túıeden túspegen kúıi, tizesinde jatqan kitapty ashyp, kúńirentip oqı bastady. Kúńirengen qoıý daýsy oqtyn-oqtyn úzilip ketedi. Sol kezde ıhramnyń etegin qoldaryna ustap, jelpip turǵan kóp tobyr:

— Haq taǵala, qaı qyzmetińe de ázirmiz,— dep shý ete qalady. Mundaı quldyq urǵan sózderdi ózgelerden estigenmen, ózi aıtyp kórmegen Ámirshi qapelimde aýzy ılikpeı, jamyrasyp jatqan jurtqa kópten soń baryp qosylady. Qasyndaǵylar aǵyl-tegil jylap tur. Bunyń kóldeneń kózge syr aldyrtpaımyn dep, kóń bop qatyp qalǵan sup-sur betinde bir tamshy jas kórinbeıdi. Keńireıip turǵanyn bireý-mireý ańdap qalmasyn degendeı jurt aıtyp jatqan uzyn sarynǵa qosylyp, jerden basyn kótermegen kúıi ol da áldene dep ernin jybyrlatady. Túıeniń ústindegi aq sáldeli kisi aldynda jatqan kitapty jaýyp, qolyn jaıyp bata qyldy. Jurttyń bári jer tizerleı ketti. Batadan soń qara sur qyrannan ıne shanshar jer qaldyrmaı jybyrlap turǵan kóp halyq etektegi qoınaýǵa qaraılap qoıdy. Bir jerde bu da keledi. Ókpesi óship barady. Biraq jurttan qalyp qoımaıyn dep aq ter, kók ter bop júgirip keledi. Bular jotadan túse bere áldeqaıdan yzy-qıqy sazdar sarnap qoıa berdi. Aspanda jarq-jurq ottar atyldy. Mana kúndiz álgi aq sáldeli adam quran oqyǵan qara sur qyrańǵa kele jatyp, kózine túsken keń qoınaýda qaz qatar tizilip turǵan aǵash munaralarǵa áldekim ot bergen be, shyradaı mazdap laýlap janyp jatyr. Shoshaq-shoshaq tóbeshikter arasyndaǵy ıir-ıir qoınaýlar byjynaǵan otqa tolyp ketti. Keń alqapqa samsaı qonǵan shatyrlar túngi alaýdan ár alýan shuǵylaǵa malynypty. Osynaý mıdaı qaınaǵan alabajaq dúnıeniń ortasynda o da tań atqansha sendelip shyqty.

Erteńine keshegi aq túıeli adam taǵy da duǵa oqydy. Jurt taǵy da japatarmaǵaı namazǵa uıydy. Namazdan soń taǵy da etekke qaraı jóńkile jónelisti. Qoınaýǵa kire beristegi jol ortasyndaǵy qaqqan qazyqtaı qara tasqa árkim qaltasynan júgerideı-júgerideı jeti qara tas alyp laqtyrdy. Mekege qajyǵa barǵanda kıetin kıim. Alqaptyń orta tusyna jete bergende, taǵy da tap álgindeı qap-qara tas baǵan jolyqty. Oǵan da jeti tas tastady. Eń sońynda jurt bujyr-bujyr qara tastardan qalaı bolsa solaı qalaı salǵan tas qabyrǵaǵa tireldi. Oǵan da jeti tas tastaldy. Olar endi dáý-dáý taı qazandar asylǵan jer oshaqtarǵa bettedi. Qazannyń mańynda qolyna sapy ustaǵan qasapshylar jurttyń ısharǵa ataǵan maldaryn jaıǵastyryp, áleńkideı jalanyp júr. Qazandyqtardyń arasynda qaıdan shyqqandary belgisiz, qaıdaǵy bir jutynǵan jarly-jaqybaılar, qol jaıǵan qaıyrshylar qaptap ketipti. Ihram kıgender bir shetke shyǵyp, qoldaryna ıir moıyn jez quman ustaǵan bireýlerge shashtaryn jibittirip jatyr. Bireýiniń aldyna baryp, júrelep bu da otyrdy. Iir moıyn jez qumannyń shúmeginen saýlaǵan jyly sýdan kópten beri qurysyp-tyrysyp júrgen tóbe quıqasy birden jazylyp júre berdi. Shashyn jibitip turǵan qaıys qara qynynan sýmań etkizip ustara sýyryp aldy. Qımylyna kóz ilespeıdi. Bunyń shashyn ápsátte-aq sypyryp tastap, endi aıaǵy men qolynyń tyrnaǵyn alýǵa kiristi. Sosyn shashyn bir bólek, tyrnaǵyn bir bólek túıdi de, eki kishkene túıinshekti qosaqtastyra baılap, jerge kómdi.

Taı qazandar túsirildi. Iin tirese jaıǵasqan qaraqurym halyqqa tabaq-tabaq et tartyldy. Erteńine jurt shatyrlarynan shyqpaı kún uzaqqa dem aldy. Araǵa taǵy bir kún salyp baryp oıpańda jatqan shaharǵa bettedi. Túske taman shaharǵa jetti. Qarsy aldarynan mysyrlyqtar alyp kelgen sý jańa qara perde jabylǵan qaǵba kórindi. Jurt qaǵbanyń dál qasyna kep toqtady. Áldekim birdeńeni dar-dar aıyryp jurtqa úlestirip berip jatty. Ol tábárikke jyrtylyp jatqan qaǵbanyń burynǵy shymyldyǵy eken. Anadaıda qazı ýaǵyz aıtatyn mármár minbar aǵarańdaıdy. Zámzámniń qudyǵynyń ústine shaǵyn kúmbez ornatylypty. Ol da japa-tarmaǵaı qol jaıyp jatqan jurtpen birge duǵa qyldy. Sosyn qaǵbanyń qara tasynyń qasyna baryp turdy. Qara tastyń ústińgi beti jurttyń erni men qolynyń tabynan jyp-jylmaǵaı bop jyltyrap qalypty: al astyńǵy beti qaraltym, qyzǵylt daqtary mol, tarǵyl-tarǵyl. Ózgeler erinderin aparǵanda bylq etpesten jatqan qara tas bul eńkeıe bergende, bir qaptalǵa qaraı jylysyp ketti. Qolyn umsynyp kórip edi, o da jetpedi. Kók jelkesinde ıtermelep turǵan kóp tobyr ony qara tastyń qasynan ysyryp, yǵystyryp áketti. Ol úrdis boıynsha eki ıyǵyn joǵary-tómen qıqaqtatyp, búlkildeı júgirip, qaǵbany úsh ret aınalyp shyqty. Ár aınalyp shyqqan saıyn qara tasqa eńkeıedi, ol budan qashqaqtap, ármen jylysyp ketedi. Endi júrisin baıaýlatyp, jaı aıańmen qaǵbany taǵy da tórt ret aınalyp shyqty. Ár aınalyp shyqqan saıyn qara tasqa ıilgenmen, ol báribir mańaılatpaı qoıdy. Ózge jurt aýzy jetpese, qoldaryn tıgizip jatyr. Bul degende qara tas oınaqshyp ornynda turmaıdy.

Ol endi jurtpen birge aýlanyń ishindegi qaǵbany salǵan Ybyraıym paıǵambardyń qabirine baryp taǵzym etti. Zámzámniń qudyǵynan sý tartyp ishti. Kıeli qudyqtyń sýy bir túrli alǵaýly eken. İshken saıyn óńeshin shoq bop qaryp jatqandaı. Jurt qaǵbanyń aýlasynan shyǵyp, anadaı jerde bir-birine qaptaldasa sulap jatqan egiz taý Saf pen Márýǵa qaraı búlkildeı jóneldi. Bu da erip keledi. Kóz aldynan mańyna bul jolasa boldy, syrǵanaqtap bir ornynda turmaǵan qara tas ketpeı qoıdy. Iyǵyna alǵash ıhram oraǵan kúnnen bastap, qajyǵa kelgen kisige shartty kádeniń bárin istedi; Ǵusylyn da, namazyn da qaza jiberip kórgen joq; tyrnaǵyn boıattyryp, óne boıyn ibilis lastyqty qýyp shyǵady deıtuǵyn kıeli maımen sylattyrdy; umrany ýaqtyly atqaryp, ısharǵa aq túıe atady. Qaǵbanyń aýlasyna jerlengen júzden astam paıǵambardyń qabiriniń qaı-qaısysyn da ataýsyz qaldyrmaı, bastaryna sadaqa baılaǵan-dy. Iyǵynda ıhram barda qan tókken, jemis jegen, aınaǵa qaraǵan, kóńiline qara ne kúná qashqan jeri joq; óńi túgil túsinde janyna urǵashy jolap kórgen emes. Sóıte tura qajy atanyp, basyna sálde oraıtyn shaqta kıeli qara tas qaqpaılap muny mańyna jolatpaı qoıdy. Ol mynandaı aýyr jazaǵa qaı pıǵylynan tap bolǵanyn bile almady. Qasıetti Meke topyraǵyn attap, umra men hajynyń barsha jol-jorasyn túgel atqarǵan, qaǵbanyń qara tasyn súıgen musylmannyń qaı kúnási de keshiriledi deıtinderi qaıda? Zámzámniń sýy kókiregin siltideı jıditip bara jatqany nesi?

Ol aldynda burq-burq shań kóterip búlkildep bara jatqandardyń sońynan qyzyl tanaý bop salyp uryp keledi. Tamaǵy qurǵap, tynysy bitip qaldy. Kóz aldynan sol baıaǵy tarǵyl-tarǵyl kıeli tas ketpeı qoıdy. Ol munyń aldyna túsip ap, sharyqtyń tasyndaı shyr kóbelek aınalyp, qashyp bara jatyr eken deıdi. Qansha qýǵanmen jetkizer emes.

Shubyrǵan halyqtyń aldy baıaǵyda Ybyraıym qaǵba salyp jatqanda jalǵyz uly Ysmaıylǵa bir jutym sý taba almaı áıeli Agórdiń jeti ret aınalyp júgirip shyqqan Saf pen Márýdiń arasyndaǵy qoınaýǵa jetti. Eki ókpesin qolyna alyp, bul da keldi. Jan daýsy shyǵyp: «Haq taǵala, qaı qyzmetińe de ázirmin» — dep aıqaı salyp keledi. «Tek jurtqa jasaǵan meıirimińdi maǵan da qıa gór» — dep eki etek bop jalbarynyp keledi. Biraq tirseginen qaǵyp ótip, shyrkóbelek úıirilip, shyr aınala qashyp júrgen qaǵbanyń qasıetti tarǵyl tasy buǵan báribir jetkizer emes. Ol daýysym Allanyń qulaǵyna tımeı jatyr-aý degen kisishe, qurǵap qalǵan kómeıin qattyraq kenep, bar kúshin salyp, aıqaılady: «Lábbaı...»

Ámirshi áldebir ájeptarqy daýystan oıanyp ketti. Jibek shatyrdan juqalańytyp kún kórinedi. Shamasy tań áldeqashan atsa kerek. Syrttaǵy jurttyń kúbir-kúbiri qulaǵyna talyqsyp jetedi. Ámirshi qasyndaǵy kishkene qońyraýdy syńǵyratyp edi, esikten qyzmetshi kirdi. Ań aýlaýǵa laıyq yqsham kıim ázirlepti. Ol kıinip syrtqa shyqqanda, kún tusaý boıy kóterilip qalǵan eken. Attyń bári ertteýli. Ańǵa qosatyn tazylar, dúregeı tóbetter, bóribasarlar men aıý alatyn salpy aýyz arlandar alaqyzyp, julqynyp qoıady. Qusbegilerdiń qolyndaǵy búrkit, qarshyǵa, ıtelgi, lashyndar tańǵy tynysh aýany bastaryna kóterip, jyrtyna shańqyldasady. Munarsyz tańda qarly shyńdar aınadaı jarqyraıdy. Tóńirek typ-tynysh. Tek tómennen, ańǵar tabanynan taý ózeni kúrkireıdi. Mynaý bes qarýy belinde, qus ustap, ıt ertken qaharly qalyń dúbirden ózderine eshqandaı qaýip joǵyn biletindeı, kishkene jyrshy qustar jaq jappaı saıraıdy. Olardan basqa ań men qus áldeqaıda jymyp ketken. Ámirshi anadaı jerde qaz qatar tizilise qalǵan ıgi jaqsylarǵa kózi tústi. Olar qoǵadaı ıilip, taǵzym etip jatyr. Ámirshi solǵyndaý sálem meziret jasady da, eki nóker jigiti ustap turǵan atyna qondy. Sadaǵyn asty. Shoǵyr-shoǵyr jurt úzeńgige aıaq salysty. Kerneıdiń dóreki úni qoınaý ústinde kólkip turǵan kók sháıideı kók nil aýany dar-dar jyrtyp, barqyraı jóneldi. Sońdaryna kerneıshiler men dabylshylar ertken ań qaıyrmalaıtyn sholǵynshylar eldiń eń aldymen attandy. Olar top-top bop, ań jatar jyra-jyqpyly mol, jynysy qalyń urymtal tustarǵa bettedi. Olar jol-jónekeı ań ushyrassa, ıgi jaqsylar qapyda qalmaıtyn ashyq alańqaılarǵa aıdap shyǵady. Ámirshi men ıgi jaqsylardyń kók jelkesinde kóldeneń qaýipten bas-kóz bolatyn kóp nóker keledi.

Samsap shatyrlar qonǵan saltanatty qosqa azyn-aýlaq qarýly saqshylar tastaldy da, basqa jurt ań qýatyn qoınaýǵa aǵyldy. Ań qaıyrmalaıtyndar aq bas shyńdarǵa baryp bir-aq tireletin silem-silem tar qolattardy súzip ketti de, bylaıǵy jurt etektegi keń alqapqa baǵyt túzedi. Tamaq pisiretin aspazdar tań atpaı jatyp qatar-qatar jer oshaq qazyp, jaǵalaı taı qazan asyp tastapty. Ámirshide ún joq. Qasyndaǵylar da tym-tyrys. Olardyń qasy men qabaǵyna qarap, quraqtaı qulap quldyq uryp jatatyny ánsheıinde Ámirshini masattandyryp tastaıtyndy, bul joly kóńiline kók tiken bop qadalyp keledi. Osy bir óńsheń múláıim janar buny bir túrli músirkep kele jatqannan saý ma? Ámirshi úshin odan asqan qorlyq bar ma? Dál mynandaı tymsyraıa qalǵandaryna qaraǵanda, bul nemeler munyń janyn jep jatqan jegi qurttan habardar sıaqty. Ánsheıinde ańshylyq dese, qaı-qaısysysyń da aıaq-qoly jerge tımeı, deleńdep ketetin edi. Bul joly bári sap-salmaqty bola qalypty. Tipti kúni keshe ǵana dastarqan basynda qaýqyldasyp otyrǵan-dy. Búgin endi aıaq astynan báriniń de aýzyna qaqpaq ornap, siltideı tyna qapty. Álde bunyń manaǵy uıqydan shoshyp oıanǵan ájeptarqy daýsyn estip qoıdy ma eken... Estise, Ámirshiniń áldenege qamyryǵyp júrgenin, árıne, túsinedi. Endeshe, olar óz bıleýshileriniń túsinde uıqysyrap allaǵa jalbarynǵanyn ishterinen nege joryp keledi eken. Han kóńilin bebeýletken qasiretti árqaısysy ár saqqa júgirtip áýre-sarsańǵa túsip kele jatqannan saý ma? Álde olar ishinen burynǵy emis-emis estigen laqabymyz durys bop shyqty ǵoı dep kele me eken? Eger buǵan deıin qulaqtaryna eshteńe tımese, Ámirshiniń manaǵy oqshaý qylyǵyna aıran-asyr qap, tańyrqamas pa edi? Biraq bunyń indete qaraıtyn qyraǵy kózi eshbiriniń betinen tańyrqaǵan raı kórmeı keledi. Tymsyraıǵan nemelerdiń tylsym júzderinde qaıtyp ketemiz degen ósire saqtyq pen kólgirlikten basqa eshteńe baıqalmaıdy. Keıbireýleri jynys-jynystan ań qýalap ketkenderge álsin-álsin qulaq túrip qoıady. Olar oıpańǵa endi qulaı bergende taý jaqtan dabyra qaǵylyp, kerneı tartyldy. Arsy-kúrsi taý ózeniniń jańǵyryǵymen jarysyp, japa-tarmaǵaı dúsir shyqty. Sart-surt synǵan butalar men top-top tuıaq dúbiri, qulaǵan tastardyń syldyry ıý-qıý aralasyp ketti. Jurt eleńdese qaldy. Ámirshi tyrp etken joq. Itterdiń daýsy birte-birte jaqyndap keledi. Qasyndaǵylar bunyń yńǵaıyn baǵyp, ala qyzba attarynyń basymen únsiz alysyp qoıady. Ol selt etpedi. Arna boıyndaǵy qalyń jynystyń tasyr-tusyry tym kóbeıip ketken tusta baryp, bas ýázirge ıek qaqty. Jurt odan biraz uzańqyrap shyqqan soń ǵana, qoınaýǵa qaraı qıqý salyp aǵyza jóneldi. Ámirshi uly dúrmekke qosylmaı keıindep qaldy. Saı boıynan bir úıir buǵy shyǵa kelip, etektegi ulan jazyqqa qaraı quıǵytyp barady. Ańshylardyń kebi solardyń sońynan saldy. Taǵy birneshe top taý ózeniniń eki betindegi keń qoınaýdyń ár tusyna súńgip-súńgip ketti. Jańa ǵana qasynda tymsyraıyp-tymsyraıyp buny baǵyp kele jatqan kóldeneń kózderden qutylǵan soń, ol ań qýyp, yzy-qıqy bop jatqan oıpańǵa qulamaı, at basyn bir qaptaldan kóldeneń sulaǵan, saı tabanyndaǵy uly arnaǵa baryp qosylatyn bir búıeń salaǵa burdy. Syldyrap sý aǵyp jatqan kishkene ózekti boılaı qalyń qamys ósipti. Ámirshi jylǵaǵa jetken soń attan tústi. Nókerleri de attaryn ustap ańtarylyp tur. Qamys arasyndaǵy kishkene bulaqqa bettegen bunyń sońynan ere júrýge batyldary barmaı, oryn-oryndarynda turyp qaldy. Ol qamys arasyna kirip, bulaqtyń jıeginde jatqan ońasha dóńbek tastyń ústine otyrdy. Taýdyń tap-taza sýyn alaqanymen ilip alyp, beti-qolyn shaıdy. Sosyn moınyndaǵy sadaǵyn ap, qasyna qoıdy. Belbeýin bosatyp, tas ústine jantaıdy. Kópten beri túzde júrip, dál bulaı ońasha ketip kórmegen-di. Búgin tań atqaly eshkimdi kórgisi kelmeıdi. Sol bir sasyq aýyz kóp tobyr syrtynan ne dese, o desin, tek kózin satyp qasynda otyrmasa bolǵany. Áıtpese bul olardyń júzindegi árbir bolmashy qımyl-qybyrdy ańdyp, júıkelep bitedi.

Tóńireginiń bári kók maısa. Quraq basyndaǵy túngi shyq áli túgel keýip úlgermepti. Qalyń quraqtan boılaryn asyryp, enteleı qarap turǵan aqar-shaqar shyńdar da túnde bireý shomyldyryp ketkendeı tap-taza. Ózekti boılap kelte samal jelpip ótedi. Munyń kókiregine ornap qalǵan bir tymyrsyq qapyryq báribir aıyǵar emes. Esine tań aldynda kórgen túsi oraldy. Anaý qarly shyńdar túsindegi Arafe men Muzdalıftiń, Saf pen Márýdyń kúıgen baýyrdaı qop-qońyr shoqylaryna, kóp shýyldaq qıqý salyp ań qýyp júrgen kók jasyl qoınaý aıaǵyńdy bassań burq-burq shań ushqan Mın alqabyna atymen uqsamaıdy. Alaıda túsinde kórgen óńirdiń shań-tozańy, ystyq jalap ketken topyraqtyń kúńirsik ıisi kókiregine birjola ornap qalǵandaı. Ǵumyry kermegen alys ólkeniń kóz aldyna tap osynsha anyq saırap kele qalǵanyna qaıran qap otyr. Álde qajyǵa san ret baryp qaıtqan piriniń áńgimesiniń áseri me eken. Kesheli-búgin oıyna da almaǵan jer túbindegi kıeli ólke bunyń túsine nege kirdi? Álde ata-baba buǵan basyndaǵy myna daǵdarystan qalaı shyǵýdyń jolyn meńzedi me... Shynynda da, osy hajyǵa nege barmaıdy? Arǵy-bergide qartaıǵan shaǵynda qaǵbanyń kıeli tasyn súıip, bastaǵy tájdi sáldege, qoldaǵy altyn baldaqty asyǵa aıyrbastap paqyrana dárýish bop ketken padıshalar az ba? Olardyń da osyndaı pushaıman halge ushyrap, dúnıeden baz keship ketpegenine kim kepil?.. Biraq túsinde jer túbine táýbe etip barǵanda qaǵbanyń qara tasynyń ony mańaılatpaı qoıǵany nesi? Álde bunyń kúnási jer betindegi pende bitkenniń bárinen kóp, bárinen keshirimsiz bolǵany ma? Endeshe kıeli kitapta taq minip, táj kıgenderdiń álemge alla tikken shatyrdyń altyn qazyǵyna balanatyny qalaı? Jaratqan ıe óz shatyrynyń tireýlerine osynshama keshirimsiz be edi? Álde qaraqurym qara tobyrdyń ortasynda bir buny qaqpaılaǵany «júrer jeriń bul emes, seniń jóniń basqa» degeni me? Olaı bolsa jaratqan ıe buny kez kelgen jumyr basty pendeniń basyna laıyq, eń bolmasa, aıtýǵa da aýzyń barmaıtyn kúldi-kómesh taqsyretke tap qylǵany nesi? Dúnıede urǵashynyń mekerliginen keletin kesapattan asqan qor kesapat bolýshy ma edi? Talaı qýǵyn, talaı súrgindi kóre júre, talaı jerde silti ishkendeı bola júre, sonyń eshqaısysyna tap osy jolǵydaı apshymap edi. Olardyń bári almas ustap, atqa qonar azamattyń shybyn janyn qıǵanmen de, abyroıyna daq túsirmeıtin buıryqty taýqymetterdi. Ol osynsha masqaraǵa ushyraıtyndaı jaratqanǵa neden jazyp qalyp edi. Jazǵany alla taǵalanyń ózi buıyrtqan táj ben taqtyń abyroıyn qorǵaǵany ma? Talaı kúpirdi jazmyshqa baǵyndyryp, talaı kápirdi paıǵambardyń jasyl týynyń astyna jyqqany ma? Ne istese de, sál toıynsa, táńirin tanymaı ketetin qara tobyr tańǵalmasa, tabalaı almaıtyndaı qyp isteýshi edi ǵoı? Ómir baqı sol bir nápsi quldarynyń qor kókirekteri ońaı kesip-pishe salatyn ońaı ataý, ońaı ólshemderden qashyp baǵýshy edi ǵoı. Álde sol jurttyń bári oılamaǵandy men oılasam, bári istemegendi men istesem degen dámesi kúpirlik boldy ma? Múmkin, kúpirlik bolsa bolar, biraq nápsi degen náıis sóz munyń álgindeı asqaq dámesine ataý bola almaıdy. Joǵa, táıiri... Kúpirliktiń de arǵy tórkini nápsi bolatuǵyn. Kisini kúpirlikke qashan da toıymsyz nápsi bastaıtyn. Astam ókimet, artyq qatygezdik túgili orynsyz sahılyqtyń ózi kúpirlik. Barsha kúpirliktiń ar jaǵynda yndyny qanbas toıymsyz qushtarlyq jatatyn. Maqtan súıgishtik, lázzat qumarlyq, baq qumarlyq — báriniń atasy bir. Er júrek baý kespe urynyń tósegi qur turmas saldaqydan eshqandaı artyqshylyǵy joq bolatyn sekildi, óz qolyndaǵy ókimetti orynsyz qyzyqtaıtyn padıshanyń da sol borbaıyn buldaǵan arzymsyz urǵashydan aıyrmasy shamaly. Endeshe bunyń qolyndaǵy sheksiz bılik, ataq-dańq, abyroı — bári-bári jel etek urǵashynyń betindegi arzan shyraıdaı, dúnıe qońyz saýdagerdiń qolyndaǵy sasyq dáýletteı, baıansyz fánıdiń az kindik aldanyshy ǵana bolyp shyqty. Al sonda túsinde kúldi kómesh fánı tirshilikte kúnáǵa talaı batqan bylaıǵy jurttyń eshqaısysyna búlk etpesten typ-tynysh jatqan qaǵbanyń qasıetti qara tasynyń bul jýyp ketse boldy, mańaılatpaı, syrǵanaqtap shyǵa keletini nesi? Álde ar jaǵyndaǵyny aıtqyzbaı biletin jaratqan ıeniń qyraǵy kózi bunyń kókiregine myqtap ornyǵyp alǵan ózi tektesterge mensinbeı qaraıtyn astamshylyq sezimdi ańǵaryp qaldy ma eken? Endeshe, qasıetti qara tastyń álgi qylyǵy buny basyńa altyn táj kıip, astyńa altyn taq mingenińmen arǵy túbiń urǵashynyń eteginen shyqqan ózegi qýys pende ekendigińdi moıyndamaıtynyń bar, pendelerdiń pendeshiligi ǵana keshiriletin jerge quldyq uryp nesine keldiń dep kústanalaǵany boldy ǵoı. Olaı bolsa, qartaıǵan shaǵynda dúnıeden baz keship, taqýalyq quryp ketken baǵzy padıshalar jalba-julba dárýish tirlikten qandaı jubanysh taýyp júr. Bálkim, olar álgindeı paqyrana kúıge bylaıǵy pendelerdeı istegen kúnámyzǵa keshirim alar ma ekenbiz dep emes, boılarynan kúsh, sózderinen kıe ketken shaqtarynda qara tobyrdyń kóz túrtkisine ushyramaıyq dep túsetin shyǵar. Óıtkeni, pende paqyr ózinen ústemge de, ózinen tómenge de birdeı keshirimdi ǵoı. Ózinen sál joǵary tursań, etegińdi súıip, aıaǵyńa jyǵylady, birdeńe deseń «lábbaı taqsyrlap» quldyq urady; al endi ózinen góri haliń múshkildeý beıshara bolsań, et júregi eljireı jóneledi, ne deseń de: «Qaıtsin baıǵus, ońaı ǵoı deımisiń» dep músirkep qoıa beredi. Ol nememen tek teń bola kórme. Kúninde kúrkiregen padıshalardyń tuǵyrdan túserlerinde jarly dárýishtiń jalba shapanyna yntyq bola qalatyndary da pendelerdiń álgindeı minezin bilip ap, kim kóringenge kúlki bolmaıyq dep tabadan qashqandary shyǵar. Shynynda da, mynaý jan-jaǵynan antalap, synap-minep, sál oılarynan shyqpasań, pysh-pyshtaı jónelgeli otyrǵan kóp tobyrdyń timiski kózderinen qutylýdyń jańǵyz joly — táj ben taqty talaq etip, qajyǵa baryp, qalǵan ǵumyryna qolyna asa ustap, moınyna dorba asynyp, músápirana kún keshý bolar. Sonda bálkim qara tobyrdyń kókireginde kúnnen-kúnge qordalana túsken ázázil taba aıaq astynda aıanyshqa aınalar. Synaı qaraǵan suqty kózder músirkeı qarar. Sóıtip, ol da eshkimnen aspaıtyn jalba tondy jaqybaı atanar. Onda mynaý qaıdaǵy bir bozókpeniń kózine shóp, súıegine daq sala jazdaǵany da shymbaıyn dál qazirgideı tyzyldatpas. Munyń kókireginde qandaı shalanyń byqsyp jatqanyn bilgisi kep, eshkim ólip-óshe de qoımas.

Ámirshi sol el qatarly eleýsiz tirshilikke shynynda da qatty qyzyǵyp edi. Túnde kórgen túsi de jelep-jebep júrgen ata-babanyń ádeıi aıan bergeni shyǵar. Esine endi tústi, týatyn aı — jurt qajyǵa baratyn zúlqadj eken. Ámirshi tezirek pirge jolyǵyp, túnde kórgen túsin jortqyzyp alǵysy keldi. Mynaý yrdý-dyrdýdy dereý toqtatyp, shaharǵa oralýǵa asyqty. Osy qazir ózek boıynan shyqqan bette-aq dabylshyǵa dabyl bergizedi. Ol astyndaǵy qara tastyń qabyrǵasyna batyp bara jatqanyn endi ǵana baıqap, ekinshi búıirine aýdaryla berip edi, qalyń quraqty japyra-mapyra jaqyndap kele jatqan joıqyn sytyr estildi. Munyń qımyldaǵanyn sezip qoıdy ma, quraq arasyndaǵy dúsir pyshaq keskendeı basyla qaldy. Ol boıyn tiktep túregep otyrdy. Kózine jasyl quraqtyń arasynan tarǵyl-tarǵyl birdeńe shalynǵandaı boldy. Sol-aq eken, munyń kórip qoıǵanyn sezip, odan ári boı tasalaǵysy kelmegendeı álgi tarǵyl neme jasyl quraqtan ytqyp shyqty. Jolbarys... Mysyqtabandap jaqyndap keledi. Munyń jon arqasyn oqys qarmaı qalǵan muzdaı sýyq birte-birte taraı bastady. Tipti shyntaǵynyń túbinde jatqan sadaǵyna da qolyn sozbady.

Keshegi túsine endi túsingendeı boldy. Kez kelgenge shóp-shóp súıgizip jatqan qara tastyń muny mańaılatpaı qoıǵany mynandaı tosyn ajalǵa kóringen eken. Báse, elden erek ǵumyr keshken bunyń ajaly da, kez kelgenniń peshenesine jazyla bermeıtindeı ózgeshe bolsa kerek-ti. Jolbarys jaqyndap qaldy. Ol alla taǵalanyń mynadaı túpsiz tuńǵıyq qusaǵa tunshyqtyryp qoımaı,esirkep jibergen aq ólimin asyǵa tosty. Qazir ol kepten beri kókireginiń basyna shógip búk túsip jatyp alǵan zil batpan qapyryq qapadan birjola qutylady. Jan-jaǵynan jalańdaı qarap, ár adymyn ańdyp otyrǵan suqty kózderdegi suǵanaq taba da jym-jylas joǵalady. Ne bir sumdyqtardy aıtyp sýsyldaı jenelgeli otyrǵan sýmaqaı aýyzdarǵa da qum quıylady. Bunyń qıt etkenine aýzyn ashyp, kózin jumyp otyratyn qara tobyr budan bylaı ala bóten ólimin de aýyzdan aýyzǵa, elden elge, ǵasyrdan ǵasyrǵa kóshken saıyn óse, órkeshtene túsetin kúpime ańyzǵa aınaldyrady.

Jolbarys qulaǵyn jymyp taqala tústi. Kenet jonyn kúdireıtip jata qaldy. «Qazir atylatyn shyǵar» — dep oılady Ámirshi. Anaý topyraqty mytyp qysyp alǵan pyshaq tyrnaqtar qazir munyń óńeshine jarmasady. Anaý ún-túnsiz aqsıǵan tister qazir munyń shekesinde oınaıdy. Kenet jolbarystyń jon arqasy dir ete qaldy da, munyń oń jaq ıyǵyna moınyn burdy. Baqsa, bunyń nókeriniń biri júlge boıyna shyǵa kep, jolbarysty kórip abdyrap turyp qalypty. Bir ýaqyttarda baryp esin jıyp, jalma-jan sadaǵyna jarmasty. Ámirshi janynda jatqan sadaqqa sonda qol sozdy. Qandy ajalǵa kezenip turǵan nóker jigit tarǵyl taǵynyń ornynan atyla bere, sylq qulap túskenin kórdi. Aıran asyr qap qarýyn tómen túsirip edi, aspaı-saspaı sadaǵyn asynyp jatqan Ámirshini kózi shaldy.

Ámirshi jaılap basyp jaırap jatqan oljasynyń qasyna keldi. Qaq júrekten oq tıgen jolbarys atylýǵa murshasy bolmaı, jer baýyrlap jantalasyp jatyr. Ámirshi tosynnan tap bolǵan óz ajalynyń oıda joqta múlt ketkenine ókindi me, álde óz qanyna ózi malshynyp azap tartyp jatqan ań sultanyn aıady ma, kúrsinip qoıdy. Artynsha-aq, nege ekenin ózi de ańǵarmaı bir myrs etti. Shamasy, tarǵyl tajaldy nókerinen buryn ózi atyp túsirgenine masattanyp tursa kerek, áıtpese ol syǵyryń erteń Ámirshini ajaldan ózim arashalap qaldym dep keýdesin qaǵady ǵoı. Ámirshi ózek boıynan shyqty. At ustap turǵandar jalma-jan júlge boıyna júgirip baryp, Ámirshi atyp alǵan jolbarystyń terisin sypyryp, qaýqyldasyp jatty.

Sol bir keý-keý áńgime, uly padısha týraly jańa laqap, sol kúni ań qýa barǵandardyń aýzynan túsken joq. Erteńine Ámirshiniń tosyn pármenimen Baıtaq shaharǵa qaıtyp kele jatqanda da aıtqandary tek sol boldy. Ámirshi jaq ashqan joq. Tomsarǵan kúıi oı ústinde keledi. Keshtetip shaharǵa jetti. Ámirshi saraıǵa oralǵan túni de tań atqansha tóńbekship shyqty. Ańshylyqta júrip kórgen túsi men qapıada tap bolyp oqqa ushqan jolbarys onsyz da shytyrmanǵa aınalyp bara jatqan tirshiligin burynǵydan góri de túsiniksiz, burynǵydan góri de jumbaqtandyryp jibergen tárizdi. Ne de bolsa, bir sheshimge bel býatyn kez jetse kerek. Jaratqan ıeniń týralap jibergen ajalynan da ózi arashalap qalǵanyna qaraǵanda, budan bir túbegeıli sheshim kútetin tárizdi. Biraq ol qandaı sheshim bolmaq... Túsinde kórgenindeı — basyndaǵy tájdi tastap, sálde ora deı me... Áıteýir, mynaý saraıdaǵy buqpantaı tirlik buny mezi qyp bitti. Ne de bolsa, pirge jolyǵyp, túsin jorytpaı bolmaıdy. Kópten beri at izin salmap edi. Ókpelep te qalǵan shyǵar.

Erteńine kún qyzbaı turyp, kúımege otyrdy. Baıtaq shahardyń ońtústik shyǵys betindegi qaspaq-qaspaq qyrańdarǵa qaraı bettedi. Mynaý alqap ta álgi túsinde kórgen ólkege óte-móte uqsaıdy eken. Munda da kúıgen baýyrdaı qońyr shoqylar. Munda da shilde soryp tastaǵan kebirdiń kúńirsik ıisi ańqıdy. Jaǵalaı ıin tirese qalǵan qyrpyq-qyrpyq qotyr tastar men qatpar-qatpar kebirtek jaldardyń qaq ortasyna japadan-jalǵyz oqshaý qonjıǵan qara shoqynyń basyna qonyp otyrǵan alyp samuryqtaı qara jartastyń qubyla betinen úńireıip úńgir kórinedi. Sol úńgirdiń aýzynda áldene emis-emis bozańytady. Kúıme jaqyndaǵan saıyn álgi bozarańdaǵan nárse aıqyndala tústi. Jaqpar-jaqpar qara jartastyń kóleńkesinde aq sáldeli qarıa otyr. Etekke saldyratyp shaýyp kep, túsip jatqan yldyrmaq-shyldyrmaqty saltanatty kúımeni kórse kórip te otyrǵan shyǵar, biraq selk etken joq. Sol qubylaǵa júzin tosyp telmirip otyrǵan qalpynan qybyr etpedi.

Ámirshi qasyndaǵy nókerin etekke tastap, kıeli úńgirdiń aýzynda kóleńkelep otyrǵan kári pirine ylǵı da tek bir ózi ǵana kóteriletin. Bul joly da sol ádetimen bıik shoqynyń basyna jaıaýlatyp shyǵyp keledi. Qandaı alys saparǵa attansyn meıli, qandaı padıshanyń táji men taǵyna suqtansyn meıli, ol qaı joryǵyn da áýeli osy bir biraz jerge deıin qumaqtatyp baryp, sosyn birdeı taıǵanaq saz shappa bıikke tip-tike órmeleıtin buralań soqpaqtan bastaǵan-dy. Ol qaı dushpanymen ustasarda, eń aldymen sonaý jaqpar jartastyń túbinde kári kúshigendeı shómıip otyrǵan shynashaqtaı qara shaldyń shoqsha saqalyn bir sıpatyp batasyn alatyn. Sosyn Baıtaq shahardaǵy eń úlken meshitke baryp namazǵa jyǵylatyn. Alys joryqqa sosyn attanatyn. Sol alys sapar, qıyn joryqtardyń qaı-qaısysynda da janyna aýyrtpalyq túsirip, qınalatyn jer osy bir jaıaýǵa jetkizip bolmaıtyn jandatpa baýyrdy. Árkimderdiń taqasy tıip, jylmaǵaılanyp qalǵan sazdaq soqpaqqa ókshesi turmaı taıǵanaqtaı beredi. Ol osy bir qara shoqynyń basyna qashan da boldyrtyp shyǵatyn. Bul joly á degennen-aq jilinshigi jemirilip qoıa berdi. Álsin-áli toqtap bel jazyp alady. Biraq eki buǵanasyna qorǵasyn qaptap qoıǵandaı, barǵan saıyn bóksesi zil tartyp, aıaǵy uıyp barady. Tynysy da bitip qaldy. Sonaý etekte qalǵandar altyn tájdi padıshanyń úpirseń ushyp ketetindeı qańǵalaqtaǵan qara shalǵa bola osynsha azaptanatynyna qaıran qalyp turatyn shyǵar. Al alyp qara jartastyń astyndaǵy qumandaı qara shal bıik jarǵa alqynyp-aptyǵyp shyǵyp kele jatqan padıshany eleń etpeı, betin qubyladan aýdarmaı bezerip otyra beredi. Shaqshadaı basyna daǵaradaı aq sálde orap apty. Qýshyq kishkene betine sus beretin bir ýys suıqylt shoqsha saqaly áýelep qapty. Shúńirek qastyń astynda syǵalap jatatyn kúlgin kegis jyltyraq kózin bul joly tars jumyp alypty. Padısha bıik jardan shyǵyp, entigin basyp, jótkiringende de tyrp etken joq. Kúnge qýrap qalǵan kónetoz bozǵylt shapanynyń etegi jyrym-jyrym. Dál sondaı kún kúıdirgen aq jem uzyn tiz kıimniń jalba-julba balaǵynan jalańash tilersegi kórinedi. Tilim-tilim bop jarylyp ketipti. Qolyndaǵy asa taıaqty mytyp ustap apty. Taramys qolyndaǵy bar sińir, bar tamyr badyraıyp-badyraıyp shyǵyp tur. Pir áldenege uıyp qalǵan.

Padısha qashan qarsy aldyna jer tizerlep, qol qýsyryp, bas ıgende baryp, kózin syǵyraıtty. Sosyn tym kekshıe qalǵan basyn túzep, tiktelip otyrdy. Kerenaýlaý til qatyp, jón surady. Ámirshi jónin aıtty. Pir sol qaqqan qazyqtaı qalpy. Sózin salǵyrt tyńdady. Keńsirigi ántek ilgeri shyǵyp ketken qońqaq murynnyń astyna kóldeneń sulap túsken kógis qaımyjyq eringe áldeneshe ret mysqyl júgirgendeı boldy. Ámirshi sony baıqap, sál kidirip qalsa, ábden qoı balshyqtanyp ketken qaqtyń sýyndaı kóps jyltyraıtyn kishkene kózin adyraıtyp ashyp alady. Ámirshi anaý kúngi túsi men tosynnan tap bolyp, biraq shappaǵan jolbarys jaıyn aıtyp berdi de, pirinen únsiz jaýap tosty. Piri sáldeı oılanǵan boldy da, syǵyraq kóziniń bir qıyǵymen buǵan qarap qoıdy. Sosyn otyryp-otyryp baryp:

— Jaratqan ıe, ata-baba, jelep-jebeýshi áýlıe-ámbıe bar-bar ýaqytta pendesinen ne dámetetinin ashyp aıtpaıdy. Al músirkese, aqyl qossa, ol tuspaldary soqyrǵa taıaq ustatqandaı saırap turady. Kıe úrkitken, arýaq renjitken jeriń bar shyǵar, balam, oılan,— dedi de tyıylyp qaldy. Endi jaq ashpady. Qolyndaǵy asasyn topyraqqa nuqı qadap, taramys moınyn ilgeri sozyp, júzin taǵy da qubylaǵa tiktedi. Bul «sóz bitti, endigisin óziń bil» degeni ekenin Ámirshi ańǵaryp qaldy. Biraq qaı ýaqytta da aldy sýyq kárıanyń buǵan myna búgingideı áýelep qaraǵan astamshylyǵyn buryn eshqashan baıqamaǵan-dy. Búgingi ár qımyly júregine tikendeı qadalyp otyr. Biraq sabyr qylyp, syr baıqatpaı, taǵzym etip ornynan turdy. Jańǵyz aıaq soqpaqqa bettedi. Piri sol baıaǵy melshıgen qalpy qala berdi. Aqyl da qospady, bata da bermedi; buryn buny jasyraq kezinde músirkep, mańdaıynan sıpaıtyn ádeti bolýshy edi; bul joly onyń júzinen aspandaı qaraǵan astamshylyq pen qazymyrlyqtan basqa eshteńe baıqamady.

Ámirshi onsyz da qıyn joldan bul joly tipti aýyrlap tústi. Mynaý jappaı tunjyrap turǵan ábeqońyr alqaptan tezirek shyǵyp ketýge asyqty. Biraz jerge uzaǵan soń, artyna burylyp edi, buǵan jelkesin berip, búk túsip jatyp alǵan qara shoqyny kórdi. Ámirshi sodan saraıǵa jetkenshe eshqaıda kóz salǵan joq. Saraıǵa jetken soń da kóp ýaqytqa deıin áldeqandaı bir tymyrsyq ashýǵa býlyǵyp, ózine-ózi kele almady. Abajadaı keń saraıǵa árli-berli sendelip júrýge manaǵy shoqyǵa shyqqanda sharshap qalǵan aıaqtary zip-zildeı bop kótertpeıdi. Bir jerge tynyǵyp otyraıyn dese, aıaǵynyń astyndaǵy alabajaq kilem emes, óńsheń byjyrlata shanshyp qoıǵan teben ıne sıaqty. «Qutylyp shyǵar aıla-amal tabylmastaı tyǵyryqtan qash». Ǵumyr boıy tutynyp kelgen osy qaǵıdasy da kúpir bop shyqty. Endi, mine, sharshy álemdi astyna basqan altyn tájdi padısha basymen kúıeýi ústinen shyqqan opasyz áıeldeı, qolǵa túsken urlyqshydaı dymy quryp daǵdaryp turysy mynaý. Aqyl qospaq túgili, ishtegi qusasyn aıtyp syrlasatyn da eshkimi joq. Dál qazir mynaý Baıtaq shahardyń syrtyndaǵy quladúzdiń áldebir jerinde sanaýly ǵumyrynyń qalǵan kúnderin ıtshilep ótkizip jatqan soqyr jigit te, tas zyndanda zaryǵyp otyrǵan bas sheber de, tórt qabyrǵanyń arasyna qamalyp, qusa bop júrgen Kishi hanym da - bári de budan jaqsy. Olar, eń bolmasa bastaryna túsken baqytsyzdyǵy úshin renish artar bireýleri bar ǵoı. Bul kimge renjı alady? Basyndaǵy Qap taýyndaı qasiretti kimnen kóredi? Altyn tájdi padısha haq taǵalaǵa renish júre me? Táńiri túgili kıeli úńgirdi baqqan jańaǵy shaldyń ózi anaý. Aspandy asasymen tirep turǵandaı betine durystap kózin de salmady. Kisige isiń túskennen artyq qorlyq bar ma? Ózi de sol dúnıede kiriptarlyqtan asqan qorlyq joǵyn bilip, qarshadaıynan bılikke talaspap pa edi? Qul bolyp bas ıgennen, qýǵynda júrgenniń ózin kóp artyq kórmep pe edi. Sol úshin talaı ajaldyń aýzyna baryp qaıtpap pa edi. Onyń eshqaısysyn osy kezge deıin umytqan joq. Áli kúnge deıin sol esine túskende shor bop bitken áldebir eski jarasy syzdap, súıek-súıeginiń bári túp-túgel syrqyrap qoıa beredi. Biraq kiriptarlyqtan, quldyq urǵannan óz basy aza boıy qaza bola tura, aldyna kelgen qaısy montany bastyń múddesin túsinip kórgen edi, qaısysyna shyndap kóńili qulap edi. Asqaqtaı kirgen astam basty ashýyna jem qylsa, jer súıip, aıaǵyn qushyp kelgen qor basty jıirkene turyp músirkemeýshi me edi. Onysyn qaı bir qaıyrymdylyq qysqannan isteıdi deısiń, padısha ataǵyna daq saldyrǵysy kelmeı isteıdi de. Jalba-julba qaıyrshyǵa jany ashyp emes, jarlylyq tıtyqtatqan múskinderdiń kóziń shaılyǵar qor keıpi men muryn tyjyryntar nas ıisinen tezirek qutylǵysy kelgen kárip nemelerdiń qaıyr sadaqasyndaı ánsheıin kóz aldartqan meziret qoı. Bálkim, qıqar shal buǵan kisige kiriptar bolǵannyń qandaı ekenin bilsin dep, manaǵynyń bárin ádeıi istegen shyǵar. Kóp asqanǵa bir tosqan deıtin kúnniń buǵan da kelgenin sezdirgeni bolar. Biraq sony dál manaǵysyndaı kergimeı-aq, keıýana keıippen de jetkizýge bolmaıtyn ba edi. Buryn qandaı qarly-qarataý qıyn sharýamen barsa da, keıýana qalpyn buzbaı, keń otyryp qabyldaýshy edi ǵoı. Pálen kúnnen beri eń aldymen kimniń júzinen kórer ekem dep alańdap júrgen sol bir jeksuryn kekesindi, aıyzy qanǵan dushpannyń ǵana júzinde turar arsyz tabany elden buryn qudaıdan sońǵy jańǵyz janashyrym dep júrgen óz pirinen kórgeni me? Iá, bylaıǵy mystan tobyr, bunyń qyraǵy kózinen muqıat jasyryp baqqan jymysqy tabany eshqandaı kúlbiltesiz jarqyratyp jaıyp saldy, — tipti «arýaq renjitken jeriń bar» dep óz aýzynan aıtyp ta tastady-aý? Arýaq renjitkeni — Kishi hanym jaıly aıtylyp jatqan áńgimege qulaq aspaǵan qalyp tanytqany ǵoı. Pirdiń oıynsha, ázázil arbaǵan urǵashynyń kúnásin jasyrǵany óz tósegine juqqan ybylys lastyqtyń satpaq daǵyn oıyp alyp tastaýdyń ornyna, jurt kózinen alaqanymen basyp kólegeılep baqqany. Bul sonda ne isteý kerek edi? Kishi hanymdy talaq tastasa, arǵy-bergide eshbir padısha istemegen masqarany bul istegen bop shyǵar edi, halyq aldynda qaıdaǵy bir qańǵyma qara súıek kózime shóp saldy dep óz aýzynan moıyndaǵany bolyp shyǵar edi. Sonda manaǵy qıqar shal buǵan ezdiń ezi istemegen esýastyqty istemediń dep ókpeleı me? Onda han kúnákar hanym men onyń ashynasyn emes, ózin masqaralaǵan bop shyqpaı ma? Sonda pir kúnákarlardyń jaza shekkenine emes, bunyń óziniń tabaǵa ushyraǵanyna qushtar bolǵany ma? Ondaıǵa Kishi hanymnyń jer bolǵanyn qalaıtyn, sonyń jolynda bul masqaraǵa ushyrap jatsa, qaıǵyrý ornyna qýanatyn Uly hanym barsa barar, biraq bunyń ózi túgili, ákesiniń de kózin kórgen pir qalaı barady? Qolynda asa, aýzynda alla otyryp, kúndestiktiń jeliginen kózine aq shel qaptaǵan urǵashynyń soqyr yzasyn ol qalaı quptaıdy; qor kókirek urǵashynyń kór soqyrlyǵynan áýlıe basymen ol qalaı asa almaıdy. Árıne, pir Uly hanym saraıynyń aıtqanynan shyǵa almaı júr. Qajet deseńiz, onyń júzindegi manaǵy mysqyl, manaǵy taba da solardan juqqan. Uly hanymnyń tóńiregindegi túıedeıdi túımedeı qylatyn mystan saıqaldar áýlıe shaldy da arbap alǵan ǵoı. Olardyń pysh-pyshynyń sıqyry tiri paıǵambardyń kókiregindegi kıeden de qudirettirek bolǵany ǵoı.

Ámirshiniń júzine aıyz qandyrar ashshy mysqyl júgirdi. Ol tipti áýlıe basymen óńsheń saıqal, óńsheń mystanǵa arbalyp qalǵan kıeli shaldy aıap ta ketti; óńindegi jańaǵy bir lyp ete qalǵan kekesin aıaq astynan músirkeýshilikke aýysty. Áýlıe shal ázázil pysh-pyshtan aljassa aljasqan da shyǵar. Attasań boldy, ar-namysyń saýdaǵa túsip shyǵa keletin mynandaı qor dúnıeniń tóbesinen qaramaı, ortasynda júrse, qaıdaǵy bir qalt-qult áýlıe shal túgili jaratqan jalǵyz ıeniń ózi de áldeqashan-aq óz jolynan ózi adasyp máńgúrt bolyp shyǵa keler edi. Kúlli dúnıeni áıteýir birdeńege ólip-óship jatatyn tolyp jatqan qushtarlyqtardan turǵyzsa, qaıtip nápsige berilmessiń, qaıtip kúnáǵa batpassyń. Qushtarlyqtan paıda bolǵan pende tirshiligi qushtarlyqtan opat tapsa, tańdanatuǵyn nesi bar? Qushtarlyq ataýly nápsi bolsa, nápsi ataýly pendelik bolsa, álgi áýlıe pirdiń ózi de pende bop shyqpaı ma? Ol da qudaı jolyna qulshylyqty ózge pendelerdi aýzyna qaratý úshin jasaıdy emes pe?! Ol myna ómirde kóp nárseni talaq etkenmen, barlyq nárseni talaq etpepti. Jurtqa yqpaly júrgendi o da jek kórip jatqan joq. Eldiń elbek qaqqany, aıaǵyna jyǵylǵany onyń da janyna maıdaı jaǵady. Basqa túgili altyn tájdi padıshanyń ózi aldyna kep, aıaǵyna jyǵylatynyn jurtqa qyr qylady. Árbir maqtan ásire qushtarlyq. Árbir ásire nárse kúpirlik. Árbir kúpirlik kúnáǵa batyrady. Endeshe pir ekeýiniń kúnásy bip-birdeı. Bul ókimet qumar, óktem minez bolsa, ol da solaı. Budan bir mysqal kem emes. Tipti allanyń aıryqsha raqymyndaǵy bunyń ózine astamdyq kórsetkeni onyń da kúpirliktiń baldyr-batpaǵyna ábden belsheden batyp bolǵany. Ázázilge de sol pendeliktiń kek tumanyna túsip, kózinen aıyrylǵan kórsoqyrlar ǵana eredi. Endeshe kıeli shaldyń Uly hanym saraıynyń aıtqanynan shyǵa almaıtyndaı jóni joq edi. Kári áýlıeniń bul paıǵambar jasynan asyp, tuǵyrdan túserde erteńgi taq ıelerin ásirip-óndirgen báıbisheniń yńǵaıyna ketkeni de sol pendelik. Búgingi yqpalyn ǵana emes, erteńgi kúniniń de qandaı bolatynyn oılaǵany. Endeshe, ol óz basyndaǵy pendelikti kórmeı, bunyń basyndaǵy pendelikti nege sonsha jazǵyrady? Qurannyń ózinde jazylmap pa edi: «Pendeniń bilmegi shart: Alla — jalǵyz; onda jora da joq, joldas ta joq; ózi eshkimniń perzenti emes, ózi de perzentsiz; oǵan eshkim teń kele almaıdy; qasyna serik, artyna áýlet ertpegen ol óz patshalyǵynda qolyndaǵy bılikti eshkimmen bóle-jarmaıtyn dara padısha. Yqylym ornamastan buryn bar ol, yqylym túgel quryp ketkende de qurymaıdy... Kóktiń bıligi de, jerdiń bıligi de bir sonda: kók pen jerdegi, qurǵaq pen sýdaǵy jan-janýardyń barshasyna sol ıe, olarǵa odan basqa bıleýshi de, qorǵaýshy da joq. Adam taǵdyryn da sol bıleıdi: aýrý jiberetin de, darý jiberetin de, óltiretin de, ómir beretin de tek sol ǵana. Biraq ol jaratqan jan ıeleri perishte bolsyn, paıǵambar bolsyn, tipti basqa maqulqat bolsyn — báribir, túgel derlik beıshara. Kúshi asqan qudiret te ózi, biligi asqan suńǵyla da ózi». Jaratqan ıeniń ózi kedir-budyr qyp kemshin jaratqan dúnıeni bul qalaı bir tegis qyla alady? Jaratqan jalǵyz ıeniń ózi on segiz myń ǵalam óz bıligimnen shyǵyp ketpesin dep, óz qolynan shyqqan jan-janýardyń árqaısysyna ár alýan kemshilik pen álsizdik berip, sol arqyly tutymynda ustasa, óz qaraýyndaǵy jumyr basty pendelerdi bul qalaı solaı ustap, solaı tutpaıdy? Qudaıdyń ázinde bar kemshilikti adam qaıtalasa, nege kústanalaıdy? Ózi jaratqan jan ıeleriniń alasynan allanyń ózi álgindeı seskengende, bul qaıtip seskenbeıdi? Álde, alla taǵalanyń munysy, tegi men zaty belgisiz bir ózi ǵana isteıtin erekshe men eresenge tegi men zaty urǵashynyń eteginiń astynan shyqqan jumyr bastylardyń boı urýyna bolmaıdy degen tıyrymy ma eken? Sonda ózim ǵana jasaıtyn keremetterde sharýalaryńyz bolmasyn, asqan raqym men asqar jaza tek meniń qolymnan shyǵýǵa tıisti, menen basqa eshqaısyńnyń qaqylaryń joq degeni me? Olaı bolsa, kúná, qylmys degen qorqynyshty sózderdiń shyn maǵynasy — qudireti kúshti tobanyń ezim ǵana isteıtin isterdi ózgeler istep qoımasyn, ózim ǵana biletin nárseni ózgeler túsinip qalmasyn degen ishtarlyǵy ǵana bolyp shyqty ǵoı?! Sharıǵatta jaratqan ıe álgindeı óz minezine syralǵy bop qalǵan adam tuqymyn aıamaıtynyn aıtyp, aqyr zamandy basyna tóndirip, qorqytyp baǵady. Alla ekesh allanyń ózi álsizdigin bildirip alýdan osynsha taısaqtaǵanda, pende basymen bul qaıtip taısaqtamaıdy. Endeshe pirdiń buǵan kúnákarlyq kýásy kók munarany qurtyp, basyndaǵy masqara háldi jarqyratyp eziń jaıyp sal degeni adam túgil qudaıdyń da qulaǵyna ersi estiletin esirik áńgime.

Jelep-jebeýshi qyzyrlardyń ezi buǵan eshqandaı aıan bere almady. Ańǵa barǵanda kórgen túsi osy sergeldeń haline kóringeni shyǵar. Qaǵbanyń qara tasynyń qarsy aldynda turyp mańyna jolatpaı qoıǵany osy aqyl tappaı, tyǵyryqqa qamalǵan pushaıman daǵdarysy bolar. Shynynda da, bul ne isteı alady? Eger qudireti kúshti qudaıa dál qazir tosyn apat jiberip, onyń kúni búginge deıin kóziniń qarashyǵyndaı kórip, qorǵashtap baqqan astanasyn typ-tıpyl qyp qıratyp tastasa, bul túk te renjimes edi. Tipti qýanar edi. Anaý kózge kúıik kók munaradan da qutylar edi. Opattan shybyndaı qyrylyp, jaırap qalatyn jumyr bastylardyń kór kókirekterindegi sasyq laqap ta birjola sap bolar edi. Sol bir topalań qyrǵynda tońqalań asatyn kóppen birge ózi de joq bolsa, oǵan da esh ókinbes edi. Áıteýir álgi nasyryna tıetin sumyraı ósek artynda qalmaı, ózimen birge qurysa bolǵany. Biraq talaı tilegin op-ońaı bere salǵan myrza qudaı tap osy joly kesse qan shyqpaıtyn qas sarań bola qalypty ǵoı.

Ol osy arada ómirinde alǵash ret jalpaq álemdi aýzyna túgel derlik qaratqan eń qudiretti ámirshi bolǵanyna ókindi. Baqsa, jaqyn mańaıda sasyq aýyz, simsik kóz óńsheń naısap qaptaǵan mynaý saıqal qalany shaýyp alyp, qurtyp jiberýge qudireti jetetindeı tegeýrindi jaýy da qalmapty. Buǵan jeti qıan jer túbinde jatyp, ylǵı kóz alartatyn álgi bir syǵyr kezderge de qany qaınap tur. Tym-tyrys jatyp alǵan nemelerdi, qas qylǵanda osy, ózi baryp shaýyp alsa qaıtedi.

Ámirshi sol oıyna bel býdy. Kópten beri kóńilinde júrgen joryqqa osy qazir attanýy kerek. Qara tobyrdyń kókiregine oqtyn-oqtyn tolyp ketetin aram jeldi qýyp shyǵýdyń birden-bir emi qandy qasap qana. Qudaı jibermegen, jaýy jibermegen qandy qasapty ózi jasaıdy. Bul bir-birlep qurtyp bitire almaıtyn álgi bir sasyq aýyz tobyrdy jańa joryqqa bastap aparyp, myń-myńdap qyryp qaıtady. Tiri qalǵandary ósek túgili bastarymen qaıǵy bop oralady. Aman qaıtqandaryn qudaıdan emes, budan kórip, burynǵydan beter quldyq urady. Ámirshi dereý joryqqa attanýǵa bekindi.

VI

Darıa artta qaldy. Álginde antalaı qarap turǵan qara tobyr da alystaı berdi. Quba shól, qula tuz bastaldy. Shóldiń qaqaǵan qapyryq ystyǵy qaıtadan qaıratyna mindi. Qara qurym qalyń qol tolarsaqtan qum keship júrip keledi. Shaqyraıǵan talma tús salt attylardyń qurdym kóleńkesin de jalmap jutyp qoıypty; endi ózderin birjolata joq qyp jibergisi kelgendeı órtenip tur.

Ókpek aptap birte-birte kúsheıe berdi. Qaınaǵan ystyq bul otyrǵan kúımege de basa-kókteı kirip kepti. Barǵan saıyn tynysy tarylyp barady. Qabynǵan ókpesine bir jutym aýa izdegendeı perdeni ysyryp, syrtqa kóz saldy. Sol baıaǵy quba shól. Qula shaǵyldar shaqyraıǵan kún kózine qarsy shyǵar qaırat taba almaı, qorǵasyn bop balqyp jatqandaı, attyń bári maltyǵyp keledi. Shólden qashqaqtaǵan bir kishkene túz qusy sharyqtap ushyp ta ketpeı, jer betine túsip jorǵalamaı da, ushyp-qonyp, kúımeniń qurdym kóleńkesine tyǵylyp sekektep erip keledi.

Ámirshi dúnıede osy bir shynashaqtaı qustan basqa eshteńe qalmaǵandaı, shegir kózin soǵan qadap apty. Barmaqtaı qustyń myna jantalasy qandaı maǵynaly. Tamaǵy búlk-búlk etedi. Jer apshysyn qýyryp bara jatqan qyzyl jadyn aptaptan janyn qoıarǵa jer tappaı shyr-shyr etedi. Bálkim myna tirlikte odan basqa eshqandaı maǵyna da joq shyǵar. Odan asqan árekettiń bári mánsizdene túsetin bolar. Áreket neǵurlym alapattana túsken saıyn bar mán, bar qasıetinen adalana tússe kerek. Mynaý alapat aptaptyń arǵy atasy — jibekshe jelpıtin maısa samal emes pe edi. Áýelde dúnıeni shań-tozańnan aryltsam dep esken uıalshaq lep óz qudiretine elige-elige, elire-elire jer betindegi túgel kúıdirip-kúıretetin múńkir-náńkirge, deminen ajal shashyraǵan qyzyl aptapqa aınalmady ma... Áne, beıshara qustyń tabanyn shoq bop qaryp, qanatyn jalyn bop sharpyp, kórer kezge qurtyp jiberer túri bar. Ámirshi tajal tasqynyna qylar qaırany bolmaı, jan ushyra sekektegen kishkene maqulyqtyń aqtyq azabyn kórgisi kelmegendeı, kózin tars jumyp aldy.

Dúnıeni quıqadaı qýyryp bara jatqan ot lep onyń da tula boıyn qarı bastady. Mynaý quthana shatyryn óńsheń jendet basyp alǵandaı, ol tyrp eterge dármeni bolmaı, sulq otyr. Tozaq otyna shyjǵyrylǵandaı ón boıyn órt jaılap barady. Jan-jaǵynan júzdegen múńkir-náńkir janyńdy ber dep jalynyp turǵandaı. Báse, manaǵy oıda joqta qolynan sýsyp túsip ketken saqınasy onyń osy sapardan tiri qaıtpasyna kóringen eken ǵoı. Uzaq jolǵa attanarda aldynan sýhany súımeıtin kisiniń qarsy jolyqqany da jaqsy nyshan bolmasa kerek-ti. Ámirshiniń kóz aldynan soqyr jigit ketpeı qoıdy. Ol esek arbasyn darıa jaǵasyna tastap, ózi munyń kúımesine kóship kep, qarsy aldyna qasqıyp otyryp alǵandaı. Nur jaınaǵan jaýtań janardan aırylǵan soń, júzindegi baıaǵy meıirim jym-jylas joǵalyp ketipti. Ádemi jas jigitke laıyq izet-ıbadan da esh jurnaq qalmapty. Úńireıgen-úńireıgen eki kózdiń túbine tajal tyǵylyp turǵandaı. Óndirshegi soraıyp, tanaýy qýsyrylyp, eki beti kúldeı bop-boz bop ketipti, óńinen kisi shoshyǵandaı. Mine, ol buǵan qaraı qozǵalǵandaı boldy, birte-birte jaqyndap keledi. Súıekpen súıek bop qalǵan sup-sur beti búlk etpeıdi. Ol munyń sońyndaǵy qara qurym qoldan da seskenbeıtindeı. Sharshy álemdegi árbir tiri pendeniń qulaǵyna kók naızanyń súńgisindeı sýyq estiletin aıbarly Ámirshi ataǵynan da taısalatyn túri kórinbeıdi. Kús-kús qos sheńgel keńirdegine taqap qalypty.

— Qoryqpa, — dedi áldebir qyryldaq daýys, — barar jeriń báribir jerdiń asty... Ámirshi aıran-asyr. Bul qalaı? Baıaǵyda tilin kestirip tastamap pa edi? Pyshaǵy jalańdaǵan jendettiń qan-qan bir kesek etti kózinshe jerge laqtyryp tastaǵany qaıda? Endeshe álgi jeksuryn daýys qaıdan shyqty? Álde oǵan qudiret qaıtadan til bitirgen be? Álde tilin keskenińmen adamdy mylqaýǵa aınaldyra almaıtyn bolǵanyń ba? Bálkim, álgi daýys myna sheber jigittiń emes, óziniń — Ámirshiniń daýsy shyǵar? Ámirshiniń kózi sharasynan shyǵyp barady. Qarsy aldyndaǵy qubyjyq soqyrdyń qan-sólsiz qaımyjyq ernine bir jymysqy kúlki iligipti. Ámirshi sheginshektep shalqalaı berdi. Ony bir jutpa batpaq astynan obyp barady. Ol, eń bolmasa, jan tásilim aldynda tuıaq serpetindeı dármen taba almaı tyrbanyp jatyr...

Áldebir ýaqyttarda baryp kózin ashyp aldy. Shilde kúni shyjǵyra kúıdirgen shatyrdyń ishi ysyp ketipti. Qus mamyq tósekke úıelep qalǵan eken, ystyq mamyq óne boıyn jandyryp barady. Bul jan-dármen basyn kóterip, esik jaqqa qarap edi, eshkim joq. Álgi tyqyr bas soqyr áldeqaıda ǵaıyp bopty. Ol shyjyǵan shilde men pálen kúnnen bergi bebeýletken tymyrsyq oılardan qaınap-qaınap, baldyr batpaqqa aınalǵan dármensiz mıdan sanasy tumandana bastaǵanyn, álginde ǵana qarsy aldynda jalanyp otyrǵan manaǵy ótkel basynda qalǵan soqyr da, munyń janyn alýǵa kelgen múńkir-náńkir de emes, jaı ánsheıin qoryqqanǵa qos kóringen sandyraq eles ekendigin endi ańǵardy. Biraq kóńiline birjola ornyǵyp alǵan osy bir ozbyr kúmánnyń, báribir, múńkir-náńkirdeı bunyń basyn jutpaı tynbaıtynyna da kózi birjola jetkendeı boldy.

Ol qaıtadan eseńgirep ketti. Endi jan-jaǵyn shetsiz-sheksiz qula túz jaılap aldy. Bilem-bilem shaǵyldar da áldeqandaı shımaı jazýlarǵa tolyp ketken sıaqty. Bul sónip bara jatqan janarynyń sońǵy qýatyn shym-shym sarqyp, qadalyp kelip oqıdy-aq. Áldebir ýaqyttarda baryp zorǵa-zorǵa ajyratqandaı boldy. Kúlli dúnıeni: «Barar jeriń báribir jerdiń asty» degen shımaı jazý qaptap ketipti. Ol taǵy da kózin ashty. Tóbesinen qara qońyr kúńgirt birdeńe tónip turdy. Biraq Ámirshi bul joly óziniń, úırenshikti altyn kúıme, atlas shatyrynda jatqanyn, álde baıaǵyda ózi saldyrǵan tas zyndanda jatqanyn anyq ajyrata almady.