Shildehana, besik toı
Taqyryby: Shildehana, besik toı.
Maqsaty: Oqýshylardy ara jigi aıyrǵysyz osy eki dástúrmen tanys etý. Ondaǵy yrym, joralǵylarǵa mán berýge úıretý.
Damytý: Til damytý. «Qalja», «Itkóılek» sózderiniń mánin bildirý, shaqalaq, perishte, náreste, sábı, bóbek – jas balanyń ataýlary ekendigin uqtyrý.
Tárbıelik máni: Toıdyń tárbıelik mánin ashý, kópshil bolýǵa, kishige qamqor bolýǵa tárbıeleý.
Kórnekiligi: Sabaqtyń taqyryby, maqal - mátelder, mazmundy sýretter, besik, qýyrshaq, magnıtofon.
Maqaldar
Saltyń -- sanań,
Dástúriń – dáýletiń,
Ǵurpyń – ǵumyryń.
Bala – ananyń baýyr eti, kóz nury.
Bala óz nesibesin ala týady.
Bolar bala
Besiginde bulqynady.
Besik balasy bes túleıdi.
Besikten túsken bópege esikke deıin en dúnıe.
Besiktegi balanyń
Kúlgenin kórgen bir murat.
Aldyna túsip ananyń
Júrgenin kórgen bir murat.
Jas bala qustyń kóleńkesinen tońady.
Óskeleń urpaq óz eliniń tarıhyn, tilin, dinin, salt – dástúr, ádet ǵurpyn bilýi shart.
Qazaq halqynyń ómirimen bite qaınasyp kele jatqan salt – dástúr, ádet ǵuryp, yrym - tyıym, rásim, joralǵylar óte kóp. Olardyń túp tórkini urpaq tárbıesinde jatyr.
Salt – dástúrler kóbinese adam ómirine qatysty toılar túrinde kórinis beredi.
Toı – ótkendegi izgilikter men jaqsylyqtardy ozyq dástúrlerdi jańǵyrtyp, jalǵastyryp otyratyn tálimi mol mereke. Toıshyl qaýym kóńil kóterip, arqa-jarqa bolyp, toı ıesine aq tilekter aqtarylyp, kópshilikti birlikke, syılastyqqa, úlkendi qurmetteýge, kópshil bolýǵa uıytatyn jıyn.
«Mal – balanyń shashýy» - degen qazaq dúnıege sábı kelisimen – aq toı toıǵa ulasyp kete barady. - degen qazaq dúnıege sábı kelisimen – aq toı toıǵa ulasyp kete barady. Adamnyń sábı shaǵynda «Shildehana», «Besikke salý», «Qyrqynan shyǵarý», «Tusaý kesý», «Súndet toı», «Atqa mingizý», « Toqym qaǵar», «Tilashar» toılary ótkiziledi.
Jas balany «Shaqalaq», «perishte», «náreste», «sábı», «bóbek» dep ataıdy.
Búgin biz «Shildehana besik toıy» - degen taqyrypty qalap alyp, osy eki dástúr týraly maǵlumat alamyz. Sábıge arnalǵan alǵashqy eki toı ara jigi ajyratqysyz, bir – birine jalǵasqan, dúnıege kelgen sábı qurmetine arnalǵan toı.
Dúnıege sábı kelý – urpaq jalǵasy, bolashaq azamat, eliniń, jeriniń, otbasynyń tiregi dep uǵynýymyz kerek.
Sábı kelgende qasynda bolǵan, abysyndarynyń biri nemese bala júgirip ata – anasynan, týystarynan súıinshi suraıdy.
Súıinshi! Súıinshi!
Dúnıege altyn aıdarly ul keldi!
At ustar, elin qorǵar jan keldi!
Nemese
Qylyǵy tátti, súısinter jandy,
Aqylyna kórki saı arý keldi! – dep súıinshilep, súıinshisin alǵan.
Sábı kindigin kesken ana «Kindik sheshe» atanady. Ol kindik balasyna «Itkóılek», jas bosanǵan anaǵa arnap «Qalja». alyp keledi Balany tuzǵa pisirip, ıtkóılegin kıgizedi. «Sábıdi sylaý ósiredi» - dep balany kúnde shomyldyryp, kúnde sylap qyrqynan shyqqansha qadaǵalaıdy. Qaljaǵa úı ıesi de iri qoı soıady. Arnaıy soıylǵan mal – «qalja» dep atalady.
Qaljaǵa soıylǵan qoıdyń moıyn omyrtqasyn tutas tazalap, mańdaıshaǵa ilip qoıady. Bul sábıdiń moıyny tez qataısyn degen yrym.
Qaljaǵa kúıi joq úıge jekjat – jamaǵattary jıylyp qalja áperedi. Dúnıege sábı ákelgen ananyń beli bekingenshe jas sorpa men etti aýzynan úzbeıdi. Bul salttar adamdardy jaqyndatyp, bir – birine tilekshi, qamqorshy qylady.
Qaıyn sińli, qaıyn apalary ana men jas sábıdi kútimge alady. Bul ımandylyq daryp, júregimiz jumsarýyna áser etetin kórkem salt.
Súıinshi suraǵanda estigender, qutty bolsyn aıta kelgender, toıǵa kelgender «Balanyń baýy berik bolsyn!» - dep tilek arnaǵan. Sábıdiń ul ne qyz bala ekendigin aıtý úshin «at ustar», «jylqy aıdar», «qoı baǵar», «shaı quıar» dep tuspaldaǵan.
Hor. Biz ómirdiń gúlimiz.
Shildehana – halqymyzdyń qasterli, jańa týǵan náresteniń qurmetine arnalǵan toı. Toıǵa jastar jınalyp, oıyn saýyq uıymdastyrylady.
Shildehana – balany jyn – shaıtannan qorǵap, kúzetýden paıda bolǵan dástúr. Jas bosanǵan ana men jas sábıge jyn – shaıtan úıir degen túsinik bar. Túngi qarańǵy mezgil qaterli dep uqqan. Sondyqtan shildehanany keıde «shildekúzet» - dep te ataıdy. Shildekúzet keıde úsh kúnge deıin sozylady. Jastar keshte jınalyp, tańǵa deıin án aıtyp, dombyra tartyp, aıtys uıymdastyryp, kóńildi ótkizedi.
Jumbaq
Iesi onyń - sábı,
Ári tósek, ári úı.
(Besik)
Besik – qazaq halqynyń mádenı muralarynyń biri, ult óneriniń tól týyndysy, tárbıe quraly, nárestege arnap jasalynǵan aǵash tósek.
Sábıdi jeldiń ótinen, jerdiń syzynan, salqynnyń qaharynan, aptaptyń ystyǵynan qorǵaıtyn – kıeli uıa. Iesi qazaq balasy osy besikten ósip shyqty.
Besik - yqsham, attyń jalynda, túıeniń qomynda óńgerip alyp júrýge bolady. Tazalyq mekeni, densaýlyq qorǵany, terbelmeli – sábıge jubanysh syılar jaıly oryn.
Besiktiń qurylysymen tanystyrý.
Bógen, arqalyq (belaǵash), jaqtaý, sabaý, shabaq, jorǵa, túbek, shúmek. Túbek – ishine kúl salynǵan kıiz qalta.
Shildehana ótkennen keıin balanyń áke – sheshesi besik toıyn jasaıdy. Eger sábı bul úıdiń tuńǵyshy bolsa besikti sábıdiń naǵashy jurty nemese urpaǵy jalǵasa bersin degen nıetpen qadirli, kóp balaly analardyń biri syıǵa tartady. Úıde aldyńǵy balalardyń besigi bolsa, sol besikke salynady.
«Balany besikke salý» otbasy úshin úlken qýanysh. Balany besikke jasy úlken, japyraǵy jaıylǵan qadirli ana salady. «Besikke salar» syıaqyny ıelenedi.
Osy dástúrge tuspa – tus sábıge at qoıý rásimi ótedi. Qolaılaǵan esimin molda aldyryp, azan shaqyrtyp, sábıdiń qulaǵyna alma kezek «seniń atyń pálenshe», - dep úsh ret ataıdy. Azan shaqyryp, at qoıǵan adam da syıaqysyz qalmaıdy.
Kórinis. Azan shaqyrtyp at qoıý.
Hor. Qazaq dástúrleri.
«Besikke salý» rásimin kórsetý
1. Besikti alastaý
2. Tyshtyrmaı jasaý
3. Besik jabdyqtaryn salý.
4. Til – kóz tımeske tumar, úki taǵady. Shoshymasyn dep er balanyń jastyǵynyń astyna báki salady, al qyz bala kórikti bolsyn jastyǵynyń astyna aına – taraq salady.
5. Sábıdi bóleý.
6. Jabyndysyn jabý.
7. Halyqshyl bolsyn dep – ton, jasy uzaq bolsyn dep – shapan, syılap óssin dep ata – ájesiniń, áke – sheshesiniń bir – bir kıimin jabady. At jalyn tartyp minsin dep – qamshy, uıqysy kóp bolsyn dep – qapshyq iledi. Kıim sanyn jetige toltyrady. Besikti at qyp shabatyn da yrym bar.
Besikke salǵan adam da syıaqysyz qalmaıdy.
Besikke baılanysty yrym - tyıymdar:
Qur besikti terbetpe.
Besikti ashyq qaldyrma.
Satyp alsań saýdalaspa.
Óz balańa besik jasama.
Besik syılaǵandy eleýsiz qaldyrma.
Besikti paıdalanbasań joǵary qoıyp, taza saqta.
Sábıge tilek.
Tamsantqan urpaq
Ańsatqan urpaq
Ýildep án sap besikte,
Perishte qolyn sozady kókke –
Kirshiksiz – taza nesipke.
Perishte qolǵa adal bol, taǵdyr
Tilegin dáıim bere gór,
Besikke qaraı keletin baqyt,
Adasa kórme, keshikpe.
Tynyshtyqpen birge
Tynysh zamandy
Tileımin kúnde urpaqqa,
Kúnásiz sábı, kúle ber sende,
Talpynyp kúnge qundaqta.
Nemere ósip, shóbere ósip,
Azamat bolyp, jigit bop,
Atadan qalǵan baıtaq qonysta
Jetemiz bıik muratqa
Sábıge bata berý.
Anasynyń aıaýly
Jaryp shyqqan kemerin
Qadam basyp ómirge,
Jas shybyqtaı búr jaryp,
Jańa jaıǵan jelegin
Torsyq sheke, aq mańdaı
Óse bersin bóbegiń.
Ómiri uzaq bolsyn dep,
Kóńili nurǵa tolsyn dep,
Aq batamdy beremin.
Azamat bop er jetsin,
Qıyn kezde joldastan
Aıamaıtyn kómegin.
Hor. Sábı bolǵym keledi.
Bala tárbıesi besikten bastalady. Qazaǵym «Tárbıe basy – tal besik» dep beker aıtpaǵan. Uly jazýshy M. Áýezov atalaryń «El bolamyn deseń besigińdi túze» dep ósıet qaldyrǵan.
Bir qolymen besikti, bir qolymen álemdi terbetken analarymyz sábıine súıispenshiligin qalaı jetkizdi, qandaı tilek tileıdi, neni arman etedi? Besik jyryna kezek beremiz.
Besik jyryn oqý.
Besik jyryn biz ánmen jalǵastyramyz.
Toı án jyrsyz bolǵan ba?
Án. Bal – balalyq.
Kórkem sóz. M. Maqataev. Besik basynda
Án. Baldyrǵandar marshy.
Án. Ekeýmiz áıbat bolamyz.
Án. Kelshi, kelshi balashym
Taqtamen jumys.
Maqal – mátelderge toqtalý.
Hor. Aıgólek.
Maqsaty: Oqýshylardy ara jigi aıyrǵysyz osy eki dástúrmen tanys etý. Ondaǵy yrym, joralǵylarǵa mán berýge úıretý.
Damytý: Til damytý. «Qalja», «Itkóılek» sózderiniń mánin bildirý, shaqalaq, perishte, náreste, sábı, bóbek – jas balanyń ataýlary ekendigin uqtyrý.
Tárbıelik máni: Toıdyń tárbıelik mánin ashý, kópshil bolýǵa, kishige qamqor bolýǵa tárbıeleý.
Kórnekiligi: Sabaqtyń taqyryby, maqal - mátelder, mazmundy sýretter, besik, qýyrshaq, magnıtofon.
Maqaldar
Saltyń -- sanań,
Dástúriń – dáýletiń,
Ǵurpyń – ǵumyryń.
Bala – ananyń baýyr eti, kóz nury.
Bala óz nesibesin ala týady.
Bolar bala
Besiginde bulqynady.
Besik balasy bes túleıdi.
Besikten túsken bópege esikke deıin en dúnıe.
Besiktegi balanyń
Kúlgenin kórgen bir murat.
Aldyna túsip ananyń
Júrgenin kórgen bir murat.
Jas bala qustyń kóleńkesinen tońady.
Óskeleń urpaq óz eliniń tarıhyn, tilin, dinin, salt – dástúr, ádet ǵurpyn bilýi shart.
Qazaq halqynyń ómirimen bite qaınasyp kele jatqan salt – dástúr, ádet ǵuryp, yrym - tyıym, rásim, joralǵylar óte kóp. Olardyń túp tórkini urpaq tárbıesinde jatyr.
Salt – dástúrler kóbinese adam ómirine qatysty toılar túrinde kórinis beredi.
Toı – ótkendegi izgilikter men jaqsylyqtardy ozyq dástúrlerdi jańǵyrtyp, jalǵastyryp otyratyn tálimi mol mereke. Toıshyl qaýym kóńil kóterip, arqa-jarqa bolyp, toı ıesine aq tilekter aqtarylyp, kópshilikti birlikke, syılastyqqa, úlkendi qurmetteýge, kópshil bolýǵa uıytatyn jıyn.
«Mal – balanyń shashýy» - degen qazaq dúnıege sábı kelisimen – aq toı toıǵa ulasyp kete barady. - degen qazaq dúnıege sábı kelisimen – aq toı toıǵa ulasyp kete barady. Adamnyń sábı shaǵynda «Shildehana», «Besikke salý», «Qyrqynan shyǵarý», «Tusaý kesý», «Súndet toı», «Atqa mingizý», « Toqym qaǵar», «Tilashar» toılary ótkiziledi.
Jas balany «Shaqalaq», «perishte», «náreste», «sábı», «bóbek» dep ataıdy.
Búgin biz «Shildehana besik toıy» - degen taqyrypty qalap alyp, osy eki dástúr týraly maǵlumat alamyz. Sábıge arnalǵan alǵashqy eki toı ara jigi ajyratqysyz, bir – birine jalǵasqan, dúnıege kelgen sábı qurmetine arnalǵan toı.
Dúnıege sábı kelý – urpaq jalǵasy, bolashaq azamat, eliniń, jeriniń, otbasynyń tiregi dep uǵynýymyz kerek.
Sábı kelgende qasynda bolǵan, abysyndarynyń biri nemese bala júgirip ata – anasynan, týystarynan súıinshi suraıdy.
Súıinshi! Súıinshi!
Dúnıege altyn aıdarly ul keldi!
At ustar, elin qorǵar jan keldi!
Nemese
Qylyǵy tátti, súısinter jandy,
Aqylyna kórki saı arý keldi! – dep súıinshilep, súıinshisin alǵan.
Sábı kindigin kesken ana «Kindik sheshe» atanady. Ol kindik balasyna «Itkóılek», jas bosanǵan anaǵa arnap «Qalja». alyp keledi Balany tuzǵa pisirip, ıtkóılegin kıgizedi. «Sábıdi sylaý ósiredi» - dep balany kúnde shomyldyryp, kúnde sylap qyrqynan shyqqansha qadaǵalaıdy. Qaljaǵa úı ıesi de iri qoı soıady. Arnaıy soıylǵan mal – «qalja» dep atalady.
Qaljaǵa soıylǵan qoıdyń moıyn omyrtqasyn tutas tazalap, mańdaıshaǵa ilip qoıady. Bul sábıdiń moıyny tez qataısyn degen yrym.
Qaljaǵa kúıi joq úıge jekjat – jamaǵattary jıylyp qalja áperedi. Dúnıege sábı ákelgen ananyń beli bekingenshe jas sorpa men etti aýzynan úzbeıdi. Bul salttar adamdardy jaqyndatyp, bir – birine tilekshi, qamqorshy qylady.
Qaıyn sińli, qaıyn apalary ana men jas sábıdi kútimge alady. Bul ımandylyq daryp, júregimiz jumsarýyna áser etetin kórkem salt.
Súıinshi suraǵanda estigender, qutty bolsyn aıta kelgender, toıǵa kelgender «Balanyń baýy berik bolsyn!» - dep tilek arnaǵan. Sábıdiń ul ne qyz bala ekendigin aıtý úshin «at ustar», «jylqy aıdar», «qoı baǵar», «shaı quıar» dep tuspaldaǵan.
Hor. Biz ómirdiń gúlimiz.
Shildehana – halqymyzdyń qasterli, jańa týǵan náresteniń qurmetine arnalǵan toı. Toıǵa jastar jınalyp, oıyn saýyq uıymdastyrylady.
Shildehana – balany jyn – shaıtannan qorǵap, kúzetýden paıda bolǵan dástúr. Jas bosanǵan ana men jas sábıge jyn – shaıtan úıir degen túsinik bar. Túngi qarańǵy mezgil qaterli dep uqqan. Sondyqtan shildehanany keıde «shildekúzet» - dep te ataıdy. Shildekúzet keıde úsh kúnge deıin sozylady. Jastar keshte jınalyp, tańǵa deıin án aıtyp, dombyra tartyp, aıtys uıymdastyryp, kóńildi ótkizedi.
Jumbaq
Iesi onyń - sábı,
Ári tósek, ári úı.
(Besik)
Besik – qazaq halqynyń mádenı muralarynyń biri, ult óneriniń tól týyndysy, tárbıe quraly, nárestege arnap jasalynǵan aǵash tósek.
Sábıdi jeldiń ótinen, jerdiń syzynan, salqynnyń qaharynan, aptaptyń ystyǵynan qorǵaıtyn – kıeli uıa. Iesi qazaq balasy osy besikten ósip shyqty.
Besik - yqsham, attyń jalynda, túıeniń qomynda óńgerip alyp júrýge bolady. Tazalyq mekeni, densaýlyq qorǵany, terbelmeli – sábıge jubanysh syılar jaıly oryn.
Besiktiń qurylysymen tanystyrý.
Bógen, arqalyq (belaǵash), jaqtaý, sabaý, shabaq, jorǵa, túbek, shúmek. Túbek – ishine kúl salynǵan kıiz qalta.
Shildehana ótkennen keıin balanyń áke – sheshesi besik toıyn jasaıdy. Eger sábı bul úıdiń tuńǵyshy bolsa besikti sábıdiń naǵashy jurty nemese urpaǵy jalǵasa bersin degen nıetpen qadirli, kóp balaly analardyń biri syıǵa tartady. Úıde aldyńǵy balalardyń besigi bolsa, sol besikke salynady.
«Balany besikke salý» otbasy úshin úlken qýanysh. Balany besikke jasy úlken, japyraǵy jaıylǵan qadirli ana salady. «Besikke salar» syıaqyny ıelenedi.
Osy dástúrge tuspa – tus sábıge at qoıý rásimi ótedi. Qolaılaǵan esimin molda aldyryp, azan shaqyrtyp, sábıdiń qulaǵyna alma kezek «seniń atyń pálenshe», - dep úsh ret ataıdy. Azan shaqyryp, at qoıǵan adam da syıaqysyz qalmaıdy.
Kórinis. Azan shaqyrtyp at qoıý.
Hor. Qazaq dástúrleri.
«Besikke salý» rásimin kórsetý
1. Besikti alastaý
2. Tyshtyrmaı jasaý
3. Besik jabdyqtaryn salý.
4. Til – kóz tımeske tumar, úki taǵady. Shoshymasyn dep er balanyń jastyǵynyń astyna báki salady, al qyz bala kórikti bolsyn jastyǵynyń astyna aına – taraq salady.
5. Sábıdi bóleý.
6. Jabyndysyn jabý.
7. Halyqshyl bolsyn dep – ton, jasy uzaq bolsyn dep – shapan, syılap óssin dep ata – ájesiniń, áke – sheshesiniń bir – bir kıimin jabady. At jalyn tartyp minsin dep – qamshy, uıqysy kóp bolsyn dep – qapshyq iledi. Kıim sanyn jetige toltyrady. Besikti at qyp shabatyn da yrym bar.
Besikke salǵan adam da syıaqysyz qalmaıdy.
Besikke baılanysty yrym - tyıymdar:
Qur besikti terbetpe.
Besikti ashyq qaldyrma.
Satyp alsań saýdalaspa.
Óz balańa besik jasama.
Besik syılaǵandy eleýsiz qaldyrma.
Besikti paıdalanbasań joǵary qoıyp, taza saqta.
Sábıge tilek.
Tamsantqan urpaq
Ańsatqan urpaq
Ýildep án sap besikte,
Perishte qolyn sozady kókke –
Kirshiksiz – taza nesipke.
Perishte qolǵa adal bol, taǵdyr
Tilegin dáıim bere gór,
Besikke qaraı keletin baqyt,
Adasa kórme, keshikpe.
Tynyshtyqpen birge
Tynysh zamandy
Tileımin kúnde urpaqqa,
Kúnásiz sábı, kúle ber sende,
Talpynyp kúnge qundaqta.
Nemere ósip, shóbere ósip,
Azamat bolyp, jigit bop,
Atadan qalǵan baıtaq qonysta
Jetemiz bıik muratqa
Sábıge bata berý.
Anasynyń aıaýly
Jaryp shyqqan kemerin
Qadam basyp ómirge,
Jas shybyqtaı búr jaryp,
Jańa jaıǵan jelegin
Torsyq sheke, aq mańdaı
Óse bersin bóbegiń.
Ómiri uzaq bolsyn dep,
Kóńili nurǵa tolsyn dep,
Aq batamdy beremin.
Azamat bop er jetsin,
Qıyn kezde joldastan
Aıamaıtyn kómegin.
Hor. Sábı bolǵym keledi.
Bala tárbıesi besikten bastalady. Qazaǵym «Tárbıe basy – tal besik» dep beker aıtpaǵan. Uly jazýshy M. Áýezov atalaryń «El bolamyn deseń besigińdi túze» dep ósıet qaldyrǵan.
Bir qolymen besikti, bir qolymen álemdi terbetken analarymyz sábıine súıispenshiligin qalaı jetkizdi, qandaı tilek tileıdi, neni arman etedi? Besik jyryna kezek beremiz.
Besik jyryn oqý.
Besik jyryn biz ánmen jalǵastyramyz.
Toı án jyrsyz bolǵan ba?
Án. Bal – balalyq.
Kórkem sóz. M. Maqataev. Besik basynda
Án. Baldyrǵandar marshy.
Án. Ekeýmiz áıbat bolamyz.
Án. Kelshi, kelshi balashym
Taqtamen jumys.
Maqal – mátelderge toqtalý.
Hor. Aıgólek.
You Might Also Like
-
Qazirgi Pavlodar oblysynda týǵan. Jas kezinde eskishe hat tanyp, keıin Pavlodarda medresede oqıdy. Ózi muǵalim jaldap, oryssha saýatyn ashady. Sol kezde A. Qunanbaev pen Ǵ. Toqaıdyń óleńderimen tanysa...
-
Sabaq taqyryby: Qazaqstannyń energetıkalyq damý kezeńderi
