InfoHub Logo

(kınosenarıı)

M. Áýezovtyń «Ósken órken» romanynyń keıbir taraýlarynyń sarynymen jazylǵan senarı.

Erteńgilik ýaqyt. Arqan boıy kóterilgen, qystyń tegenedeı kirpiksiz qyzǵylt kúni. Alańda qol bulǵaı bir-birine kúle qarasqan jurttyń únin biz estimeımiz. Óń men tús aralasqandaı dúnıe. Bul kórinisterdiń bári kenet uıtqı soqqan qar borannyń qushaǵanda joq bolyp kete bardy..

Kóz aldymyzda teńsele tolqı tóńkerilgen qarly jazıra... Álde bir adýyn alyp kúsh tutqasynan ustap alyp, aýdara qarap, aqtara tóńkerip jatyr ma, qalaı?..

Ushar basymen aspandy tirep turǵandaı kókke shanshyla kóringen, jol ústinde bar bolmysy sireńke qabyǵyndaı, úzdik-sozdyq mashınalar tizbegi juldyzǵa sapar shekken be, nege bulaı kórindi?.. Mine, mine, jol óz jónine túse berdi. Kenet álgi aýdaryla tolqyǵan dúnıe baıaǵy qalpyna keldi...

Trýbkalar... Býlyǵa — túıile tútin atqan trýbalar...

Vertolet úni. Dál osy únnen týyndaǵandaı ilese shyqqan mýzykaǵa ulasady... Qar jolaǵy aralas dala kórinisi... qaraýyta kóringen aǵash baýlar... qarly alań... áne, qumyrsqa ıleýindeı qybyrlaǵan kók bazar da bir tolqyp joǵaldy.

Qaıys belbeýdeı tartylǵan temir joldan óte berdik... Ersili-qarsyly ótip jatqan poezdar... Jańa dala kórinedi... Bes-alty qabat ásem úıler... Keń kósheler... qarly jelek jamylǵan jas aǵashtar...

Trýbalar... trýbalar...

Kadr syrtynan daýys: — Bul sement zavody...

Qala, taǵy da dala kórinisi... Qala keıpi dara qoıý tuman...

Úlken joldyń taramystaı tamyrlary shaǵyn-shaǵyn aýyl qystaqtarǵa baryp súńgip joǵalyp jatyr... Endi aýyl-qystaq kórinisteri de, jol taraýlary da sıreı bastady... Álemdi qalyń qar tumshalap alǵan.

Taraý tarmaqsyz úlken qasqa jol erkindik alǵandaı qarly dalanyń kúre tamyryndaı shyrqaý tartyp ketti. Jol ústi mashınalar, biz ony keıde jaqynnan, keıde uzaqtan kóremiz. Mashınalardyń bári bir baǵytta shóp tartyp bara jatyr. Jáne bularǵa qarsy kele jatqan bos mashınalar toby baıqalady. Arakidik tank-vezdehod mingen álde bireýler shóp artqan mashınalardan ókshelep ozyp, keıde toqtap, keıde keıin sheginip, jol-joba siltep, buıryqtar berip júrgen bastyqtar sıaqty. Keıin bul kórinis, álgi bir trýbasy úlken qaladan el údere keship bara jatqandaı keıip tanytady. Sýyq yzǵarly aıdalaǵa sonsha jantalasa shubap bara jatqan nesi eken?

Bir búıirden taǵy da temir jol kórindi. Qıǵash kóringen shaǵyn jas dalany da ańǵaryp dalamyz. Ári ketti taǵy da álgi kórinis. Jol, mashına; mashına, dala. Meńireý qarly dala. Máńgi osylaı jatamyz degendeı bedireıgen bedeý dala.

Álden soń qaraýytqan jota kórindi... Jaqyndaı berdik. Bul Qarataý eken. Osy oqıǵanyń bastan-aıaq ótken kórinisteriniń jalǵyz kýási vertolet kabınasynda kele jatqan Karpov. Onyń qolynda osy aımaq kartasy, soǵan úńilýmen, keıde jol ústindegi kórinisterge baıyptap qarap, kartanyń ár jerine belgi soǵyp, álde bireýlermen radıo-telefondar arqyly habarlasyp, jaı-japsardy bile, buıyra, keıde maquldap keledi.

— Ie, aıtyp boldyńyz ba? Lınıany bosat.

— Alo, maǵan selhoz ýpravlenıeniń bastyǵyn qosyńyz.

— Allaý, Jaılybekovpisiń. Ie, bárin estidim. Muqashev aıtty. Áńgime mynada: maldy aman alyp dalý mindet. Biraq odan da basty mindet bar. Ol: shopan óz aldyna, olardyń semásynan birde-bir jan mynaý stıhıanyń qurbany bolyp júrmesin. Seniń de, meniń de partıalyq basshylyqtaǵy eńbegimizdiń quny osymen ólshenedi. Aınalaıyn, sen mynany uǵyp al: jurttyń jeteginde kete berse sony jeleý etip halyq aldynda aqtalmaq bolsaq, seni men meniń baǵamyz ne bolmaq. Sonda baǵy zamandaǵy jutyń men búginginiń aıyrmasy ne? Kúrese almaǵan basshylyqtyń, qamqor bola almaǵan basshylyqtyń kimge keregi bar? Osy aıtqanymdy bárine jetkiz. Senemin, senemin. Biraq árbir shopandy óz kózimmen kórip, hal-kúıin tanyp, ózim túgeldeı aralap shyqpaı tynar emespin. Sol maqsatpen kelemin!..

Shatqaldaǵy qısyq jol. Omby qar basyp qalǵan. Óńeshke kelip keptelgendeı tirkesken mashınalar. Olardyń aldynda jol ashyp bara jatqan búldozerler. Jol qaýipti. Qarataý asýynyń alqymy, Tar qyspaq, taıǵaq aǵýdyń ózi... Bul qıyndyq óz aldyna, oıda joq jerde arǵy stekten asyp kele jatqan birneshe otarlar júk artqan mashınany kóre jantalasa lap qoıdy. Jol tazartý jaıyna qaldy. Aıqaı-shý aralas shóp tıelgen mashınalarǵa ólimtigin arta umtylǵan mal topyry... olar shopan qaıyrýyna, shoferlerdiń qaıtarýyna yryń berer emes. Mal tirligin oılaǵan shopandar da kezdestik-aý dep qýanǵan keıipte mashınadaǵy shópke qol sala bergende shoferler ıtermelep jýytpaıdy. Aıqaı-shý ulǵaıa berdi.

Bul kóriniske ań-tań Karpov. Osy jerge qoný kerek ekendigin pılotqa aıtqanmen ol da yńǵaıly jer tappaı, aınala ushýmen júr. Aınala shatqal, jartas, az ǵana alańǵyt jerdi qoı basyp dalǵan.

Osy sátte tuıyqqa tirelgenin sezgendeı, bireý mashınadan qarǵyp tústi de, aıaǵyna shańǵysyn baılap, shetkerileý qoı qaıyryp júrgen shopan janyna bardy. Áldeneler sóıleskendeı boldy, shopan burylyp, jol siltegendeı baıandap jatyr. Álgi shańǵymen barǵan kisiniń kıim kıisi ne dala adamyna, ne dala adamyna uqsamaıdy. Ol shopanǵa uqtym degendeı bas ızedi de, arǵy eńiske qaraı zyrǵı jóneldi.

Shopan qoıyn alǵa jyljyta berdi, alań bosady. Vertolet te qondy. Qoılar úrke, yǵysa berdi. Vertolet kótergen qar borasyny tyndy. Ún basyldy. Karpov shyqty. Kolonnany alyp kele jatqan, alǵash kórgen tank-vezdehodtaǵy basshylar, shopandar Karpovqa qaraı ózara daýlasa, shýlasa umtyldy:

— Aıtqanym aıtqan. Maldaryńdy qyryp alǵylaryń kelmese, jyljı berińder.

— Áı, qaraǵym-aı, senderdi de basshy deımiz-aý!

— Ony óz bastyǵyńa aıt. Shópteriń artta keledi, bul Sozaq aýdanyniki.

— Bizdiń baqqanymyz jaýdyń maly ma.

— Árkim óz aýdanyna jaýap beredi.

— Et jegende qaı aýdannyń malynan dep suramaıtyn shyǵarsyń.

— Iá, onda ne tur.

— Qoı da sondaı, shóp bolsa bitti, aýdanynda onyń jumysy joq.

— Shýlamańdar, keıin, keıin, maldaryńa ıe bolyńdar! — dep, jurtty qaqbaılaı osy qaqtyǵysty estip kele jatqan Karpovqa umtyla beredi. Júzinde, qıyn-qystaý kezeńde jurtqa bas bolyp júrgenine, Karpovtyń kórgenine rızalyq maqtanysh sezimi bar. Elden erek alshańdaı basa Karmovqa qolyn usyna, shóp tıelgen mashınalaryna «kórdińiz be» degendeı qorazdana darady. Shýlasqan shopandar da jaqyndaı berdi.

— Molodsom, Esdáýletov!

Endi Esdáýletovty ózine tartyp sybyrlap:

— Aýdar shóbińdi, bul turystaryńnan jol da bosamaıdy. Mal da jyljymaıdy.

Esdáýletov ań-tań.

— Artta kele jatqan shópti sen alyp ketesiń!

Shopandarmen Karpov jyly shyraı, qamqor peıilde, árqaısysynyń qolyn alyp amandasa berdi.

— Áıteýir ólim-jitimnen amansyńdar ma?

— Shúkir, óziń kórip tursyń, qaraǵym! Arqamyzda úıimiz, qoınymyzda nanymyz. Aldymyzda malymyz. Qar jastanyp, muz tósenip kele jatqan qalpymyz osy.

Ekinshi shal:

— Qaıta oralǵan qysyń da, qaıyrymsyz jutyń da, qasarysqan basshyń da — báribir, — dep Esdáýletovtiń betine qarady.

Esdáýletov ash búıirden oq tıgendeı jalma-jan:

— Oıbaı, alyńdar ana shópti (shoferlarǵa aıǵaı sala), aýdaryńdar bárin de...

Myna sózdi estigende birine biri qarasyp, qýanyp qalǵan shaldardyń kóńili kóterilip sala berdi...

— Káne, papırostaryńnan ne bar.

Karpov «Qazbek» usynady. Bári bir-birden alyp tutandyryp, máz bolyp jatyr.

— Shúkir, áıteýir, baıaǵy juttyń beti aýlaq, izdeýshisi bar malshynyń armany ne?— dedi bir shal kóńildenip.

— Shóbi túgel, tamaǵy, shaı-paıǵa deıin ákep tógip jatyr. Ókimet aınalaıyn aıanyp jatqan joq-aý, — deıdi ekinshi shal Esdáýletovke rızalyq bildirgendeı.

— Myna sıaqty azamattardyń arqasynda jut degeniń sóz be táıiri?

Esdáýletov Karpovqa qarap, estidińiz be degendeı qorazdanyp qoıady.

Karpov ta shaldardyń kóńiline rıza.

— Túgelsińder me.

Shaldar bir-birine qarap:

— Biz túgel sıaqtymyz.

Karpov Esdáýletovke:

— Sender she?

Maqtanyshty únmen:

Ol jaǵynan qam jemeńiz, Nıl Petrovıch! Mysyǵyna deıin murty qısaımaı kele jatyr.

Taýyp aıttym-aý degendeı jurttyń dý kúlgenine máz bolyp tur.

Ózderiń amanbysyńdar, shyraqtarym, alladan tileıtinim sol. Qamqorlyqtaryń qudaıdan qaıtsyn, — deıdi bir shal.

Karpov Esdáýletovke qarap:

— Óz kózimmen kórdim. Raqmet, joldas Esdáýletov, osylaı bolsa kere-shaldarmen dál alysyp, júrýge yńǵaılanady. Vertoletke deıin bári shubyryp shyǵaryp salady. Vertolet ushyp ketti. Jurt qarap tur. Osy sátte tóbeden asyp túsip bara jatqan shańǵyly jigit kórindi.

— Anaý kim?

— Jurt jantalasyp júrse, oǵan qyz kerek. Jańa qystaýyn siltedim.

— Qaı qyzdy?

— Tańat shaldyń Aısulýyn!

Bir shal úreılene Esdáýletovke qarap aıtady.

— Aıtpaqshy, keshe kolhoz bastyǵy Tańatty joǵalyp ketti dep zar qaǵyp izdep júrgen.

Shaldar vertolet ushyp ketken jaqqa qarap:

— Qap, ótirikshi boldyń-aý.

Alǵash seskenip qalyp, endi boıyn tejep jekire:

— Nemene, súıinshi suraıyn dep pe edińder. Nechaýa, onan da óz maldaryńa ne bolyńdar!

Vertoletten Karpovtyń kóretini:

Tigilip jatqan jappa úıler, jaǵylǵan ottar, shópke qunyǵa bas salǵan maldar, ne kere taý bekteri qaınaǵan tirshilik tynysyna toly.

Bir-birine jalǵasa taý yqtasyna ornalasqan malshylar aýyly uzap dala berdi. Bular taý bókterlep ushyp keledi. Borasyn jel vertoletti ońdy-soldy shaıqap qoıady. Endi taýdan da qol úzip aıdyn dalaǵa shyqty. Osy sát azdap boran da tolastaǵandaı boldy. Terezeden úńile qarap kele jatqan Karpov endi elsiz dalaǵa shyqqan soń jumysy bitkendeı jaıǵasyp otyrdy. Muny baıqaǵan Petro:

— Endi ne buıyrasyz?

— Qaıtamyz.

— Kelgen marshrýtpen be?

— Óziń bil.

— Ol jol oralma.

— Meıliń, týra tart.

— Endeshe tóte jolǵa saldyq. Betbaqdalanyń ústimen bir-aq shyǵamyz, — dep vertoletti bura berdi.

Appaq qar jamylǵan meńireý dalada tirshilik nyshany sezilmeıdi. Birazdan keıin Betbaqdala erkesi — bir úıir aq bóken josylyp bara jatqany kórindi. Ekeýi tańdana qarady.

— Osylardiki raqat, malshy da kerek emes, shóp te tilemeıdi,— dedi Karpov kúle.

— Josparǵa da kirmeıdi, paıdasy da tımeıdi,— dedi Petro. Ekeýi de kúledi. Boran kúsheıe tústi. Dál qazir aspan men jerdiń aıyrmasy da baıqalmaıdy. Alasapyran.

Jel men dar borasyny aralas, vertolet bir tómen, bir joǵary alysyp keledi. Kenetten kózge bir nárse shalynǵandaı boldy. Petro Karpovke «qarańyz» degendeı shyntaǵymen túrtip ıegimen nusqady. Karpov jalma-jan, terezege úńildi. Bular qıǵash ushyp bara jatqan. Qaraýyta kóringen bir búıirde qala berdi. Sol sátte Karpov:

— Solaı qaraı burshy.

Vertolet burylyp edi, álgi qaraýytqan qoı otary bolyp shyqty. Alda shatqal yqtasynǵa toqtaǵan eken. Adamy kórinbeıdi. Ekeýi de bir-birine tańdana darady. Múmkin, shatqal ishinde júrgen shyǵar degen oımen solaı qaraı usha berdi. Kózge eshnárse shalynbaıdy... Petro «endi káıttik» degendeı Karpovda darady. Karpov qabaǵyn túıip alǵan, áldeneden qaýipsingendeı qalpy ańǵarylady. Ún joq. Vertolet áli shatqaldy boılaı ushyp keledi. Joq, tiri jan joq.

— Endi qaıtamyz ba?

Karpov jaýap bermeıdi. Oǵan ózinshe túsingen Petro:

— Kóringen otardy aınala berse dalaǵa jete almaı qalamyz.

Karpovta ún joq. Osy sátte Petro benzomerdi kórsetip:

— Mynaǵan jetkenshe men sizdiń erkińizdemin. Budan keıin týra tartýdan basqa jol joq.

Áli únsiz kele jatqan Karpov:

— Men qazir sekretar emespin, jaǵdaıdyń qulymyn. Áńgime otarda turǵan joq, Petro, adam taǵdyrynda, adam úshin alysýda jatyr.

Otardy aınala usha beredi. Aınalǵan saıyn sheńberi kóbeıip barady. Áli eshteńe kórinbeıdi. Jaıaý borasyn qaıta kóterildi. Qarly quıyn birin-biri dýalaıdy. Jel de kúshine minip keledi. Vertolet ári-beri shaıqala bastady.

— Da, mal baǵý da strashno, daje podýmat strashno,— dedi Petro. Karpov terezeden syǵalaýmen otyr. Áli sol meńireý qarly qala.

— Dál osynyń Arktıka men Antarktıdadan aıyrmasy ne?

Vertolet bir tómen, bir joǵary alasapyran jelmen alysyp keledi. Petronyń bul túsinigine de Karpov ishteı rıza. Bir ýaqyttary Petro benzomerdi kórsetip, endi qaıtamyz degendeı ısharat bildirdi. Karpov saǵatyna qarady da temekisin alyp, birin tutandyryp Petroǵa usynyp, ekinshisin ózi shekti. Karpov kúrsine qabaǵyn shytyp:

— Jaraıdy, amal ne, qaıtamyz. Biraq tym bolmasa kimniń maly ekenin bile keteıi otardyń janyna qondyr.

— Adam joq qoı, qoıdyń ózimen sóılesesiz be? — dep Petro kúledi.

— Qoılardyń sózi qulaǵyndaǵy syrǵasynda,— dedi Karpov. Petro uıalyp qaldy. Vertolet otarǵa týra betteı tómendeı ushty. Uılyǵyp ıin tiresip qalǵan qoılar selt eter emes. Vertolet jaqyndaı beredi. Ol otar janyna kelip qona bergende ǵana qoılar úrkı jyljıdy. Motor eshti. Qoılar jyljyp ketkende onyń ornynan qaraýytqan bir nárse kórindi. «Iapyraý adam ba» degendeı Karpov pen Petro bir-birine úreılene darady. Sol sátte álgi qaraýytqan ornynan ilbı tura berdi de, taıaǵymen jan-jaǵyn túrtpekteı qarap, «júrip ketken eken ǵoı» degen kisishe eseńgiregen qalpy qoı sońynan jyljı berdi. Sol bette qaıta uılyqqan qoıdyń ortasyna baryp qısaıa ketti. Vertoletten túsken Karpov pen Petro onyń osy jaǵdaıyn kórip kele jatty. Bular jaqyndaı berdi. «Beıtanys bular kim» degendeı, qoılar yǵysa bastady. Muny tek soqyr sezimniń boljaýymen ańǵarǵandaı, álgi qaraýytqan qoı ortasynan erbıip kóterildi de, qaıta joq boldy. Shamasy, esh nárseni ańǵaratyn hal joq. Bir sumdyqty sezgendeı Karpov pen Petro qoı ortasyn jara jetip keldi. Búk túsip jatqan shopan, olar qoldasa kótere berdi. Saqal, murty, qas, kirpik qyraýlanyp bitken. Kóz ornynda bolar-bolmas birdeńe jyltyraıdy. Bir-birine shoshyna qaraǵan Karpov, Petro.

Karpov jalma-jan qolǵabyn sheship jiberip, álgi adamnyń kirpi qasynan sıpaı ótkende baryp, nursyz kóz, álsiz dybyrlaǵan erindi ǵana kórdi. Karpov tanı ketip: «Ýa, Taneke» — dep silkip edi, shal álsiz ǵana yrjıǵandaı boldy. Bul birneshe kún tabıǵat tylsymymen alysyp, ábden eseńgiregen uıqyly-oıaý jannyń keıpi. Sóıleý bylaı tursyn, adam tanyr da hali joq.

Karpov pen Petro vertoletke endi. Mynadaı qalyń kıimmen kabınaǵa syımasyn sezgen Petro shaldyń muzǵa siresken tonyn sypyrdy. Shal vertolet kabınasyna kirgende baryp es jıǵandaı boldy. Petro shele bankilerdi syrtqa laqtyryp qartqa oryn qamdaýda. Karpov shaldyń tulyp-tonyn kıdi. Onyń bul qalpyna qart tańdana qarap edi, Karpov qam jeme degendeı ısharat etti. Karpov júzinde ashý-yza aralas. Shaldyń kim ekenin de tanyp tur.

— Petro, týra aýdanǵa tart. Jerge kirip ketse de Esdáýletovty taýyp kel, mysyqtyń murtynyń qalaı qısaıatynyn kórsin,— dedi Karpov yzaly únmen. Bastyqtyń aýyr jaǵdaıda qalyp bara jatqanyna Petro qınalyp júr. Vertoletten shyqqan qanar qaptaryn, shele baqa-shókeni bir jerge belgi esebinde úıip jatyr, Petro bárin bitirdim degendeı.

— Nıl Petrovıch, osy belginiń mańynan izdeımin. Eki saǵattan qalmaı oralamyn.

Karpov saǵatyna qaraıdy. Endi Karpov shalmen qoshtasýǵa umtyla bergende esin endi jıa bastaǵan shal, Karpovty jyǵa tanymasa da, osy adamnyń óz ornyna qalatynyn sezip, tymaǵy men taıaǵyn usynady. Karpov oǵan óz bas kıimin kıgizedi. Uzamaı vertolet te kóterildi. Karpov birese otarǵa, birese uzap bara jatqan vertoletke jaýtańdaı qarady. Vertolet kózden ǵaıyp boldy. Aınala jym-jyrt. Endi tońa bastaǵan Karpov tymaqty kıe bergende ishinen aq shúberekke oraýly jarty tilim nan shyqty. Áýeli myrs etip kúlgendeı boldy da, kenet oılana nanǵa qarady.

— Da,— dedi birazdan soń ózine ózi Karpov, — ıe, kıeli nanym, bar gáp ózińde jatyr.

Karpov nandy ortasynan bólip, qaltasyna salmaqshy bolyp edi, qatyp qalǵan nan syna qoımady. Ári-beri qarap turdy da, qoınyna tyqty. Tymaqty basa kıip, taıaqty alyp, jelmen yqtap bara jatqan maldyń sońyna erdi. Tymaq pen taıaq, tulyp ishindegi Karpov kánigi qoıshylardan aınymaı qaldy. Tirlik úshin arpalysyp bara jatqan otardy qaıyryp toqtatý múmkin emes. Ardadan soqqan jel kúsheıe berdi. Jaıaý borasyn qaıta kóterildi. Keıde shatqaldarǵa kezdesetin árekidik qyltıǵan qaraǵan, qarda shókken túıe daryndar kórine qalsa, jol-jónekeı otaı barady, beti taý, bar tirlik tynysy sodan tabylatyn sıaqty. «Enshimizge tıgen sender» degendeı jel de ishin tarta ysqyra, keıde óksı soǵady. Qýyrshaǵymen oınaǵan baladaı borasyn da oraǵyta, tuldana kóteriledi. Karpov anda-sanda saǵatyna úńiledi. Osy arpalys jyljýymen eki-úsh saǵat ýaqyt ta ótti. Karpov eleńdeı joǵary qaraıdy, kózge eshnárse kórinbeıdi. Eń ar jaǵy taıaǵynyń ushyn kóterip baqsa, borasynnan onyń da basy kórinbeı ketedi. Aldynda qarańdap bara jatqan otar izimen ilbip keledi. Iapyraý, álde jel me, álde ózi me, motor daýsy estilgendeı bolady. Aıyra tyńdaýǵa mursa bermeı úzdik-sozdyq úndi de ókpek jel jutyp ketip jatyr. Mini taǵy da, taǵy da, endi anyq, aıqyn estiledi, motor, vertolet úni, amal qansha, ol túgil taıaq ushyn kórý de ońaı emes. Qyraý qarmen battasqan qoılardyń da joǵarydan kóriner nyshany qalmaǵan. Jyljyǵan dúnıe, qar, qar, qar!

Aýdan ortalyǵynyń bir sheti. Bulttan shyǵa keldi de sanıtarlyq samolet qona berdi. Tabanyna shańǵy baılaǵan samolet zyrǵyǵan boıy kútip turǵan kópshilikke jaqyndaı bere toqtady. Samolet ishinen dáriger shyqty.

— Aýrýlaryń qaıda?

Úreıli únmen bir áıel.

— Aýrý baryna bar edi...

Janyndaǵy pılotqa qarap:

— Ne deıdi?

Dáriger keshigip qaldym-aý degendeı ókinip:

— Qap, obal bolǵan eken, á. rasynda kim boldy, týystaryna habarladyńdar ma?

— Oıbaı, o ne degenińiz, qashyp ketti!

Dáriger ań-tań, ólgen adam qalaı qashady degendeı túkke túsinbeı jurtqa qaraı bergeninde, qolyna qamshy ustaǵan zavferma ashýly únde:

— Ólýi bylaı tursyn, meniń atymdy minip ketipti saıtan.

Sestra qosarlanyp:

Tońbasam boldy-aý degeni-aý shamasy, qabat-qabat halattyń ústine shoferdiń tony men pımasyn da kıip taıypty.

— O nesi.

Jurttyń bári baıaǵy vertoletimen ushyp júrgen Karpov bolnısaǵa túsken eken dep shubyryp kóńil suraýǵa kele jatqan eken, sóıtse qoıshy shal bolyp shyqty. Sol jerde ıspolkom turyp:

— Jaman aıtpaı jaqsy joq, osydan Karpov bir nársege ushyrasa, oblysqa sen jaýap beresiń, — dep ázildep ketip edim, soǵan záresi ushqan shal taıyp bergen ǵoı shamasy.

Jurttyń dý kúlkisi basylmaı-aq bult ishinen shyǵa kelgen vertolet qona bastady. «E, Karpovtyń ózi de keldi» desip bári de solaı qaraı júgiristi. Vertoletten qabaǵy qars jabylǵan raıkom sekretary Esdáýletov tústi de, eshkimmen amandaspastan:

— Álgi qaqbas qaıda?

— Endi sony izdeý kere vertoletińizdi berińiz,— dedi İlıas jaqyndaı berip.

— Qoıshy túgil, obkom sekretaryn taba almaı keldi shyraǵym, kózge túrtse kórgisiz boran,— dedi Petro qosymsha. İlıastyń kózi aýrýhananyń yǵynda turǵan gazıkke tústi.

Qaı mezgil ekenin de ańǵarý qıyn. Qoılar áli jaıaý borasyn jeteginde. Karpov saǵatyna bir, aspanǵa bir jaltań-jaltań qaraýmen keledi. Bul mashahat bir-eki saǵatqa ǵana sozylar dep oılaǵan Karpov, endi túndi osynda etkizýge týra keletinine ábden kózi jetti de, «táýekel» degen kisishe bir kúrsinip, temeki tutatyp shekti. Biraq áli úmitin úzbegen tárizdi, keıde eleńdeı aspanǵa qarap tyń tyńdaǵandaı bolady.

Búrseń qaǵyp bara jatqan qoılarǵa kóz tastap, jaǵasyn qymtana túsip myrs etip kúldi de:

— N...da...ot velıkogo do smeshnogo odın shag. Teper ýznaesh pochem fýnt mása, Nıl Petrovıch,— dedi.

Taý etegi kózge shalynǵandaı boldy. Qoılar bir oıpańǵa túsip pana tapqandaı júrisin baıaýlatty. Osy sátte áldeneden úrikkendeı qaq jaryla bólinip ári jyljı berdi.

Karpov seskenip te qaldy. Qasqyr bolmasyn degendeı, basqa qarý joq, taıaǵyn ońtaılaı kilt toqtap qaldy. Júzinde abyrjý, tolqý, qorqynysh reńi bar.

Qoılar soqtyǵysa, ıin tirese endi ǵana burynǵy qalpynsha jyljı bergende eńgezerdeı bireý kórindi. Karpov adam kezdeskenine júregi ornyna túsip qýanyp ta qalǵan tárizdi. Ekeýi de bir-birine qarsy jaqyndaı beredi. Bul baǵana tús mezgilinde shatqal etegimen ketip bara jatqan shańǵyly súmelektiń» ózi bolyp shyqty.

Ekeýi de únsiz-túnsiz bettesip daldy. Shańǵyly jigit Karpovqa úńile, tesile qaraýda.

— Kimdi joǵaltyp ediń?

— İzdegenim urǵashy.

— Keshirińiz, onyńyz bolmaı shyqty. — Karpovtyń keketkenin sezgen álgi jigit, ádepsizderdiń qylyǵyna basyp, eki saýsaǵymen tistene, shuqyp alaıyn ba degendeı «ý» dep kózine taqaı umtylyp, jasqana bergen Karpovtyń aýzyndaǵy temekisin aldy da, óz aýzyna salyp júre berdi.

Karpov óńim be, túsim be degendeı melshıip biraz ýaqytqa deıin ketip bara jatqan jigittiń izine qadalyp qalypty. Qoılardyń uzap bara jatqany endi esine túsip, bul da júrip ketti. Osy sátte:

— Áý shal, aldyńda qashar bar, ótip ketpe,— degen álgi jigittiń únin esitti.

«Shúkir, adam eken ózi» degen kisishe Karpov rızalyq sezimmen basyn ızegendeı artyna qarasa, álgi jigitimiz kózden ǵaıyp, tún qushaǵyna enip ketipti... Dál solaı Karpov ta kózden ǵaıyp boldy.

Birazdan soń álgi jigitimiz izdegenin taba almaı borandy tún qoınynan qaıta shyǵa kelgende ábden qaljyraǵan qoılar qasharǵa jetip, shóp-jem bolmasa da, yqtasynnan rahat tapqandaı múlgip qalǵan edi. Bosaǵa jaqta tonyn qymtanyp qalǵyǵandaı Karpov otyr. Jigit keldi de, onymen jumysy bolmaı, ózine yńǵaıly oryn izdegendeı ári-beri qarap edi, shaldyń otyrǵan jerinen utymdysy kórinbedi. Bir jaǵynan shalǵa jany ashyǵansyp, ekinshi jaǵynan oryndy kózdep, onyń janyna súıkene otyryp:

— Áı, shal, uıyqtama, qatyp qalasyń! Karpov kózin ashyp «baǵanaǵy eken ǵoı» dep onyń dóreki qımylyn unatpaı:

— Áýýý-diń ózimisiń! — dep serik tabylǵanyna qýanǵandaı únde aıtty. Ony adam dep otyrǵan jigit joq. Óz oıymen ózi áýre. Yza kernegen, onyń ústine sharshaý bar, sirkesi sý kótermeıtin qalypta. Onyń bul tarynyp qalǵanyn sezgen Karpov qamqorsyǵan únde:

— İzdegenińdi taptyń ba?

Bul suraq oıyn dál basqandaı, jigit:

— Maǵan tiri bolsa boldy. Ol qanshyqty jahannamnyń túbinde bolsa da tabam! — dep ashýly únmen beri qatal baılaýyn aıtty.

Osynyń jynyn qozdyrmaı tynysh bolǵan artyq degen oıǵa kelgen Karpov ornynan turyp, mal qoranyń aınalasyna zer salýǵa shyqty. Otyn tapsa jaǵyp jylynar edi, qaraılastyryp júrgeni de sol. Jaqyn mańda otqa jaǵar qylań joq. Týyrlyq-shılerin alyp ketken tigýli kıiz úıdiń qańqa súıegi oshaqtyń ornynda jalańash besik jel keýlep azynap tur. Qashardyń ár jerindegi tirelgen aǵashty alyp jaǵý múmkin emes, onda qoılardy basyp dalady. «Ólsek te mekenimiz osy bolsyn» degendeı qoılar da shyǵar emes.

Eshnárse tappaǵan Karpov qaıta oraldy. Álgi jigitimiz maýjyrap jaıaý qorylǵa basyp jatyr eken. Karpov oǵan «qaıdan tap boldym eken» degen adamsha az ýaqyt qarap turdy da, jigitti jaǵasynan tartyp.

— Tur, uıyqtama.

— A, a, vınovat, grajdanın nachalnık! — dep apaq-sapaq ushyp turdy... Jigit óziniń shoshyna oıanǵan qalpyn túsinip, boıǵa sińgen ádetin oıda-joqta kórsetip alǵanyna ókingendeı boldy. Osynyń bárin jýyp-shaıǵysy kelip mán-maǵynasyz bir kúlkige basty. Jigittiń dóreki minezi men qıas qylyqtaryna oılanyp qalǵan Karpov baǵdarlaı qarap otyr. Jigit te Karpov oıyn bólgisi kelgendeı ári-beri júrip, keıde qarǵı sekirip boıyn jylytqan bolyp júr. Biraq tońazyǵan dene ıkemge kele bermeıdi. Birazdan soń Karpov ústindegi tonǵa kózi túsip ketip edi, oılaǵan maqsaty jasaǵan qımylynan bir-aq kórindi.

Onysy Karpov ústindegi tońdy áýeli ustap kórip, keıin ishki óńirin ashyp qaraǵanynan baıqalady. Sonda ǵana ersi minezi esine túskendeı qolyn tartyp ala qoıdy. Osy sátte ǵana ózine tesile qarap qalǵan Karpovtyń kózine kezdesti. Tumshalaı kıip, baýy baılaýly tymaqtan Karpovtyń qyraý basqan qabaǵynan jyltyraǵan kózi men murny ǵana kórinedi, Dál qazirgi qalpynda onyń orys, qazaǵyn da ańǵarý qıyn. Tilin aıyrý múmkin emes, óıtkeni Karpov qazaqshaǵa sýdaı.

Karpov kózinde boıy túrshige «jigitim, kim ekeniń endi túsinikti» degendeı syr bar. Jigit júzip taıdyryp alyp, taǵy da ári-beri teńsele júrip ketti de, kenet qylyǵyna uıaldy ma, túnek tuńǵıyqtyǵynan bir nárse izdegendeı alysqa únsiz qarap qaldy. Onyń nıetin ańǵarǵan Karpov ústindegi tondy sheshti de, teris qarap turǵan jigittiń ıyǵyna ildi.

Maqsaty oryndalǵan jigit beti búlk etpesten tondy jóndep kıdi de, Karpovtyń ornyna baryp otyra ketti. Aıaz qataıa tústi. Tulyptan aırylǵan Karpov óziniń sholaq tonynyń myna sýyqta qorǵanys bola almaıtynyna kózi jetti... Múmkin birazdan keıin «tulypty kezek kıeıik» dep aıta ma degen úmitpen jigittiń janyna da bardy. Biraq ol qannen-qapersiz ábden jylynǵan soń qorylǵa basyp jatyr. Oıatýǵa taǵy dáti barmaı Karpov tur. Azdan soń jylynýǵa sebi bolar ma degen nıetpen qoıdyń arasyna baryp kirdi, qaljyraǵan, diril qaǵyp turǵan qoılardan da qaıyr joq. Oıansa rahymy túser dep jigittiń qasyna kelip súıkene qısaıyp edi, ol «uıqymdy buzdyń» degen kisishe jaman kózimen ata bir qarady da, qymtana qaıta kózin jumdy. Álgi kóz qarastan aıaýshylyq bylaı tursyn, qatyp qalsań da qaırylmas syńaıdy tanydy. Budan úmitin úzgen Karpov saǵatyna qarap tańnyń atýyna da áli talaı zaman bar ekenin baıqap, odan beter úreı, muń, qorqynysh aralas basyn shaıqady.

Aınala jym-jyrt. Tek álsin-álsin soqqan ókpek jelden kıiz úıdiń jalańash súıegi aznap-sarnap, ártúrli qorqynyshty únge salǵandaı bolady. Onyń keıde ulyǵandaı, keıde syńsı jylaǵandaı dybysy qorqynyshty burynǵydan da kúsheıtip, aza boıyn tik turǵyzady. Osy san qıly dybystar úsip ólý qaýpynda otyrǵan Karpovda joqtaýdyń qaraly mýzykasyndaı estiledi. Qorqynyshty oıdan silkine qashqandaı Karpov ornynan ushyp turdy da, azynap turǵan kıiz úı qańqasyna umtyldy. «Sen nege qoımaısyń» degen kisishe kerege basyna bar salmaǵymen asylyp edi, ún toqtatýdyń ornyna burynǵydan beter syqyrlaı azynap qoıa berdi. Ashýlanyp taǵy da tartyp qalǵanda, aıazben shyńdalyp turǵan keregeniń bir basy sart etip syndy da, shańyraqtan shyǵyp ketken eki-úsh ýyq tóbesine tústi. Karpov jasqana berdi. Iyǵyna asylyp qalǵan ýyqty ustap biraz qarap turdy. Endi oıyna bir nárse túsip, soǵan bel baılaǵandaı ýyqty tartyp qaldy.

Jigit tátti uıqy qushaǵynda. Tús kórip jatyr ma, shalyqtaǵan sábıdeı áldenege jymıyp kúlgen bolady. Munyń bári mazdaǵan ottyń jylýynan shyǵar, shartyldaı janǵan ýyq keregeniń bir ushqyny betine túsip edi, uıqysyrap jatqan ol masa shaqqandaı basyn bir shaıqady da sálden soń kózin ashty. Ony Karpov ańǵarǵan joq. Mazdaǵan otqa ábden rahattanǵanmen, tereń bir oıdyń sońynda ekenin kóremiz. Qasyndaǵy ýyq qarynyń órnegine baıyppen aýdarystyra qarap:

— Tórińde týyp, bosaǵańnan attaǵan jandar keshirer,— dedi de otqa saldy, — onyń shart-shurt janǵan úni álde bir belgisiz kúshtiń narazylyǵyndaı estilip, jylynyp otyrsa da, Karpovty titiretkendeı boldy. Ortasynan bólingen sońǵy ýyqty alyp kúrsingeni sezildi. Álsirep bara jatqan otqa álgi ýyqty sala berip:

— M...da, ómir...bireýler jasaıdy, bireýler jaǵady... Keshirilmes kúná, ótelmes qaryz joq. Budan da berik bosaǵaǵa ıe bolasyń, halyq. Oǵan kúmán joq,— dedi de, sen kýá bol degendeı baıaý janyp jatqan ottan kózin aıyrmaı qadalyp qarap qaldy... «Kelistik» degendeı ot ta úzile shoqqa aınala berdi.

Jigit kózin ýqalap jiberdi de, otqa jaqyndaı ıtine tústi. Ot sónip barady... Jigit Karpovqa «ákel taǵy da» dep ıegimen nusqady. Karpov oılana qarap qaldy. Jigit dóreki minezine basyp:

— Tur ornyńnan...

Karpov qozǵalý bylaı tursyn, sol qadalǵan kúıi tańdana basyn shaıqady.

Jigit ornynan ushyp turyp, tulypty tastaı saldy da, ottan attap ótip, ózi ketti... İshke kirdi de, shańyraqty kóterip turǵan on shaqty ýyqqa jabysa ketip tartyp daldy. Sol sátte zorǵa turǵan shańyraq jigittiń ústine kúrs qulaı, jaltara bergen onyń shekesin soǵyp ótti de, jalańash besikti qushaǵyna alǵandaı saqyr-suqyr zar shege jaýyp qaldy. Shekesin ýqalaǵan jigit shańyraq pen besikke az qarap turdy da, ýyq pen keregelerdi súırete jóneldi. Endi úı ornynda jalańash besik ústine tóńkerilgen shańyraqty ǵana kóremiz. Anadaı jerden qaraǵanda alyptyń aǵyp túsken jalǵyz kózindeı úreıli qorqynysh týǵyzady. Jigittiń onymen isi joq, jaqyndaı berdi de, ákelgen úı súıekterin, tizege, tabanǵa salyp, qırata butap, otqa tastaı berdi. Munyń dúleı qımylyna Karpov shydamaǵandaı ornynan turyp ketti de, qoılarǵa bardy. Bir jaǵynan jata berse qatyp qalar degen oımen qoılardy úrkite ornynan qozǵady. Osy kezde shart-shurt laýlaǵan ot aınalany áp-sátte jap-jaryq etti. Buǵan qaraǵan qoılardyń kózderi jalynmen sharpysqan kók almastaı jalt-jult etip turdy.

Otqa qalana, raqattana túsken jigit pımasyn sheship, shulǵaýlaryn keptire bastaǵanda Karpov keldi. Osy sátte jigit eki aıaǵyn pımanyń ústine salyp, tabanyna deıin jylytyp otyr edi. Qoly bylaı tursyn, aıaǵynan bastap tobyǵyna qaraı ketken túrli tatýırovkanyń ózi munyń ómir shejiresindeı áıgilep tur. Baǵana zer sala qaraǵan Karpov «taǵdyr kimmen dýshar etti» degendeı ishteı kúlimsirep otyra ketkende, shulǵaýyn orap, rahattana pımasyn kıip jatqan jigit qoılarǵa bir qarap, otqa bir qarap:

— Shashlykke basaıyq... — dep otty ıegimen nusqady. Karpov qoınynan baıaǵy shal tastap ketken jarty tapa nandy aldy da omyryp bir bólegin berdi. Jigit Karpovtyń qoınyna ózi salyp qoıǵandaı nandy aldy da, áı-jáı joq tiske basty. Qatyp qalǵan nan kóne qoımady. Endi otqa qalaı berdi. Qoly otqa shydamaǵan soń ýyqtyń bir jańqasyn aıyryp aldy da, nandy soǵan shanshyp qar seýip jalynǵa tosty. Qar erip býsaǵan nannyń ısi muryndy jaryp barady. Jigit jylyp jumsaǵan nandy qomaǵaılana jeı bastady. Endi birdeńe estigendeı eleń ete qaldy. Sóıtti de jalma-jan ornynan turyp tyńdaǵan boldy. Jel ushyrǵan úzdik-sozdyq gýil me, gúril me, anyq ańǵarý qıyn, ún estilgendeı. Ol jar qabaqtyń arǵy betinen shyǵyp turǵan tárizdi. Jigit julyp alǵandaı:

— Mashına.

Karpov ta eleń etip tyńdaıdy. Osy sátte álgi ún joǵaldy. Asyǵyp-úsigip shańǵysyn aıaǵyna ilip, jigit Karpovpen qoshtasý da joq, «janym saqtalsa boldy» degendeı tura jóneledi. Úlken tulyp ornynda qaldy.

Jantalsa jarqabaqtyń ústinen aspaq úshin eńbektep barady. Taǵy da bir ózgeshe ún keldi. Karpov tyńdaı qalyp edi, ulyǵan ash qasqyrdyń úni eken. Jigittiń izinshe:

— Qasqyr! — dep aıǵaılady.

Jigit te selk etip toqtaı qaldy da, demin ishine tarta qulaq túrip alǵashqydan da ashyraq, qosarlana ulyǵan qasqyr únderin anyq estidi. Shoshyǵan jigit jar qabaqtan keıin sypyrylyp tústi de, Karpovtyń janyna keldi. Mashına ótip ketedi-aý degen ókinish te joq emes sıaqty. Óziniń alǵash jalǵyz ketkenine Karpovtan keshirim suraý bylaı tursyn, qaıta dórekilenip:

— Júr, kettik! — dep jeńinen julqa tartyp qaldy.

Bul Karpovqa jany ashyǵandaı aıtqanmen, negizinde ózi jalǵyz barýǵa qorqyp tur. Ózara bular kelise almaı jatqanda jar qabaq jotasyna arǵy betten kilkildegen sáýle asyla berdi. Ekeýiniń de bul sáýleniń mashına ekenine anyq kózi jetti. Kele jatqandarǵa belgi bolsyn degendeı Karpov otty kósep jiberip butaýly kerege, ýyqtardy tastaı salǵanda, azdan soń laýlaı jana jóneldi. Sony baıqaǵandaı álgi sáýle molaıa, túsindim degendeı bir janyp, bir sóndi. Beri burylyp jotaǵa shyǵa berdi.

— Oıbaı, qulaıdy! — dep Karpov jan ushyryp júgirdi. Onyń izinshe jigit te oıqastap keledi. Bular tyrbanyp, joǵary shyǵam degenshe mashına jar qabaqqa baıqamaı kelip qaldy da, qulap keter qaýpin zamatynda sezip, jalt qımylmen qıǵashtap buryla bergende jotanyń qyr arqasyn japqan mol sáýle bıik jartasqa tústi. Biraq mashınanyń sol jaq eki dóńgelegi qabaqtaǵy qardy opyryp jiberdi de, aýada bosqa aınalyp shógip qaldy. Mol sáýlemen jar basyndaǵy jalǵyz beıit kózge anyq shalyndy. Mashınadan túsken bir adam mashınasynyń aldy-artyn qarap, bosqa aınalyp jatqan dóńgelegin kórgennen keıin, qolyn bir-aq siltep motordy óshirdi de, shamyn da sóndirdi. Birazdan keıin izdeýshilerge belgi bolsyn degendeı aldyńǵy fardy qaıtadan jaǵyp, jambas jaqtaǵy projektor fardy Karpovtar otyrǵan jaqqa burdy. Karpov pen jigit mol sáýleniń astynda qaldy. Qolynda dáriger sýmkasy bar mashına ıesi jarqabaqtan sypyrylyp tómen tústi de, álgi ekeýiniń janynan bir-aq shyqty. Keldi de tymaqty shalǵa:

— Salamat barsyz ba? — dep qolyn usyna berdi de, «İlıas» dep ózin atady. Júzinen úreı ketpegen Karpov qolyn ala berip:

— Iapyraı, balam, kóılegińmen týǵan ekensiń!

— Sizderdiń ottaryńyz jar astynan shyǵa kelmegende ketip edim, — dep jigittiń qolynan ustaı berdi. Oǵan da dáriger İlıas dep óz atyn aıtty. Jigit te qol alysyp jatyp:

— Saná! — dep myńq ete qaldy. Karpov mashınaǵa qarap:

— Basqalaryń qaıda, shaqyr.

— Ózimnen basqa eshkim joq.

Bul boranda jalǵyz neǵyp júrsiń degendeı suraýly qaraıdy Karpov. Úsheýi otqa betteı júredi.

— Bir atty adam kózderińe shalynǵan joq pa,— dedi İlıas.

— Joq.

— Sony izdep shyǵyp edim.

Úsheýi de ottyń qasyna kelip otyrdy. İlıastyń aman qalǵanyna Karpov qýanady. Dalada qalmaı serik kezdeskenine İlıas qýanyshty. Oıda joqta kezdesken mashınanyń buzylyp qalǵanyna Saná renjip otyr. Úsheýi de kenet únsiz daldy. Árqaısysy óz oıynyń qushaǵynda. Bul tynyshtyqty buzǵysy kelgen İlıas:

— Aýrý-syrqaýdan amansyńdar ma?

— Shúkir. Ol joq,— dedi Karpov. İlıas astyna qoıyp otyrǵan dáriger qobdıshaǵa qadala qaraǵan Saná.

— Men aman emespin.

— Ie. Men daıyn,— dedi İlıas.

— Tamaǵym jybyrlap otyr, jutatyn júz gram spırtiń bar ma?

— Nege bolmasyn, jetedi. Biraq tek maqtamen tamyzamyn.

— Hvatıt shesterıt, gonı! — dep Saná qolyn sozady. Munyń termınologıasynan seskengen İlıas Karpovqa qaraıdy Karpov ta «serigimniń túri osy» degendeı kúle qaraıdy.

— Ný ty?! — dep Saná túrtip dalǵanda, óziniń qaǵylez qalpyna qaramaı İlıas onyń qolyn ustap alady da, sambo ádisine salyp, kózin aıyrmaı týra qarap otyryp, Sanányń qolyn burap aparyp tizesine qoıady. Osy sátte ekeýi de arbasa qarasty. İlıas dolynyń tegeýirindi kúshin sezgen Saná únsiz otyryp daldy. Karpov bularyń ne degendeı úreılene arasha túskeli yńǵaılana bergende, İlıas kúlip Sanáǵa:

— Ý vas púls normalnyı, ývajaemyı pasıent, — sodan keıin Karpovqa qarap:

— Aqsaqal, spırt shyǵyndaýdyń qajeti joq eken.

Shaldyń máz bolyp qalǵanyna namystanǵan Saná ıegimen nusqap:

— Svoı v doský, — dep qarq-qarq dóreki kúlkisine basty da, «jaraısyń, jigitim, synnan óttiń» degen kisishe İlıastyń arqasynan qaǵyp, jýyp-shaıǵan boldy. Ekeýiniń urys-kerissiz basylǵanyna Karpov qýanyp qaldy.

Biraq bular otyrǵan ot basyn beımálim aýyr únsizdik basty. İlıas óz ishinen Sanány «belgili bek bıkeniń ózi okop, bul munda ne bitirip kelgen» dep oılasa, Saná, ári maman, ári symbat kelbeti jáne bar, men de osyndaı nege bolmadym eken dep ishteı qyzǵana, ári ózinin usaqtyǵyna kúıine qaraıdy. Karpov bolsa, İlıastaı alǵan tárbıe-bilim arqasynda azamattyq boryshyn óteý jolyndaǵyny kórgenge súısine qarasa, al Sanádaı er azamattyń osyndaı qısyq jolmen ketip rýhanı júdeýshilikke dýshar bolǵanyna qynjyla, qaıǵyra «tárbıe jolynda ózimizden ketken qateniń bir kórinisi» dep ishten bas shaıqaıdy. Shańyraq qaraýytyp kórindi. İlıastyń kózi soǵan túsip, shańyraq janyna baryp, az turdy da, uzamaı oıly keıipte oraldy. Karpov áldeneden seziktengendeı:

— Nemene, jigitim, kıiz úıde óskeniń esińe tústi me?

— Joq, men dalada týǵanmyn.

— Dýra dalada týyp óssed, munda ne sandalyp júrsiń.

İlıastyń odan saıyn oıǵa batqan qalpy bar. Qabaq shytpaı oı arpalysyndaǵy kúıin baıqaımyz.

— Qaladan qol úzgenińe ókinesiń be, jigitim?

— Joq der edim, izdegenim tabylsa.

Karpov pen Saná qarap qalady. Bul tegin qaraý bolmaı otyr. Qoldan kelse Karpov aıanar emes. Munyń joǵyn birge izdeýge daıar ekendigin İlıas onyń kóz qarasynan sezdi. İlıastyń ne izdegenin sezbese de, óziniń izdep júrgeni oıyna túsip, dúleı-topas Sanányń da júzi jylyp telmire qalypty. Onyń bul jyly shyraıyna İlıas tańdana qarady. Sonymen birin-biri ómiri kórmegen úsh adam aıdalanyń qarly borandy túninde bas qosyp otyr. Bulardy osylaı toqaılastyrǵan qandaı taǵdyr eken. Mundaıda tún qysqartý úshin árkimniń óz syryn aqtara aıtatyn ádeti emes pe, jurt nazary ózine aýyp otyrǵanyn sezgen İlıas bastap ketti. Osy sátte Saná İlıasqa sıgaret usyndy da, otqa eki aǵash tastaı berdi.

— Onyń sebebi bylaı,— dedi İlıas sıgaretin tutandyrmaı shıratyp otyryp. Endigi áńgime eleske aınalyp oqıǵa tizbekterine tap bolamyz...

Almatynyń gúl alańy. Qalasha kıinbegen qyz symbatty sulý boıyna onsha qona qoımaıtyn uzyn jeń, ón boıy keń ońtústik úlgisinde pishilgen jibek kóılek kıgen, aıaǵyndaǵysy da onsha talǵaýmen alynbaǵan jalpaq tumsyqtaý jupyny ǵapa qara týflı. Onyń shulyǵy da jaı ǵana jipten toqylyp, sol qalyńdaý, qala úlgisine qonymsyzdaý kórinedi. Gúl alańynyń qasyna jalǵyz, aqyryn basyn baryp buryp ózi kórmegen kóp gúlderge úńilip, tańdana qarap qaldy. Munda lvınnyı zev, kanna, kóp boıaýly georgına, alýan tústi rozalar, onyń kózin magnıtpen tartqandaı ózderine qaraı buryp, bar yqylasyn súısiný sezimin ózderine aýdardy. Ózi gúlge taqaı bergende uzynsha oryndyqta otyrǵan bir top jastar syrttaı sybyrlasyp qalǵandaryn sezdi.

Bul otyrǵandar shamasy ınstıtýttyń aqyrǵy kýrsyndaǵy stýdentter — bári tańdana qyzǵa qarap qalǵan. Uzyn boıly kelbetti ashań jigit te olardan oqshaý qadalyp qapty. Ókshege túsken súmbil shash, móldir dara kóz, kepter ıyq, qaz omyraý, balǵyn jumyr dene — bári jarasyp-aq tur. Eljiregen jigitimiz — İlıas qıaldap-aq ketti. Belgili músinshilerdeı kózin sál qysa, qadala qarap «jaqsy kıindirse, óńiniń kúnge totyqqan sál qońyrqaı boıaýyn ketirip, óziniń aq sarǵysh júzine juqalań qyzyly bilingen sulý ajaryn berse, qandaı shyn sulý, naǵyz nur sulý» bolar edi dep tur ishinen. Osy oılarynyń bári eles, ózi birge eles bolyp etedi. Oı tizginin jıǵan İlıas baıaý basyp, qyzdyń janyna barady. Júzinde uıalý, abyrjý, qysylý aralas. Ózinshe bul da gúlderdi búgin kórgen kisishe baıyptaı qaraǵan bolady, biraq kóz qarasy qyzda. Ár gúldiń túbin sanap kele jatqandaı qyzǵa da jaqyndap qaldy. İshinde «neden, qalaı bastasam eken» degen arpalys bar. Osy sát qyz qaraı qaldy da, sálden soń kózin taıdyryp alyp ketti. Endi aıtpasam keshigip qalarmyn degendeı İlıas:

— Siz, qaryndas, gúlderdi zertteı shuǵyldanǵanyńyzǵa qaraǵanda, botanıkanyń mamany bolmasańyz netti.

Qyz oǵan qabaq túıe shapshań jalt qarap, salqyn kóz tastady. Jigittiń sózin kekesin kórip yzalanǵandaı qalpy bar. Ne qylsa da narazy tárizdi. Jaýap bermeı, tek jigittiń bir aýyz sózin mazaq etkendeı «maman-maman» — dedi de oqys jalt berip, syrt aınalyp ilgeri basyp ketti. İlıas qyz minezinen sasyp qalǵany sonsha, janynda turǵan gúldi úzip aldy da, qyzǵa umtyla berdi. Osy sátte skameıkada otyrǵan dejýrnyı áıel ysqyryq shalyp qalyp:

— Grajdanın! — dep İlıasty kes-kesteı toqtatty. Qyz pochtaǵa qaraı ketip bara jatyp, ustalyp qalǵan İlıasqa kúlimsirep qarady da júre berdi.

Glappochtanyń ishi. Adam kóp. Kópshiligi jastar, stýdentter, abıtýrıentter, entige İlıas kirdi. Álgi qyzdy izdep asyǵys aralap júr. Áne, kózi shaldy. Okno № 1 denejnyı perevodtyń aldynda turǵan qyz ony baıqamaıdy, İlıas syrt jaǵynan kelip kezekke tura qalady.

Shýlasqan jastar óz ara:

— Óttiń be?

— Ótkende qandaı, jıyrma bes balmen.

— Sen she?

— Quladym.

Osyny estigende bizdiń qyz muńaıyp tómen qaraıdy. Bárin baıqap turǵan İlıas onyń qoltyǵyndaǵy qaǵaz papkany kórdi. Atestat jıegi shyǵyp tur. Muńaıýyna qaraǵanda óte almaı qalǵan tárizdi. İlıastyń kózi qyzdyń uzyn súmbil shashyna tústi. Ári-beri ótkender de suqtana qarap ketip jatyr. Bul meniń qyzym degendeı, qaraǵandardy kózimen shyǵaryp salyp İlıas tur. Bular terezege jaqyndaı berdi. Óziniń turǵanyn sezdirý úshin:

— Myna kisiden keıin siz be? — dedi İlıas ıegimen nusqap. Tanys daýysty estigendeı qyz jalt qarady.

— Kórip tursyz ǵoı, — dep nemquraıdy aıta saldy. Qyz tereze aldyna kelgende, İlıas ta qatarlasa berdi. Qyz ızveshenıesin usyndy. Arǵy jaqtaǵy úrpek bas sary qyz qarap jiberdi de:

— Qaıdan kútip edińiz?

— Ońtústik Qazaqstan, Qarataý aýdany.

— Kimnen?

— Kenjebekovten.

Osy saýal-jaýaptardyń kezinde İlıas ta kóz qyrymen syǵalaı qyzdyń Kenjebekova ekenin anyqtap alǵan tárizdi. Qyz qolyn qoıyp, aqshany sanap alyp jatqanda úrpek bas sary:

— Ákelińiz.

İlıas izdegen bolyp:

— İlıas Aldabergenov.

Sary qyz kúlip:

— Siz terezege qarańyz.

İlıas bilmegensip terezege qaraıdy.

— Áýeli dovostrebovanıadan bilińiz, bar ma, joq pa.

Qyz qarap qalǵan. Muny sezgen İlıas aılam áıgilenbesin degen oımen amalsyzdan sary qyz nusqaǵan terezege zal túkpirindegi shubalǵan kezekke baryp turady. Sonda da eki kózi qyzda. İlıastyń janyna bir tanysy kelip sózge aınaldyryp turǵanda qyz shyǵyp ketedi. Ony baıqap qalǵan İlıas sózin úze aldy-artyna qaramaı júgire jóneldi. Dalaǵa shyǵyp ári-beri qarady, iz-túz joq.

— Sonymen qyz degen oı damyl bermedi. Ońtústikke tuńǵysh sapar shegýimniń sebebi de sol boldy.

* * *

Ireńdegen temir jolda burala zýlap poezd ketip barady. Án-saýyq, kóńildi stýdentter. Bir terezeden İlıasty kóremiz. Ánge qosylmaıtyny tek sol ǵana.

— Bizdiń ınstıtýt tyń ólkesi men ońtústik aýdandaryna bólingen edi. Men, árıne, ońtústikti qaladym. Sondaǵy oıym qyz bir jerden kezdesip qalar degen arman.

* * *

Maqta dalasy. Japyrlasqan stýdentter qyzý jumys ústinde, maqta terý maýsymy aıaqtalyp qalǵan. Ońtústiktiń qońyr kúz shaǵy.

— Qaıtatyn merzimderimiz de jaqyndady. Bir kúni bizdi bastap kelgen profesorymyz eshelon daıarlaý jabdyǵymen júrdi de, úshinshi kýrs stýdenti bolǵan soń meni medpýnktke kezekshi etip ketti. Sol bir sát saǵatyn áli umytpaımyn. Bizdiń medpýnkttiń aldynda teri qabyldaıtyn dúken bar-dy.

Jaraý qara ker attyń ústinde aldyna qap óńgergen bir qyz keldi. At typyrshyp elirip tur. Ózi áldenege aýyrsynǵandaı sol qolyn baýyryna qysyp alǵan. Sońyndaǵy mań tóbetter jaý tilep turǵandaı shıraq. Dúken aldyna jaqyndaı berip amandasty da, prılavkada otyrǵan dúkenshige qapty alyńyz degendeı ısharat etti. Dúkenshi janyndaǵy bir-eki jigit qyzǵa, onyń jaraý atyna súısine qarasady.

— Munyń ne? — dep, qap syrtynan ustap kóredi dúkenshi.

— Aǵaı, etimen qabyldaısyz ba?

— Neni?

— Kıikti.

— Óziń de kıiktiń laǵyndaı ekensiń, shyraǵym, qosa qabyldaýǵa bolady,— dedi de qapty ala berdi. Jigitter kúledi.

— Aldymen qaptaǵyny alyńyz.

Jigitter qapty sheship aýdaryp qalǵanda, aýzy aqsıǵan, qasqyr tústi. Olar oıbaı sala shoshı shegindi. Qasqyrdy kórgende tóbet ars etip umtyla berip toqtaǵanda, jigitter tiri qasqyr eken dep odan saıyn úreıge basady da, dúkenshi prılavkanyń ar jaǵyna qarǵyp túsedi. Baqsa óli qasqyr. Endi qyz aldynda sý júrek kóringenderine uıalady. Bulardyń áreketine qyz kúlip jiberdi de, bir jeri aýyrǵandaı qabaq shyta qaldy. Óz qylyqtaryn jýyp-shaıý úshin dúkenshi:

— Oı, azamatym-aı, rahmet, qasqyr soqqan qyz deımiz be endi.

Qyz ıtin nusqap:

— Aldymen rahmetti tóbetke aıtyńyzdar! — dep burylǵanda, kózi medpýnktke tústi. Atynan aýyrsyna túsip shylbyryn laqtyra salǵanda, tóbet qaǵyp alyp jatty.

* * *

Qyz medpýnktke kire bergende, mundaı oryndardyń daǵdyly aınymas kelgenderi bir-eki qazaq, orys kempiri korıdorda otyr. Jáne bir masańdaý dýdarbas qazaq jigiti bar.

Tórgi bólmedegi İlıastyń keıbir áreketi esik jaqtan jartylaı kórine túsedi. Bir qazaq kempiriniń qolyn tańyp bolyp esikke qaraı uzata berdi. Aq halat pen dárigerlik aq qalpaq kıgen qalpynda ol óziniń mamandyq isine kópten beıimdelgen, ysylǵan jas dáriger tárizdi. Ad qalpaq astynan kómirdeı qara shashy kózge túsedi. Bul korıdorǵa shyqqanda sol qolyn keýdesine basa túsip, edi qup-qý, ernin tistep, kezek kútkenderdiń art jaǵynda turǵan qyzdy kórdi. Qabaǵy shytynaı, eki kózin jumyp, qatty qınalyp, yńyranyp turǵan qalpy bar. İlıas ózgeni qoıyp, jalma-jan qyzdy ishke alyp ketti. Erkekshe kıingen qyzdy tanymaı qalyp edi. Endi ańdasa buryn kórgen adamy sıaqty, biraq áli kim ekenin ańǵaryp bolǵan joq. Qyzdyń sol qolynyń shyntaǵy oq tıgen qustyń qanatyndaı ıkemsiz.

«Bul synyq bolsa, meniń qolymnan kele qoıar ma, ózim bolsam úshinshi kýrs stýdentimin. Onan profesordy kútip, ázirshe ýkolmen áreket jasap, aýyrýyn basa turaıyn degen oıdamyn. Qalaıda kórý kerek dep qolyn ustaı berdim».

Qyz shoshyna sál tartynyp qymsyna tústi de, oq qolymen jasqanǵandaı bolyp, shyntaq jaǵyn:

— Osy tus, myna jer, o, o, sondaı-sondaı, — dep kórsete berdi. Endi qarsylyǵyna qaramaı, aldymen penjagyn sheship edim, keıin koftasynyń túımelerin aǵytyp sol jaq jeńinen shyǵara bergende:

— Bolady, jetedi,— dedi dyz yńyrsyp. Qyz omyraýyndaǵy koftasyn jeńimen qosa qysyp, óziniń tompaqsha tósiniń ústinde ustap qaldy. Óńi, júzi, mańdaıyna sheıin, ıegine sheıin juqa qyzylmen keshki qyzyl kún shalǵandaı bir tolqyp qyzaryp ketti de, kenet qaıtadan aǵaryp surlana beredi. Qalaıda sol jaq ıyǵy appaq bop ashylyp, sol qoly salbyrap, İlıastyń aldynda tur.

— Endi túsindim. Synyq emes eken jáne ıyq emes, shyntaq. Shyntaǵy shyǵyp ketken. Qatty úńireıip turǵan oıyq qýys shyntaqtyń ornynda aıqyn bilinip tur. Sol qoldyń shyntaqtan tómengi jaǵy múlde úzilip túserdeı jansyz bosap qalǵan eken dep ishimnen oıladym.

Jas jigittiń aldynda ıyǵy, omyraýy ashýly qyzǵa aýrýymen qatar qatty batqan qosa dert tárizdi... Ol endi İlıasty áldeqashan eske túsirip bilip tur. Tez birdeme, ne de bolsa, bolsa eken, ózin amalsyz İlıastyń erkine berdi. İlıas munyń salbyraǵan sol qolyn shyntaqtan tómenirek bileginen ustap tur. Sondaı jyltyr maıda úlbiregen tán belgisi.

Iyǵynan tómen qaraı appaq qolyna kózim túsip edi, ómirimde áıel qolynyń dál mundaı aqtyǵy men sulý bitimin, som bitimin kórmegenmin-di. Tek Moskvada ekskýrsıada bolǵan shaǵymda eski grek sulýlarynyń ıyq, qoldaryn osyndaı músindegen Evropanyń ǵajaıyp skýlptor-sýretshileriniń arý madonnalaryn kózime elestetip tursam...

Qyzda qan-sól joq. «Uzaq azap dertke ushyradym, álde ólem be» degendeı kózinde úreı-qorqynysh bar. «Qutqarsańshy» degendeı jalyna, jalbaryna qaraıdy.

— Maǵan da ońaı bolyp turǵan joq. Stýdenttik dárigerlik tájirıbemde bul shaqqa deıin synyqpen de, mertikpen de ushyrasyp kórgen joqpyn. Bala kezimde el emshisiniń bir áreketin kórgenim bar-dy. Eki bala jigit kúresip júrip biriniń qoly dál osyndaı shyǵyp ketken. Sonda bir qartań kisi sıpalap otyryp bar kúshimen tómen qaraı tartyp qalǵanda syrt etip ornyna túskenin kórgem. Sol ádiske kóshýden basqa mende amal joq. Aldymen bar denesimen aýyrýǵa baǵynyp siresip turǵan qalpynan aıyrý úshin qyzdyń kóńilin alań etip sózge aınaldyrýǵa týra keldi.

— Qoryqpańyz, synyqtan aman,— dedim.

Synyq joq degenge qyz shyn ba degendeı kóńildene, tańdana qarap, bıtteı báseńdemeı janyn sýyrǵandaı qınap turǵan qolyn oń qolymen súıep sıpamaq boldy.

— Neden boldy?

— Qasqyr qýyp júrgende.

Qyzdyń óziniń atyn atap:

— Aısulý, men sizdi Almatyda kórgende botanıka mamany desem, ózińiz ne aıtqanyńyzdy bilesiz be? — dep İlıas qyzdyń baıaǵy óz sózin esine salyp edi. Meniń atymdy qaıdan bildiń degendeı eljirep qarady.

Osy záredeı, kózdi ashyp-jumǵandaı sátte qyz İlıas ustap turǵan qolyn umytyp ketkendeı boldy.

— Osy sátti paıdalanyp bir qolymmen qarynan qysa, ekinshi qolymmen bileginen ustap tartyp qaldym...

Qyz «o-o» dep yńyrana, sylq etip otyra ketedi. Julqyp-tartyp qalǵandaǵy qylyshpen shapqandaı qatty zárli shanshyp ketkendeı aýrý da ótti. Shyntaǵy uıyp talyp burynǵy aýyrýynan aryla berdi. İlıas óziniń oqystan qyzdy sondaı qatty aýrýynan qutqaryp qalǵanyna ózi de shyn qýandy. Qyz shyntaǵyn tek aımalaı, sıpalaı berip:

— Ýh, aýrýy basyldy, aǵataı, — dep İlıasqa sonshalyq mol alǵysqa toly nurly sur kózderin tóńkere qarap, biraz almaı turdy. Jigit oǵan sondaı dos kórindi. Qazir onyń İlıastan aıar eshbir syı-qurmeti joq tárizdi. Tek syı-qurmet...

Aldymen shyntaǵyn bıntpen orady. Endi moıynnan aspa jasaýǵa kiristi. Qyzdyń qolyn moınynan asyra dos órim shashtyń astynan bıntti júrgizip orap turǵanda, qos órimniń salmaǵy qolyna túsken saıyn, onyń ústine bınt oraý jaǵynda óziniń oń jaq betinde qulaq tusynda jas qyzdyń sál dirildeı shyqqan úzdik-úzdik ystyq dem-lebin sezedi. Mundaı tolqyndy shashty ómirinde kórip sezinbegen İlıas ózin tejegendeı:

— Endi siz, aýdan ortalyǵyna rentgenge barýyńyz kere— dedi de joldama qaǵaz jaza bastady. Onyń júzi ári aýdarylǵanda qyz kıine berdi. İlıastyń qaǵazǵa ózinen suramaı-aq famılıasyn bilip jazǵanyna qyz, qaǵazǵa bir, İlıasqa bir tańdana qarap qaldy. Óziniń «urlyǵy» áshkerelengendeı İlıas abyrjyp betine qan oınap shyǵa keldi. Osy sáttegi qyzdyń móldireı qalǵan kózinde «alǵash kezdeskende mánsiz minez kórsetip júregińizdi uqpaǵan ekenmin ǵoı» degen jazý turǵandaı edi.

Kenet óziniń júrek lúpiliniń únin uqqandaı uıala tómen qarady da, baıaý burylyp qoshtasyp únsiz shyǵyp ketti.

İlıas qaqqan qazyqtaı melshıip qapty. Shyǵaryp salyp, jaıdary qoshtasyp, berik tanystyq jolyn tabam degen İlıastyń sazǵa otyrǵan jeri osy boldy.

— Kómegim tıgen jan qaıta oralarmysyń, kelermisiń, keshirim suraýǵa da úlgire almaı qaldym-aý, — dep İlıas korıdorǵa shyqty. Dýdarbas jigit joq, endigi kezek meniki degendeı qaýsaǵan kempir qarsy júre berdi. İshke qaıta oralǵanda álgi dýdarbasty terezeden kórdi. Qyz tóbettiń aldynan atynyń shylbyryn aldy. Dýdarbas at júgeninen ustap qyzdyń atqa minýine kómektesti. Birdeńe dep sóılegen tárizdi. Burynnan tanys adamdar sıaqty. Qyzda ún joq. Biraq dýdarbas qana sóılep júrgendeı... Qyz shylbyryn alaıyn dep edi, dýdarbas mashınalardy nusqap, úrkedi, shyǵaryp salaıyn degen qımyl kórsetedi. Aýyzdyǵynan ustap jetektep bara jatyp terezeden qarap turǵan İlıasqa dýdarbas «kómegińe rahmet» degendeı bas ızegen boldy. İlıas tym bolmasa bir qarap alǵys ısharatyn bildirer dep edi, janyndaǵy dýdarbastan qymsyndy ma, burylmastan kózden ǵaıyp boldy. Oı arqaýy qyz sońyndaǵy İlıas artyna qaraǵanda kútip qalǵan tisi joq kempir aýzyn asha berdi.

Elespen baıandap otyrǵan İlıas áńgimesi bitkende, biz bulardy ot basynda kóremiz. İlıas baıaǵy sıgaretin shıyrshyqtap, kúrsingendeı boldy. Saná oǵan basy shoq aǵashty tutandyr degendeı usyna berdi de, betine zerleı darady. Baıandalǵan oqıǵanyń shyrmaýynda otyrǵan Karpov basyn kóterip:

— Sodan keıin kezdesken joqsyń ba?— dedi.

İlıas temekisin shege, az únsiz otyrdy da, ókinishti únmen:

— Kezdesýine kezdestim,— degen shaqta, Saná shydamsyzdana jaqyndaı tústi...

Jasyratyn ne qaldy degendeı İlıas áńgimesin jalǵaı berdi.

— Rentgennen ótý, maıda-shúıde tirshiligimen qyz sol mańda eki-úsh kún júrip qaldy. Ózimniń bosqa shaýyp Bógenbaı bolǵanymdy sonda bildim. Kóńili jarasqan jigiti bar ekenin sezdim.

Osy sátte Saná İlıastyń aýzyn baǵyp qaldy. İlıas qabaǵyn shyta, qınala:

— Ol bylaı tursyn, bir pasyq shyndyqty da qulaǵym shaldy. Renish, ókinish aralas Almatyǵa qaıttym.

Saná kóńili jaılanǵandaı óz ornyna jaıǵasyp otyrdy. Karpov shynymen ókinishti eken degendeı basyn shaıqady.

— Biraq dál bizder qaıtatyn kúni nege ekenin bilmeımin, áıteýir qyz keldi...— degen kezde áńgime qaıtadan eleske aınalyp ketedi.

Júk mashınalaryna kıim-keshe tósek-jabdyqtaryn ornalastyryp shýlasyp júrgen stýdentter. Bular endi kolhoz jumysynan bosanyp, jappaı jónelý ústinde. Az ǵana býma júgi bar İlıas ta júrgeli jatyr. Kolhozshylar, kári-jasy aralas, stýdentterdi shyǵaryp salýǵa jınalǵan. Barshasy kóńildi. Tek İlıastyń júzinde ǵana ókinish, muń izi baıqalady.

— Ómirimde basyma túsip kórmegen azapqa dýshar boldym.

Ádeıi keldi «demesin degendeı» qyz da top ishine aralasyp İlıasqa anyqtaı qadala qımastyq kózben qarady. İlıas bolsa sál ǵana bas ıip salqyn amandasyp qalǵandaı boldy. İlıastyń kózine qyzdyń búgingi júzi júdegen, aǵara túskendeı bolyp kórinse de, onyń ishindegi renishi muńdy sulý jas júzdi músirketken joq.

Qyz bolsa İlıastyń bul qalpynda tez ǵana jatyrqaı qalǵanyn astananyń asqaq tákappar jasy dep ańdady. İlıas ózinshe ishteı kináláýmen qaldy. Sonymen qatar ózine ózi aqyl aıtqan bop: «Nemene, ótkizip qoıǵan birdeńem bar ma? Men onyń kimi edim? Ol bolsa kimim edi? Oń qarap, teris qaraǵanynan ne kelip, ne keteri bar»,— degendeı. Sál kúıik aralas júdeý oıǵa qaldy. Jáne sonymen aralas İlıasqa renjı tústi. İlıastyń mashınasy ornynan qozǵalǵanda, sońynan «ıapyraý, ketkeni me osylaı» degendeı umtyla berdi de kilt toqtady. Biraq sóıtse de ishteı sol renish úshin ózin kináláı tartyndy da, qazirgi kúıine jaýap ta, em de tappaı túıilip qaldy. İlıas júreginde kúıik-muńǵa aralas ǵajaıyp sulý úlken sur kózdi, qyzǵylt qońyr qos burymdy sypaıy ǵana jymıa qabaǵyn sál shytynǵan qyz beınesi kete bardy. Osy sátte sol bir perızat keıpin jat júz etý talabynda arpalys túni bastalady.

Qyzdyń beınesi bar qalpynda muńdy kózqarasymen qaraýytqan sáýle qushaǵynda kórinip, endi bir qudiret kúshi jutyp bara jatqandaı núktege aınalyp baryp joǵaldy da, álde bir sarnaǵandaı zar estildi. Baqsaq sarnaǵan ún noqat ornyna paıda bolǵan bir tal shıden shyǵyp tur eken. Ol jarqabaqtaǵy mashınanyń far sáýlesimen kórinip yzǵyryq jelge kónbeımin degendeı ıile buralyp turǵan jalǵyz túp shashaqty jez shı bolyp shyqty.

— Sodan bastap umytý, umytý, esten shyǵarý, arylý — ol men úshin joq dep múlde oıdy, úmitti úzý — sol ǵana shart, sol ǵana mindet desem de qudiretim jetpeı-aq keledi, — dep ot basynda teńselip júrgen İlıasty kóremiz. Álgi jalǵyz túp shı «men munda, men munda» degendeı san qıly únmen teńsele, júrek qylyn shertkendeı bolady oǵan. İlıas elegzı qarap qaldy da, qamys úninen názi tátti syr uqqandaı egile, eljireı tústi.

— Qyz keıpi kúni búginge deıin kóz aldymda. Neshe jyl ótse de, ókinish óz aldyna, ómiriniń bir sheshýshi kezeńinde qol ushyn bere almaı obalyna qaldym-aý deı berem. Keıin izdemegen jerim joq. Múmkin «pák júregimniń armanyn uqpaı jábirlediń, endigi sorym seniń moınyńda» degen eregispen álde bir esersoqtyń qushaǵynda qor bolyp ketse, oǵan menen basqa kináli kim bar. Sondaı asyl perızat bosaǵaǵa baılanyp, tek bala tabýshy ot basy, oshaq qasynyń kúldi kómeshine aınalyp tiri arýaq bolyp júr me dep te qorqam, — dep kúrsine aıaqtady.

Oshaq basy tym-tyrys. Aınala túgel İlıastyń jan qupıa syryna qulaq túrgendeı, jel de ishin tartyp tyna qalypty. Álgi jalǵyz túp shıdiń de far sáýlesimen shaǵylysqan shashaǵy kúmisten ushqan qylaýdaı jyltyrap, bárin uǵyp turǵandaı qımylsyz, selt etpeıdi. Ot basyndaǵy aýyr tynyshtyqty kenet Karpov buzdy.

— Joq, jigitim, bul qyzyń tabıǵattyń sırek týyndysy eken. Mundaı jan esh ýaqytta baqty qaralyq úshin jaralmaıdy.

İlıas «ah» dep qolyn bir siltedi de: «Tabarmyn, kezdesermin degen úmitpen sanavısıany da qalaǵan ózim edim. Osy ólkede barmaǵan túkpirim qalmady» — dep otyra ketti. Saná mysqyldaı qarap:

— Kúni boıy zarlaǵanyńda kim ekenin aıtpadyń, ábden esińnen adasyp, atyn umytyp qalǵannan saýmysyń.

İlıas oǵan jaman kózimen shapshyla:

— Armanymdaı atyn atamaýǵa ruqsat etińiz,— dedi.

Bir shaınam aqyl bolsa, mundaı suraý qoımas ediń ǵoı degendeı Sanáǵa synaı qarady.

— Sandalma, saldaqyńnyń aty Aısulý! — dep sart ete qaldy Saná. İlıastyń aýzy ashylyp melshıip qapty. Bálem sazǵa otyrǵyzdym ba degendeı, Saná bar daýsymen arsyz merez kúlkige basty.

Karpov ne derin bilmeı ekeýine kezek-kezek qaraıdy. İlıastyń jan jarasyna tuz seýip jatqandaı Saná kúlkisin tıar emes. Mundaı da taǵy minez jan bolady eken ǵoı dep shydamaǵan Karpov:

— Qysqart, netken adamsyń!— dedi jekip. Onyń jekirgenin shybyn shaqqan qurly kórmegen Saná baısaldy únde:

— Mynanyń aıtyp otyrǵan esersoǵy men.

İlıas ornynan atyp turdy.

— Saǵıtpysyń?

Jalma-jan Saǵıt ta ushyp turdy.

— Sen İlıas bolǵanda, meniń Saǵıt bolmaıtyn nem bar.

Ekeýi sustana jaqyndasyp qaldy. Shataq shyǵyp ketkenin sezgen Karpov, arasha túseıin dep ornynan atyp turdy, Saǵıt shydamaı İlıasty «tyńda» dep ıyǵynan túıip jiberdi. Osy sátte Karpov kılige «Seniń esiń bar ǵoı, otyr» degendeı İlıastyń eteginen tartyp otyrǵyzdy.

Saǵıt, shal maǵan jaqtasty degen oımen:

— Sulýlyqty budan basqa adam túsinbeıtindeı shirenýin qarashy.

Karpov báleniń betinen aýlaq etsin degendeı:

— Durys aıtasyń.

— Aıtpaǵanda she, podýmaesh tonkaıa dýsha. Arý, arý, perızat, mahabbat, biz oǵan túsinbeımiz be?

— Boldy, boldy, — dep Karpov arqasynan qaǵyp, ony da otyrǵyzdy.

— Bolatyn túgi joq. Áı, bastaǵan óziń, endi meni tyńda!

Analarmen isi joq, áńgimege kirisip ketti.

— Qyzdy medpýnktten shyqqanda atymen jetektep ketken kim edi?

İlıas tanı bastaǵandaı qadala berdi.

— Sol men ekenime kóziń jetti me?

İlıas lajsyzdan bas ızegendeı boldy. Saǵıt mysqyldaı kúlip jiberdi. İlıas kirerge jer tappaı otyr. Saǵıt kúlkisin tyıa:

— Áı, ózim de bálemin ǵoı! — dep taǵy bir máz bolyp aldy. Karpov ta, İlıas ta «osynyń ózi deni saý ma» degendeı bir-birine qarasty da, qaıtadan Saǵıtqa buryldy. Saǵıt qazir túsindirem degendeı ısharat etisimen, oqıǵa eles arqyly óte bastady.

Baıaǵy medpýnkttiń korıdory. Bir-eki qazaq, orys kempirleri kezek kútip otyr. Shetkerileý jerde deneli, dýdar shashty, qaratory, qalyń qabaqty, masańdaý qazaq jigitin kóremiz.

— Bir toıda bolyp, túnimen siltep, eki kúndeı jumysqa shyǵa almadym. Sodan medpýnktke spravka suraýǵa baryp otyrsam...

...Qolyn keýdesine basqan álgi qyz kiredi.

— Kezekte otyrǵan biz dalada qaldyq. Qyzdy sen ishke ertip kettiń.

...Qyzdyń sol ıyǵy ashylǵan qalpynda, oń ıyqtan asyp túsken qalyń qyzǵylt qodyr, sál altyn sarǵysh aralas jýan burymdary korıdorda qıǵash syǵalap otyrǵan dýdarbasqa aıqyn kórinip tur. Ol endi oryndyqtyń shetine qaraı sozyla kóterilip, dýdar shashyn artyna qaıyryp tastap, sýyq kózi qazir ózgeshe syǵyraıa qadalyp, Aısulýdyń ajarynan basy aınalǵandaı, eltigendeı eńsesi ketip kóz ala almaı qaldy. Ol İlıastyń ózin kórmeıdi. Tek dál qımyldaryn kóredi. Qyzdyń qolynyń synǵanymen, mertikkenimen oıy bólinip otyrǵan ol joq.

— Bul ne degen sumdyq sulý! Bu qaıdan shyqqan perızat! Bul kim tolaıym tegi, ákem-aý,— dedim ishimnen.

Tek kózimen Aısulýdyń júzin, músinin qushtarlana, qumarta jutyp jibergendeı qalpy bar.

Aýyz úıdegi jigittiń suqtana qaraǵan kózderi Aısulýdyń koftasy qaıta kıilgenshe, onyń juda qyzǵylt sulý erinderi sál-sál qozǵalyp sóılep turǵan shaqtarynda qas qaqpaı baǵý, qaraýmen otyr.

— Men sizdi Almatyda kórgende...

— Oı, aǵajan...

— Erteńnen qalmaı rentgenge baryńyz,— degen ekeýiniń sózderi qulaǵyna shalynady.

— E, burynnan tanys eken ǵoı,— dedim de «joq, joq, mynadaı qyzyl túlkini seniń qanjyǵańa baılap jibere almaspyn. Sulýdyń bárin dalanyń qazyq aıaǵyna bergenimiz jeter. Tanys bolsań talasyp kór bizben, tartysqa men daıyn, — dep shıryǵa dalaǵa shyǵyp kettim.

— Osyǵan bel býsam da, qalaı bastaýdyń retin tappaı qınala oılanyp júrgenimde, jalǵyz shyqqan qyz atyna qaraı aıańdaı berdi. Artynsha seni shyǵar dep edim, qyz qabaǵynan ol sezilmedi. «Qulannyń qasynýyna myltyqtyń basylýy dál kelgen shyǵar» dedim de, qyz janyna batyl baryp, seniń terezeden qarap turǵanyńdy baıqap «Bul ekeýi burynnan tanys eken» dep bilsin degen oımen qyzben qaljyńdasqan boldym. Qyz ıt aldyndaǵy shylbyryn ala bergende:

— Bul eldiń jigiti qyrylyp dalǵandaı atyńyzdy ıtke baqtyrǵanyńyz ótip ketti-aý, qaryndas, tym bolmasa attandyryp jibereıin,— dedim. Qyz úndemedi. Attandyrdym.

Qyz dýdarbasqa erniniń ushymen ǵana «rahmet» dedi de shylbyryna umtyla berdi. Shylbyryn jınap dýdarbas er basyna iledi.

Qyz İlıastyń qadalyp qarap qalǵanyn sezdi de, muny men bilmeımin degendeı oǵan kózimen túsindirgendeı, atynyń basyn tarta berdi.

— Qaryndas, mashınadan úrker, jolǵa salyp jibereıin, — dep qyz qarsylyǵyna qaramaı atty sýlyǵynan jetektep júre berdim. Endi dárigerdiń kózin qyzdyń jigiti osy eken degenge jetkizý maqsatymen ázildesken adamdaı-aq tek aýzy-basymdy qımyldatyp, tipten kúlgen bolyp ketip bara jattym. Ári-beri ótkender mynaý jyndanǵannan saý ma dep qalǵan da boldy.

Óz oıyna shomyp kele jatqan qyz ǵana onyń bul alaıaqtyǵynyń birde-birin baıqaǵan joq.

Alystan kósh kórinip, bular aýyl shetine shyǵa bergende qyzben tildesýdi neden bastaryn bilmeı kele jatqan dýdarbas táýekelge bel býǵandaı jalt buryldy da:

— Qaryndas, bir aýyz sózge ruqsat bolsa,— dedi. Sol sátte ǵana oı qushaǵynda kele jatqan qyz shyrt uıqydan oıanǵandaı «sen qaıdan paıda boldyń» degen kisishe tańdana qarap qaldy. Qyzdyń bul kózqarasyn dýdarbas ózinshe «meniń osy sózimdi kútken» eken ǵoı dep topshylap, tanysyp aty-jónin suraýdyń ornyna túıeden túskendeı:

— Qaryndas, seniń ana shashyńa oralyp ólgen jigittiń armany bar ma eken? — dep búıirden bir-aq qoıdy. Osy sátte qyz atty tepsinip qaldy. Jaraý at jula jónelgende dýdarbas shańǵa aýnap qala berdi. At tuıaǵynan kóterilgen shań qushaǵynda kórinbeı qyz ketip barady. Dýdarbas ornynan turyp shańyn qaǵa berip:

— Qap, mynanyń qylyǵyn-aı, buǵalyq kórmegen qulannyń ózi ekensiń, quryǵyma ilinbeı ketpessiń, — dep ishten ant ettim. Sodan bastap jumysta bereke bolmady, pochemý to araqtyń da dámi ketti. Esil-dertim qyzda. Endi qaıdan tabam dep izine zar bolyp júrgende oılamaǵan jerden óz úıimnen taptym.

Ol bylaı boldy. Erteńine aǵaıdyń úıine kelsem...

Qora syrtyna samosval mashına kelip toqtady. Odan dýdarbas tústi. Qaqpany ashyp jalǵyz aıaq jolmen úıge qaraı bettedi. Aýlasynda úlken júzim baǵy bar, almurt, ná alma, alsha sıaqty jemisterdiń úlken kóleńkeli bıik aǵashtary qorshaǵan kók shatyrly bes-alty bólmeli jaqsy úı bolatyn. Verandaǵa dýdarbas jaqyndaı bergende, jeńgesiniń bireýmen kúbirlesken áńgimesin estip toqtap qaldy.

— Áke-shesheńdi kópten bilem, óziń aralaspaǵanmen bizdi bóten deme! Aldyń kesh, jalǵyz óziń qaıda barasyń, mynaý bizdiń úı, bu da jatyrqamaıtyn dos-joranyń úıi-jaıy, osynda kempir enemizden basqa jan joq, dep ertip keldim, apa-aý.

— E, baıaǵy Tańattyń qyzy osy de. Ájeń marqum da áıel ataýlynyń sulýy edi, aınymaı qapsyń, qalqam, kelshi mańdaıyńnan bir ıiskeıin.

Dýdarbas qabaǵyn shyta unatpaı:

— Túý, myna abjylandar taǵy bireýdi arbap jatyr ǵoı. Maǵan qatyn alyp berýden basqa kásibi qalmaǵan. Mahabbattyń buty bir tıin bularǵa, baıaǵy qazaqbaıshylyq, — dep endi burylyp kete bergende, arjaǵynan Ásel shyǵa keldi. Qaınap turǵan samaýyrǵa eńkeıe berdi. Dýdarbasty kórdi de sońynan júgirip qaqpa aldynan toqtatty.

— Nemene, nemene, taǵy da qatyn jaıy ma,— dedi tunjyrap.

Ásel betin shymshyp sybyrlaı sóılep:

— Oıbaı-aý, qaıda barasyń, aıtqan sózge qulaq asatyn keziń bola ma seniń, jasyń bolsa jıyrma beske keldi. Oqý dep eń, onyńdy bitirdiń ishkeniń araq, aqaqaý-ekekeýdiń sońynda kóringenniń tósegin taptaýmen júrsiń. Qudaıǵa shúkir, tehnık boldyń. Aqsha tabýyńda min joq. Ne paıda, berekesi taǵy joq. Bizdi qoıshy, ana shesheńniń qamyn oıla. Úı bol. Mezgil jetti, úılen.

Mashınanyń kiltin saýsaǵyna aınaldyryp, laqtyryp qaǵyp «baıaǵy jyryń ǵoı» dep mán bermeı turǵan dýdarbas endi túksıe:

— O, qoıshy ári, jeńeshe, taǵy bir qısyq aıaqty ákelip turǵan shyǵarsyń.

— Oıbaı sorym, aıaǵyn basyńa jastap jatasyń ba, júgirme aqylyn aıtsaıshy.

Dýdarbas kekete:

— Aqylyna aspan tirep sonyń kóleńkesinde júr deımisiń.

— Beý, seniń osy mineziń-aı. Aı dese aýzy, kún dese kózi, ajary bylaı tursyn, on saýsaǵynyń óneri tógiledi. Oqyǵan deseń oqyǵan, orys, qazaǵy da birdeı. Bireýdiń mańdaıyna basyp otyrǵan jalǵyzy. Dúnıe degende esep joq. Kilemniń neshe sorty bar. Aıaqty mal óz aldyna. Áke-sheshesi qartaıdy, bári saǵan qalady, óziń shaıqaısyń.

— Pa-pa, dúnıe qońyzym-aı, shaıqaǵyń kelse baıyńa toqaldyqqa alyp bere ǵoı.

Ásel shoshyp ketip:

— Jaǵyńa jylan jumyrtqalasyn, júgirmek.

Endi dýdarbas qadaı sóılep:

— Qatyn áper dedim be senderge? Álde men baıaǵysha erkine qaramaı qalyńdyq aıttyra salatyn qazaqtyń aýyl jigitimin be? Keshirińiz, jeńgeı. Qyz Jibegimdi ózim taptym, dam jemeńder! «Mynandaı», — dep barmaǵyn maqtana kórsetkende, barmaǵynda ilýli mashına kiltin Ásel qaǵyp alyp júgire basyp ketedi.

Dýdarbas kiltinen aırylǵan soń ne isterin bilmeı, esigi ashyq mashına kabınasynda biraz otyrdy. Ásel kiltti qaıtyp ákelmedi. Bir-eki ret sıgnal berip edi, ony qulaǵyna ilip jatqan eshkim joq. Dýdarbas qarǵyp tústi de, esigin sart etkizip jaýyp, ashýǵa býlyǵa, qırata úıtip jibererdeı tútige jetip kelgende, Aısulýdyń shoshyna jarq etken janaryna tap boldy da, jynynan aırylǵan baqsydaı sileıe siresip melshıdi de qaldy. Bul háldi seze qalǵan Áseldiń kiltti tastaı berip:

— Má, jolyńnan qalma,— degeni jylannyń ysqyryǵyndaı estildi. Qaǵyp alý túgil eńkeıip alýǵa shamasy kelmeı oqtaý jutqandaı bop turǵan dýdarbastyń kilt aıaǵynyń basyna syldyr ete túskende jany shyǵyp kete jazdady. Mashınanyń aq kilti tizilgen jińishke qara shynjyr Aısulý kózine ar-ádiletke salynǵan buǵaý-dursaýdyń sımvolyndaı áser etti.

Baǵanadan qyzdyń ajaryna únsiz qarap, syǵyraıǵan kózimen sulý jasty óte jaqsy tanyp otyrǵan kári sheshe qyz aldynda bul qaı ádepsizdigiń degendeı kelinine syzdana qarap, eseńgirep qalǵan balasyna:

— Óz úıiń ǵoı, balam, joǵarylat, otyr, — dep dýdarbasqa qýat bere, ısharat etti.

Ótken jol kim ekenin, qaıdaǵy jan ekenin bile almaı adasyp, qańǵyryp qalǵan jigit endi bu qyzdy oqystan kórgenine tań qala bere qýanyp ta ketti. Jaıshylyqta toń-torys, sýyq minezdi dýdarbas ózine-ózi sebebin aıta almastaı halde kúlip jiberdi. Endi óńine qan oınap, qara qońyr tartyp, shuǵyl qubyla ózgere berdi. Ol bir kezek adymdaı basyp Aısulýdan óte, dóńgelek stoldyń ekinshi jaǵyna tórleı jaıǵasqan sheshesiniń janyna baryp kúrs etip otyra ketti. Yrjıyp kúlgen júzin Aısulýǵa qadaǵan qalpynan aýdarmaıdy. Jigittiń turpaıy qımyldaryna Aısulýdyń túrshigip otyrǵanyn seze qoıǵan Ásel sıqyrlana:

— Myna, jas sińlimniń aty Aısulý eken. Bulardy bizder ańshy naımandardyń aýyly deımiz. Kolhozy «Qyzyl juldyz», — sonyń ataqty shopany Tańat qarıanyń boı jetken jaqsy balasy osy. Bul da on jyldyqty bitirgen. Umytpasam baıaǵyda ınternattyń bastaýysh mektebinde oqyǵanyńda senderge men pıoner vojatyı boldym-aý, solaı ma, Aısulý? — dep shaı usyna berdi.

Aısulý maquldaǵandaı bas ızedi. Ásel kiltti alyp Saǵıtqa berip jatyp:

— Mynaý meniń týǵan qaınym Saǵıt, bıyl oqý bitirip tekinik bolyp keldi. Ol ózi qymbat mamandyq kórinedi. Sol qurbyń osy Saǵıt bolady. Bedel de tabys ta, úı de, jaı da — bári bar, jetedi, boıdaqtyqtan basqa mini joq.

Saǵıt jeńgesiniń sózine rıza bolǵandaı ajar tanytyp dýdyraǵan basyn bir shaıqap, qolyndaǵy saýsaǵyna ilip alǵan kiltin ári-beri aınaldyryp qorazdanyp qaldy. Birese jeńgesi, birese Aısulý jaqqa shuǵyl burylyp jaltaqtap oqyranǵandaı taǵy da yrjıyp, ózi-ózinen orynsyz kúle berdi. Aısulýǵa aılaker úlken áıelderdiń Áseldeı shyrmaǵysh oramdy jalǵan minezderi tanys emes, oǵan osyndaı kenet ushyrasqan, ásirese, ózin kózine qoshemetteı maqtaǵan minezder unamaıtyn. Aısulýdyń isi ózinshe júıri qazirde ol, biri qaıny, bir jeńge mynaý shala tanys eki adamnyń minezderin sóz, kúlki, ajar álpetterin unatyp otyrǵan joq.

Qyz júzin baǵyp otyrǵan Ásel, Aısulý «ádeıi kelgen bolyp kórindim be» dep ishteı qysylyp otyr-aý degen joramalmen:

— Aısulý rentgenge qolyn kórsetýge kelgen eken, ol qurǵyr erteń qabyldaımyz depti. Kolhozyna qaıtatyn mashınalardan da keshigip qalypty. Aldyń kesh, qaıda barasyń dep ózim ertip keldim.

Saǵıt sol kiltin áýrelegen qalpynda:

— Men sizdi bilemin, siz de meni bilesiz, — dep senimdi sóıleı berdi.

Ásel jadyraı qýanyp:

— Báse, jastar birin-biri bilse kerek edi, shaı alyp otyr, qalqam,— dedi.

Aısulý tartyna úndemeı, ishinen áldenege tynyshsyzdanǵandaı qozǵalaqtap esik jaqqa denesin de, kózin de burdy. Qyryn otyrdy. Oıynda «osy úıden shyǵyp júrip ketsem» degen baılaý bar tárizdi. Muny sezip otyrǵan Ásel Saǵıtqa sóıleseıshi degendeı ym qaqty.

Saǵıt qurbylas árbir jas qyzǵa omyraý sóılep soqtyǵa janasatyn daǵdysyna basyp:

— O, qoı, onyń ne? Tanısyń ǵoı meni, bále, óziń qyzyq ekensiń, — dep túıeden túskendeı, salǵanynan «sen» dep qatqyl, turpaıylaý sóıleýiniń ústine Aısulýdy tamashalaǵan qalpymen áli de yrjıǵan súıkimsiz kúlkisin jıǵan joq.

Aısulý anyq jaqtyrmaı, sál qabaq shytyp, basyn shaıqap, esik jaqqa buryldy da, ornynan turyp esikke betteı bergende, shynymen ketip bara jatyr dep oılaǵan Saǵıt:

— Nemene, mundaǵy jurt tonaýshylar ma? Nege úriktiń? — dep taǵy óz sózine ózi rıza bolǵandaı tanaýy jelbireı túsip, yrjyńdaı kúle berip edi. Mundaı turpaıy tikenek sózdi buryn-sońdy estimegen Aısulý arqasyn yzǵar shalyp etkendeı jalt qaraǵan kúıi oryndyqqa otyrdy. Munyń júzine birinshi ret ashyq barlaı qarap, ózgeshe kórkem, sursha kózderin burǵan Aısulýdyń ózgeshe móldir ashyq júzinde Saǵıtqa alǵash synaı qaraǵan ajar boldy. Oryndyqta, bıik jerde otyryp Saǵıttyń barlyq túr-turpatyn, júz-keskinin endi ǵana tolyq kórip ańdaǵan Aısulý bul jigitti sonsha bir súıkimsiz, keleńsiz jas kórdi. Onymen jaýaptasqysy kelmeı, ashyq qaraǵan júzin jaltartpaı synaı otyrdy da, jaýap bergen joq.

Aısulýdyń ótkir kózine shydamaǵan Saǵıt júzin taıdyra aldyndaǵy kesesin Áselge usyna bergende, qolynyń syrtyndaǵy júrekke jebe qadalǵan tatýırovkasy kórindi. Aısulýdyń denesi dir ete qalǵandaı boldy. Qaınysynyń dórekiligine qysyla, sezdirmeı jýyp-shaımaqshy bolǵan Ásel:

— Aısulý, qaraǵym! Kempirdiń kenjesi bolǵan soń erkin sóıleıtin ádeti. Bylaıynsha minezi qyzdaı, — dep Aısulýdyń oıynda joq oǵash kúılerdi tilimen jalap, jamap maıdalamaq bolady.

Aısulýdyń zerek kóńili ózine Ásel minezin túgel sheshýdi ruqsat etpeıdi. Ol batyl kúıde shyn sezgenin dáleldep aıtsa, mynaý qazady jeńge turpaıy qaınysyna Aısulýdy kádimgideı teligisi keledi. Nadan, jabaıy, eski aýyldyń patrıarhaldyq-feodaldyq aılaly sum minezi ańǵarylady.

Áseldiń maı basqan qalyń etti dóńgelek júzine salqyn ǵana, qysqa ǵana kóz tastap edi, shaıǵa pysynap terlep otyrǵan ol jaǵasyn aǵytyp, súlgimen súrtine bergende shynjyr baýy maıly moıyn qatparlarynan kórinbeı, tek omyraýyndaǵy bir ýys kiltin ǵana baıqady. Aısulý kiltterdi kórip qalǵanyna uıalǵandaı júzin aýdaryp, únsiz otyrǵan kempirge qarady, ol da shaqpaǵymen byrt-byrt qant usatyp, aspabyn qaıtadan jan qaltasyna saldy da, qanttan túsken untaǵyn barmaǵymen basyp jalap, óz tirshiligimen áýre bolyp otyr eken. Endi Aısulý «osy bir kúıge, osyndaı jaman tor tárizdi minezder ortasyna, jaısyz adamdar ortasyna qalaı keldim, nege keldim, nem bar edi» degen oıǵa keldi. Esikten baıaý soqqan samalmen qaqtyǵysa sýdyrap turǵan tórt-bes úrgen darynǵa, shybyqpen kergen bes-alty qoıan terisine kózi tústi. Bul úı ishinen kóńilge medeý tappaǵan Aısulý qalaı qutylsam eken degendeı sharasyzdana dalaǵa kóz tastady. Kesh qaraýytyp barady. Torǵa túsken totydaı Aısulý ne isterin bilmeı otyr. Qyzdyń árbir qımylynan kóz almaı baǵyp qalǵan Saǵıt, esine birdeme túskendeı qolyndaǵy shaıdy qoıa salyp qozǵala berip edi, osy sátte kóshedegi shamdar jarq ete qaldy da, klýb jaqtan tamasha sazdy mýzyka úni keldi. «Jaryq dúnıege shyq, Aısulý, kel qosylaıyq» dep turǵandaı boldy. Ketýge bel býǵan Aısulýdyń syńaıyn tanyp qalǵan Saǵıt atyp turdy da:

— Ay, aınalaıyn, qazir kınoǵa belet ákelem, birge baramyz,— dedi de adymdaı basyp shyǵyp ketti. Aýladan asyǵa ketip bara jatqan ol qaqpanyń ysyrmaly aǵash ilgegin bekitken boldy.

Saǵıt jurtty qaǵystyra kezekke qaramaı kıno kasasynan eki bılet aldy. Úı jaqqa betteı berip edi, bir nársesi umytylyp bara jatqandaı býfetke buryldy. Bir stakan aqty qaǵyp saldy. Ol az bolǵandaı.

— Naleı eshe dlá hrabrostı, — dep ekinshi stakandy qaqty. Da, zapıshesh na mená, — degen kúıi júrip ketti. Adyrańdaı basyp, Saǵıt qaqpaǵa jaqyndaı berdi, Demi ystyq tartyp, boıyna asyǵys qyzý jıǵandaı qalpy bar.

Qaqpa aldynda typyrshyp turǵan Ásel:

— Osy ýaqytqa deıin qaıda júrsiń? — dep shap ete qaldy. Saǵıt Áselge qaıyrylmastan ıtere-mıtere ishke kire berdi.

— Atańnyń basyna barasyń ba, qyz ketip qaldy,— dedi Ásel kúıine. Oǵan qulaq asqan Saǵıt joq, jolyndaǵy shelek-samaýyryndardy kúldir-saldyr qaqtyǵystyra úıge kirdi de, entige Áselge oralyp:

— Aırylyp qalǵansyń ba?— dedi tanaýlap.

— Baılap otyraıyn ba, júgirme qap, qolǵa qondyrǵan eńbegim-aı, áýmeserlenip júrip óziń ushyryp alǵan. Qyz baǵasyn bilýshi me ediń sen deliqul. Shirkin, bul ne degen sulý qyz edi. Tipti talaıdan qazaq qyzynan kórinbegen kórik. Aıtpady deme, mundaı arýdy uzamaı bir jaýapty qyzmetkerdiń qoltyǵynan kórmeseń, murnymdy kesip bereıin, — dep aptyǵa, ashyna sóıledi Ásel. Endi neǵyp tursyń, izde degendeı Saǵıtqa syńaı bildirdi. Saǵıt mashınasyna umtyla berdi. Kabınany ashyp ot berem degenshe Áseldiń:

— Sorly bala, baryńdy sal, qatyn alady ekensiń, osyny al! Osyny alý qolyńnan kelmese, búgin myna keshte oraılastyryp kezdestirgenimnen sadaǵa ket, osyny ilip túspeseń jigit bolmaı jerge kir,— degeni jyljı bergen mashına únimen aralas qarǵys anttaı estildi.

Saǵıt mashınasymen klýb aldyna kelip, ol mańdy adaqtap shyqty, qyz joq. Aýdannyń az ǵana kóshesin de aralady. Far sáýlesine eshkim ilinbeıdi. Endi Saǵıt aýdan ortalyǵymen shyǵatyn úlken jolǵa tústi. Mashına oı-qyrǵa qaramaı dóńbekshı doldanyp keledi. Ózi masań Saǵıt eshnárseni tyńdaıtyn túri joq.

Jol... jol... far sáýlesine túskendi qalt jibermeı timiskilep kele jatqan Saǵıt. Jolaýshy saıabyrlaǵanda jol erki ózine tıetin tún erkesi egeý quıryq, sary tyshqandardy da qashýǵa úlgirem degenshe Saǵıt ádeıi ashý-aıyzyn qandyrǵandaı basa-kóktep ketip barady. Jol... jol... áli eshkim joq... Jaıaý ketken adamnyń kózge shalynar ýaqyty álde qashan boldy. Múmkin basqa jolmen ketken shyǵar, Saǵıt mashınany shuǵyl burdy da, esine birdeńe túskendeı, jol qaptalyna tústi. Osy mańda, talap sharshap-shaldyqqanǵa kóleńke pana bolǵan kári shynar bar-dy. Saǵıttyń da bettep kele jatqany sol. Oıly-qyrly joldan bir tómen, bir joǵary aýytqı jarqyraǵan mashına sáýlesine álsin-álsin álgi shynar shalynady. Endi jaqyndaı berdi. Osy sátte jańaǵy Saǵıt shyqqan jolmen aýdan ortalyǵyna qaraı bir avtobýs óte shyqty. Mashına sáýlesine aǵash aýmaǵymen túgeldeı oranǵan sátte arqasyn soǵan berip otyrǵan Aısulýdy kórdi.

Samalmen syrlasa sýdyraı soqqan butaqtardan «kelip qaldy, jasyraıyq seni» degendeı jamyraı tógilgen japyraqtar far sáýlesinen qyzǵana kólegeılegendeı bolady.

Mol sáýle júzin túgel aldy. Jer astynan shyqqan aıdahar kózindeı arbap, jaqyndaı túsip, tap bastyrar emes. Bar álemdi ózi jutyp kele jatqandaı qadala jyljıdy. Aısulý júzinde úreı, qorqynysh, sharasyzdyq kórindi. Kabınadan eńserile umtyla bergen Saǵıt:

— Meniń sende sózim bar, úlken sózim bar, bildiń be? Tyńda deımin, tyńdashy óziń, nemene, — dep yrjalańdaı kúlgen bolady. Bir qolymen jasqana júzin jasyrǵan qyzdyń úreıinen uıalǵandaı far sáýlesi sene berdi.

Jym-jyrt tynyshtyq. Jańa ǵana syldyr qaqqan meıirban shynar japyraǵynyń orny qıyrshyq qar burshaqtaryna aınalǵan. Ot basynda únsiz otyrǵan úsheý. Saǵıt otty ysyramyn dep eńkeıe bergende far sáýlesi İlıas júziń aldy. Ol Saǵıtqa qadalyp qalǵan. Qazir jep jibererdeı syńaıy bar tárizdi.

Muny endi baıqaǵan Saǵıt, jumbaq oıdyń sheshimin izdegendeı kenet:

— Sen qaıda boldyń sol kúni?

Saǵıttyń hıkaıasynan kóp jaıdy ańǵarǵan İlıas ishi alaı-dúleı bolyp otyrsa da sezdirmeı, júzi shimirikpesten:

— Bilmeıtindeı ıesin suraısyń. Sodan úsh kún buryn stýdentterdi ózderiń shyǵaryp salǵan joq pa edińder?

Saǵıt ta synaı qarap qalǵan. Azdan soń ishteı sengendeı: — Alıba, sen bolmaı shyqtyń. Silteýine qaraǵanda ol bokser bolmasa deımin.

— Kim ol?— dedi Karpov ekeýiniń arasyndaǵy shıelenisti endi uǵa bastaǵandaı.

— Áıteýir, bireý. Sol ıt aralaspaǵanda, oıdaǵy bolyp tur edi. Sonymen mahabbat degenińiz men úshin bes jyl túrmege aınaldy, — dep Saǵıt bas kıimin alyp, — Mini, sondaǵy dýdarbasyńnyń túri.

İlıas ta sheshimniń sońǵy túıinin izdegendeı qınalǵan únde:

— Iapyr-aý! Azamatpyz ǵoı, tún jamylyp otyrmyz, shynyńdy aıtshy, aralaryńda eshnárse boldy ma?

— Bolý qaıda, bir aýyz sóz úshin ketip, endi bosanyp kele jatqan betim.

İlıas mańdaıyn sart etkizip:

— Mini aqymaq...

Saǵıt óziniń turpaıy arsyz kúlkisine basa máz-máıram.

— Áı, ózim de ıtpin-aý! Qoınyna bardym dep taratqan bir aýyz sózim seni bezdirdi ǵoı, á!

Ekeýi de bir-birine qadalyp qalǵan. Saǵıt qaıta kúle máz bolyp:

— Ol ósekti medpýnktte alǵash kórgen kúni-aq shýlatyp jaıyp jibergenmin.

İlıas jany shyǵyp ketkendeı:

— Haıýan! — dep atyp turyp Saǵıtqa tóne tústi. Saǵıt otyrǵan kúıi shalt qımylmen óz qonyshyna qol sala bergende Karpov araǵa kılige ketti. Ekeýi de bir-birine arbasa qaraǵan qalpy. İlıas oǵan «Buraldy, qańǵybas tóbet, senen boldy» degendeı aıyptaı qarasa, Saǵıttyń kózinen «ózińnen kór, óńez súmelek» degen jazýdy oqyp, óz dármensizdigin endi moıyndaǵandaı jalt buryldy da, mashınasyna qaraı aıańdaı berdi. Súl-dármeni quryp teńsele basyp bara jatqan İlıastan Karpov kóz aıyrmaı qarap qalǵan.

Endi Saǵıtqa burylyp:

— Baıqaımyn, sóz saptaýyńa qaraǵanda, jazyqsyz ketkensiń ǵoı, sirá.

Qıas qoıylǵan saýalǵa ne dep jaýap bersem degendeı az ýaqyt Karpovqa qarap qaldy da:

— Árıne, zakon — taıga, prokýror — medved...

Saǵıttyń bul jaýaby adasqan alaıaq adamnyń tirliginen týyp otyrǵanyna anyq kózi jetken Karpov, úmitin úzgendeı keıipte mal qoraǵa qaraı burylyp ketti. Karpov uılyǵyp qalǵan qoılardy qaǵystyryp turǵyzyp júr... Birine biri syǵylysa uıylysqan qoılar keıbirin basyp taptap tastaǵan... Karpov jut degenniń bul da bir kórinisi-aý degendeı basyn shaıqap, dármeni baryn turǵyzyp aýdarystyrýmen boldy.

Jar basyndaǵy mashına kabınasynda İlıas otyr. Baıaǵy ot jaqqa dálden qoıǵan projektordyń sáýlesinde tómende otyrǵan Saǵıtqa kózi túsip ketip, qabaǵyn jırene bir tyjyryndy da, projektordy basqa jaqqa burdy. Birazdan beri janyp turǵan far projektorlardyń sáýlesi álde qashan álsiregen shaq edi. Olardyń togin molaıtý úshin motordy júrgizip, akýmýlátorǵa zarádka beredi. Osy bir sáýleniń álsirep, qaraýytyp turǵan shaǵynda, ózi álgi áńgimeler shyrmaýynda, oı qushaǵynda otyrǵan İlıas bir sátke dyz beınesin kóz aldyna ákelip edi, ol qyraý basqan kabına áıneginen qarap turǵandaı kórindi. Bul qaras qoshtasardaǵy qalpyndaı bolsa da, munda endi «uqpadyń, túsinbediń, páktigime endi kóziń jetti me» degendeı aıyptaý, ári, aýyr naz bar.

İlıas elegizgendeı boıy shymyrlaı betin aýdara berdi. Qaıta qarasa álgi kórinis qalpynda, qyz kózi odan da beter óńmeninen ótip bara jatqandaı. Abyrjyǵan İlıas shamdardy óshire saldy. Kórinis joǵaldy. Aınala túnek. İlıas kúrsingendeı boldy. Bir aýyr júkten qutylǵandaı, az ýaqyt tynyqqandaı únsiz otyr. Álemniń bárin tún jutyp ketip, sony joqtaı azynaǵan jel saryny, baǵana óksı syńsyǵan jalǵyz túp shı únindeı estiledi... Dál qazir osynyń bári jańa ǵana terezeden kóringen Aısulýdyń ókpeleı zar shegip bara jatqanyndaı elesteıdi.

İlıas shydamaı qaıtadan sham jaqty. Aısulý beınesi kóz aldyna qaıta tap boldy. Úreı qorqynysh aralas İlıas áınek sypyrǵyshynyń knopkasyn basyp qaldy. Ol qyraýmen qosa kórinisti de sypyryp joǵaltyp jiberdi. Ashyq áınekten alystan jartas basyndaǵy beıit kórinip, dál sol jerden sáýlemen shaǵylysyp jalt-jalt etken muz qyraý qubylystary monshaq-monshaq tógilip jatqan kóz jasyndaı elesteı bastady. İlıas taǵat tappady. Endi otyrsam jyndanyp ketermin degendeı mashınadan qarǵyp tústi de, jar basynan domalaı qulap ot basyndaǵylarǵa qaraı umtyldy.

Mine ot basynda otyrǵan Karpov pen Saǵıttyń janyna İlıas ta keldi. Onyń abyrjýly keıpine qarap, Saǵıt óziniń dóreki, turpaıy kúlkisine basyp qoıa berdi. Úreı, ashý-yza aralas İlıas shydamaı:

— Idıot, neńe máz bolyp kúlesiń?— dedi. Saǵıt kúlkisin kilt tyıyp, ornynan ushyp turyp, İlıasqa tóne:

— Kúlmegende ne,— dedi zárli únmen.

İlıas ne derin bilmeı qaldy.

Shyn ashýǵa bet burǵan Saǵıt sustana:

— Azabyn kórip men kettim, jaraıdy ıdıot. Danyshpan bolsań, óziń nege sandalyp qaldyń? Seniń ıdıottyǵyń sonda, — dep Saǵıt İlıasty shap ete jaǵasynan ustap, ózine tarta. — Qyz qaıda?— dedi zildene.

— Anda,— degen Karpov úni saq ete qalǵanda, ekeýi de jalt burylyp aqtarylyp qaldy. Túni boıy bulardyń áńgimesin tyńdap, ár bir qımyl, kóz qarasyn baǵyp, eki jigittiń ótken joldarynyń nársizdigine kózi jetip, shydamy taýsylǵan Karpov túıeden túskendeı:

— Osy ólkeniń arýy atanǵan Aısulý degen qyzdyń molasy, áne, — dep jartasty nusqady.

Mola degendi estigende İlıas ta, Saǵıt ta tóbelerinen jaı oǵy túskendeı melshıip qaldy. Bir-birine qaraýǵa hal joq. Kirpik qaqpaı ekeýi de qarly-muzdaq jamylǵan bıik jartastyń basynda kólbep shókken nardaı qara tasqa qadalyp qalǵan.

— Ańyzǵa aınalǵan sol bir sumdyq oqıǵa, — dep Karpov áńgimesin bastaı bergende, qara tasty qushaǵyna alyp turǵan far sáýleleri ydyraı, ózgeshe bir dúnıege aýysty.

...Aıdala...Qar jamylǵan dala. Jaıaý borasyn. Qaı jaǵyńa kóz tastasań da tóbe-tóbe qyrylǵan mal ólimtigi qaraýytyp kórinedi... Ólimtik tóbelerdiń ústi qara qurymdaı qaptaǵan qarǵa quzǵyn toby, uly toı-dýman solardyń basynda. Qulazyǵan dala, ıesiz úıler... Úzdik-sozdyq shubyryp bara jatqan jaıaý-jalpy halyq... Keıbiri ıyǵyndaǵy qorjyn, arqalaǵan júkterin álsiregen sátinde jolǵa tastap barady... Endi bireýleri júgin sheship, tym bolmasa osyny ala keteıin degendeı áldenelerdi qoıyndaryna tyǵyp jyljıdy...

Eki bala jetektegen kempir men shal, olardyń boı jetken qyzy... Shal er-toqym arqalaǵan, qyz álde bireýdi izdegendeı art jaǵyna qaraılaı beredi... Tús-kelbeti bizdiń Aısulýdan aınymaıdy. Bileginde aq jibek oramal baılaýly. Ózgesheligi tek kıiminde.

Qyzdyń qaraılaı bergenine kempir renjip:

— O, beıbaq, onan da tirligińdi oılasaıshy,— dedi ilbip basyp kele jatyp...

Taǵy da qulazyǵan qarly dala... Ábden tıtyqtaǵan áıelder... qazir bir balany qyz jetektep alǵan... Áli jaltaq-jaltaq qaraýmen keledi... Búıirden soqqan ókpek jel súlderi kele jatqandardy áltek-táltek bastyrady... Kúni boıy kók jótelden qutyla almaı býlyǵyp kele jatqan shal bir sátte omaqasa qulady... Turarǵa dármen joq... Kempir balalarymen shoǵyrlanyp qaldy... Kete berińder degendeı shal qolyn bir-aq siltedi de, aqyrǵy ret ıek qaqty... Joqtaý... zar shegý... Borasynnan eshnárse kórinbeıdi... Tek ún estiledi... Ol da joǵalyp barady... Bir sátte boran basylǵandaı boldy... kóz ushynda tórteý bara jatyr... Jartylaı qar basqan shal júzi, bas jaǵynda ólgen shal enshisine tıgen er-toqym ǵana... Taǵy jaıaý borasyn, endi ony da qar basyp kózden tasalaı beredi...

...Taý etegi... Andyzdap shyqqan tútinder aýyl tirshiligin tanytqandaı...

Kerýen joldarynyń túıisken jerinde bıik kári shynar, aınalasyna ornalasqan kerýen saraılardyń aldyndaǵy jer oshaqtardan shyqqan býdaqtaǵan tútinder...

Qur súlderi kele jatqan álgi tórteý munshalyqty tútin býdaqtaryn kórgende, «Toıdyń ústinen shyqpasań jarar edi» degendeı júristerin tezdete, súrinip-qabyna umtyldy. Jer oshaqtarǵa ornalasqan úlkendi-kishili qazandar. Jantalasa ot jaǵyp júrgen malaılar. Baqsaq bul toı emes, aram ólgen maldardyń súıek-saıaǵynan sabyn qaınatyp jatqandar eken. Qazan mańynda úıilgen mal terileri, qaýsaǵan súıekter, jańa ǵana qazannan shyǵaryp, qar ústine tońazytyp jatqan kesek sabyndar, maldyń ishek-qarnyna talasa yryldasqan ıtter, sybaǵasynan qur qalǵandaı shýlasa, jer-kókti basyna kótere ushqan top-top qarǵalar...

Álgi kele jatqandar muny kórgende aza boılary tik turyp, bir qorqaý jan túrshiger jalmaýyz ordasyna tap bolǵandaı boldy.

Ár taraptan súlderi súıretilgen el qarasy osy mańǵa uılyqqan... Aýla aldynda ajal men adam saýdasy júrip jatyr...

Qasynda dáıekshisi, kerýen-saraı ıesi saýdager shal qaýsaǵan eldiń qolda baryn qamtyp qalý áreketinde...

Iin tirese shubyrǵan el, qatyn-qalash, bala-shaǵa, shal-shaban aralas aqyrzamannyń qyl kópirinen etetindeı, tirshilik talshyǵy osy bir qaqpa aldynan tabylyp, tal qarmaýǵa jantalasýda.

Qolda bardyń qunyn eseptep jatqan eshkim joq, altyn júzik te, kúmis alda da bir kúlshe nan, qos ýys dánmen baǵalanyp jatyr... Mine... jańa túsken kelinshekter, oqaly kamzol, órnekti sáýkelesin de ótkizdi... Endi biri ózi sheshýge hali joq saqına, júzikke toly eki qolyn usyna berdi... Jemtikke úńilgen kúshigendeı saýdager shal, saýsaqtardan saqınalardy birtindep alyp aýdarystyra qarady da, arnaýly sandyqqa laqtyrdy... Jurtty tirileı tonap jatqanyn sezingen shal eshkimniń júzine qaramaıdy... Qaýsaǵan kempir bilezikke toly bilegin usyndy... Ol da alynyp sandyqtan jaı taýyp jatyr...

Eki kózimen kúlshe nandy jutyp bara jatqandaı jas bala jaqyndady... Keýdeshesinde taǵylǵan tórt-bes kúmis teńgeden basqa dáneńe joq, bul baǵanaǵy tórteýdiń biri... Shal teńgelerin qıyp aldy... Bir kúlshe nan berdi... Biraq bular jyljymaı turyp qaldy. Kempir biz tórteý edik degendeı ısharat bildirdi.

Qunyqqan shal joldy bosatyńdar degendeı olardy qolymen yǵystyra berdi... Buryla bergen sátte qyz shashbaýy syldyr etti. Shal selt ete qalyp shashpaýǵa umtyla jarmasa bergende qyz jalt qarady... Ómirinde mundaı sulýdy kórmegen shal bir sátke bar dúnıeni umytyp ketkendeı boldy da, endi qyzǵa jaqyndaı, bileginen ustady. Qyz qymsyna berdi de, álde bireýden kómek izdegendeı aınala qarady. Biraq ara túser jan sezilmeıdi, sheshesi de qybyr etpeı turyp qalǵan. Shaldyń kózi qyz bilegindegi aq oramalǵa tústi de sheginip ketti. Qyz júreıin dese, sheshe qozǵalar emes. Eki kózi álgi kúlshe nandy talasa-tarmasa taýysýǵa jaqyndaǵan eki jas balasynda. Muny sezgen shal jalma-jan bir qorjynnyń eki basyn toltyra azyq-túlik saldy da, kempirge kelip onyń ıyǵyna ildi. Bir báleni sezgen dyz tym bolmasa osymen qutylaıyn degendeı shashbaýyn sheshe berip edi, shal nazar aýdarmastan bileginen ustady da, aýlanyń ishine qaraı tartty. Qyzda qarsylyq bildirýge dármen joq, artyna jaltaqtap qaraı berdi... Ana, baýyrlary syrtta qaldy. Bir azdan keıin dorbaǵa nan, qurt, az ǵana dán salyp alyp shyqqan malaı kempirge usyna berdi. Kempir bul dúnıelikterge qýanǵanmen qyzyn kútkendeı az múdirip edi, malaı oǵan endi «jolyńa tús te kete ber» degendeı ısharat bildirdi. Kempir bir sumdyqty sezgendeı jyljymaı qaldy. Eki kózi qyzynda. Álgi tirlik talshyǵy salynǵan dorbany tastaı berip edi, nan men dánniń barlyǵyn bilip turǵan eki bala dorbaǵa jarmasa bastaǵanda «qaıtar», — degen shaldyń úni shańq ete qaldy. Odan shoshyp ketken eki bala jaýtańdap dorbaǵa bir, anasyna bir kezek qaraıdy. Dorbany ekeýleı qapsyra ustaǵan balalarynyń jaýtańdaǵan keıpine kózi túsken kempir de endi lajsyzdan eńkeıip dorbany kótere berdi.

«Qaıtar» degendi ózinshe túsingen malaı da jyljı bergen kempirge umtylǵan shaqta:

— Te bylaı beri, — dep saýdager jekire malaıdy qaıtaryp aldy. Ne isterin bilmeı kilt toqtaǵan malaı músápirsip turǵanda, shal oǵan sybyrlaı tústi.

— Esýas neme, qaıtar dep ózderine aıttym, qolyna túskenine rıza bolyp ketip bara jatqanyna, qudaıǵa shúkir de, úsh ash kózden qutylǵanyma jeti teńge sadaqa,— dedi de qyzǵa buryldy. Anasynan aırylyp, baılaýda qalǵan botadaı jaýdyraı qarap qalǵan qyz kózi, suńǵaq boı, súmbil shashy, kepter ıyq, qaz keýdesi osy jasqa kelgeli shal kórmegen perızatty elestetti.

Shal ózinshe «tfa, tfa, til kózden saqtaı kór» dep kúbirlep, «jıǵan-tergenim jolyńa qurban» degendeı yrjıa máz bolyp, qyzdan kózin almaı jaqyndaı beredi. «Úıge kireıik» degen ısharatpen qyzdyń qolynan ustamańshy bolǵanda, qyz kesteli aq oramal baılanǵan qolyn tartyp aldy. Bul aq oramal sonaý súıgen jigitten qalǵan jalǵyz belgi. Qyz dármeni bógde jat qolǵa tek sony ustatpaýǵa ǵana keldi. Shal ekinshi qolynan aldy da, jetektep júre berdi.

Keń aýla ishine kirdik. Aýla tórine tartqan jalǵyz aıaq joldyń eki jaǵy dúnıelikter; tóbe-tóbe úıilgen tuıaq-múıizder, jentek-jentek jal-quıryqtar, taqtalaı jıǵan teriler bylaı tursyn, qymbat kilemder, áshekeıli oıýly kıizder, kúmis shapqan er-turmandary, qatar-qatar aýzy ashyq sandyqtardyń ishi tola qymbatty kıimder, zerli-oqaly ton-shekpender, ne kere búlingen eldiń bar kóz tartar múlki, bir halyqtyń ǵasyrlar boıy boıyna jıǵan óneriniń aıǵaǵy, talaı sheber-zergerdiń kóz maıyn taýysqan ǵajaıyp sán-saltanat jıhazdary, óziniń bar bolmysymen mal tuıaǵy qyl-qybyr jentektelgen jún-jurqamen aralasyp bir aýlaǵa syıypty...

Bul kórinisten aza boıy tik turǵan qyz ishteı býlyǵyp aýa, ál tilegendeı aspanǵa qarady. Osy sátte qorǵasynmen qaptalǵandaı surqaı kóńilsiz aspandy tesip ótkendeı alystan talyqsı estile qobyzdyń zarly úni keldi...

Shal qyz kóńilin alań etý úshin, aýlaǵa kirgeli ár sandyqtan tańdap alǵan alda, sáýkele, oqaly qamzol, oıý-naqysty kebis-másini qyzǵa «mynanyń bári sen úshin» degendeı qalbań qaǵyp ishki úıine engize berdi. Zar shekken qobyz úni údeı tústi...

Asyǵa shyqqan shal esikti syrtynan japty. Qobyz úni áli zarlap tur. Shaldan degbir qashqan. Aýla qaqpasyna qaraı júgirdi. Syrtqa shyqty. Qobyz zary aıdyndaı berdi.

Oqshaý turǵan bıik shynar aǵashynyń túbinde qaýsaǵan bir baqsy qobyz shalyp otyr eken. Qobyz úni de, baqsynyń qımyly da óler adamnyń sońǵy boı jasaýyndaı áser etedi. Qobyzdan estilgen ún tek qana baqsynyń muń-zary emes, halyq basyna túsken aýyr náýbet, qor-qazanyń joqtaýyndaı sarnaıdy. Munyń bári eldi tirileı tonap jatqan saýdager shalǵa aıyptaý jazasyndaı estilip, úreıin alyp barady. Shydaı almaǵan saýdager bir-eki kúlshe nandy malaıyna ustatty da, «anaǵan osyny berip qýyp jiber» degen ısharat bildirdi...

— Joǵaltsyn kózin, qaqsamaı!— dedi saýdager qalshyldap... ...Júgirip barǵan malaı nandy usyna berdi de, endi bul aradan joǵal degendeı jón siltedi. Baqsynyń onymen jumysy bolmaı, qolyna tıgen nandy birden asaı bastady. Ash ózekke kúsh tústi. Tolǵaı bir-eki jutty da baqsy jantaıa berdi... Malaı shoshyna qarady. Baqsy bar tulǵasymen bir yshqyndy da, sozylǵan kúıi únsiz-túnsiz daldy, demi úzilip ketti. Shynarǵa súıeýli kári qobyz qaldy. Shal denesin malaı súırep ketti. Ólim bul mańǵa tań emes. Bárin bir jerge jıyp kemip te jatyr. Sol topqa baqsyny da súırep kete berdi...

Shynarda súıeýli kári qobyzdyń shanaǵy úńireıip, syldyrmaqtary únsiz. Qobyz qulaǵyna ornatqan dóńgelek qos aına endigi dúnıeniń mylqaý kýási men degendeı jarqyrap qapty.

Endi biz mezgil-merzimdi osynyń qos aınasy arqyly baıqaımyz. Mine kún ekindige barypty. Álgide ǵana jermen astasyp turǵan surǵylt bult, endi qan-qyzylǵa malyp alǵandaı jalyn alaýlaıdy. Qan qasiretiniń kýásyndaı qan-qara jamylǵan, zar shekken jandarǵa ún qosyp turǵan tárizdi. Keshki sýyq, jaıaý jel ıesiz qobyzdyń qos isheginen syr tartqandaı bolady. Álgi qobyz kózindegi alqyzyl reń endi qaraýyta berip, bara-bara túnek túnge aınalyp joǵaldy...

Simerleı atyp kele jatqan tań sáýlesin taǵy da biz qobyzdyń qos áıneginen kóremiz. Tań aǵara berdi, kún shyqqan syńaıy bar. Kenet qobyz kózine bir noqat paıda boldy. Ol ulǵaıa berdi. Alystan kóringen adam beınesine aınaldy. Jaqyndap ta qaldy. Baqsaq, oıýly-sándi dombyra ustaǵan jigit. Ózi de ábden qaljyraǵan, qobyz kózine úńile bergende ony biz tolyq kóremiz. Iesiz qobyzǵa tańdana jan-jaǵyna qarady. Eshkim joq. Tiri jan joq qobyz janynda. Endi kózi óz dombyrasyna tústi... «Sen de osyndaı aıdalada qalarmysyń» degendeı ýaıymdy reń paıda boldy jigit júzine... Dombyrasyn qysqan boıy aýlaǵa qaraı bettedi. Qobyz kózi ony uzatyp bara jatyr. Uzaǵan saıyp kishireıe beredi. Qaqpa aldynda ıin tiresken qalyń jurtqa baryn joǵaldy.

Jigitke de kezek jetti. Shal oǵan «neń bar edi» degendeı ıek qaqty. Jigit ǵajaıyp órnekti dombyrasyn kórsetti. Endi bir halyqtyń erliginiń, seriliginiń, qýanysh-shattyǵynyń, muń-mahabbatynyń mol syryn baýyryna basqan dombyra da saýdaǵa tústi. Dombyrany aýdarystyra qarap shal:

— Balam, toıda án salýǵa qalaı ediń,— dedi.

— Sáni ketken eldiń, áni ne ońar deısiz, qarıa.

Shal jigittiń tik minezin unatpaı qalyp, dombyrany zerleı qarady da, ári qaraı uzata berip, bir kúlshe nan usyndy. Az oılanyp turdy da, «ónerdi men de baǵalaı bilemin» degen kisishe, taǵy da jarty kúlshe nan berdi. Shaldyń bir sandyǵynda súıeýli turǵan dombyra men qolyndaǵy nanǵa kezek qaraǵan jigit ózinen ózi qatań kúızele:

— Qalyńdyǵymnan adasyp qalǵanda syrlasym da, muńdasym da sen ediń, dosym, dombyram. Halqyńnyń qýanyshyn da, qasiretin de arqalaǵan qos ishe endi senimen de qoshtastym,— dedi.

— Shyraǵym, bıikte turǵan qurandy tabanyńa nan qoıyp alýǵa bolmaıdy, al nandy qurandy basyp turyp alýǵa bolady deıdi,- sharıǵat,— dedi shal taýyp aıttym-aý degen kisishe jan-jaǵyna qorazdana qarap, saýdasyn toqtatty da, dombyrany alyp úıine qaraı aıańdady.

Taǵy da qobyzdyń aınaly kózine álde bireý paıda boldy. Bul álgi bir jarym kúlshe nandy alyp kele jatqan jigit. Kelip shynar túbine otyrdy. Bul beınesi endi qobyzdyń jalǵyz kózinen kórinip turady. Qobyzdyń ekinshi kózine noqat paıda boldy. Ol ulǵaıa berdi. Bireý janushyryp júgirip keledi. Bul dombyra arqyly jigitti tanyp, shal úıinen izdep shyqqan ózimizge tanys qyz jaqyndaı berdi. Mine, kelip te qaldy... Syńar aınadaı tolyq júzin kórdik. Jigitke qadalyp qalǵan.

Jigittiń onymen jumysy joq. Nandy qomaǵaılana soǵyp otyr. Basyn kótermeıdi, «bosyp júrgen qaıyrshynyń bireýi shyǵar, kózge-kóz tússe nan suraıdy» dep oılaıdy ózinshe jigit.

Qyz jigittiń myna qalpyna qadala qarap uzaq turdy. Qyz turǵan áınek shetinen aýladan beri qaraı bettegen qýǵynshylar kórine bastady. Muny sezgen qyz shydamaı:

— Búıtip nan jegenshe, ólgenimiz artyq qoı, — dedi yzaǵa býlyǵyp. Jigit jalt qarady. Juta bergen nanyna túıilip qaldy. Tek jypylyqtaǵan kózi; sóıleýge shama joq, sóıtkenshe qýǵynshylar da jetti. Qyzdy súıreı jóneldi. Syńar áınekte áldeneler aıtyp, jalt-jalt qarap bara jatqan qyz beınesi uzaı berdi, noqatqa aınalyp ǵaıyp boldy.

Esin jıǵan jigit, qyz izinshe umtylyp tura bergende saýdager shal kes-kesteı qalyp:

— Nemene, qalyń malyń kúıip bara ma?— dedi.

— Aıdap kele jatqan qalyń maldy jut aldy,— dedi jigit kúıine.

— Endeshe ol qyzdyń qunyn men tóledim, — dep jigitti keýdesinen bir ıterip otyrǵyzdy da, shal alshań basyp kete bardy. Endi qyz shaldyń menshigine, múlkine aınalǵan. Bári zańǵa da, sharıǵatqa da syıysyp jatyr. Daý aıta almaısyń.

Jigit qobyz janynda, shynar túbinde melshıip otyryp qalǵan. Ysqyryq jel qobyz qylyn shertkendeı bolady. Jigit qobyzdy qolyna alady. Biz qobyzdyń qos áıneginen kesh bolyp kele jatqanyn ańǵaramyz. Qarańǵy túse berdi. Terezelerden sham kórindi. Olar da sóne bastady. Jalǵyz shal úıinin shamy janyp tur. Kún bata bastaǵan qobyz úni san sarynnyń basyn shalyp údeı kele zar-zapran qusqandaı qaıǵyly aýyr syr shertedi. Aıta almaı qalǵan arman, tileýi kesilgen baqyt. Tar qyspaq, zar zaman, qobyzben jigit baıandap jatqan zar muńdar osy.

Endi jalǵyz terezeniń de shamy sóndi. Osy sher-shemenin dál sol terezege baǵyshtap otyrǵan jigit te sham sónisimen úmit talshyǵy úzilgendeı kilt toqtady. Bar álemdi meńireý tún jutyp, pák júrekti álde bir qorqaý qasqyr talap jatqandaı sezindi. Aınala qulaqqa urǵan tanadaı tym-tyrys. Tek jalqaý, japalaqtap jaýǵan ulpa qar qobyzdyń qos aınasyna túsip, erip kóz jasyndaı parlap tómen aǵyp jatyr... Túnniń álde bir ýaqyty boldy. Maýjyrap múlgigen jigit bir túnde shashy aǵaryp kúrt túsken... Basyn sulyq salyp otyrǵan kúıi...

Bir kezde jigittiń asylyp otyrǵan qobyzynyń qulaǵyna qyzdyń qolyndaǵy baıaǵy kesteli ad oramal baılandy. Jigit ony sezgen joq... Qar... qar... jalań aıaq izder ketip barady... Áli jańa túsken jas izder qaraýyta kórinip, taý jaqqa bet alyp barady. İzder... izder, olardy da qar basyp qala beredi...

...Jartas... tuńǵıyq qarańǵydan kenet sáýle paıda bolady da, sol sáýlege oranyp, erteginiń hor qyzyndaı bir beıne jaqyndaı beredi... Bul shal úıinen qashyp shyqqan Aısulý. Jartastyń shyrqaý basyna shyqty da, ushýǵa qomdanǵan aqqýdaı qushaǵyn jaıa joǵala berdi de, ornyna beıit paıda boldy.

Súıtsek álgi sáýle mashına fary da, bul kórinis Karpov hıkaıasynyń sońy eken...

— Sonymen Aısulý qatal taǵdyrdan, qorqaý tyrnaǵynan osylaı qutylǵan eken. Óner ıesi degen ánshi, seri jigitimiz sol shynar túbinde qobyz qushaqtaǵan kúıi bir túnde shashy aǵaryp, jylaýmen kózden aırylyp, shermende bolyp qala beripti, — dep Karpov sózin aıaqtaǵanda, baıaǵy ot basynda otyrǵan úsheýge oraldyq... Jartas basyndaǵy molaǵa kóz tigip, úsheýi de únsiz qatyp qalǵan tárizdi. Bir sátte Karpov eki jigittiń qas-qabaǵyn baǵyp otyr. Sol bir beıkúná, sheıit ketken qyzdyń obaly óz moınyna túskendeı İlıas aýyr kúrsindi de, saǵatqa qarady. Oqıǵany ózinshe túsingen Saǵıt az ǵana qabaǵyn tyjyrdy da, qozǵalaqtaı berdi. Karpov nazary Saǵıtta.

— Ah, horoshaıa baıqa, biraq bosqa aramter boldyń, shalym. Munyń bizge ne qatysy bar? — dep İlıasqa da maquldatqysy kelgendeı ajýa kúlkige basty. Saǵıttiń toń moıyn topastyǵyna ábden kózi jetken İlıas oǵan jaman kózimen ata qarady.

— Qatysy bar,— dedi Karpov julyp alǵandaı, Saǵıt ta, İlıas ta Karpovqa aqtarylyp qaldy. Saǵıt turpaıy únde:

— Sondaǵy qatysy ekeýiniń attas bolǵany ma? — dep kekete qarady.

— Ol da bar. Halyq ańyzǵa aınalǵan Aısulýdyń esimin sulýlyqtyń óshpes-ólmes úlgisindeı jadynan shyǵarmas úshin qyzdarynyń da attaryn Aısulý dep qoıatyn sebebi sol. Biraq áńgime tórkini áride jatyr. Ol zamandarda jut degen búkil halyqty qyryp-joıyp asharshylyq-qaıyrshylyqqa dýshar etetin. Jut onymen ǵana tynbaı, óziniń eń aýyr zardaby, rýhanı jutqa ákep soǵatyn. Bárinen qorqynyshy osy rýhanı jut – adam sanasyndaǵy jut. Mine, bıyl da jut. Tabıǵat turǵysynan týǵan jut. Qazirgi zamanda muny jeńý op-ońaı, bizdiń qoǵamdaǵy eń basty boryshtyń biri adam sanasyndaǵy jutty jeńý — sonymen kúresý. Maqsat osyny jeńýde jatyr. Alysqa barmaı-aq osy otyrǵan ekeýińdi alaıyq, — dep Karpov bularǵa synaı qarady. Bul áńgime bastalǵanda baıaǵy jartastan qulaǵan Aısulý oqıǵasynan shyǵa almaı otyrǵan İlıas:

— Tragedıa ǵana emes, koshmar... N... da... Net povestı pechalneı, chem povestı «Romeo ı Djýletta», naǵyz sumdyq, — dep ózimen ózi kúbirlep Karpovke qarady.

— Senderdiń qyzǵa qıanat jasaǵandaryńdy sonda ne deımiz?— dedi Karpov ekeýine kezek qarap. Kúni boıǵy sóz baıybyna endi jetkendeı, ekeýi de únsiz ańtarylyp qaldy.

— Mine, ekeýiń de rýhanı juttyń quly bolyp shyqtyńdar degen osy emes pe,— dedi Karpov. İlıas qarsylyq bildireıin degendeı «otaǵasy» dep bastaı berip edi. Karpov oǵan yryq bermeı sóılep ketti.

— Qalyń malynyń quny bir kúlshe nan bolyp, zar shegip qalǵan súıgen qyzyn qutqaryp alýǵa jigeri jetpeı, shynar túbinde qobyz qushaqtap shashy aǵarǵan aqyn-kúıshi, seriden seniń ne aıyrmań bar. Ol qytymyr zamannyń kertartpa zańynan shyǵa almaı qalsa, sen ósek-aıańnyń jeteginde kettiń. Bul, qyz mahabbaty túgil, onyń tyrnaǵyna turmaıtyn toǵyshardyń kásibi. Sulýlyq, jarastyq saltanatyn adam balasy baǵy zamannan murat etip kúresýmen keledi. Onsyz ómirde ajar, adamǵa baǵa bolmas edi,— dedi Karpov sustana qarap.

— Eh, bylshyl, kúres, kúres. Sulý úshin kúresken myna men túrmeden bir-aq shyqtym, — dep Saǵıt, «bálem, aýzyna qum quıǵan shyǵarmyn» degen kisishe qarqyldap kúlip qoıa berdi.

Karpov shydamaı:

— Kúresken sen emes. Kúresken, sol túni mahabatty taptaýshy, pák sezimdi kirleýshi, taǵy tyrnaǵynan qyzdy qutqarǵan adam,— dedi shegelep. Saǵıt eski jarasynyń orny syzdaǵandaı Karpov júzin baǵyp qaldy. Osy sátte İlıas shoq basyp alǵandaı ornynan atyp turyp:

— Ony siz qaıdan bilesiz,— dedi Karpovqa.

Saǵıt İlıastyń bul qımylynan ózinshe álde ne sezip, jemtigin kórgen jyrtqyshtaı shúılige túsip:

— Sen nege shoshydyń. Álde...— dedi qazir tútip jeıtindeı zárli únde. İlıas qaımyǵyp qaldy da, ózin-ózi tejeı:

— Sol erlik jasaǵan adamnyń kim ekenin men de bilgim keledi. Onda ne tur? — dep Karpovqa qarady. Endi Saǵıt nazary da «sen bilesiń, aıt» degendeı Karpovqa aýdy:

— Bilmek túgil... — dep Karpov bastaı bergende, «Á, sen ekensiń ǵoı» dep Saǵıt atyla jaǵasynan shap berip, julqı ózine tartyp qaldy. Ashý býǵan Saǵıttiń kózi qaraýytyp ketti...

Ekranda motor únimen qabattasa aýdan ortalyǵyna kire bergen shamsyz júk mashınasy kórindi. Aı jaryq. Mashına buralańdap joldyń o jaǵyna bir, bu jaǵyna bir soǵyp keledi. Kabına áıneginen eki adamnyń alysqandaı elesi kórindi. Bul baıaǵy shynardyń túbinen Aısulýdy alyp qashyp kele jatqan Saǵıt. Qyz aýzy tańýly, arpalysyp keledi, biraq alpamsadaı jigit qutqarar emes. Qyz rúlge umtyla bergende taıyp baryp sıgnal beretin túımege jabysty. Qırańdap kele jatqan mashına úzdiksiz ún shalady. Sál sát úziledi de, qaıta jalǵanyp, dúrliktirip keledi.

Klýb qasyna burylyp toqtaǵan avtobýstan túsken adamdardyń ishinen bir jas jigit qol chemodanyn tastaı saldy da, álgi bozdap kele jatqan mashınaǵa qaraı júgirdi. Mashına jaqyndaı bergende ishindegi kórinisti kózi shaldy da, shofer turǵan jaqtaǵy tegershikke qarǵyp minip rúlge jabysa berdi. Mashına qydyr tartyp, keshe jıegimen kele Saǵıttiń óz úıine tirele toqtaǵanda, shoferdi jaǵadan súırep syrtqa shyǵaryp, kózdi ashyp-jumýǵa keltirmeı ıek astynan salyp-salyp jibergende, Saǵıt talyp, kózi qaraýyta sulap tústi...

Karpovqa qatyp qarap qalǵan Saǵıt ondaı judyryq kúshi shalǵa qaıdan kelsin degen oımen:

— Joq, bul emes, ol jas bolatyn, — dep jaǵadan qolyn bosatyp jiberdi.

— Sabyr et, jigit, qyzdy qutqarǵan azamat kúni búginge deıin belgisiz.

— Sen óziń qaıdan shyqqan áýlıesiń?— dedi Saǵıt Karpovqa sustana.

— Aqymaqtyq ta allanyń bergen syıy, biraq ony da ornymen jumsaý kere jigitim, táýbege kelmegen adam, jyrtqyshpen teń.

— Bul qoıdan juqqan danyshpandyq emes pe?— dedi Saǵıt kekete.

— Endi seniń kim ekenińe anyq kózim jetti. Men seni túrmege qaıta japtyrǵanyma endi ókinbeımin,— dedi Karpov bekinip. Saǵıt jylan arbaǵandaı kirpik qaqpaı bedireıip daldy. Sálden keıin mynaý ne dep otyr degendeı İlıasqa qarady da:

— Qyzdyń ákesi bolyp shyqpasyn,— dedi.

— Joq,— dedi Karpov.

Osy sátte ań-tań İlıas qolyna bir shala alyp, Karpovty anyq kórý maqsatymen jaqyndaı berdi.

— Siz prokýror emessiz be?— dedi İlıas eki ushty únde. Saǵıt İlıastaǵy shalany ózi alyp, jaryǵymen Karpovqa anyqtaı qarap:

— Joq, olardyń bárimen tanyspyn, — dep álgi shalany jaqynyraq ustap zerleı qaraýmen boldy. Karpov asyqpaı aldymen tymaq baýyn sheship, keıin tonyn aǵytyp temekisin ala bergende İlıas pen Saǵıttyń kózi onyń ústindegi úlgili penjakke tústi. Onyń jaǵasyndaǵy depýtat belgi jartylaı kórindi. Karpov bir papıros aldy da, Saǵıt ustaǵan shalaǵa tutandyra berdi. Shala jaryǵymen munyń orysqa uqsastyǵyn ańǵardy. Saǵıt pen İlıas bir-birine qarady. Karpov temekisin tutandyryp, shegine berdi de, asyqpaı, baısaldy túrde únsiz otyrdy. «Bul tegin adam emes eken» degen kisishe Saǵıt pen İlıas bir-birine únsiz qaraı berdi. Jigitterdiń úreıli qalpyn sezgen Karpov murtynan kúldi de:

— Otyryńdar,— dedi. Ekeýi de otyra ketti. Karpov jartasqa oılana qarap:

— Meniń kim ekenimdi qazir áńgimemnen bilińder,— degen sátte...

Bul úsheýi kórip otyrǵan qarly jartas kúz aılaryndaǵy qalypqa aýady. Tús mezgili. Jartastyń arǵy tústiginen qaptaı jaıylǵan qoı. Jartastyń ushar basynda qoıshy qyz. Sáýir jeli onyń kóılegimen oınaıdy. Qyz bir qaǵazdardy maıdalap jyrtyp jelge ushyryp, soǵan qyzyqtap turǵan sıaqty. Munyń bárin jartas etegindegi ırek jolmen ótip bara jatqan gazık mashınadaǵy Karpov pen qazaq jigiti kóredi. Bul kórinister Karpov únimen baıandalady.

— Osy oblystaǵy burynǵy birinshi hatshy joǵarǵy qyzmetke ketetin boldy da, onyń ornyna men keldim. Ol keter aldynda osy óńirdi birge aralap shyqqan jolymyz bolatyn. Jelge qaǵaz ushyryp turǵan qyzǵa «jastyqtyń ermeginiń túrine qara» dep súısine kúlip óttik. Men qazaq dalasyn talaı aralap júrip, dál sondaı kórikti balany kórgenim joq-ty. «Kórdińiz be, naǵyz dala arýy emes pe?»— degenim bar-dy joldasyma burylyp. Keıin bilsem, ol ermek emes, jıirkenishpen jelge ushyryp turǵan jeksuryn qylmystyń kýási bolǵan qaǵazdar eken...

Jar basyndaǵy qyz — Aısulý. Konvertterdi ortasynan qaq aıyryp, maıdalap týrap, jelge ushyryp, únsiz qabaǵyn qars jaýyp tur... Qyzdyń osy qalpynda turǵan kúıi jartas ornyna sot zalyna aýystyq.

Qyz alǵashqy kórinisterdegi qalypta emes. Aısulýdyń aq júzin sarǵysh qońyrqaı tartqyzǵan totyǵynan bul kúnde eshbir reń joq. Mańdaıy, bet-ıegi, tamaq-moıny qazir tegis, tutas appaq, úlbiregen júdeýlikte. Osy bir beıkúná móldir jan oıda joq, ómiri, túsine kirmegen qyl kópir ústinde turǵandaı. Shaǵyn zal ishindegi kóptegen kózder suqtana tek osyǵan qaraǵandaı. Tórdegi bıik kresloda otyrǵan úsheýdiń biri:

— Siz, mynaý aıypker Saǵıttan anaý belgili keshten buryn hat aldyńyz ba? Qansha hat aldyńyz? Pochta arqyly aldyńyz ba, kisi arqyly aldyńyz ba? Dál keletin kúni hat aldyńyz ba? — dep suraq qoıdy. Óziniń ádil-adaldyǵyna sengen, sotty da solaı uǵatyn Aısulýdyń surǵylt sarǵysh nurly kózderi úlken nur shyraǵyn jandyra tóńkeriledi. Aqpeıil, adal, sondaı ashyq, qymsynbaı qarap jaýap qatty.

— Ras, hattar keletin, biraq men bir hatty da oqymaı, alysymen jyrtyp-jyrtyp tastaıtynmyn.

Qyzdyń bul sózin estigende zaldyń aldyńǵy qatarynda otyrǵan Saǵıt týystary qýanyshty keıippen advokatqa qarasady. Endi ilindi degendeı advokat ta olarǵa bas ızeıdi. Ásel «endi qaýiptenbe» degendeı Saǵıtqa qarap qoıdy. Qyz jaýabyn jalǵaı berdi.

— Alǵashqy hatyn da, sońǵy hatyn da oqymastan jyrtyp-jyrtyp jelge ushyryp jibergenmin. Maǵan jat, jáne aldynda jaýlyq istegen jyrtqysh adam bolǵan soń, men ony óz ómirimdegi eń jek kórgen, eń jırenishti dushpanym dep biletinmin. Odan hat alýdy ózime aıyp sanar edim. Hatyn oqýdy qylmys dep biler edim. Sondyqtan da jyrtatynmyn.

İshke kire almaı esi terezeden syǵalaǵan Aısulýǵa janashyr jastar: «Durys aıtty, sol kerek» degendeı ózara shýlasyp, máz bolysyp qalysty. Kópshilik syńaıyn tanyǵan advokat tynyshtalyńdar degendeı jurtty sholı bir qarady da, ile:

— Nege jyrtasyń, jaý bolsa da ne aıtqanyn, qandaı jaýlyq oılap júrgenin bilýge tyryspadyq ba? Qolǵa alǵan hat bolǵan soń, ony ashpaıtyn kisi bola ma? Ashsa birer jolyn bolsa da oqymaı ma? Múlde oqymadym degeniń aqylǵa syıa ma? Shyndyqqa jata ma? — dep shyrmaı suraq qoıdy da, «ustadym-aý» degen kisishe qorazdana sot quramyna qarady. Zal ishinde sybyr-kúbir, keıbir qysylǵan kúlki, reńi kirgen júzdermen qatar bul kúı tórde otyrǵan sot adamdarynyń bárinde birdeı ańǵarylady. Aısulý neden qymsynǵanyn ózi de sezbeı qaldy. Tek bergen jaýaby:

— Men bar shynymdy aıttym, endi oǵan qosarym da, alarym da joq,— dedi Saǵıtqa jırene qarap.

Saǵıttyń shashy burynǵydaı shashylyp, dýdyraǵan. Óńi birneshe aı boıy kóleńkede otyrǵannan totyǵynan aırylyp, biryńǵaı qara sur tartqan. Biraq júdemepti, isingendeı qyrys qabaqty bitik kózderin Aısulýdyń nur Júzinen almaıdy. Basqa dúnıege qaramaıdy. Sot suraǵyna jaýap bergen shaq qana bolmasa, sonyń da arakidigin taýyp, bar tergeý boıyndaǵydaı «kóreıin de óleıin» degen tárizdi Aısulýdan bet burmaı qoıdy. Sýdıa Saǵıtqa:

— Aıypker Sheńgelbaev, qosymsha ne aıtasyz.

— Men aıtarymdy aıttym. Kópten bilem. Jaqsy kórdim. Sosyn, sóıtip hattar jazdym.

Durys aıtyp turmyn ba degendeı jaltaqtap advokatqa qaraı beredi. Advokat jeteleı suraq berip:

— Túrmege túsken soń hat jazdyń ba, joq oǵan deıin hat jazdyń ba?— dedi.

Osylaı yńǵaıla degendeı, «deıin» degendi ádeıi solaı astyn syza aıtty.

Saǵıt kúmiljip turdy da, «deıininiń» mánine endi túsinip:

— Ie, deıin, deıin,— dedi de ile-shala, — men bes hat jazdym, artynan oılaǵan baılamymdy, talabymdy aıtyp ótinip, taǵy da úsh hat jazdym. Ol hattarda «maǵan tı» dep, «men alaıyn» dep ótindim. Hattaryma jaýap bolmady. Ony «kóngeni» dep bildim. Eń sońǵy hatta úlken shynar túbinde kút, mashınamen baryp alyp qashamyn dep jazdym. Jaýap aıtpaǵany taǵy da kóngeni dep oıladym. «Qyzdyń úndemegeni — kóngeni» deıdi qazaq, soǵan sendim. Hattardy jyrtyp tastadym degen sóz meniń basyma kirgen emes. Tym qurysa bireýin oqymadym degen sózine áli de senbeımin, — dep toqtady. Muny estigen Aısulý shydamaı:

— Jalǵan, jalǵan aıtyp tur,— degende, sýdıa qońyraýdy qaǵyp qalyp:

— Bul kolhozdyń jalpy jınalysy emes, zań orny. Kezegińiz kelmeı sóıleýge bolmaıdy,— dedi. Qyz toqyrap qaldy. Advokat jany ashyǵandaı múláıimsip:

— Hosh, jalǵan bolsa, dáleldeý úshin hatyńyzdy ákelińiz. Qaı ýaqytta jazylǵanyn shtempelden kóremiz.

— Oıbaı-aý, bárin jyrtyp tastadym dep aıttym ǵoı sizge,— dedi Aısulý kúıine.

— Solaı-aq bolsyn, biraq hattardyń kózin joıdym dep aıtýǵa sizge kim aqyl berdi?

Qyz ań-tań. Mundaı shıyrǵa ushyraıtynyn ol da qaıdan bilsin.

— Abyrjymańyz, boı tejeńiz. Esińizde bar ma, shynar túbinen sizdi ákele jatqanda ortalyqqa kirip, klýbtan óte bergende mashınanyń tepkishine bireý qarǵyp mindi me?— dedi qadala advokat.

— Ie, — dep bas ızedi Aısulý.

— Joq. Mindi me, minbedi me, dál jaýap berińiz.

— Mindi.

— Hosh, sol adam rúlge jarmasyp, mashınany dýalǵa soǵyp toqtatty ma?

— Toqtatty.

— Kabınadan aıypker Sheńgelbaevty sýyryp alyp, uryp taldyryp ketti me?

— Ie, súıtti.

— Al, sol jigit kim?— dedi advokat osydan bir ilmeshek izdegendeı.

— Tanymaımyn, kim de bolsa, myń bir rahmet.

— Ne úshin?

— Qutqarǵany úshin.

— Endi túsinikti,— dedi advokat sýdıaǵa qarap, — hattardyń jaıy anaý, jigitti tanymaımyn deıdi. Budan shyǵatyn qorytyndy: Tańatova Aısulý shynyn aıtpaı ózi adasqanmen, bizdi adastyra almaıdy. Bul oqıǵadan zábir shekken Tańatova Aısulý emes, Sheńgelbaev Saǵıt, oǵan ekspert pen dáriger qaǵazdary aıdyn dálel, — dep advokat otyrdy.

— Aıypker Sheńgelbaev Saǵıt, sizge sońǵy sóz aıtýǵa ruqsat,— dedi sýdıa.

— Meniń bar aıybym osy qyzdy súıgenim, — dep sylq etip otyra ketedi.

Sot quramy ornynan tura berdi...

Munyń nemen bitkenin tarqap bara jatqan jurttan baıqaımyz. Jeke toptar:

— Sulýlyqtyń hasireti osy. Kózge de, sózge de iline beredi, — dese bir top, ekinshisi:

— Jańaǵy qutqarǵan jigitti taýyp, soǵan toı jasaý ǵoı qyzyǵy, — deıdi.

Úshinshi topta týystarynyń ortasynda máz bolyp Saǵıt barady.

— It-aı, talaı álekke saldyń, biraq áıteýir eńbegim aqtaldy, — deıdi aǵasy Ábil Saǵıtqa. Bular óte bergende Saǵıt kózi terezeden, úı ishinde bir top jastar ortasynda turǵan Aısulýǵa tústi. Olar Aısulýǵa ózderinshe kúıine aqyl-keńes berip jubatyp turǵan tárizdi. Aısulý da Saǵıtqa kóz jasymen kektene qarady. Men munymen tynbaımyn, ádilet ólgen joq degendeı syńaı bildirdi.

Osyǵan bel býǵan Aısulý bir top qurbylastarymen, ózi oqyǵan mektep-ınternattyń dırektory áıelmen prokýror aldynda.

— İs bul arada sheshildi. Tergeý oryndary men sot oryndary zańǵa súıene otyryp, ózderi tanyǵan, barynsha qalaıda ádil baılaýyn jasady. Endigi ınstansıa oblystyń sot, — dedi de dırektorǵa qarap, — siz aýyzǵa alǵan ar, ádilet, álsizge qamqorlyq degen jaılardyń bári Sovettiń zańynyń mazmundy jany. Siz bizge ózimizdiń jurtqa beretin sabaǵymyzdy qaıta oqýǵa kelgenińiz, sypaıylap aıtqanda, neskromnyı bolar! — dep qyr berip, jotasyn kórsete sózin aıaqtady.

Budan beti qaıtqan Aısulý, dırektordyń alǵashqydan qorash toby ıspolkom predsedateliniń aldynda otyr.

— Partıa men úkimet sengen sot pen prokýratýra oryndary óz isteri jóninde jaýaptylyqty ózgesiz de biletinder, — dep bir qoıdy raııspolkom predsedatel

— Dál osy jumys ońaı eken, ońaı tynar eken dep oılamańyz, joldas Muhıtov,— dedi dırektor shıryǵa. Muhıtov endi tize kórsete:

— Partıa men úkimet bizge budan úlken máseleni de senip tapsyrady. Siz óz isińiz basyńyzdan asyp jatqanda tergeý isine kelip aralasasyz. Keıbir áıelderden uǵynǵan ushqary, bir jaqty sózderdi dálelsiz, dereksiz munda alyp kelesiz. Zań oryndaryn jáne aýdannyń senimdi, jaýapty, ózderi jurtty jaqsy biletin, tájirıbeli partıa qyzmetkerlerin salǵannan synaı sóıleısiz. Bulaı ýaqytty bosqa ótkizgenshe mektepte tárbıe jumysyn nyǵaıtýǵa, bizge kómekshi bolý jaǵyn oılastyrǵanyńyz jón bolar, joldas dırektor, — dep salmaq sala sóıledi.

Kúz. Aýyl, mal otary. Shetkerileý bir kıiz úı. Árirekte qystaý. Kıiz úı ishi jasaýly. Tórde ákesi, shaı quıyp sheshesi otyr. Aısulýda muń bar. Tereń oıda.

— Sháıiń sýyp qaldy,— dedi sheshesi. Qyz áli oı ústinde. Aısulý muńdy únmen sheshesin qushaqtap:

— Apa, arym úshin qolymnan kelgendi, tilimmen, dilimmen jetkize almaǵan soń tipti óleıin dep te oılaı berem. Dúnıeden, tirlikten japa shekkendeımin. Tek bir ar aldyndaǵy qaryzdy ada qylyp, osy ómirden ketsem deımin,— dedi de jylap qoıa berdi.

— Qoı, qalqam, qudaı saqtasyn, qaıdaǵyny shyǵarma, aıtpa sen ondaıdy. Baıaǵy Aısulýdyń zamany ótken, ol oralmaıdy. Sen be eken ómirge kereksiz jan? Eshbir adam balasyna jazyǵy joq, sondaılyq jany da, júzi de, táni de, bar ómiri de appaq taza, sendeı jas ómirge kereksiz adam bola ma eken!.. Sendeılerdi kereksiz etse, ómir ózi nemenege turady? — dep qyzyn qushaqtaı, anasy da óksip qoıa berdi.

— Te ári, bularyń ne? Men oqýym joq adammyn, qyzym. Biraq baıqaýym bar. Osy kúnde, osyndaı zamanda sendeı sovettiń jas qyzy japa kóredi degen ne sumdyq. Onda ókimetimiz qaıda?— dedi shal shıryǵyp.

Kún tusaý boıy kóterilgen. Oblys ortalyǵyna týra enetin qasqa jol. Mal tasıtyn avtofýrgondar kolonnasy. Sonyń birinen Aısulý qarǵyp túsip, dala aralaı kete bardy. Aısulý talaı kóshelerden ótti. Oblystyq partıa komıtetiniń aldyna keldi. Kezekshi mılısıamen sóılesti.

— Men birinshi sekretarǵa kirýim kere— dedi Aısulý.

— Ne máselemen?

— Aıtpaımyn.

— Ózi shaqyrdy ma?

— Joq.

— Onda qabyldamaıdy.

Aısulý ne isterin bilmeı gazon jıegine otyrdy. Osy sátte shańǵa batqan gazık kelip toqtady. Uzaq joldan kelgen qalpy bar bireý kabınadan shyqty. Ústi-basyn qaǵyp esikke betteı bergende Aısulýǵa kózi tústi.

— Tań atpaı siz neǵyp otyrsyz?— dedi Karpov.

— Birinshi sekretardy kórýge zarmyn.

— Ne bop qaldy?

— Tek kóre qalsam, ózine ǵana aıtam.

— Shet jaǵasyn uqtyrsańyz, birinshi sekretarmen kezdestirýge kómegim tıer,— dedi Karpov kúlimdeı.

— Aǵataı, shynyńyz ba?— dedi Aısulý janary jarq ete qalyp.

— Shynym, shynym.

— Júzi jaqsydan túńilme degen, aldamasańyz boldy.

Ekeýi esikke bettep berdi.

— Osy dúnıede ádilet degen bar ma, joq pa? Men sony izdegen janmyn, — dep Aısulý áńgimesin bastaı Karpovqa ilese ishke kirdi.

Karpov kabınetinde otyrǵan Aısulýdyń áńgimesi aıaqtalǵan tárizdi. Uzaq sonar biraz ýaqyt alypty. Jaılybekov pen Karpov uıyp tyńdap qalǵan.

— Jasyrmaımyn, eń úlken aýyr bir shyndyq, sol qıanatkerdi aýdan soty aqtap qana otyrǵan joq, jaqtap ta otyr, ol óz aldyna. Biz prokýrorda da, raııspolkomda da boldyq. Osyny ashyp jaýyzdyń jazalansyn dep áreket etken, áreket etpek túgil osy uıat boldy-aý dep oılaǵan, uıalǵan adamdy aýdan kóleminde kóre almadym. Eń arjaǵy shyryldap ortaǵa túsken mektep dırektoryna «óz jumysyńa ıe bol» dep tize, qyr kórsetýge deıin bardy. Jalpy áıelge degen kózqarastan týǵan qyńyr, kesir kúılerge bul saparda ábden kózim jetti, — dep sózin aıaqtady Aısulý.

— Renjimeńiz, — dep Karpov oıǵa shomyp ketti.

Mundaǵy adamdardyń jyly shyraıy, jaı-japsardy anyq uǵynǵany Aısulýǵa qýat berip, senimge bel býǵyzǵandaı. Qyz júzine qan oınap, móldir kóz qýanyshtyń belgisin tanytady. Shalqaıǵan júzin endi tómen ıgende uzynsha surǵylt-sarǵysh nurly kózderi úlken nur shyraǵyn jandyra tóńkeriledi. Bul kózder stegindegi mynaý kókshil kóleńke qadirli ázız jas jannyń janyna túsken aýyr dertiniń izindeı. Keıde ashyq qaraıdy. Salqyndaǵan, azap shekken, sol azaptan oı túsken muń nuryn óz shuǵylasyndaı taratady. Muńdy, nurly shuǵyla. Aısulýdyń qyzǵylt-qara, keı tusy qyzǵylt altyn tárizdi bólekshe reń beretin, qoıý qalyń uzyn burymdary oqshaý kóz tartady. Eki jýan burymynyń biri oń ıyǵynan ádemi qulaǵynyń jarmysyn jasyra, jumyr qaz omyraýdyń ústin basa qulaı qolynan da ári asyp otyrǵan oryndyqtyń qataryna baryp ushy kórinbeı ketip jatyr. Bir aýyr júkti aýdaryp tastaǵandaı, dem alǵan saıyn qyz erinderi diril qaǵady. Oı qushaǵyndaǵy Karpov Aısulýdan kóz almaı qalǵan. Kóz aldyndaǵy qyz kórki sony, tyń oıǵa jetektegendeı. Karpovtyń ózine-ózi aıtqan oı túıinin estımiz.

— Tán sulýlyǵy men jan sulýlyǵynyń qabysa qandasýy abzaldyqtyń aıǵaǵy. Músin minsizdiginde shek joq, sondyqtan adamnyń oǵan degen yntyzarlyǵy da tolastamaıdy. Sulýlyqtyń kıeli qudireti tabyndyrýshy da, tárbıeleýshi de. Ol rýhanı ómirdiń nár-dárisi. Onyń sol qadir, qasıetin aıalaı, baǵalaı bilý de — adamdyq atqa saı oı-parasattyń eseıý nyshany. Onsyz biz murat etip otyrǵan qoǵamda sán-saltanat qura almaıdy,— degen Karpovtyń sońǵy sózimen baıaǵy ot basyna tap bolamyz.

Úsheýi de ózgeshe bir dúnıeden kelgendeı, árqaısysy ózimen ózi, bar ómir jolyn tarazyǵa salyp otyrǵan qalypta. Kim biledi, adasqan joldar men aǵat qylyqtardyń ótken shejiresin aqtaryp otyr ma. Áıteýir únsizdi oıly únsizdik. Tek ottaǵy shalanyń shyrtyly ǵana estiledi. İlıas baıaý basyn kóterip Saǵıtqa qarady. Saǵıt urlana bir qarady da, qaıtadan sol qalpyna tústi. Birazdan soń Saǵıt shydamaı jerden kózin almaǵan kúıi:

— Sonymen qyz qaıda? — dep kúńk ete qaldy.

Kenet suraqqa eleń ete qalǵan Karpov:

— Qyz Tımırázev akademıasyn bıyl bitiredi. Jýyrda ǵana dıplom jazýǵa keldi,— dedi de, ornynan turyp qoılarǵa qaraı aıańdady.

Saǵıt pen İlıas birine-biri qarasyp qaldy. İlıas Karpovtan birdeńe suraǵysy kelgendeı bolyp edi, ol qaırylmady. Muny sezgen Saǵıt sybyrlaı:

— Ne aıtqyń kelip edi?

— İs nemen bitip edi, sony aıtpady-aý!

— Ony menen sura. Endi jasyratyn eshteńe qalǵan joq. Meniń arqamda ıspolkom ornynan alynyp, partıadan shyqty. Prokýror da sol kúıge ushyrady, isim qaıta qaralyp, sodan qutylyp shyqqan betim osy. Aǵaılar da bir-eki jyldan moıyndaryna ilip ketken,— dedi de ishki qaltasyn aqtaryp, ortasynan baılaýly bir býda hat aldy. Jibin sheship, ótken kúnniń kýásimen qoshtasqandaı otqa birinen soń birin tastaı beredi. Biz ár konvertten «adresat vybyl» degen shtempel kóremiz.

— Bul meniń lagerde júrgen kezdegi Aısulýǵa kek alam dep ant aıtyp jazǵan hattarym. Jıǵan qazynamnyń túri osy,— dedi Saǵıt.

Laýlaı janǵan hat jalyny Saǵıt basynyń kesir kúnásin birge órtep jatqandaı... Ekeýi de jalynǵa oılana qarap qalǵan. Osy sátte mal janynan Karpov oralady. Basyn shaıqap, janyp jatqan hattarǵa qarap:

— Uıat boldy, osy Aısulýdyń ákesiniń otary edi, maldar jatyp qalypty. Bir ýys shóp joq, — dep qynjyla otyra bergende, İlıas ile-shala:

— Baǵana kele jatqanda birdeme qaraıyp kórindi, skırd bolmasa deımin,— dedi.

— Alys pa?— dedi Karpov.

— Biraz jer.

— Kettik endeshe, — dep Saǵıt ornynan tura berdi. Sál toqtaı qalyp:

— Úsh qushaq shóp ne bolady?— dedi Saǵıt. İlıas ta jyljı bere:

— Mashınanyń tentin alamyz,— dedi.

Úsheýi de qarańǵy qushaǵyna enip ketti. Biraz ýaqyt ótti. Tań simerlenip atyp keledi. Oshaq oty álde qashan óshken. Jar basynda brezenti alynǵan jalańash gazık.

Qaraýytqan úsheý kórindi. Art jaqtarynda áldene deńkıip qaraýytady. Jaqyndaı berdi. Bul baıaǵy mashına brezentin jaıyp, oǵan shóp úıip, súırep kele jatqan álgi úsheýi eken. Ortasynda Karpov, úsheýi de bar kúshin sala terlep-tepship, myqshıa tartyp keledi. Álsin-álsin toqtap dem alady. Qaıta jegilip, qaıta tartady. Kishkene dóńesten syrǵı túse úsheýi de jeńildik sezgendeı boldy. Karpov demalǵysy kelip, aıaldaıyn dep edi, Saǵıt yrjyńdaı basyn shaıqady:

— Aqsaqal, kabınet pen shóp tasýdyń aıyrmasy bar shyǵar, qımyldańyz.

— Nege bolmasyn, mahabbat pen masqaraǵa aınalýda da aıyrma bar emes pe?— dedi Karpov kúlip.

Alyp urǵandaı ashshy ajýaǵa İlıas ta eriksiz kúldi. Saǵıt birdeńe shaǵyl alǵandaı arqandy shóp ústine laqtyra salyp İlıasqa qarap:

— Sen nede máz bolasyń, bar rahatty manaǵy meni uryp ketken belgisiz bekzada kórip júrmese, kallamdy kesip bereıin, — dep qaıta jegilip tartyp kete bergende İlıas qozǵalmaı:

— Ákel kallańdy!— dedi qolyn sozyp.

Saǵıt jalt qarap:

— Nege?

— Sol belgisiz bekzadań men.

— Ottapsyń. Ondaı erlik sendeı qartqa qaıdan kelsin, — dep bas-aıaǵyna synaı qarady da. — Ol bokser edi,— degenshe bolmaı, sulap túskenin bir-aq kóremiz.

Qulap jatqan Saǵıt pen tónip turǵan İlıas birine-biri aıaspastaı arbasa qadalyp, kirpik qaqpaı, qımyldaryn ańdysyp qalǵan. Karpov, aıdasa ketse, arashalaýǵa daıar tur. Saǵıt baıaǵyny esine túsirgendeı jaǵyn sıpap baıqaıdy da:

— Dál, sol judyryqtyń ózi, molodes, — dep ornynan turdy da, jeńilgendi moıyndaý da erlik degendeı razy kúlkige basyp, shópke jegilip tarta jóneldi. Karpov bulardyń osy qylyǵynan jańa bir dúnıege bet burǵandaryn ańǵarǵandaı, ishteı rıza bola birge kúlisti de, qatarlasa birge adymdap keledi. İlıas ta Saǵıt boıynan jańa bir azamattyqty endi sezgendeı. Sol arqyly ózi de ornyn tapqandaı ekeýiniń kúlkilerine qosyldy. Úsh erkek qar keshe adymdap barady. Shyǵys shymyldyǵy kóterilip, tań da atyp keledi. Bul úsheýi birde taıǵan-aı, birde nyq basa, beleske kóterile berdi. Aldymen biri, odan keıin ekinshi, endi úshinshisi toqtady.

Shyǵystyń aıazdy kúngi alqyzyl kúni tumandy túre shyǵyp kele jatyr. Sodan týǵandaı ózimizge belgili jartastyń ushar basynda bularǵa tańdana qarap turǵan áıel beınesi... onyń ar jaǵyndaǵy oıpattan top adamdar, jú shóp artqan mashınalar kelip toqtaǵan tárizdi. Ádeıi malshylarǵa arnalǵan kóshpeli úıler. Sol tom ishinde bir atty adam kórinedi. Ol, bulardyń túnimen kúzetken otarynyń ıesi, árli-berli oıqastaı júrgen Tańat. Jartas basynda Aısulý eken.

Shóp tartyp kele jatqan úsheý áli jyljymaı tur. Bári de Aısulýdy tanyǵan tárizdi. Túnimen shertilgen syrdy bulaı aıaqtalady dep kim oılaǵan. Árqaısysy ózinshe úlken tolqý ústinde. Onysy ózderi súırep kele jatqan shópke súıenip, eń sońǵy jalǵyz túıir temekini tutandyryp, kezek shegip, tútinnen qýat alyp, boı tejeı únsiz turǵandarynan baıqalady. Karpov eki jigitke kezek súısine qarap, bir tún ishinde eki jigittiń osynsha ózgergenine qýana, atalyq meıirimi túsip:

— Ajarsyz bop týý aıyp emes, arsyz bolý aıyp. Osy esterińde bolsyn!— dedi de ekeýiniń de bilekterinen qysyp, osylaı bettep kele jatqan qyz aldynda uıaltpaıyn degendeı, jurt shoǵyrlanyp jatqan jaqqa bettedi.

Júrip kele jatqan qyz turǵan ekeýdi shyramytqandaı júrisin baıaýlatyp, jaqyndaı berdi de, aldymen Saǵıtty tanyp toqtaý bylaı tursyn, bir qadam keıin shegindi. Endi İlıasty tanyp burynǵydan da beter abyrjyp, óz kózine ózi senbegendeı toqtap qaldy. Kirerge jer tappaı, ishten qysylyp turǵan İlıas amalsyzdan «sen birdeme deseıshi» degendeı Saǵıtty shyntaǵymen nuqyp qaldy. Uıat, namystan jarylýǵa daıar turǵan Saǵıt sasqanynan Aısulýǵa:

— Ie, ózimiz ǵoı,— degen sózdiń qalaı shyqqanyn ózi de ańǵarmaı qaldy. «Ie, durys aıtty degendeı» bas ızeýden basqaǵa İlıastyń murshasy kelmedi. Qabaq shytyp turǵan Aısulý ne kúlerin, ne kúlmesin bilmeı qaldy.

* * *

Oıpattan vertolet kóterile berdi. Endi bulardy vertoletten Karpov kórip barady. Jartas ústindegi úsheýge jyly shyraımen qaraıdy Karpov. Vertolet kóterile berdi. Úsheý kishireıip barady. Vertolet bultqa kire berdi. Úsheý kózden ǵaıyp boldy. Karpov kóz ilindireıin degendeı kresloǵa shalqaıa jantaıyp kóz jumdy. Biraq júzindegi meıirimi, kúlki izi kópke deıin ketpedi. Vertolet bult qushaǵyna enip, kórinbeı, tek úni ǵana alystaı berdi de, ol da úzildi.

---