InfoHub Logo

Qazaq dramatýrgıasyn janrǵa bólip sóz etkende revolúsıaǵa deıin poezıadan aýyzsha da, jazbasha da mol muraǵa ıe bolsa, prozanyń tórkini Ybyraı Altynsarın, Abaı, Spandıar Kóbeev, Sultanmahmut Toraıǵyrov, Maılın shyǵarmalarymen tanylady. Al dramatýrgıamyz bolsa, dástúr tuldyry joq taqyrda týyp, tek qana Oktábr revolúsıasynan keıin qalyptasty. Qazirgi ádebıetimizdiń jetekshi janrynyń birine aınalyp, kúrdeli belge kóterilgen dramatýrgıanyń damý joly da kúrdeli. Eger biz ozyq oıly orys ádebıetiniń sovet dáýirindegi qazaq ádebıetine tıgizgen áserin aıtsaq eń aldymen dramatýrgıadan kórý qıyn emes. Bizdegi dramatýrgıa tikeleı orys dramatýrgıasynyń áser- úlgisimen damydy. Qazaq úshin «drama» degen uǵymnyń ózi Oktábrmen birge týsa, onyń ústine ádebıetimizdiń damý jolyna túrli jat elementtermen birge kúreste qalyptasqan, jas janr sonylyǵyna baılanysty kóp qıynshylyqpen boı kóterdi.

Dramatýrgıanyń basqa janrdan ereksheliginiń eń bastysy — onyń týýy, damýy, tirshilik tynysy teatrǵa baılanysty. Uly Oktábr revolúsıasynyń bostandyq baǵytqa jetkizip ekonomıkalyq mádenı-rýhanı ómirimizdiń san-salasyna engizgen kóp ózgeristermen qatar qazaq halqyna tartqan úlken bir syıy — 1926 jyly ulttyq teatrdyń qurylýyn eskersek, bul janrdyń ómir-ólshemi belgili.

Árıne, halyq tvorchestvosynda túrli salt-ǵurypqa baılanysty «betashar», «jar-jar», aqyndar aıtysy, sheshendik sóz saıysy, «bádik aıtý», jyl mezgilderine baılanysty ótetin oıyn-saýyqtarda, úılený, sábıdiń dúnıe kelýindegi úrdisterde, kúldirgi taqpaq oryndaýshylary men halyq oıyndarynda daý joq teatr — dramalyq elementter mol jatty. Biraq, qazaq halqynyń kóshpeli turmysy, qoǵamdyq damýdyń mesheýligi bul ónerdiń bárinde sheńberinde ustady.

Ras, revolúsıanyń qarsańyndaǵy Orynbor, Oral, Semeı, Pavlodar qalalaryna jıi kelip turatyn tatar trýppalaryna elikteýden týǵan, qazaqtyń oqyǵan ıntellıgentteri uıymdastyratyn saýyq úıirmelerinde bir aktyly shaǵyn pesalar paıda boldy. Bul dramalyq shyǵarmanyń tuńǵysh nyshany bolǵanymen eki birdeı qysymda otyrǵan halyqtyń ortasynan óris taba almady. Tek Uly Oktábr revolúsıasy ǵana ǵasyrlar boıy áleýmettik teńsizdikte kelgen halyqtyń túri ulttyq mazmuny sosıalısik mádenıetiniń órkendeýine jol ashqany barshaǵa málim.

Qazaqstanda sovet ókimeti ornasymen-aq qazaq tilinde mektep, joǵary oqý oryndary ashylýymen baılanysty olardyń janynda kórkemóner úıirmeleri qaýlap ósti. Azattyq aıdynyna shyqqan halyq talanttarynyń da túıise tabysqan jeri osy úıirmeler boldy. Qazaqtyń ulttyq teatrynyń alǵash keregesin turǵyzyp, shańyraǵyn kótergen, qazir halyqtyń syı-qurmetine bólenip otyrǵan Qalybek Qýanyshbaev, Serke Qojamqulov, Kúlásh Baıseıitova, Elýbaı Ómirzaqov, Júsipbek Elebekov, Qurmanbek Jandarbekov, Qapan Badyrov, Ábiken Hasenov, Jumat Shanınderdiń alǵash sahnalyq mektebi de Qoıandy jármeńkesi, aýyldaǵy saýyq-keshteri, joǵary oqý orny men óndiris janyndaǵy kórkemóner úıirmeleri edi. Osyndaı talanttar tobymen qazaq teatry sátimen bastalsa, dramatýrgıamyzdyń tarıhy da sátti bastalǵan-dy. Ataqty jazýshymyz Muhtar Áýezov jalyn atqan jas shaǵy, jıyrma jasynda ıaǵnı 1917 jyly «Eńlik — Kebek» tragedıasyn jazdy. Alǵash aýyl saýyqqoılary men qoıshynyń kúrkesinen baspana taýyp, el júreginde eski jarany qozǵaǵan «Eńlik — Kebek» tragedıasynyń teatrymyzdyń tuńǵysh shymyldyǵyn ashyp, kúni búginge deıin sahnamyzdyń kórki bolyp otyrǵandyǵy qazaq dramatýrgıa tarıhynyń qadamy qaıyrly bastalǵanyna aıǵaq. Sodan bergi dramatýrgıamyzdyń ósý jolyna zer salsaq ádette mıdaı daladaǵy jalǵyz daraqtaı kóringen «Eńlik — Kebekten» bastap, Áljappar Ábishevtiń «Kim meniń ákem?» — degen shyǵarmasyna deıingi aralyq qunarly jerden nárli ózek taýyp qabyndaı ósken mıýaly baqsha reýishtes. Oǵan dálelge oblystyq teatrdy bylaı qoıyp tek qana akademıalyq teatr sahnasynda 120-ǵa jýyq tól shyǵarmanyń kóringendigin alsaq ta jetkilikti. Álbette, olardyń kórkemdik quny, sapasy árqıly bolǵandyǵy belgili jaı. Qazaq dramatýrgıasynyń jedel boı kóterip qalyptasýyna orystyń klasıkalyq dramatýrgıasynyń yqpaly zor boldy. 1927 jyly A. S. Pýshkınniń «Sarań serisi» men «Tas meımanynyń» sahnada kórinýi, keıin H. B. Gogoldiń «Úılenýi» men «Revızorynyń», Pogodınniń «Meniń dosymy», «Myltyqty adamy», D. Ostrovskıı men M. Gorkıı shyǵarmalarynyń qazaq tilinde teatr repertýarynan oryn alýy tek aýdarma faktory emes, qazaq dramatýrgteri úshin de, teatr kollektıvteri úshin de úlken mektepke aınaldy.

Qazaq sovet ádebıetiniń negizgi taqyryptary: Uly Oktábr revolúsıasynyń jeńisi, azamat soǵysy jyldary, odan keıin aýyl sharýashylyǵyn qalpyna keltirý, baı — kýlaktardy tap jaýy retinde joıý, áıel teńdigin ýaǵyzdaý, eskiniń qaldyǵy feodaldyq salt-sanany áshkereleý, sharýalardy kolhozǵa uıymdastyrý, jastardy óner — bilimge úndeý, Otanǵa degen súıispenshilik, halyqtar dostyǵyn dáripteý, eńbek erlerin, sovet adamdarynyń rýhanı ústemdigin pash etý bolsa osynyń bárine de qazaq dramatýrgıasy ún qosty. Búgingi ómirimizdiń ár salasyn qamtýmen ótken tarıhymyzǵa da sapar shegip, muńly Jibek pen Baıan zulmat ǵuryptyń qurbany bolǵan Eńlik Kebekti ákeldi. Qazaqtyń ardager uldary Ybyraı Altynsarın, Shoqan Ýalıhanov, Abaı, Isataı — Mahambet, Aqan seri, Amankeldi, Maıra, Toqash Bokın beıneleri de dramalyq shyǵarmalar arqyly sahnaǵa shyqty.

Uly orys halqynyń baı qazynasynan nár alyp, tartys ústinde shynyǵyp, ómirimizdegi bar ózgeristerge aralasyp, sosıalısik realızm ádisimen damyp kele jatqan, tynysy keń alýan túrli arna tapqan irgeli qazaq ádebıetin professıonaldy ádebıet dárejesine jetti degen baılaýdy aıtqanda dramatýrgıanyń da jetistigin aıtsaq kerek.

Biz joǵaryda «Eńlik — Kebek» 1917 jyly jazyldy, dramatýrgıanyń tarıhy osydan bastaldy dedik. Endi osy janrdyń ósý jolyn qysqasha sholyp óteıik.

Muhtar Áýezov «Eńlik — Kebek» pesasyn qazaq tarıhynda bolǵan el arasyna ańyz bolyp taralyp ketken oqıǵanyń negizine qurǵan. Bul tarıhı ańyzdyń súrleýi ǵana alynyp avtordyń tvorchestvolyq tezinen ótip jazylǵan basy ashyq tól shyǵarma. Sol 1926 jyly sahnaǵa shyqqannan keıin teatr da, avtor da «Eńlik — Kebekke» birneshe ret oraldy. Alǵashqy nusqasynda avtordyń balań oıynan kózqarasynyń tolqymaly shaǵynda ketken keıbir ıdeıalyq aqaýlary óńdelgen saıyn jóndelip, jańa naqyspen túrlenip otyrdy. «Eńlik — Kebektiń» óńdelgen nusqalaryn oqysańyz avtordyń sheńberlikti ıgerý tvorchestvolyq tolysý, kózqarasynyń qalyptasý jolyndaǵy evolúsıasynan ańǵarý qıyn emes.

Feodaldyq qytymyr zamannyń keleńsiz qurylysyn, qatygez jeksuryn qalpyn áshkereleıtin shyǵarmadaǵy keń pishilgen kesek beınelerdiń áreketi, minez-qulqy dáýir shejiresindeı kóz aldyńyzdan ótedi.

Shyǵarmada óz kúshigin ózi jegen qasqyrdaı zaman keıpi, jesir daýy, rý tartysy sıaqty qıapat qaıshylyqtar bar shyndyǵymen tanyldy. Ac kórse arazdasyp, bóri kórse birigetin ıt minezdes bılerdiń qazaq dalasynda saltanat qurǵan «aqsaqaldyǵynyń» da shyrqy buzylyp, kóbesi bosaǵandyǵyna kýá bolamyz. Kesapat qyrsyǵymen keri ketken zamannyń azýly qorqaýlarynyń qolynda degenine jete almaı ketken qos qyrshyn Eńlik pen Kebektiń aıanyshty hali tebirendirmeı turmaıdy. Dramatýrgıalyq jelisi berik tartylǵan oqıǵa túıini — «adam taǵdyry — halyq taǵdyry» degen baılaýdy ańǵartady. Shyǵarmanyń eń bir baǵaly jaǵy tilinde. Tálim alarlyq sóz óneriniń tamasha úlgisi zerdeli oıdan týǵan maqal-mátelge aınalyp ketetin qunarly shýmaqtar mol kezdesedi.

Erterekte jazylǵan pesalardyń ishinen Rahmetjan Malabaevtyń «Qatesiz qarǵys» (1922 jyly jeke kitap bolyp shyqqan) atty úsh perdeli komedıasyn ataǵan jón. Komedıanyń oqıǵa ózegi paraqor bolys pen ony qorshaǵan ala aıaqtardyń halyqqa istegen zorlyq áreketi. Shyǵarma komedıa dep atalǵanmen, munda naǵyz kúlki týǵyzatyn jáıtter az, jasandylyq basym, «Qatesiz qarǵysty» qazaq dramatýrgıasy tarıhynda alǵashqy tájirıbelerdiń biri retinde eske alamyz.

1926 jyly sahnaǵa shyqqan Muhtar Áýezovtyń «Báıbishe — toqal» atty pesasy eski aýyldyń súreńsiz qalpyn sýretteıdi, Kóp áıel alýdyń, baı úıindegi kúndestik tartystyń rýlyq tartysqa aınalýy shyndyq sheńberinde kórinedi.

Osy jyldary jazýshylyq joly revolúsıadan buryn bastalǵan keıbir býrjýazıashyl-ultshyldardyń da pesalary jaryq kórdi. Olar teatr sahnasyn Sovettik qurylysqa qarsy úgit júrgizýge paıdalanbaqshy boldy. Eski aýyldy madaqtap orys halqy men qazaq halqynyń arasynda ala aýyzdyq týǵyzýǵa tyrysty. Biraq, olar kezinde qatań toıtarys aldy.

Jas qazaq sovet ıntellıgensıasynyń jalpy mádenı ósýine baılanysty saıası sanasy da eseıdi. Sol dáýirde dramatýrgıaǵa kelgen jastardyń kópshiligi pedagogıkalyq mektepterdi bitirgen muǵalimder edi. Olardyń ishinde Erjan Erdanaevtyń «Malqambaıy» men Jumabaı Jabaevtyń «Sary adyry» nazar aýdararlyq shyǵarmalar. «Malqambaı» «Báıbishe — toqaldan »buryn jazylǵan, taqyryp jaǵynan turǵylas. Egep «Báıbishe — toqaldaǵy» oqyǵan azamat Ǵazız bolsa, munda kedeıdiń saýatsyz ókili Malqambaı. Bul tap tartysyn, revolúsıanyń ne ekenin túsinbese de, kedeı men baıdyń arasyndaǵy qaıshylyqty sezinedi. Onyń ósh alý joly baıdy aqymaq etý. Baıdyń aldynda momaqan bolyp júrip onyń otbasyn búlinshilikke dýshar etedi. Malqambaı ári aqyldy, ári qýaqy. Malǵa satylaıyn dep turǵan baıdyń qyzyn aldap, ózi sıaqty kedeı jigitine qosyp jiberedi. Odan keıin toqal men báıbisheni shaǵystyryp, baıdy ájýalaıdy. Al, «Sary adyrda» revolúsıaǵa deıingi qazaq aýlynda baılardyń kedeı sharýanyń jerin tartyp alý baıandalady. Bul eki shyǵarmada kórkemdik jaǵynan kemshiligi mol bolǵanmen, sújettik jaǵy jeke keıipkerleri men alǵan nysanasyna tıip jatatyn jeke utymdy sátteri bar edi.

Qazaq dramatýrgıasyn damytý maqsatymen Qazaqstan Oqý Halyq Komısary 1926 jyly tańdaýly pesalarǵa báıge jarıalady. Sarapqa túsken 42 pesanyń tórteýi ǵana báıge aldy. Sonyń biri jas dramatýrg Ó. Ospanov pen E. Óteýlınniń «Zarlyq» atty pesasy.

Jıyrmasynshy jyldardaǵy qazaq dramatýrgıasynyń bólip kóterip turǵan, dramatýrgıalyq jaǵynan da kóbinen tabysty bolǵan áıel teńdigin sóz etetin Sáken Seıfýllınniń «Baqyt jolynda» (1917 jyly jazylǵan), Azamat soǵysy jyldary oqıǵasyna qurylǵan «Qyzyl suńqarlary» (1920), İlıas Jansúgirovtyń kolhozdasý taqyrybyna arnalǵan «Ken» (1931), Túrkistan — Sibir temir jolynyń salynýyna baılanysty «Týrksıb» (1932) atty shyǵarmalary.

Bul dáýirde dramatýrgıamyzdyń qaz turyp, qadam basýyna kóp eńbek sińirgen jazýshynyń biri Beıimbet Maılın. Jazýshylyq jolyn revolúsıadaǵy buryn bastaǵan B. Maılın dramatýrgıa janryna Qazaqstanda sovet ókimeti ornaǵannan keıin kiristi. Sondyqtan ol dramalyq shyǵarmalarynda ótken zamannyń oqıǵalaryna búgingi kúnniń turǵysynan baǵa berip, sosıalısik realızm poezıasyn berik ustady. Maılın Beıimbet jazǵan pesalardyń keıingi taqyryby — iri baılardy konfıskalaý negizinde aýyl kedeılerin kolhozǵa uıymdastyrý («Taltańbaıdyń tártibi» 1930 j., «Maıdan» 1931 j.») Sosıalısik qurylysqa keselin tıgizgen eskiliktiń qaldyqtaryn synaý («El mektebi», «Neke qıar» 1926 j.) tárizdi ádebıetimizdiń aldyna partıa qoıǵan mindetterden týǵan kúrdeli máselelerdiń tóńireginde órbidi. Jazýshy bul eńbekterinde jańa zamandy, sovet sıstemasynyń jeńisin dáriptep, enbekshi halyqtardyń týysqandyq dostyq negizinde júrgizgen tap kúresindegi tabystaryn kótere jyrlaıdy. Pesada baı men moldanyń atqa minerler men bolystardyń solarǵa tabynatyn dármensiz jandardyń surqıalyq qylyqtary áshkerelenedi. Olarǵa sovet adamdarynyń tegeýrindi jarqyn obrazdary qarama-qarsy qoıylady. Jazýshy partıa uıymdarynyń basshylyq rolin kórsetýge kóbirek kóńil bólip otyrady. Sonymen birge partıa bıletin betke ustap, áleýmettik isterge zıan keltirgisi keletin keıbir jat elementterdi aıaýsyz synaıdy.

Maılınniń bul dáýirdegi dramalyq shyǵarmalarynyń ishindegi kólem jaǵynan da, kórkemdik sapasy jaǵynan eń mańyzdysy «Maıdan» pesasy. Munda burynǵy batyraq Dosan, aýyldyń partıa uıymynyń sekretary Orynbaı, raıkom sekratary Mahmýdovtar kolhozdastyrý dáýirindegi halyqty bastaǵan, uly kúreske uıymdastyratyn jańa zaman adam bolyp kóringen. Olardyń negizgi maqsat úshin kúresi ońaı bastalyp, jeńil-jelpi aıaqtala salmaıdy. Qıyn shytyrman tartys arqyly órbıdi. Covet adamdary bitispes tartys ústinde ósip shynyǵady.

1929 jyldyń noıabr aıynda Qazaqstan ólkelik partıa komıtetiniń besinshi plenýmy qazaq sovet ádebıetiniń keleli mindetteri jóninde arnaýly másele qarap, jıyrmasynshy jyldardaǵy ádebıetimizdiń damý jolyna qorytyndy jasaı kelip, «Qazaqta proletarıat ádebıeti bar, biraq jas», sondyqtan da barlyq salasy, barlyq janry qulashyn keńge salyp, keń ópic alyp órkendeýine shuǵyl kirisý kerektigin atap eskertti. Sonymen jıyrmasynshy jyldary dramatýrgıa ádebıetimizdegi derbes janrlardyń biri bolyp enip,

qalyptasa bastady. Birneshe sapaly shyǵarmalar berýmen onyń turaqty kadrlarynyń da boıy kórindi.

1930 jyldar Sovet odaǵynda sharýashylyq pen mádenıettiń bar salasynda sheshýshi tabystarǵa jetken dáýir boldy. Jeke sharýalardy kollektıvtendirý, baı — kýlaktarmen qıan — keski tartys ústinde sheshildi. Kolhoz qurylysy nyǵaıyp, Uly Otan soǵysyna deıingi besjyldyqtarda elimizdiń mádenı-ekonomıkalyq qýaty arta túskendigi kórinedi.

Bul kezde, ádebıet pen óner qozǵalysynyń budan bylaıǵy ishki qatynastarynyń jańa prınsıpterin belgileýmen sosıalısik realızmdi órkendetý jolynda VK (b) P Ortalyq Komıtetiniń «Kórkem ádebıet uıymdaryn qaıta qurý» týraly, 1932 j. 23 aprelde qabyldaǵan qaýlysy erekshe rol atqardy. Budan keıin Qazaqstan Jazýshylar odaǵy quryldy. Partıanyń shaqyrýyna qazaq jazýshylary ispen jaýap berýge shuǵyl bet burdy. Biraq basqa janrlarǵa qaraǵanda, dramatýrgıa alǵashqy 2 — 3 jylda sol 1920 jyldardaǵy taqyrybyn qaıtalaýmen boldy. Tek 1934 jylǵy Qazaqstan Sovet Jazýshylar odaǵynyń 1 sezinen keıin kúrt kóterildi. Ol shyn mánindegi realısik qalypta týǵan Muhtar Áýezovtyń «Túngi saryn» pesasynan bastalady. Bul shyǵarma 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisiniń ýaqıǵalaryna qurylǵan. Avtor 1916 jyl oqıǵasyn kezdeısoq jáıt emes, qalyń buqaranyń narazylyǵynan týǵan qozǵalys retinde beıneleıdi. Áńgime 1916 jylǵy patshanyń okopqa jigit alýyna qarsy narazylyqta emes, qanaýshy ústem tapqa degen bop kernegen yzanyń tolǵaǵy jetkendiginde. Kóterilis jeńilis tapqanmen, onyń erteń Oktábr revolúsıasyna ushtasatyndyǵyn avtor janamalap sezdiredi. Tánekelerdiń aman qutylýynyń syry da osynda jatyr. Pesa shytyrman oqıǵa, qıan-keski tartys ústinde músindelgen kesek obrazdar, daralanǵan harakterlerge toly. «Túngi saryn» revolúsıaǵa deıingi qazaq qoǵamynyń shyndyǵyn tıptik jaǵdaıda sýrettegen, ult-azattyq qozǵalysynyń taptyq mánin tereń ashatyn shyǵarma.

Bul kezdegi eleýli shyǵarma Beıimbet Maılınniń «Shuǵasy» (1934) men «Bizdiń jigitter» (1935) atty pesalary. «Shuǵa» áıel bostandyǵy taqyrybyna arnalǵan, Teńine qosyla almaǵan Shuǵa teńdikke, óz súıgenine jetý jolynda qurbandyqqa deıin barady. «Shuǵa» pesasynda baıandalatyn jaılar qazaq áıeliniń revolúsıaǵa deıingi qasiretti halin úlken tragedıalyq satyǵa sheıin kóteredi. «Bizdiń jigitter» azamat soǵysyna arnalǵan. Jalbyr, Tańsyq, Efım sıaqty bólshevıkter patsha áskeriniń jolyn bógep, Qyzyl Armıaǵa bolysyp, onyń ústine ishki dushpandary Jantaev, Kereev sıaqty alashorda ókimetine de qatty soqqy beredi.

Sonymen 1933-1935 jyldarda dramatýrgıa budan keıingi jyldardyń dramatýrgıasy sıaqty taqyryp jaǵynan alǵanda realısik qalypta negizgi eki arnamen damydy. Biri qazaqtyń baı aýyz ádebıetiniń tańdaýly nusqalaryn paıdalaný, tarıhı taqyrypqa barý bolsa, ekinshi sala búgingi kúnniń taqyrybyna jańa adamdardy kórsetýge basa kóńil bólýmen baılanysty. Mýzykaly drama júıesinde jazylǵan opera teatrynyń tuńǵysh shymyldyǵyn ashqan Muhtar Áýezovtyń «Aıman — Sholpan», Ǵabıt Músirepovtyń «Qyz Jibegi». Eski munary paıdalanýdyń da eń táýir úlgileri edi.

Halyq batyry, qazaq halqynyń ardager uly Amankeldi týraly pesanyń alǵash nusqasyn jazýshy Ǵ. Músirepov 1937 jyly jazdy, keıin de osy taqyrypqa birneshe oraldy. Qazaq dramatýrgıasynda shyn máninde sosıalısik realızm úlgisinde jazylǵan pesanyń biri osy — «Amankeldi», Shyǵarmada dáýir rýhy Amankeldiniń óz basy, ony qorshaǵan orta, ómirlik ózegi berik ekendigi tanylady. Oqıǵanyń dınamıkalyq damýy da sheber qıýlasady. Uly orys halqy men qazaq halqynyń arasyndaǵy týysqandyq dostyq shynaıy kórinedi. Ǵabıt Músirepovti sheber dramatýrg retinde tanytqan «Qozy Kórpesh — Baıan Sulý» dramatýrgıalyq qurylysymen de, til órnegimen de, minsiz harakterlerimen de, qandaı sahnaǵa bolsa da uıalmaı usynatyn eńbektiń biri osy. Estonıa, Moskva jurtshylyǵyna, Qazanda sol halyqtardyń óz tilderinde sóılep, júrekterinen jyly oryn alǵan shyǵystyń Romeo men Djýlettasy, sóz joq úlken maqtanysh.

Muhtar Áýezov Qazaqstan jazýshylarynyń III sezindegi dramatýrgıa jaıly qosymsha baıandamasynda pesanyń kórkemdik qasıetin aıta kelip: «Gorkııdiń qoıǵan talaby boıynsha — pesa sújetti bolý kerek. Oqıǵa shıelenisken, qoıý qurylysty bolýy shart. «Qozy Kórpesh — Baıan sulýdyń qurylysynda bul zor talap ta aıaqtalǵan. Pesada halyqtyq tilge poezıalyq qasıet bitirip, ásem kúılilik qalpynda kestelegen... Dramatýrgıa qurylysy qıyn, aýyr janr bolǵanda, «Qozy Kórpeshtiń» jazýshysy sol qıynshylyqtardy sheberlikpen, aqyndyq, kórkemdik, ustalyqpen sheshe bilgen. Pesa osy

Pesa osy sıpaty arqyly qazaq ádebıetiniń qatty óskendiginiń aıǵaǵy bolyp shyqty. «Qozy Kórpeshti qazaq ádebıeti óziniń úlken maqtanyshy ete alady» degen edi. Bul shyǵarmaǵa berilgen ádil baǵa bolatyn.

Otyzynshy jyldar qazaqtyń jas dramatýrgıasynyń býyny bekip, buǵanasy qatqan dáýiri. Birsypyra jazýshylar dramatýrgıa janrynyń turaqty kadryna aınaldy.

Shalǵaı aýyldaǵy komýnıs Jaqyptyń burynǵy alashordashyl Qozykemen ıaǵnı eki taptyń arasyndaǵy tartysqa qurylǵan S. Muqanovtyń «Kúres kúnderindegisi» (1939), M. Aqynjanovtyń «Isataı — Mahambeti» (1938), dindi áshkereleıtin A. Toqmaǵambetovtyń «Áziret sultany» (1939) osy kezderde dúnıege keldi. Tikeleı dramatýrgıa janrymen shuǵyldanýǵa bet alǵan Áljappar Ábishev, Shahmet Husaıynov sıaqty jas jazýshylar kelip qosyldy. Sonymen, kómir alyby Qaraǵandy týraly «Otan úshin» atty pesa 1938 jyly Ábishevtiń qalamynan týdy. Sol alǵashqy adymynan bastap-aq Ábishev bul salada mol múmkinshiliktiń ıesi ekendigin ańǵartty. Qaraǵandy shahtasynyń birinde ótetin ýaqıǵada, burynǵy baı-bolystyń silimtisi Qurǵymet sıaqty ala aıaqtar qyzý tartys ústinde shıelenise kelip aqyrynda áshkerelenedi. Shyǵarmanyń sátti shyǵýy jazýshynyń bul janrǵa degen yntasyn kúsheıtip, senimin bekitti. Uzamaı Shymkent metalýrgteriniń ómirin baıandaıtyn «Joldastar» (1941) pesasyn jazdy.

Sh. Husaıynovtyń «Marabaıynda» tuńǵysh ret qazaq sovet ıntellıgentteri jaıynda másele kóteriledi. Adal jandy sovet azamatyn kirleýge áreket jasaǵan bir top toǵysharlardyń pasyq qylyqtary áshkerelenedi.

«Oktábr úshin» (1932), «Tastúlek» (1935), «Alma baǵynda» (1937), «Shekarada» (1938), «Abaı» (1940), taǵy basqa ulyly-kishili shyǵarmalarymen Muhtar Áýezov az ýaqyt ishinde asa jemisti eńbek etti. Endi tolyq mándi dramatýrgıamyz bar dep san jaǵynan da, sapa jaǵynan da qysylmaı aıtatyn dárejege jettik. Qazaq dramatýrgıasy qandaı syn bolsa da kóteretin belge shyqty.

Uly Otan soǵysynyń alǵashqy aılarynan maıdan taqyrybyna arnalǵan shaǵyn kólemdi pesalar paıda bola bastady. 1941 jyldyń aıaq sheninde Muhtar Áýezovtyń «Syn saǵatta», S. Muqanovtyń «Jeńis jyry» (1942), Á. Ábishevtiń «Qyraǵylyq» (1942), M. Áýezovpen birigip jazǵan «Namys gvardıasy», Áýezov pen Músirepovtyń «Qynaptan qylyshy» sıaqty iri pesalar týdy. San jaǵynan mol bolǵanmen, bul pesalardyń sapa jaǵy onsha bolmady. Maıdan jaıyn jete bilmegendikten kóbine syrttaı sýretteý, oıdan quraýshylyq basym boldy. Tek dańqty Panfılov dıvızıasynyń ómirinen jazylǵan Muhtar Áýezov pen Áljappar Ábishevtiń «Namys gvardıasy» tikeleı maıdan jaıyn, onyń tylmen baılanysyn sýretteıtin kóptegen utymdy sátterimen kórindi. Osy jyldardaǵy pesalardyń keıbirinde ıdeıalyq aýytqýshylyq (Á. Tájibaev «Biz de qazaqpyz»), jalǵan sımvolıkaǵa boı aldyrý (Á. Tájibaev, G. Roshal «Jomarttyń kilemi») dramatýrgıa salasyndaǵy keıbir sátsizdikti ańǵartady. Tarıhı taqyrypqa jazylǵan Ǵ. Músirepovtyń «Aqan seri — Aqtoqty», fólklorlyq júıede jazylǵan Sh. Husaıynovtyń «Aldar Kósesi» bul dáýirdiń eleýli tabysynan sanalady.

Belgili halyq kompozıtory Aqan seriniń ánderi qazaqtyń mýzyka tarıhynda ólmes órnegimen tanylady. Dramatýrg Aqan seriniń tek qana óner ıesi emes, óz zamanyndaǵy ádiletsizdikti tereń sezinetin úlken oı-parasattyń ıesi etip kórsetedi, Islam dininiń pasyq ta qatal qalpyna qarsy shyqqan Aqan ar tazalyǵy, adal mahabbat bostandyǵyn tý etedi. Pesanyń arhıtektonıkalyq qurylysy klasıkalyq úlgide órilip som jasalǵan keıipkerler adam janynyń san qıly syr sezimimen kómkerilgen. Shyǵarma romantıkalyq serpin men poetıkalyq sazǵa toly, nysanaǵa dál tıip jatqan sheber dıalog pen kontrasqa qurylǵan adam harakterleri qalt ketpeı qaýyrt órbıtin qatygez qataldyq, ar men adamgershilik aıqasy bar tynys — tirshiligimen shynaıy kórinip, avtordyń janr ereksheligin meńgerýdegi mol mádenıetinen habar beredi. Pesadaǵy mylqaý Balýannyń áreketiniń ózi Vıktor Gúgonyń Kvazımodasymen shendesip jatqandyǵyn jasyra almaımyz. Saıyp kelgende «Aqan seri — Aqtoqty» qazaq dramatýrgıasynyń kemeldengendiginiń kepili bolatyn eńbek ekendiginde daý joq.

1942 jyly jazylǵan Sh. Husaıynovtyń «Aldar Kósesi» halyq uǵymyndaǵydaı kúlki-syqaqqa toly aýyz ádebıetiniń úlgisinde jazylǵan birinshi sátti komedıa der edik. «Aldar Kósedegi» utymdy dıalogtar avtordyń oı eleginen ótip, kórkemdik tutastyqqa ıe bolǵan.

Uly Otan soǵysy jeńispen aıaqtalǵannan keıin de qazaq dramatýrgtary ishinara maıdan taqyrybyna oraldy. Bul saparda X Jumalıev pen Á. Sársenbaevtyń «Arbasý», Á. Ábishevtiń «Dostyq pen mahabbat» (1947), pesalary keldi. «Dostyq pen mahabbat» avtordyń buryn jazylǵan «Tastúlekter» romanynyń materıalyna qurylǵan. Pesada Qaraǵandy shahterleriniń Otan soǵysy jyldaryndaǵy qajyrly eńbegi, maıdan men tyl birligi kórinedi. Tartystyń kilti jańa kombaındy paıdalaný ústinde bolady. Sáýle joǵary bilim alǵan, áleýmettik ómirge belsene aralasyp júrgen qazaq áıelderiniń ókili. Nurlan men Sáýle basyndaǵy mahabbat shyǵarmanyń ón boıyna jandy reń berip tur. Sáýleni súıetin Temir de qazaq dramatýrgıasyndaǵy tyń jańa obraz. Temirdiń teris joldan shyǵyp maıdandaǵy erligimen dańqqa bólenýi sovettik qoǵamnyń adamǵa degen zor qamqorlyǵyn, Komýnıstik partıanyń sheksiz qýatyn tanytady. Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń III sezindegi baıandamasynda Muhtar Áýezov «Ázirge sovet taqyrybyna jazylǵan qazaq pesalarynyń eń táýiri, eń turaqty, kórkemdik sıpatqa ıe bolyp shyqqany osy «Dostyq pen mahabbat» dep bilemiz» degen edi. Qazirde de osydan ıyǵy joǵary turǵan, búgingi taqyrypqa jazylǵan pesa joq.

Qazaq dramatýrgıasy elýinshi jyldardan bastap búgingi kún taqyrybyna shuǵyl bet burdy. Á. Ábishevtiń «Bir semásy» (1949), N. Baımuhamedovtyń «Asyl tastary», Ǵ. Mustafınniń «Mıllıoneri», Á. Tájibaevtyń «Gúlden, dalasy» (1952), «Dýbaı Shýbaevy» (1953), Sh. Husaıynovtyń «Kóktem jeli», «Esirtken erkesi» (1954), M. Imanjanovtyń «Meniń mahabbatym» (1953) sıaqty pesalar búgingi ómirimizdiń ártúrli taqyrybyn qamtıdy. Bul shyǵarmalardyń ishinde oqýshy jurtshylyǵynyń nazaryn aýdaryp, kezinde táýir baǵa alǵandary: «Bir semá», «Gúlden, dala», «Esirtken erke», «Menin mahabbatym» bolmasa, kópshiligi búkil sovet dramatýrgıasyna keselin keltirgen tartyssyzdyq teorıasynyń naýqasyna shaldyqqan edi. Kórkemdik jaǵy jutań mán-mazmun jaǵy da óte saıaz jatty. Bul shyǵarmalarda shynaıy tartystan kóri «táýir» men «óte táýirdiń» arasyndaǵy usaq kelispeýshilikteri basym edi.

Keıingi eki-úsh jyl ishinde úkimet pen partıamyzdyń ádebıetke qoıǵan bıik talabyna jaýap berý jolynda qazaq dramatýrgıasynda edáýir serpilý paıda boldy. Jazýshylardyń keıingi jyldary belsendiligi artýymen birge boı jazýyna taǵy bir sebep — ómir prosesine úńile onyń ústine teatr kollektıvimen tize qosyp tvorchestvolyq yntymaqta bolǵandyǵy.

S. Muqanovtyń «Shoqan Ýálıhanovy», Á. Ábishevtiń «Kúnshildigi» men «Kim meniń ákemi?», Á. Tájibaevtyń «Maırasy», Sh. Husaıynovtyń «Keshe men búgini», Q. Satybaldınniń «Aıagóz arýy» ótken bir-eki jyldyń jemisteri.

Kóp jyldardan beri dramatýrgıamen aınalysyp, opera-balet lıbrettolaryn jazǵan Nyǵmet Baımuhamedov sońǵy jyldary eki-úsh pesa jazdy. Tanysa kelsek, avtor budan on jyl burynǵy dárejesinen asa almaı qalǵan. Shyǵarmalaryn kóbine jalań deklarasıaǵa qurady. Oqıǵa tartyssyzdyq teorıasynyń tóńireginde, óndiristegi adamdardyń bir jınalysynyń talqysynan aspaıtyn jeńil-jelpi kelispeýshiligin úlken shyǵarmaǵa jeli etip usynady.

Joǵaryda atalǵan «Shoqan Ýálıhanov», «Kúnshildik», «Maıra», «Kim meniń ákem?», «Keshe men búgin» shyǵarmalary teatrlarymyzdyń búgingi tańdaǵy betke ustary bolyp otyr. Utymdy jaqtary kezinde baspasóz betinde mol aıtyldy. Búgingi tańdaǵy qazaq dramatýrgıasyn sóz etkende arnaıy nazar aýdaratyn shyǵarma sahnaǵa shyqqan Á. Ábishevtiń «Kim meniń ákem?» atty pesasy. Bul qazaq dramatýrgıasynyń keıingi jyldardaǵy tabysy bolyp sanalmaq. Psıhologıalyq tereń sezimge qurylǵan eńbek, soǵys zardabynan japa shekken aıaýly jar, ata meıirimin ańsaǵan armandy sábılerge arnalǵan eskertkish dep uǵamyz. Munda adam basyndaǵy kúıinish — súıinish sátteri, sezim dúnıesiniń san tústi boıaýy ómirge tán órnegimen kórinedi. Bıik adamgershilikke, adaldyqqa, senimge, balaǵa, anaǵa, jarǵa, Otanǵa degen mahabbattyń shıelenisip sheshilgen túıinin kórgende aqaýsyz adal peıilińizben rıza bolasyz. Osyndaı ómirlik berik ózegi bar shyǵarmanyń dramatýrgıalyq qurylysy da burynǵylarynan oqshaý utymdy ádisi tyń sapardy ańǵartady. Qazir teatr sahnasynda júrip jatqan Z. Shashkınniń Jetisýda Sovet ókimetin ornatýda kóp eńbek sińirgen qazaqtyń aıaýly uly «Toqash Bokın» týraly pesasy da táýir shyǵarmalardyń qataryna qosylady.

Aldymyzdy qazaq ádebıeti men kórkemóneriniń onkúndigi kele jatyr. Astana jurtshylyǵy óz sahnasynda qazaq dramatýrgıasynyń tańdaýly úlgilerin kórmek. Muhtar Áýezov «Dos, bedel dos» atty úlken shyǵarmasyn aıaqtady. Ǵ. Músirepov búgingi malshylar ómirinen jazǵan komedıasyn teatrǵa usynyp otyr. Áljappar Ábishev, Á. Tájibaev taǵy basqalary jańa dramalyq shyǵarmalar jazý ústinde.

Qazaq dramatýrgıasyn basqasha sholyp ótkende týatyn qorytyndy, Sovet ókimeti jyldarynda ádebıetimizge jańa janr bolyp engen dramatýrgıa qazir kemeldenip, óz qazynasynda kóptegen asyl shyǵarmalary bar ekenin kóremiz. Qazaq dramatýrgteriniń aldynda áli sheshilmeı jatqan kóp problemalar bar. Tabysymyzdy qansha aıta bergenmen

qazaq dramatýrgteri kórermender aldynda qaryzdar. Zamanymyzdyń aldyńǵy qatarly eńbekkerlerin úlgi etip usynýda shaban qımyldap kele jatqandyǵyn moıyndamasqa lajymyz joq. Moıyndaı otyryp oǵan árbir qalam qaıratkeri belsendi qatysady degen úmit zor.

1957

---