InfoHub Logo

Bir Altynbel degen han bolǵan. Hannyń jalǵyz uly bar edi, aty — Qaıshyly han. Sonan basqa balasy joq edi. Bir kúnderde hannyń qatyny qursaqty boldy. Bir ýaqytta bir qyz bala keltirdi: «Aı deıin dese, aýzy bar, kún deıin dese, kózi bar». Ol qyzdy tapqan sheshesi qyzyn kórip, kórkinen talyp qaldy. «Sondaı bir qyz keltirdi» dep hanǵa aıtady. Han balger, baqsylaryn aldyryp:

— Osy týǵan balanyń baq-talaıyna bal ashyńdar! — dedi.

Balgerler bal ashty:

— Baq-talaıy zor, buryn eshkimnen mundaı bala týmaǵan. Buǵan eki nárseden qater bar: osy qyz on bes jasqa jetkende, er ul tabady. «Ol qaıdan tabady?» deseń, ne jelden tabady, ne kúnnen tabady. Buǵan kún kórsetpeı, jel tıgizbeı baǵý kerek! — desti.

— Ne jelden, ne kúnnen bul balany kún kórmeıtuǵyn, jel tımeıtuǵyn qarańǵy jerge baqtyryńyz! — dedi.

Han da:

— Ózim de osyny oılap edim! — dep adamǵa kórsetpeı, «kisi kórmesin» dep jasyryn asyratty.

Sonan soń hannyń qatyny bir kempirdi shaqyrdy. Kempirge jylyna júz dilda berdi. Kempir balany alyp, qarańǵy temir úıge salyp asyrady. Qyz tútikten sý iship, túndikten Kúnniń ózin emes, sáýlesin kórip, on bes jasqa jetti. Bu qyz bir kúnderde kempirden suraıdy:

— Sen qaıda baryp júrsiń?

Kempir aıtady:

— Eı, balam, bir jaryq dúnıe bar. Bu jaryq dúnıede ákeń bar, shesheń bar, talaı jandar bar. Anda men baramyn.

Qyz aıtty:

— Aı, eneke, eshkimge aıtpaıyn, maǵan so jaryq dúnıeni kórsetshi!

Kempir aıtty:

— Jaraıdy, eshkimge aıtpasań, kórseteıin, — dep kempir bu qyzdy tasqary shyǵardy.

Shyǵarǵannan soń, o qyz bu jaryq dúnıeni kórip, óne boıy balqyp, esi aýyp, talyp qaldy. Sol tysqary shyqqan kúnderinde oǵan Alla taǵalanyń kózi túsedi. Allanyń ámirimen so qyz qursaqty boldy. Bir kúnderde ishi ósip, zoraıdy. O qyz býaz bolǵanyn kempir bildi:

— Endi meni óltiredi! — dep qaıǵy jedi. — Endi meni óltirse de, qanym aq, hannyń qatynyna aıtamyn, — dedi.

Kempir kelip, hannyń qatynyna aıtty:

— Qyzyńyz qursaqty boldy. Esh adamǵa kórsetkenim joq. Óltirseń, qanym aq. Tiri qalsam, jolym aq!

Hannyń qatyny aıtty:

— Sen onan basqa ne qyldyń?

Kempir aıtty:

— Qylǵanymdy jasyrmaımyn. Meniń qylǵan jazyǵym bir-aq ret jalynǵan soń tysqary shyǵarǵan edim. Shyqqannan beri qaraı qursaqty boldy.

Hannyń qatyny aıtty:

— Sen jamandyq qylmaǵan soń, hanǵa jaýabyn men ózim bereıin! — dep.

Solaı aıtyp hanǵa bardy. Hanǵa kelip aıtady:

— Qyzyńyz qursaqty boldy Allanyń ámirimenen. Ony esh adam kórgen joq, — dedi.

Han aıtty:

— Olaı bolsa, óltir ony! — dedi.

Qatyny aıtty hanǵa:

— «Han qyzyn óltiripti» degen ataq jaman bolar.

Han aıtty:

— Endi ne qylsań daǵy, kózimnen joǵalt! — dedi.

Qatyn óltirýge qyzyn qımady. Bir altyndatqan ábdirege salyp, aýzyn jaýyp, kiltin syrtyna baılap, aǵyp jatqan darıaǵa salyp, qoıa berdi. Bul qyzdyń aty — Almaly Kórikti edi. Salyp jibergen darıasy — uzyn aqqan Ertis.

Sol sýdyń boıynda kóshpeli bolyp júrgen qalmaq degen jurt bar eken. Dombaýyl degen mergen, Shaba soqyr degen túrikpen qaraýylshysy men ekeýi ań aýlap, elsiz, kúnsiz sý boıyn jaǵalap júr eken. Shaba soqyr túrikpen kúndik jerden kóredi eken de, tústik jerden esitedi eken. Darıanyń ortasyn da aǵyp kele jatqan ábdireni kórdi:

— Aı, joldas, darıanyń ortasynda sýdyń aǵyny eriksiz aıdap, bir nárse aǵyp kele jatyr! — dedi.

Dombaýyl mergen aıtty:

— Kókte Táńirim jar bolsa, biz ony alarmyz. Ala qalsaq, sen ishin alamysyń, tysyn alamysyń? Kún buryn úleselik, qolymyzǵa kelgen soń qyzyqty nárse bolsa, birimizge birimiz qımaı, talasyp, araz bolarmyz!

Shaba soqyr túrikpen aıtty:

— Meniń kózim jalǵyzdyq qylmasa, jarq-jurq etip, altyn men kúmisteı kúnge shaǵylysyp keledi. Ne bolsa da, men syrtyn alamyn! — dedi.

Dombaýyl mergen aıtty:

— Men ishin alamyn, ne shyqsa, ol shyqsyn. Meıli dáneme shyqpasyn, baǵymdy baıqaımyn! — dedi.

Jaqyndap kelgen soń, altyn ábdire ekendigin tanyǵan soń jibekten jip esip, oqqa baılap, atpaqshy bolǵanda Shaba soqyr túrikpen qaraýylshy:

— Qıa at, qıa at! — dedi. — Týralap atpa, ishinde jandy nárse bar bolsa, oq tıip, ólip qalar! — dedi.

Týra atpaı, qıa atyp, oq baryp ábdirege qadalǵan soń shyjymmen tartyp alyp, ábdireniń aýzyn ashsa, on tórtinen týǵan aıdaı bir qyz jatyr. «On tórtinen týǵan aı» dalada qaldy, bir qyz! Bul ekeýi kórgen soń, kórkinen esi aýyp, talyp qaldy. Aýyzdarynan sý aǵyp, muryndarynan sińbirik tógilip, esterin jıyp, ózi-ózine kelgen soń:

— Ne kisisiń? Ne etken jansyń? — deıdi.

Qyz aıtty:

— Men Altynbel degen hannyń qyzymyn. Týǵannan maǵan jaryq dúnıe kórsetpeı, tútikten sý, túndikten nár tastap, temir úıge asyraǵan eken. Men: «Jaryq dúnıe bar!» dep estip, bir kórýge ińkár bolyp, on bes jasymda jaryq dúnıege shyqtym. Jaryq dúnıeni kergen soń, sileıip talyp qalyppyn. Bu dúnıede bar jazyǵym — sol. Sonan keıin kidirmeı, qursaqty bolyppyn. Ákem estip: «óltirsin!» depti. Ózimdi kóterip, tapqan sheshem óltirýge qımaı: «Qaıda ketse de, tiri ketsin!» — dep, osy ábdirege salyp, sýǵa aǵyzyp qoıa beripti.

Dombaýyl mergen aıtty:

— Seni biz alamyz, bizge tıemisiń? Qyz aıtty:

— Osy ishimdegi páleden qutylǵan soń, tıeıin! — dedi.

Dombaýyl mergen:

— Jaraıdy! — dedi.

Erli-baıly kisideı boldy. «Pis[ken] astyń kúıigi jaman» degen bar ǵoı, Dombaýyl mergen shydamsyzdyq qyldy. Kózi jáýdirep, emshegi bultıyp, qasynda qyz jatqan soń, zorlyq qyldy. Almaly-Kóriktiniń baldaǵy shart etip synyp ketti.

— Bul jumys úshin maǵan ókpeleme! «Ózi býaz, ózi qyz orazdyǵa kez bolady» degen eken. «Baǵymdy synaıyn» dep edim. Baqytty ekenmin! — dep qýandy.

Mezgil ýaqyty da taıanyp qalǵan eken, Almaly-Kórikti er ul bala tapty, sulýlyǵy sheshesinen de asyp týdy. Bir qoly jumyq týdy, ýysy tola qan eken. Paıǵambar tarıhynan bes júz elý toǵyzynshy jylda, qazaqsha dońyz jylynda Moǵylstanda jaryq jalǵan dúnıeniń júzine keldi.

— Muny tapqan sheshesi ótirik emes, shyn qyz bolyp shyqty. Bultarma, jaltarmasy joq, erkek kórmeı, tapqandyǵyna biz kýá bolyp, aq myltyqtyń, mine, aýzyn jaladyq! — dep. Qalmaq anty aq myltyqtyń aýzyn jalasady eken. Shaba soqyr túrik pen men Dombaýyl mergen balanyń atyn «Shynqyz» qoıdy. Bala jasynda ne dep atasa, sonymen atanyp ketedi ǵoı: «Shynqyz» atanyp ketti.

— Endi qańǵyp dalada júrmeıik! — dep, eline keldi.

Bala qyzdan qylyqty bolyp, uldan qulyqty bolyp, bóten jat bala bolyp ósti. Mergenge basybaıly qatyn bolǵan soń, alty aıda bir bala, alty aıda bir bala taba berdi. Bulardyń aty: Bódenetaı, Búrgeltaı, Jórgemtaı boldy. Oınaýǵa jarap, oıyn balasy bolǵanda, ana úsheýi biryńǵaı oınaıdy, Shynqyz ózi japa-jalǵyz júrip, biryńǵaı oınaıdy. Sonda Almaly-Kórikti aıtyp otyrady deıdi:

— Bulanǵa ergen taza jerge aýnap oınaıdy, dońyzǵa ergen balshyqqa aýnap oınaıdy! — deıdi eken.

Shynqyz onnan asqan shaǵynda bul eldiń burynǵy patsha bolyp turǵan patshalary óldi. Jurt patsha qoıýǵa jaqsy kisini taba almaıdy: «Bala da bolsa, sol Shynqyzdy patsha qoıalyq! — dep, patsha qylady, — ól degen jerińde ólemiz! Qal degen jerińde qalamyz!» — desip, aq myltyqtyń aýzyn jalasty.

Bul Shynqyz patsha bolyp, ádil boldy, zorlyq-zombylyq joq boldy, urlyq, ótirik joq boldy. Jurtqa bul jaǵymdy, súıkimdi boldy. Bódenetaı, Búrgeltaı, Jórgemtaılar — uıalas týǵan kúshikter, uıalastyǵyn qylyp, shabalanyp, sháýildep úrip, mazasyn ala bastady:

— Bu — atasy joq bala. Muny patsha qylmaımyz! Bizdiń atamyz bar. Bizdiń birimizdi patsha qylyńdar! — dep, urys-qaǵys, tóbelesýge aınaldy.

Sonan soń Shynqyz:

— Men jalǵyz edim de, bular — úsheý-tórteý. Myna kóp el jáne bulardyń qandasy. Qoı, bir kún uıyqtap jatqanymda jazym qylar! — dep, qashpaqshy bolyp, sheshesiniń qasyna keldi. Aıtty:

— Aı, sheshem, ketemin qashyp. Myna úsh jaman balań meni óltiretuǵyn boldy! — dedi. Sheshesi surady:

— Endi, balam, qaıda barasyń? Barǵan jerińdi maǵan aıtyp ket. Men seniń óli-tiri habaryńdy qaıdan bilemin?! — dedi.

Shynqyz aıtty:

— Qaıda baraıyn? Uzynnan uzaq aǵyp jatqan sýdyń basyna baryp, atamnyń el-jurtynyń tusyna baryp, sonda jatamyn. Atam sýdyń ar jaǵynda bolsa, sýdan ótsem, ótermin. Óte almasam, sýdyń ber jaǵynda jatarmyn. Aı, sheshekem, meniń óli-tiri habarymdy men bildirermin. Saǵan osy uzyn aǵyp kelgen sýdan qustyń júnin salyp turarmyn. Kustyń júni ótip turar. Ótip tursa, meniń tiri bolǵanym. Qustyń júni aǵyp ótpese, meniń onda ólgenim daǵy! — dep, ýáde qyldy da, — Aman bol, sheshe! — dep ketip qaldy.

Sol ketkennen mol ketip, sýdy órleı-órleı baryp, atasynyń eliniń tusyna kelip, sýdan óte almaı, ber jaqta jatyp qaldy. Ań atyp, qus atyp, ań terisinen úı qylyp aldy. Qustyń júnin taýdaı qylyp úıip qoıdy. Jelmen ushyp, burqyrap, sýǵa túsip jatady, sheshesi tiriligin bilip turdy.

Shynqyz ketken soń, el patshasyz boldy. «Kimdi patsha qylamyz?» — dep daǵdardy. «Osy qatynnyń balasy jaqsy bolýshy edi», — dep, Búrgeltaı degen balasyn patshalyqqa saıla dy. Ony jaratpaı, Bódenetaıdy qoıdy. O da sol boldy, ury-qary kóp boldy. Bulardyń tilin: «Mynaý han eken-aý, tiri jan eken-aý!» — dep adam almady. Ózderin kisi sanyna sanamady, jurt jurt bolýdan qaldy. Jurt bolyp bir jerge jıylyp, keńes kurdy:

— Bizdiń patshamyz ádil bolmady, jaman boldy. Ol jurtty tutyp tura almady. Shynqyz han patshamyz turǵan ýaqytta jurtymyzda urlyq, ótirik, ósek, zorlyq, zombylyq joq edi. Elimiz toq, qaıǵy-ýaıym joq, mal-basymyz bári kóp edi, qazir azdy, azaıdy. Elimiz azaıyp, azyp taýsylatuǵyn boldy. Myna kók jamandar patsha bola almas. So Shynqyzdy izdep tabaıyq, — dep aqyldasty.

— Muny qaıdan tabamyz? Qaıda ketkenin kim biledi? — ony bir bilse, sheshesi biledi, onan suralyq! Jurty jıylyp, so sheshesinikine keldi, aıtty:

— Shynqyzdyń qaıda ketkenin bilemisiń? — dedi. — Myna jaman balalaryń patsha bola almady. Jurtty bútin tutyp tura almady. Shynqyzdy izdeıik desek, biz qaıda ekenin bilmeımiz. Siz sony bilseńiz, aıtyńyz, siz bilersiz!

Sheshesi aıtty:

— Men aıtaıyn. Barsań daǵy, taýyp alsań daǵy, munda kelmes. Kelse, túzý jón silteıin! Osy uzyn aqqan Ertisti órlep júre berińder! Osy sýdyń boıynda Shynqyz bar. Tabarsyńdar, baryp, jalynsańdar, keler! Jaman sóz aıtpańdar. Kópten kisi kórgen joq, shoshyp ketpesin!

— Jaraıdy! — dep, jıyrma bes azamat — bári jaqsy kisi, izdep ketti. Bir kúnderde Shynqyz jatqan jerine kelip jetti. Ań terisinen qylǵan úıin kórdi. Taýdaı qylyp úıip tastaǵan qustyń júnin kórdi. Ornatyp qoıǵan at baılaıtuǵyn dińgegin kórdi:

— Shynqyz osynda eken, — dedi. Ózi joq eken, ań aýlaǵaly ketkenin bildi. — Bizdi kórse, qashyp keter. Attarymyzdy jasyryp, ózimiz qustyń júniniń arasyna kirip, jasyrynyp jatalyq! — dep, jatty.

Bir zamanda Shynqyz keldi. Dińgekke:

— Han keldi, han keldi! — dedi ózi. — Hannyń atyn ustańyz! — dedi. Attan tústi.

— Hannyń atyn baıla! — dedi ózi. Ózi baılady. Aty — Kerkýdan degen ań eken, múıizdi bolady eken. Úıine qaraı jóneldi:

— Hanǵa esik ashyńyz! — dedi ózi. Ózi esikti ashyp úıge kirdi.

— Tór aldyna hanǵa tósenish tóseńder! — dedi ózi. Taǵy ózi tósenish tósep otyrdy.

— Hanǵa as ap kelip, aldyna qoıyńdar! — dedi ózi. Ózi daıarlap, túrli tamaqty aldyna qoıdy. Ózine-ózi: «Alyńyz, taqsyrlap» otyryp, as jedi.

— Hanǵa tósek salyńdar! — dedi ózi. Ózi tósek salyp jatty. Jatyp qalǵan jerinde jıyrma tórt kisi: «ustap alamyz!» dep kelip bas saldy. Jıyrma tórt kisiniń birin olaı laqtyrdy, birin bylaı laqtyrdy.

Kisiler aıtty:

— A, taqsyr han, «quldyq qylamyz» dep, jalynyp-jalpaıyp keldik. Shesheń jiberdi. Siz ketken soń, el el bolýdan, jurt jurt bolýdan qaldy. Keıingi inileriń er jetken boldy, er jetkeni qurysyn, ker ketken boldy. Ashýyńyzdy basyńyz, raıdan qaıtyńyz! Júrińiz, patsha bolyp, ornyńyzǵa turyńyz! — degen soń, bularǵa erip júrdi. Eline alyp keldi. «Burynǵy ornyna han qylamyz!» degende, sońǵy baıdan týǵan úsh inisi:

— Muny patsha qylmaımyz! Bul ketsin, ketpese, muny óltiremiz! — dedi.

Sonan soń jurt jıylyp, keńes kurdy:

— Muny qaıtemiz. Muny patsha qylsaq, «óltiremiz!» deıdi. Ózderin patsha qylsaq, jurtty tutyp tura almaıdy. Munyń qaısysyn patsha qylsa da, sheshesi bilsin! — dedi.

Sheshesine úsheýin jiberdi:

— Tórt balasynyń qaısysyn patsha qylsa, biz soǵan razymyz! — dedi.

Tórt balasy sheshesine keldi, birisi: «Men bolamyn!» dedi. Tórteýi talasyp keldi. Tórt balasyna sheshesi aıtady:

— Báriń de meniń balamsyń, — dedi. — Sender talaspańdar! Men tórteýińdi ádil sharıǵat qylaıyn! Myna saǵymǵa sadaǵyńdy il! Saǵym qaısyńnyń sadaqtaryńdy kóterse, sonyń patsha bol! Tórteýi aparyp saǵymǵa sadaqtaryn ildi. Úsheýiniń sadaqtary jerge túsip ketti. Shynqyzdyń sadaǵyn kóterip turdy saǵym. Astynan tireý joq, ústinen baılaý joq. So jerde qatyn sol jurttyń bárin jıyp alyp:

— Mynany kórińder! — dedi. — Bul bala Allanyń ámirimen bala bolǵan. Munyń sol Allanyń ámirimen saǵym sadaǵyn kóterip tur. Muny patsha qylyńyz! Anaý úsheýi zorlyq qylsa, onyń úsheýin de óltirip, qarashyǵyn batyryńdar! Jurt, sender kópsińder ǵoı, zorlyq qyldyrtpań
dar! — dedi.

Sol jerde Shynqyz han bolyp, «Shyńǵyz han» atandy. Bara-bara: «Saǵymnan paıda bolǵan, sadaǵyn saǵymǵa ilgen Shyńǵys han!» ataldy. Qashyp ketkeni on úsh jasynda edi. Jıyrma jeti jasynda, barys jyly taqqa otyrdy. Kún asqan saıyn dókeılendi: «Handardyń hany» boldy. Bir zamanda Qudaıdyń bir bólek jaratqan jany boldy. Ózi bir jaqsy qatyn aldy. Úsh ul, bir qyz tapty. Sol patsha bolyp turǵanda, tamam patshadan artyq boldy. Eshbir jaýǵa aldyrmady, jurtyna qaıǵy saldyrmady. Sonan soń: «sondaı bir jaqsy patsha bar» dep Rum shahardyń kisisi kelip: «Bir balasyn bizge ber! — dep surap keldi, — ony biz patsha qylamyz», — dep. Rum shaharyna berdi bir balasyn. Qyrym shaharynan kisi keldi: «Shyńǵyshannyń bir balasyn biz patsha qylamyz», — dep. Ol bir balasyn aldy. Patshalyqqa halıfa jurty keldi: «Bir balasyn biz de patsha qylamyz!» — dep, oǵan bir balasyn berdi. Onan soń: «Sol Shyńǵystyń bir balasyn biz de alamyz», — dep, orystan keldi. Oǵan ul balasy qalmaǵan soń, Aqbıbi degen qyzyn berdi. Ony «patsha qylamyz» dep orys alyp ketti.

Bul Shyńǵys han aqyldy, danyshpan, tereń oıly adam boldy. Qansha jurtty qyryp, qıratyp alyp júrgende, eshkimniń dinine karsylyǵy bolmaǵan. Buharaı-SHárifke baryp, din jaıyn suraǵan:

— Kudaıdyń birligine, barlyǵyna, kúshtiligine ózim ábden senýlimin! — degen. Namaz, oraza, zeketke qarsylyq aıtpaǵan. Jalǵyz-aq «Qaǵba tasy» degen sózge: — ózi osyndaı aıdaı álemdi jaratqan Qudaı bolady da, bir-aq úıden tabylady degen sóz ǵaqylǵa syımaıdy! — degen.

---