InfoHub Logo

Eki aktyly, segiz sýretti tarıhı drama.

Oqıǵa XIX ǵasyrdyń orta tusynda Qashqar qalasynda (qazirgi Sınszánda) bolady.

QATYNASÝSHYLAR

Sh o q a n (Álimbaı) — 22-de.

B o q a sh — kerýen basy, — 55-te.

Q a z ı -.K a l á n — bas ımam, 60-ta

Jigitbegi — oıyn basqarýshy — 25-te.

Dotaı — Manchjýr ákimi (gýbernator), 45-te

Ýálı — Dotaıdyń orynbasary — 40-ta.

Onyń shabarmany — 30-da. D ý a n a — 65-te.

Shynargúl — onyń nemeresi, sháýken — 16-da.

Mystan kempir — 55-te.

Damola— (Adolf Shneıder. Aǵylshyn shpıony) — 35-te.

A z a n sh y — 40-ta. Saqaldy qazaq — 45-te.

Mýzykanttar, sháýkender, polısıa adamdary, jendetter, jazalylar.

BİRİNSHİ AKT

BİRİNSHİ SÝRET

Kerýen-saraı qamalynyń darbaza aldy.

Shymyldyq ashylarda arǵy jaqtan mýzyka aspaptary uıǵyrdyń áldene kúıin álsizdeý oınap turady. Aqyryn shaqyrǵan azan úni estiledi.

Shymyldyq ashylǵanda darbaza aldynda uıysyp mýzykanttar otyr, qamal qyrqasyndaǵy munaradan azanshynyń álsiz daýyspen, «Allahı ákpar» dep qaıtalaǵan daýsy estiledi. Polısıa adamdary júredi.

İle Manjýr ákimderinshe kıinip, basyna sálde oraǵan, sońyna, shoqparly polısıa bastyǵyn ertken, qolyna qamshy ustaǵan Ýálı shyǵady.

Ýálı (mýzykanttarǵa qamshy úıire aqyryp). Bul ne,, jýsaǵan esekteı moıyndaryńdy salbyratyp otyrǵandaryń?! Oınamaısyńdar ma, pysyqtaý!.. (Mýzyka úni qyzyna túsedi, betterine shadyra japqan bir top sháýkendi bastap mystan-kempir kiredi. Ýálı oǵan aqyryp.) Sen nege bógeldiń?

Mystan (qorǵalap, sháýkenderdi nusqap). Ár tusta tentirep júrgen mynaý qyzdardy jınap alǵansha sol boldy, taqsyr!

Ý á l ı. Qonaqtar keshikpeı keledi. (Mýzykanttarǵa.) Sonda kúıdi budan da jeliktire oınańdar!..

O l a r (ıilip). Qup, taqsyr...

Ýálı (mystanǵa). Sen sháýkenderdi rettep otyrǵyz: jastaýyn, sulýshasyn qonaqtar keler shetten!.. Olar unatqan erkekterine betterin kórsetip, qylmyńdap qalatyn bolsyn.

M y s t a n. Qup, taqsyr!..

Ý á l ı (munaraǵa qarap). Á-áı!

A z a n sh y (daýys berip). Á-á-áý!..

Ý á l ı. Azandy bar únińmen shaqyr!.. Halyq kóbirek jınalsyn!..

A z a n sh y. Bolady, taqsyr. (Únin kúsheıtedi.)

Ý á l ı (sahnadaǵylarǵa). Kimderdi kútip turǵandaryńdy bilesińder me?

Ý á l ı. Rossıanyń baı sáýdegerlerin!.. Unasańdar syı alasyńdar!.. (Polısıa nachalnıgine.) Tártipti qatty saqta, berekesizdik bolmasyn!

Nachalnık. Qup, taqsyr!.. (Ýálı darbazaǵa kipip ketedi. Mystan sháýkenderdi irikteı bastaıdy.)

Mystan (Bárin de ornalastyryp, bireýine). Shynargúl, senen jasy da, sulýy da joq. Birinshi orynǵa sen otyr! (otyrǵyzyp jatyp.) Sáýdegerlerdiń ishinde ári jas, ári sulý myrzasy bar. Sondaı adam aldyńnan óte bergende, bet perdeńdi keńirek ashyp, júzińdi molyraq kórsetip, qasy-kózińdi qubyltyp, qylmyńdap qal! Múmkin, seni soǵan, telirmiz. Ánshisiń ǵoı, sen. Sol ónerińmen de kóńilin aýlarsyń, qosyla qalsań. Kepten estigen joq edim, qalpynda ma, daýsyń?

Shynargúl (ıyǵyn kóterip). Qaıdam...

M y s t a n. Aıtyp kór!..

Sahnadaǵylar. Biz de estıik...

Mystan (mýzykanttarǵa). Bir jaqsy ándi oınańdar!.. (Olar oınaıdy, Shynargúlge.) Al, qosta, sen!.. (Shynargúl qostaıdy. Ánniń birer aýyzy oryndalǵannan keıin, mystan bárine.) Al, túgel qostańdar!.. (Qostaıdy. Mystan qolyn shapalaqtap.) Osyndaı ánimen, osyndaı Qyzǵa qaı myrza qyzyqpas eken!.. (Ózge sháýkenderge) Sender de kóz tartýǵa tyrysyńdar!.. Senderge de buıyrǵany bolar!.. (Allahý-haq! degen dýana daýsy estiledi. Bári qaraı qalady. Jalba-julba kıingen, erkine ósken saqal-shashy aq býryldanǵan, keń aq dambalynyń jyrymdanǵan balaqtaryn túıip alǵan, jalań aıaq dýana, syldyrmaqty jýan asasyna taıana sekirgen adymmen kirip keledi de, qutyryna zikir salady.)

Áı, toǵyz aı, toǵyz kúnde jerge tústim,

Toǵyz saǵat tura almaı aspanǵa ushtym.

Ǵarshy, kúrshi saıasyn baryp qushtym,

Sol sebepten altmysh úshte kirdim jerge... Haq!..

Shynargúl (tóne qarap). Meniń atam osy bolmaǵaı da!

Mystan (jekip). Otyr! (Shynargúl buǵyp qalady. Dýana zikirin jalǵastyryp kete barady.)

A z a n sh y (dybys berip). Qonaqtar keledi...

N a ch a l n ı k (túsin sýytyp, mýzykanttarǵa). Bastańdar bir jaqsy kúıdi!.. Jeliktire oınańdar!.. (mýzykanttar dýyldaı jóneledi). Men qonaqtardy qarsy alam (Ketedi. Mystan Shynargúldiń qasyna shoqıyp otyra qalady. Nachalnık bastaǵan sáýdegerler kiredi, aldarynda qazaqıla sándi kıingen Boqash jáne Shoqan.)

Mystan (Shoqan taıana, Shynargúlge ony ıegimen nusqap). Aıtqan myrzań anaý. Shamań jetkenshe qubylyp baq!.. (Shynargúl túzelgen qımylmen betin kórsetedi. Shoqan onyń aldyna az kidirip ótedi. Mystan qýanǵandaı.) Ańdyǵan qarshyǵam toryma iliger endi (qonaqtar qaqpaǵa kiredi).

EKİNSHİ SÝRET

Medreseniń múdárrıster (lektorlar) jınalatyn bólmesi. Imamdarsha sándi kıingen Qazı-Kalán júgine otyryp, teńselgen qımylmen áldene qalyń kitapqa shuqshıa úńilgen beınede dindik báıtti (ándi) murnynan yńyldap, tolǵana aıtyp otyr. Azanshy kiredi.

A z a n sh y. Assalaýmú-ǵalaıkúm, Sháıhúl-ıslam!

Qazı (ánin doǵaryp). Ýaǵalamánládáıkúm!.. Láısha ma, mý-ázzın?

A z a n sh y. Ýálı ulyqsat suraıdy.

I m a m. «Kirsin» deńiz! (azanshy ketip, azdan keıin ulttyq kıiminde Ýálı kiredi.)

Ýálı (ıilip, qol qýsyryp). Assalamýǵalaıkúm.

I m a m. Ýáǵalamánládáıkúm! (Qasynan oryn nusqaıdy ).

Ýálı (otyryp). Sizge Rýsıa sáýdegerleriniń hal-jaıyn tanystyrǵaly kelip em.

I m a m. Márhabat!..

Ý á l ı. Adam sany 34. Kerýen basy — Boqash esimdi qartań adam men (esim áripterin bólshektep, qaıtalap aıtyp.) — Á-lim-baı degen jas jigit. Ol jigit býdan kóp jyl buryn Boqashpen osy sháhárgá kelip ketken Toqash degen kisiniń balasy deıdi. Toqash osynda úılengen de áıelinen ul týyp, atyn Álimbaı qoıǵan, odan keıin qyz týǵan. Toqash eline qaıtqanda ulyn ózimen birge ala ketip, qyzy munda qalǵan. Mynaý — sol Álim-baı.

Qazı (mán bergendeı). Co-laı eken.

Ý á l ı. Bul sáýdegerler negizinde Ándijandyq bolsa kerek. Rýsıaǵa baryp saýda júrgizedi eken. Osy joly Rýssıalyq qala — Semeıden shyǵypty.

Q a z ı. Buıymdary kóp pe eken?

Ý á l ı. Júkteri júz túıelik. Jáne Rýsıanyń ajarly, sapaly buıymdary, baǵalary arzan. Úsh myńnan astam osyndaǵy saýda qoılary bar. Solardan júz tusaqty Qoqannyń

burynǵy aqsaqaly Nurmambet zeketke alǵan. Onyń da óńeshi keń-aý!

Basqa buıymdarynan da dámesi barǵa uqsaıdy.

Qazı. Qandaıynan?

Ýálı. Eki túıege artqan: bulǵyn, qundyz, sýsar taǵy solardaı qymbat ańdardyń jaqsy ılengen terileri bar kórinedi. Solardan aqsaqal da jáne Manjúr ákimi — Dotaı da dám etetin sıaqty (Qazıǵa qarap jymıyp.) Biz de saýǵasyz qalmaspyz deımin, haziret?

Qazı. (eleńdep). Qandaı dálelmen?

Ýálı. Bul sháhárdiń tártibimen úılendirmeımiz be, olardy? Ózgeleriniń nekesin Muhtasıb sıaqty kishi ımamdar da qıa berer Shal jáne jas kerýen basylarynyń nekesin siz qıarsyz. Arjaǵyn ózim retteı beremin.

Qazı. Al, ózińiz?

Ýálı. (kúlip). Tógilgen taǵamnan men de aýyz tıip qalarmyn.

Qazı. Kóńilderi unatatyn sháýken tabarsyzdar.

Ýálı. Álbette!.. (Azanshy kiredi.)

Azanshy (Qazıǵa). Shaqyrýyńyzben saıahatshy arab damolasy kelip tur.

Qazı. («Ol kim?» degendeı qaraǵan Ýálıge). Mádıná-ı-Mýnáýárádan kelgen ımam. Asyly Quraısh. Paıǵarymyz salla-allahú ǵalaıhı ýássálámniń násili, paıǵambarymyz Muhammádán-Mustafanyń súıikti shahar-áry-nyń biri Ǵusmano-ázzýnaraınǵa bergen qyzynan. Baırýttaǵy dárrá-ál, fıýndi támam etken. Sodan ıslam álemin aralap túsý maqsatymen saıahatqa shyqqan.

Ýálı. Kóp bolǵan ba, shyqqaly?

Qazı. On jyldan asqan. San alýan jerdi aralaǵan tumsyǵyn bizdiń Qashqarıaǵa tiregen. Keńesip kórdim ashyq) bilimi mol kisi eken. Áhlý-Islamdy biriktirý, qýattandyrý týraly tolyp jatqan oılary bar.

Ýálı. Munda uzaq bola ma eken?

Qazı. Osy shaharda bir jyldaı toqyramaq.

Ýálı. He isteıdi sonda?

Qazı. Bizdiń meshittiń ımam hatıbi uzaq ýaqyt syrqat qoı. Qashan aıyǵary málimsiz. Bul damolany sonyń ornyn basa turýdy uıǵarǵan edim, sol jáıli sóılesýge shaqyrdym

(Azanshyǵa.) Kirsin deńiz (Azanshy ketedi.) 

Ý á l ı. Men de sóılesip kórdim, haziret. Sol damolanyń Rýsıa sáýdegerine kúdigi bar...

Q a z ı (eleńdep). Qandaı? (Arabsha kıingen damola kiredi.)

Imam (sálemdesken damolaǵa qasynan oryn nusqap). Qosh keldińiz, qurmetti damola! (Damola otyryp, be.tin sıpaıdy.)

Q a z ı. Qalaı, damola, rızasyz ba, bizdiń sháhárda ótkizip jatqan kúnderińizge?

Damola. Óte, hazret! Takla-Makan tóńiregindegi biraz sháhárlardy aralap ta úlgerdim. Qazirgi halderi jaman emes sıaqty. Ótken tarıhynda mazasyzdyqtar bolǵanmen, qazir tıyshtyq halde kórinedi. Sol kúıin buzýda jalǵyz ǵana qaýip seziletin sıaqty.

Qazı (eleńdep). Qandaı?

Damola. Sońǵy kezderde, bul ólkelerge Rýsıa sáýdegerleri jıi keletin bolypty ǵoı...

Ý á l ı. Sóıtip júrgeni ras.

Damola. Islam dininiń en, basty jáne eń kúshti jaýy Nasaranı dini ekenin bilemiz.

Qazı. Álbette.

Damola. Keıingi ǵasyrlarda osy dindi óte belsendi túrde taratyp otyrǵan memleket Rýsıa. Sibirdegi, Edil boıyndaǵy halyqtardy nasaranı dinine kúshpen kóshirip kele jatqan Rýsıa, endigi qanatyn Orta Azıaǵa, Shyǵys Túrkistanǵa, ıaǵnı sizdiń Takla-Makan tóńiregine taratý nıetine kirisken sıaqty.

Q a z ı. Dálelińiz?..

Damola (jyldamdatyp). Barlyq zamanda, barlyq elderdiń ishki syryn tasýǵa bas sebep saýdagerler bolǵanyn bilesiz.

Qazı, Taýarıhtan kóremiz.

Damola. Sonda, sáýdegerlerdiń bári birdeı emes, ishinde erekshe tyńshylary bolady.

Ýálı (Qazıǵa). Bul kisiniń jobalaýynsha Rýsıadan kelgen sáýdegerlerdiń erekshe kúdiktisi — Á-lim-baı sıaqty.

Q a z ı (Damolaǵa). Nege olaı jorısyz?

Damola. Túrine qaraǵanda bul jaı sáýdeger emes, oqyǵan kisi, múmkin oryssha, olaı bolsa, bul orys ókimetiniń tyńshysy.

Ý á l ı. Sóılesip kórdińiz be, ezimen?

Damola. Bir kerýen-saraıda turǵan soń, árıne. Biraq ózińnen syrdy kóp tartýǵa tyrysyp, óz syryn aldyrmaıtyn qý sıaqty, bul tyńshyǵa laıyq qylyq.

Qazı. Qalaı anyqtaımyz, buny?

Damola. Óıtý qıyn emes.

Ý á l ı. Sonda?

Damola. Tilderińdi alatyn jáne aqyly, bilimi bar bir sháýkenge qosý kerek te, izin ańdytý kerek.

Qazı (Ýálıge). Eskeretin jumys eken bul.

Ý á l ı. Árıne.

ÚSHİNSHİ SÝRET

Shoqannyń kerýen-saraıdaǵy uıǵyrsha sándi jınalǵan hujyrasy (bólmesi). Onyń tórinde jáne bosaǵasynda eki esik. Shymyldyq ashylǵanda Shoqan áldene qalyń kitapty shuqshıa qarap otyr. Syrtqy esik qaǵylady.

Shoqan. Kirińiz! (Mystan kiredi.)

Mystan (tańdana qaraǵan Shoqanǵa). Meni tanymassyz myrza, bilmeıtin de bolarsyz, bul sháhárda mendeı kempirler bolatynyn. Bul sháhárda shetten keletin musylmandardyń nekesiz tura almaıtynyn estigen shyǵarsyz?

Shoqan. Estidim.

Mystan. Olarǵa laıyqty áıeldi mendeı kempirler taýyp beredi.

Sh o q a n (eleńdep). Iá?

Mystan. Bizdiń atymyzdy «dálál» dep te, «tappaq» dep te ataıdy. Men sondaılardyń birimin. Biz tabatyn áıeldi «sháýken» deıdi.

Shoqan (kórermenderge). Meni de qamaldy deseńizshi bul tuıyqqa!.. (Mystanǵa.) Siz qosasyz ba, sonda?

Mystan. Men tabamyn, nekesin ımam oqıdy.

Sh o q a n (qyljaq keskinmen). Tapqanyńyz kim?

Mystan. Birnesheýden tańdaý erkińiz.

Sh o q a n. Bilmeıtin áıelderdi qalaı tańdaıdy, adam? Óz laıyqtaǵanyńyz bar ma?

Mystan. Árıne bolady. Sizdeı myrzaǵa qymbattarynyń birin laıyqtaımyz da.

Sh oq a n. «Qymbat» dep qandaıyn aıtady?

Mystan. Nekesi kep qıylǵanyn.

Sh o q a n. «Kóp baıǵa tıgenin» degen sez be?

Mystan. Solaı.

Shoqan. Nege aýystyra beredi nekesin?

Mystan. Bul sháhárǵa shetten kep úılengen erkektiń, nekelengen áıelin basqa jaqqa ertip áketýge haqy joq. Eger budan keter bolsa, áıelin talaq qylýǵa mindetti.

Shoqan. Aıyrylady degenińiz be?

Mystan. Árıne. Aırylǵan áıelge eri taqıa syılaıdy. Sondaı taqıasy neǵurlym kóp bolsa, soǵurlym áıeldiń baǵasy artady.

Shoqan. Maǵan ylaıyqtaǵanyńyzda neshe taqıa bar?

Mystan. Tórt!..

Shoqan. Buǵan deıin tórt erge tıgen bola ma, sonda?

Mystan. Árıne.

Sh o q a n (kórermenderge). Jezókshelik qoı, bunysy?.. (Mystanǵa.) Qyzyn satatyndar kimder?

Mystan. Kedeıler, qyzynan basqa satatyndary joqtar. Nemese — jetimder...

Shoqan (kórermenderge). Áleýmet teńsizdiginiń jaman bir jaǵy bunda da jetken eken!.. (Mystanǵa.) Talaq bolǵan shaqta qaıda turady, sháýkender?

Mystan. Týystarynyń qolynda. Turatyn mekenderi sháhár ákiminiń esebinde, qajet kezinde taýyp alady.

Sh o q a n. Jasy neshede, maǵan laıyqtaǵan áıeldiń?

Mystan. On altyda.

Sh o q a n. Sol jasynda tórt nekeli bolyp úlgirgeni me?!

Mystan. Taqıasy odan da kópteri bar. (Bastyrmalatyp.) Sizge usynatynymyz bar ǵoı, jerde emes, jumaqta jaralǵandaı, ajary da, symbaty sulý!.. Alyp keleıin, kórseńiz qyzyǵarsyz!..

Shoqan (kórermenderge). Osyndaı usynys bolaryn qalanyn, ákimi de, ımamy da eskertken. Ne kóný kerek te, ne bul aradan ketý kerek. Ketýge bolmaıdy, atqaratyn ister kóp. (Mystanǵa.) Keltirińiz!.. (Mystan quldyq uryp jóneledi.) «Taǵdyrǵa kóný» degen osy da!.. Munyń arty nege soǵaryn táńirim biledi!..

TÓRTİNSHİ SÝRET

Shoqannyń bólmesi. Shoqan áldene qazaq ánin yńyldap, qalyń kitapqa shuqshıa úńilip otyr. Qolynda qaryndash. Syrtqy esik qaǵylady.

Shoqan (kitaptan kózin almaı). Kirińiz (Uıǵyr kıiminde Boqash kiredi).

B o q a sh (jan-jaǵyna qaranyp). Sálem, Shoqan myrza!

Shoqan (qarap, saýsaǵyn shoshaıtyp). Ts!..

Boqash. Ne kitap qolyńdaǵy?

Sh o q a n. «Jámgú-at-taýarpa». Ǵajap kitap! Tamasha!

Boqash. Eshkim joq sıaqty ǵoı.

Shoqan. «Adam artynda alty saýysqan» demeı me?

B o q a sh. Men bireýin de baıqaǵan emespin.

III o q a n. Men baıqadym...

Boqash. Qalaı?!.. Qaıda?!.

Sh oq a n. Ol uzaq keńes. Keıin aıtam.

B o q a sh. Maqul. Qyzdy kórsetti me?

Sh o q a n. Kerdim.

B o q a sh. Qalaı eken?

Sh o q a n. Bir kórmege táýir sıaqty. Arǵy syryn túıe almadym. Túıgenim — kıik tuqymdas ańnyń ishindegi en, sulý, eń názigin gazel deıdi. Aqyndar óleńniń de syr shertetin bir túrin sol ańnyń atymen - «ǵazal» dep ataıdy. Bul qyzdyń da turpaty sondaı. Óleń arnarlyq sıaqty.

Boqash (qýanǵandaı). Kóńiliń ketken eken, myrzam, qalyń malyn tıanaqtaımyz da, onda!

Sh o q a n. Sóılestińiz be? Aýyzdaryn qalaı ashatyn?

B o q a sh. Ken, de emes, tar da emes.

Sh o q a n. Sonda?..

B o q a sh. Bul shahardyń en, bastysy «Kazı-Kalen» atalatyn ımam eken. Oǵan onshaqty bulǵyn bersek kómekeıi tyǵyndalatyn. Odan keıingi dúri — Mánjúr ákimi — Dotaı. Ol qundyzǵa qumar deıdi. Oǵan kámshattyń sala qulash birer qundyzyn tartarmyz. Ýálıge bir shekpendik qarakók tústi shýǵa syılarmyz. Qalǵanyna jyltyr kánı-pastan bir-bir beshpenttiń ıa kóılektik mata, jetpeı me?

Sh o q a n. Býǵan kense kóp emes eken. Taǵy nesi bar?

B o q a sh. Kúndiz qalaýly adamdaryn shaqyryp dám beretin sıaqty da, keshke jastarǵa arnalǵan saýyq jasaıtyn oılary bar. Sonyń bárine palaýlyq birer qap kúrish, birer dorba-meıiz, eki-úsh tý qoıdyń eti, onshaqty torsyq sharap, taǵy basqa ýaq-túıekter... kerek sıaqty.

Sh o q a n. Eseptetip kórsem, ol da birer top matanyń quny. O da jan aýyrtarlyq emes bolar?

B o q a sh. Árıne. Saýdamyz kúset bolyp jatqan joq pa, munda kelgeli? Altyn, kúmis, asyl tas degenderdi bul aradan arbaǵa artyp, túıege teńdep alyp qaıtatynbyz. qymbat ótkizip júrmiz. Maldary, ásirese, qoılary bizden Óz buıymdarymyzdy Rýsıadaǵy baǵasynan áldeneshe ret tórt-bes ese arzan. Beınelep aıtqanda, bul Qashqarıa aǵyp jatqan maıly ózendeı eken, shetinen shelekpen batyryp ala ber. Odan olqy túser emes.

Sh o q a n. Ras, Anglıanyń buǵan kóz alarta umtylýy da sodan. Biraq, biz onyń jolyn kesemiz!..

B o q a sh. O jaǵyna men shorqaqtaýmyn ǵoı, Shoqan myrza. Retin taýyp bógeı berersińder. Bul jumystyń salmaǵy izine túskennen keıin, mal aıamaıyq. Toıdy mol jasaıyq. Óziń aıtqandaı, shyǵyny jan aýyrtarlyq emes.

Shoqan (kórermenderge kúle qarap). Solaı bolady endi. Bul orys ańyzyndaǵy baı sáýdeger — Sadkonyń toıyndaı bolmaǵanmen, aqyn Nıkıtın sıpattaıtyn Ýhar-kýpesteı shashylatyn shyǵyn bolady-aý dep shamalaımyn (esik qaǵylady.) Kirińiz!.. (Shabarman kiredi de ıilip qurmet kórsetedi.)

Shabarman. Ýálı taqsyr jumsaǵan edi de.

B o q a sh. Ol kisi qaıda?

Shabarman. Keńsesinde sizderdi kútip otyr.

B o q a sh. Qazir keledi deńiz. «Qup!. (dep jónele bergen shabarmanǵa.) Toqtańyz! (kidiredi.) Qalaǵanyńyzdyń bári de beriletin bolypty deńiz!

Shabarman. Qup, taqsyr!.. (Ketedi.)

Shoqan. Uıǵyrlardyń «máshiráp» atalatyn halyqtyq saýyǵy bolýǵa tıisti. Estýimshe, óte qyzyq desedi. Kórgim keledi.

B o q a sh. Suraǵandaryn bergen soń, nesin jasasa da meıli. Ol — jas saǵan kerek bolar. Biz sıaqty jasamystar, enshisine tıgen sháýkendi baýyryna basady da, tyńqıyp jata beredi...

BESİNSHİ SÝRET

Shymyldyq syrtynan uıǵyrsha qyzý án-kúı estiledi Shymyldyq ashylady: sándi baý-baqshanyń ishi. Jastar máshirábi, aralarynda uıǵyrshalaý kıingen Shoqan men sándi kıingen Shynargúl, oıyndy jigitbegi basqaryp júr. Azdan soń ımamsha kıingen Damola kiredi de, ándetken, bılegen jastarǵa, ásirese Shoqanǵa tańyrqaı qarap turady. Oǵan Shoqannyń kózi túsip, toqyrap:

Sh o q a n. Assalaýmaǵaleıkem, hazyret! (Qoldasady.)

D a m o l l a. Namazdan kele jatyp, saýyqtaryńyzǵa kezigip qaldym da, tamashalap qarap turmyn.

Sh o q a n. Ózińiz de aralasyńyz!

Damola. Sharıǵat qospaıdy, ımamdarǵa, bundaı oıynǵa aralasýǵa (sóıleýge yńǵaılanǵan Shoqandy bógep.)

Qandaı eptisiz, bıleýge!.. Evropasha, nemese, oryssha tipti tamasha bıler edińiz!

Sh o q a n. Olardy qaıdan bilesiz?..

Damola. Jıhángez adammyn, kórgenim bar.

Shoqan. Ózińiz bılep kórdińiz be? Ia, ándetip?..

Damola. «Sharıǵat qospaıdy» demedim be?

Sh o q a n. Bilgen kisi sharıǵatqa bógele me?

Damola. Musylman kisi,— álbette!.. Siz... (jigitbegi taıanyp, Shoqanǵa.) Oıyn syrtynda qalyp qoıdyńyz ǵoı.

Damola. Solaı bopty. Shaqyryńyz.

Jigitbegi. Kópshilik! Jamaǵat! (Kóp alańdaıdy.) Kúıeý men qalyńdyq syrtqary tapty. Oıynǵa shaqyraıyq!

K ó p sh i l i k. Shaqyraıyq. (Hormen qarsy alady.)

B i r e ý l e r. Áýeli qalyńdyqtan án estıik.

B á r i (qol shapalaqtap). Ótinemiz!

Shoqan (Shynargúlge). Kóp ótinishin oryndamaýǵa amal joq. (Kópshilikke.) Qaı ándi?

Kópshilik (ataıdy. Mýzyka oınalyp Shynargúl qosylady. Kópshilik qol shapalaqtaıdy.)

Damola. Ne degen áserli án edi! Bul, Álimbaıdyń baqyty. Ia-H, Á-lım-baıdyń!

J i g i t. Al, bıdi jalǵastyramyz! (Kópshilik bıge kirise bergende, «Taǵamǵa!» degen daýys estiledi. Shabarman kiredi.)

Shabarman (qolymen jón nusqap). Taǵamǵa, halaıyq, taǵamǵa!.. (Jurt jóńkile bastaǵanda, Damola shabarmanǵa «sen irkil» degendi ymdaıdy, kóp ketedi. Shabarman irkiledi).

Damola. Qalaı?..

Shabarman. Quıryǵyn shaldyrar túlki emes.

Damola. Ne deıdi...

Shabarman. Syr tartaıyn desem, mańaılatpaıdy, «Adal jar bolam» deýden tanbaıdy.

D a m o l l a. Onda bylaı iste, sen (shabarman qulaq túredi): Sol Álimbaı kitap jınaǵysh deıdi. Sen óziń hat bilesiń be?

Shabarman. Azdap...

Damola. Kitap atyn aıyra alasyn, ǵoı?

Shabarman. Shamalap.

Damola. Endeshe, sháýkenmen birge týra bastaǵan shaqta, sháýken ońashalanǵanda, Álimbaıdyń bólmesine kir de jınaǵan kitaptarynyń attaryn jazyp al. İsteı alasyn, ba, muny?

Shabarman. Osy ǵana bolsa, qıyn emes bul.

D a m o l l a. İsteı alsań kóp syı berem. Shabarman. Maqul, damola!

ALTYNSHY SÝRET

Shoqannyń bólmesi Bir qabyrǵaǵa qaz-qatar ilgen taqıalar.

Shymyldyq ashylǵanda, uıǵyrsha sándi kıinip, uzyn shashyn kóp taramǵa órgen Shynargúl aqyryn qımyl, muńly keskinmen taqıanyń árqaısysyn bir ustap kórip, yńyrsı ándetip júredi, tórgi esikten qazaqy jazǵy kıimde Shoqan shyǵady, Shynargúl oǵan ıilip tájim jasaıdy.

Sh o q a n. Shynar, tysqa biraz serýendep qaıtaıyn.

Sh y n a r. Yqtıaryńyz.

Shoqan (jyly shyraımen jaqyndap). Qajeti bolyp qalmasa uzaq júrmeýge tyrysarmyn, ishiń pyssa ermegiń de az, kitaptar kóp. Olardy oqı almaısyń, (demin aýyr alyp.) saýatsyzsyń.

Sh y n a r g ú l. Maǵan alańdamańyz. Áıeldiń, úlesine taǵdyr úı-ishiniń ǵana jabdyǵyn qosqan. Serýendeı berińiz. Ýaqytqa qaramańyz. Siz oralǵansha ermek bolatyn birdeńe tabarmyn.

Sh o q a n. Aıtpaqshy dýtar bar eken ǵoı. Siz ony óte jaqsy shalasyz (tórgi esikke qarap). Tósek qasynda turǵan, ákep bereıin (jóneledi.)

Shynargúl (bógemek bolyp). Ózim-aq alarmyn...

Shoqan (toqyramaı). Jo-joq, ákep berem. (Tez alyp shyǵyp.) Mine!.. (beredi.) Ánderiń qandaı sazdy, seniń!.. Dýtarǵa ún qossań, ýaqyttyń qalaı ótkenin bilmeı de qalam. Uıǵyr ánderiniń bir ádemisin aıtshy!

Shynargúl (nazdanyp). Maqul, qurmetti Álim?.. (Uıǵyrdyń bir áni aıtylady. Shoqan yńyldap ún qosady.)

Shoqan (rıza bolǵandaı). Jaraısyń, Shynarym. (Qushaqtap.) Dýtardy ákelgen aqyma bir súıgiz! (Shynargúl qarsylaspaıdy. Súıgen Shoqan, «al!» deıdi de, jyldam qımyldap bosaǵadaǵy esikten shyǵa berip.) Esiktiń ilgegin ishinen salyp al! (Ketedi.)

Sh y n a r g ú l (oılanǵan keskinmen). Shamań kelse uǵyp kór, osy adamdy!.. Bul ǵajaıyp jaqsy adam. Men biletin erkekte áıeldi mundaı qadirleıtin kisini kórgen emen. Meniń buǵan deıin kórgenderim: qoıandy aýlaıtyn qasqyr, torǵaıdy aýlaıtyn kúıkentaı, tyshqandy aýlaı¬tyn mysyq... (qyzyna sóılep.) Álimbaı olardan bóten erkek ol meni kisige sanap, shúıirkelesip keńesedi de, ystyq qushaqtaıdy da, erkeletedi de, keıde qushyrlanyp súıedi de. (Kidirip.) Sonda, munysy nesi?! Nekemiz qıylǵanyna biraz kún bolyp ta qaldy, sodan beri tar tósekte jar qushaǵymyz bir ret te qaýyshqan emes. Bos ýaqytynda baıqastyratyny — kitap. Qaıdan tabatynyn bilmeımin, tysqa shyqqan saıyn qushaq-qushaq kitap ákeledi, solarǵa shuqshıa úńiledi de júredi. Ne oqıtynyn, nemene izdeıtinin bilmeısiń. «Nege?» dep surasań, «onyń saǵan qajeti az» dep jaýap beredi. Oqyǵandarynyń áldene jerlerin syzady, áldenelerdi kóshiredi... áldenelerdi jazady. (Tańdanǵandaı.) Jar tósegine salqyn. Nege? Men ony qyzyqtyra almaımyn ba? Áıeldiń ózim biletin ádis-aılalaryn qoldanyp kórem, olarǵa elikpeıdi. Nege?.. Erkek emes pe, álde?.. (Taǵy kidirip shoshynǵandaı.) Álde el aýzyndaǵy ósektiń ras bolǵany ma?!. (Salmaqtanyp.) Osy Álimbaıdy meniń bir áke, bir shesheden týǵan aǵam, kishkene kúnderinde bólingesińder degen qaýaset bar; sony Álimbaı da estip, týystyq jaǵynan túrshige me eken?!. Kimnen bilem, osynyń anyǵyn? (Az kidirip.) «Esikti ishinen il» dep edi-aý, Álim. İlmeppin-aý! (Túregep.) İleıinshi (betteıdi. Ol taıanǵanda, eppen basqan shabarman qylmyńdaǵan keskinmen kire beredi. Shynargúl shoshyǵandaı alaqanymen betin basyp, dıvanǵa et-betinen jata ketedi.)

Shabarman (jaqyndap). Bul qaı shoshý?!. Kóter basyńdy. Bermen qara!..

Shynargúl (qaramaı, qolyn siltep). Ketińiz!

Shabarman (ıilip). Nege?!

Shynargúl. Men bireýdiń ná-mahramymyn.

Shabarman. Bola ber. Júzińdi kórsetpeı-aq qoı, onda. Aıta kelgen sezim bar, sony tyńda!

Sh y n a r g ú l. Estıik.

Shabarman. Erińiz kitapty kep jıady dep estımiz. Kórýge bolama, solaryn?

Shynargúl. Men kergen joqpyn.

Shabarman (jan-jaǵyna jaltaqtap). Ekeýmiz birge qarasaq qaıtedi, onda? (Tórgi esikke betteıdi.)

Shynargúl (atyp turyp, aqyra sóılep). Jar tósegi bar bólmeni jat kórýge bolmaıdy. Sheginińiz!..

Shabarman (kidirmeı). Onda ne týr?

Shynargúl (jyldam basa taıanyp, aqyryp). «Sheship!» dedim ǵoı, sizge! (shabarman toqyramaıdy. Shynargúl qoınynan kezdik pyshaq sýyryp.) Sheginesiz be, joq ıá ? (Umtylady).

Shabarman (úreılenip, jasqanyp). Qoıyńyz, ondaı oıyndy!..

Sh y n a r g ú l. Oıynym emes, shynym. (Syrtqy esikti nusqap.) Shyǵyńyz anadan, tez. Áıtpese, salam pyshaqty! (Umtylǵan Shynargúlden qashqalaqtaǵan shabarman shyǵyp ketedi.) Shynargúl ózine. Bý ne?!. Nege kerek ol kitaptar buǵan?.. (Az oılanyp.) Ózinen surasam qaıtedi, kitaptardy nege jınaıtynyn? (Ornyna oralyp.) Taǵy bir ósekte, osy shaharǵa jýyqta paıda bolǵan dýanany, meniń týǵan naǵashy atam degen sóz bar. Ony áneý kúni darbaza aldynda bir kórdim de joǵalttym. Qaıda, ol?!. (Jylamsyrap.) Táńiri, baqytsyz maǵan bir týysqandy da qımaǵany ma? Ata!.. Nege kórinbeısiń?! (Betin basady, tórgi esikten eppen basqan, arabsha júdeý, jeńil kıingen dýana kórinedi. Ony abaılamaǵan Shynargúl solqyldap.) Ata- a-a!..

Dýana (eppen jaqyndap dybys berip). Áý, balam!

Shynargúl (shoshyna jalt qarap). Alla, bul kim edi?..

D ý a n a (beri basyp). İzdegen atań!..

Shynargúl (jatyrqaýyn doǵarǵandaı). Ne deısiz?!.

D ý a n a'. Ýallahı-bellahı!.. Shesheńniń aty — Sharafát ta. Ol meniń týǵan qyzym!

Shynargúl (sengendeı). Qaıdan kelip shyqtyń, ata?

D ý a n a. Ádelet izdep qańǵyryp ketip...

Shynargúl (erkelegendeı). Qazir, taban aýzynda

qaıdan kelip shyqtyń, ata?

D ý a n a. Ol jolymdy biletin kúniń áli týǵan joq, jıenim!.. Týa qalsa aıtarmyn. (Aımalap.) Jaryq juldyzym, taptym ba, joq pa? Óńim be bul, túsim be?

Sh y n a r g ý l. Ata, ata-jan!.. (Qushaqtaıdy.)

D ý a n a. Halyn, qalaı, perzentim?

Shynargúl. Jaqsy, ata!

D ý a n a. Qazirgi taǵdyryńa rızasyń ba?

Sh y n a r g ú l. Óte rızamyn, ata! Qosylǵanym, jaqsy adam. Ol meni qatty syılaıdy,

Dýana. Imanjúzdi adam bolǵan soń ózim de solaıǵa joryp edim.

Sh y n a r g ú l. Siz kórdińiz be, ata, ony?

Dýana. San ret. Birer joly til de qattym. Kitaptar jınaıdy eken, kerekti kitaptaryn tabýǵa járdemdestim. Sóz álpetine qaraǵanda haqıqat izdeıtin adam sıaqty. Haq musylmanǵa uqsaıdy. Bunda ezine jolyǵam ba degen oımen de kelgen em...

Dýana. Bir qupıany qulaǵyńa sybyrlaıyn ba, qyzym?

Sh y n a r g ú l. Úıde bógde kisi joq qoı, ata?

D ý a n a. Sonda da, balam. «Jaý joq deme, jar astynda, bóri joq deme, bórik astynda» degen.

Sh y n a r g ú l. Sybyrlańyz, onda! (Dýana sybyrlaı bastaıdy. Bir mezette Shynargúl shoshynyp qap.) Ne deısiz, ata?! Ras, «Álimbaı» emes pe?

Dýana. Oǵan úılespeıdi.

Shynargúl (kórermenderge). Endeshe nege jar tósekten syrǵaqsıdy?!. (Esik qaǵylady. Ekeýi de eleńdeıdi.)

Dýana (eleńdep). Bul kim? (Shynargúlge.) Endigisin keıin aıtam. (Shynargúl eppen basyp, esikke taıanady, arjaǵynan «ash!» degen áıel daýsy estiledi.)

Shynargúl (Dýanaǵa). Mystan kempir!.. (Sasqalaqtap). Endi qaıttik?.. Ashtyrmaı qoımaıdy!.. (Shynargúl syrtqy esikke qulaǵyn japsyryp turǵanda, eppen basqan dýana kirgen esikten shyǵyp ketedi. Ony abaılamaǵan Shynargúl jan-jaǵyn kózimen sholyp.) Qaıda joǵaldy atam?!. (Esik dúrsildeı bastaıdy.) Qazir!.. (İlgekti ashady, qutyrynǵan qımylmen mystan kiredi.)

Mystan. Ne boldy, osynsha kidirtip?

Sh y n a r g ú l. Tergi bólmede qatty qalǵyp ketken ekem.

Mystan (keketip). Qalǵyp ketip... Kim bar hujyrańda?

Sh y n a r g ú l. Kórip turǵan joqsyz ba?

M y s t a n. Tergi bólmede?

Sh y n a r g ú l. Onda da eshkim joq.

Mystan. Kórip shyǵam (Betteıdi).

Shynargúl (sasqalaqtap, kórermenderge). Atamdy kóredi-aý! Endi qaıttym? (Tórgi esikke talasa birge kiredi de, qýanyshty keskinmen buryn shyǵyp.) Atam joq... Kózden ǵaıyp bolatyn qasıeti bar degen sóz rasqa shyqqany ma?! (Mystan shyǵady.) Nege nanbaısyz, «joq» dese?..

Mystan (zekip). Qaıymdaspa!.. (Sóıletpeı.) Oryndadyń ba, tapsyrmamdy?

Shynargúl (túsinbegendeı). Qandaı?

Mystan. «Jazatyn qaǵazdaryn, ákeletin kitaptaryn taýyp qoı» degen?..

Shynargúl. Jazǵandaryn kórmedim. Tórgi bólmede úıilip jatqan kitaptaryn ezińiz kórdińiz...

Mystan (kórermenderge). Kitaptaryn kórdim. Átteń, oqı almaımyn. Ne kitap ekenin aıyra almaımyn. (Shynargúldi saýsaǵymen kózge shuqyp.) Kóziń shyqsyn, qalaı kórmeısiń, kún saıyn túni sarylyp otyryp jazatyn qaǵazdaryn? Tórgi bólmedegi sandyqqa tyǵa ma?

Sh y n a r g ú l. Bilmedim.

Mystan. Bilgenińnen aıryl!.. Kilti qaıda?

Sh y n a r g ú l. Mende joq!..

Mystan (ashýlanyp). Myna kúńdi-aı!.. Kórmeıdi de, bilmeıdi! Balta tap, sandyq qaqpaǵyn buzamyz!.. Júr!.. (tórgi esikke umtylady.)

Shynargúl (kese-kóldeneńdep). Endi kirýge ulyqsat joq!

Mystan (doldanyp). «Ulyqsat!» Pysqyrdym men ulyqsatyńa! (Kımelep.) Jiber, áıtpese shashyńnyń bir talyn da tastamaımyn!.. (Shashyna jarmasa bergende Shoqan kirip keledi. Sasyp qalǵan mystan zymıandanyp.) Sándemeı erip júr eken shashyn, túzep bereıin dep em (Shynargúl jylaǵan boıymen otyra ketedi.)

Shoqan (jaısyz hal bolǵanyn sezgendeı, mystanǵa). Siz baryńyz!.. (Alańdaýyna qaramaı, zekip.) Baryńyz, bar degen soń! (Jaltaqtaǵan mystan ketedi. Shynargúlge.) Ne boldy? (Shynargúl óksigen qalpymen Shoqannyń qulaǵyna bolǵan oqıǵany sybyrlap aıtady. Shoqan mán bergendeı). «Aha, solaı de», «ıapyr-aı, á?!.» «Saqtaný qajet eken!..» degen sıaqty únder qosyp otyrady.

Shynargúl (sybyrlap). Mine, hal osyndaı Álimjan.

Sh o q a n. Túsinikti... (Túregep júre sóılenip). Bul, árıne, osy qalada «Damola» atanyp júrgen adamnyń isi. Ol menińshe arab ta emes, musylman da emes, aksentine qaraǵanda, nemis; júris-turysyna, sez álpetine qaraǵanda, aǵylshyndardyń Ost-Indıa atalatyn barlaý uıymynyń agenti. (Oılanyp.) Eger ol nemis bolsa, árıne, katolık; shyn katolık eshýaqytta kiresinen ajyramaıdy. Sony qalaı anyqtaý kerek? (Az kidirip.) Taptym: onyń moınyna únemi asyp júretin boıtumar sıaqty dorbashyǵy bar. «Bul ne?» degenimde kishkene «Kálem-shárıf», ıaǵnı quran dep jaýap bergen. Solaı deı týra, keskini áldenege qyzarýy yqtımal. Endeshe sony qolǵa túsirý kerek!.. Biraq, qalaı? (Az oılanyp, Shynargúlge.) Shynar!..

Sh y n a r g ú l. Áý, Álim!..

Sh o q a n. Sen Arabstannan kelipti-mys deıtin Damola nekelengen sháýkenmen tanyspyn degen ediń ǵoı?

Sh y n a r g ú l. Tanys qana emes, dospyn. Ekeýimiz qurdaspyz jáne taǵdyrymyz da uqsas, Esimi Nıgar. Ony nege suradyńyz?

Sh o q a n. Bir qajetke jarar ma edi, sol dosyń?

Sh y n a r g ú l. Qaıdam, qandaı qajet ekenin. Ońaı ma, qıyn ba?

Sh o q a n. Ońaı da, qıyn da.

Sh y n a r g ú l. Aıtyp kórińiz?

Sh o q a n. Iaǵnı, Damola únemi moınyna dorbashyq asyp júredi, áıeli sony az ýaqytqa seniń qolyńa túsirip bermes pe eken?

Shynargúl (tolqyǵandaı). Maǵan keregi ne onyń?

Sh o q a n. Maǵan kerek.

Shynargúl. Onda ótinip kóreıin.

Shok a n. Kórme, istet!.. Biraq bul óte jasyryn jumys bolsyn, eriniń qapysyn tapsyn, alǵanyn sezdirmesin...

Sh y n a r g ú l. Eri dorbashyǵyn izdese qaıtedi?

Shoqan. Tez ornyna qoıdyramyz (jalbarynǵandaı). Osyny istet!..

Shynargúl (az oılanyp). Kóreıin, tek izdegen nárseńiz bar bolsyn.

Sh o q a n. Tabyla ma, joq pa, ony qaraǵanda kórermiz. Saǵan áıeli «dorbashyq nege kerek boldy?» dese, «ishinde duǵalyq bar deıdi, sodan bir dertime ishirtki jazdyryp alaıyn dep em» deı sal; meniń, izdeýimdi sezdirme!..

Sh y n a r g ú l. Tyrysyp kóreıin.

Sh o q a n. Tyryspa, taptyr!..

Sh y n a r k ú l Maqul, qurmetti Álimjan!

Shoqan. Osyny isteı alsań dúnıelik qana emes, aqırettik te dosym bolasyń!

Sh y n a r g ú l. Ámın!.. (Ketedi. Shoqan tórgi esikke bettep asha beredi de, áldeneden seskengendeı sheginip ketedi. Dýana kire beredi.)

Sh o q a n. Alla, ózgerip ketipsiz ǵoı?!.

Dýana. Tanymaı qaldyńyz ba?

Sh o q a n (tanyǵandaı). Iá, ıá... Dýanasyz!.. Kıimderińiz ózgergen...

Dýana. Jaǵdaıyna qaraı bolady da, balam.

Shoqan (bosaǵa esigin ishinen ilip). Hosh keldińiz, otyryńyz! (Dýana otyrady.) Kóshede kóriskenimiz bolmasa, sizben áli shúıirkelese keńesip kórgen emespiz.

D ý a n a. Óıtýge jaǵdaı boldy ma? Aınala kóz jáne... ańdyǵan kóz!

Sh o q a n. Ras, qaıdan kelip shyqtyńyz munda?

D ý a n a. Ǵaıyptan.

Shoqan (ılanbaǵandaı). Musylmandar «ǵaıyp eren, qyryq shilten degen pir bar, onyń kózge kórinýge de, kórinbeýge de áli keledi» deıtin edi. Bul sháhárdyń halqy sizdi solaı jorıtyny ras. Biraq siz de adamsyz ǵoı?

D ý a n a. Árıne...

Sh o q a n. Endeshe, dýanalyq halge nege túskenińizdi suraýǵa bola ma?

Dýana (qýlana qarap). Árıne bolady. Áýeli nege Álimbaı bolǵanyńyzdy siz aıtsańyz!..

Sh o q a n. Men kimmin, «Álimbaı» emeı?

D ý a n a. Men biletin Álimbaı emessiz, siz.

Sh o q a n. Ol qandaı, «Álimbaı» edi?

D ý a n a. Ol qońyr keskindi, kertesh muryndy bola¬tyn. Siz qyr muryndy surǵyltsyz. (Shoqan qobaljyǵan tárizdenedi.) Biraq siz saspańyz, arjaǵyn ázir suramaımyn. Meniń baqytsyz nemeremdi az kún bolsa da baqytqa jetkizip, adam qatarynda ustaǵanyńyzǵa óte rızamyn.

Shoqan (qýanǵandaı). Kórdińiz be, sóılestińiz be?

Dýana (nyǵarlap). Árıne!.. Týysy emestigińizdi bildi.

Sh o q a n. Qoıyńyzshy!..

D ý a n a. Aıttym.

Sh o q a n. Búldire jazdapsyz ǵoı?

D ý a n a. Shyndyqty bilgeni durys qoı. Sonda ǵana yqlaspen súıedi. Dúdámal halde shyn súıý bolmaıdy.

Shoqan. Ózim de oılap... al, nemereńiz ǵajap adam.

Dýana (muńaıyp). Az kún bolsa da baqyt kórsin beıbaq. (Kúrsinip.) Bul raqaty men baqytynyń az ýaqyttyq ekenin bilem. Bul fanı, ıaǵnı ýaqytsha dúnıede baqı, ıaǵnı turaqty raqat eshkimde de bolýǵa tıisti emes. Baqılyq raqat aqırette ǵana. Endeshe fanılyq dúnıede az kúndik bolsa da qanaǵat...

Sh o q a n (kúdikti keskinmen). Al, siz ózińiz ne qylǵan adamsyz.

D ý a n a. Aıtaıyn (Shoqan zer sala tyńdaıdy.) Bizdiń Takla-Makan atalatyn qumnyń shyǵysynda Turfan deıtin sháhár bar. Men dúnıe júzin kóp aralaǵan kisimin. Sonda haýasy Turfannan ystyq jerdi kórgen emen.

Sh o q a n. Estip em.

D ý a n a. Men sol sháhárdaǵy meshittiń ımam-hatıbi, ıaǵnı hýtba oqýshysy edim.

Shoqan (kórermenderge). Islamnyń din leksıasyn oqýshylary. (Dýanaǵa.) Aıta berińiz!

D ý a n a. Turfan meshitiniń bas ımamymen bir kezde kelispeı qaldym. Ol zorlyqshyl zalym edi. Menen kek almaq bolǵan ol, toǵyz jasar jalǵyz qyzym, sizdiń áıelińizdiń sheshesi — Sháráfátti Qashqarıanyń ákimi — Ýálıhan tórege sháýkendikke berdi. Ol da zalym tere edi. Qysqasha eki mysal keltireıin.

Sh o q a n (eleńdep). Iá!

D ý a n a. Bir ǵajaıyp temir ustasy, Baǵdat bolatynan qylysh soǵyp, qasyna azamat balasyn ertip, Ýálıhan tórege syıǵa aparǵan. Sonda qylyshty qabyldaǵan tere, «ótkirligin synaıyn» dep ustanyn, balasynyn, basyn shaýyp túsirgen.

Sh o q a n (titirkenip). O, zalym-aı!..

D ý a n a. Kúıshiler qyzmet atqarǵan bir májiliste, áldekimi esinese kerek soǵan tere ashýlanyp, taban aýzynda basyn shaptyrǵan.

Sh o q a n. Apyr-aı!.. Adamnyń bas súıeginen munara jasatatyn da sol tere me?

D ý a n a. Dál ezi! Ol munarada myńnan astam bas bar desedi. Áli de ústelip jatyr.

Shoqan (kórermenderge). Anglıanyń barlaýshysy Adolf Shlangentveıttiń de basy sol munarada!.. (Dýanaǵa.) aıta berińiz!

D ý a n a. Bundaı mysaldar myń san. Bárin aıtyp taýysý múmkin emes. (Demin aýyr alyp.) Sondaı hıanatshyl hakimder men ımamdardyń zulymdylyǵyna qarsy, qarapaıym halyq kóterilis jasaǵanda, men halyq jaǵynda boldym. Mánjúr áskeriniń kúshimen Takla-Makan kóterilisi basyldy. Kep adam shetke qashty. Men de betimmen qańǵyp kettim.

Sh o q a n. Qaıda boldyńyz sonda?

D ý a n a. Musylman áleminde aralamaǵan ólkem kem de kem, sonda baıqaǵanym, — sońǵy birneshe ǵasyrdan beri ıslam dúnıesi nasaranı dinindegi memleketterdiń qorlyǵynda eken!

Shoqan. Máselen?

D ý a n a. Engiliz deıtin bireýi áldeneshe teńizdi, muhıtty attap kelip, alystaǵy arabtardy, Úndistandy, taǵy basqalaryn jaýlap alǵan.

Shoqan. Qalaısha ońaı berisken?

D ý a n a. Kúshti qarýy shydatpaǵan?..

Sh o q a n. Kúshti qarý, kúshti bilimnen týady. Bizdiń shyǵysta ásirese ıslam áleminde bilim joq. Biz qudaıǵa qulshylyqtan basqany bilmeımiz. Al, endi, osyndaı dármensizdik halde, ómirbaqı qalýǵa bola ma?

Dýana. Árıne, bolmaıdy.

Shoqan. Tyrbaný, óner izdeý kerek pe?

D ý a n a. Árıne! Biraq qaıdan tabamyz ony?

Sh o q a n. İzdesek tabamyz.

Dýana. Mysaly, qaıdan?

Sh o q a n. Ony ómir kórseter. Ázirgi arman azattyq.

Dýana (aýyr kúrsinip). Iá, azattyq! Oǵan jetý úshin Ábý-Múslimdeı qolbasshy kerek (tunjyraıdy.)

Shoqan (kórermenderge). «Ábý-Múslim» —degeni arabtardyń, shabýylyna qarsy bas kótergen Orta Azıa halyqtarynyń qolbasshysy. Ras aıtady, qart. Endi, ondaı bastaýshy jáne erýshiler shyqqansha qashan!.. (Dýanaǵa.) Bul meniń basymdy da dań qylyp júrgen másele.

D ý a n a. Ekeýimizdiń oıymyz bir jerden shyqty, ulym. Al, endi, men kózden ǵaıyp bolam. Biraq sen izime túspeısiń.

Shoqan. Maqul. (Dýana tórgi bólmege ketedi. Shoqan azdan keıin qarap shyǵyp.) Joq! Bul ne keremet?!. (Az kidirip.) Osy keremetti paıdalanǵan jón!

Sh y m y l d y q.

EKİNSHİ AKT

BİRİNSHİ SÝRET

Shoqannyń bólmesi. Shoqan aýyr oıdaǵy keskinmen, júre sóılenedi.

Sh o q a n. Shynargúldiń tapsyrmany oryndaý jolyna túsýine aptadan artyq ýaqyt etip barady. Damolanyń moınyna asyp júretin dorbashyǵy bary anyqtaldy. Biraq, áıeli qansha ańdyǵanmen, qolyna túsire almaı júr. Oıaýda moınynan tastamaıdy deıdi, uıqyda janbasynyń astyna basyp jatady deıdi. Ózi keshe Artosh jaǵyna ketken. Mundaı saparǵa shyqqanynda dorbashyǵyn qobdıyna jasyratynyn áıeliniń kózi shalǵan. Endi sodan qaramaq bolyp kiltin urlap ap qapty. Shynargúl taǵy da ketti. Qazaqsha aıtqanda, sáti túskeı de!.. (Toqyrap kórermenderge.) Bul bir qyzyq ańdys boldy. Saıatshylar aılaker ańdardy aýlaýshynyń izine túsip, artynan aınala beredi deýshi edi. Damolamen ekeýimiz solar sıaqty boldyq: Ol — meńiń izimmen, men onyń izimen, birimizdi-birimiz aınala ańdýdamyz. Qaısymyzdyń qapymyzdy qaısymyz qalaı taýyp tutýymyz áli neǵaıbyl. Qaı buryn tapqanymyz jeńýge tıistimiz. (Sasqalaqtap.) Onyń aty birimizge-birimiz ajal. Múmkin aıqasýǵa týra kep qalǵan arystan men jolbarystaı ekeýimiz de shaınasqan qalypta qaza tabarmyz. Qaıtkenmen ekeýimiz de asa qaterli súrleýge tústik. (Toqyrap.) O, Rossıa, kúshtisiń sen!.. Jáne alda da kúsheıe túsýge tıistisiń. Men barlyq tálim-tárbıeni senen ǵana aldym!.. Seniń saıańda orys qana emes, «buratana» atanatyn kóptegen usaq halyqtar bar, solardyń biri qazaq!.. Ol qazir teńsizdikte, qorlyqta, qarańǵylyqta; meniń maqsatym, sol halqymdy seniń telegeı-teńiz bilimińe sýaryp, mádenıetti el qataryna qosý. Men saǵan bar yntammen sol úshin qyzmet atqaram. Biraq, armanyma jetkenimshe qashan? Jetemin be, joq pa? Ony taǵdyrym biledi. (Esik syrtyndaǵy sybdyrǵa qulaq tigedi. Shoqan aqyryn daýyspen surap ap, ilgegin aǵytady. Jarqyn júzben Shynargúl kiredi.) Iá, Shynar?

Sh y n a r g ú l (qolyn artyna jasyryp). Shúıinshi, Álim!..

Shoqan (qýana qarap). Túsirdiń be, qolyńa?

Sh y n a r g ú l. Túsirdim!

Shoqan (qolyn sozyp). Káne?

Sh y n a r g ú l. Shúıinshińdi bermeı kórsetpeımin.

Shoqan, Qalaǵanyńdy al!

Sh y n a r g ú l. Qalaýym — ystyq qushaǵyn,!..

Sh o q a n (qushaǵyn jaıyp). Sol ǵana bolsa, mine!.. (Baýyryna basady.)

Shynargúl (qushaqtan bosanyp, dorbashyqty kórsetip). Mine, izdegeniń!..

Sh o q a n (bassalyp, túımesin aǵytady da, ishine sireńke qoraby kólemindeı kitapshany sýyryp ap, kórip, qýanyp). Shoqan (aqyryp.) Quran!.. Kireshi qaıda munyń? (Muqabasynyń ish jaǵynan aq shúberekke oralǵan nárseni alyp, baýynan salbyrata kórsetip.) Kiresh! (Aıqaılap.) Quran!.. Kiresh!.. (Shynargúldi qushaǵyna qattyraq qysyp.) Tirshiligime tatıtyn bir isimdi oryndadyń, Shynarym, sol úshin shyn júrekten qushyrlana súıýge luqsat et!

Shynargúl (qushaq jaıa). Men ázir. (Ekeýi qushaqtasyp súıise bastaǵanda ishki esikten dýana kórinip, qýanyshty keskinmen):

D ý a n a. Qaıyrly súıis!..

Shoqan (jalt qarap). Jańalyq babaı, jańalyq!

D ý a n a. Iá!..

Sh o q a n. Tabyldy! (Qurandy kórsetip.) Mynaý — lám-shárıf. (Kresi kórsetip.) Al, mynaý?..

D ý a n a (shoshyna qarap). Alla, bul dozaqy qaıdan?..

Sh o q a n. Kálám-shárıftiń ishinen shyqty.

D ý a n a (ılanbaǵandaı). Qoıyńyzshy!

Sh y n a r g ú l. Men taptym, Damolanyń qobdıshasynan! (Shoqanǵa.) Berik-aq jasyrǵan eken. Qobdıshany aqtarsaq ishinde joq!.. Áıeli «osynda bolýǵa tıisti» deıdi. «Qaı jerinde?» dep qobdıshany tóńkeristirsek túpki jaǵy qalyń jáne bir jaq buryshynda shegenin, myǵy sıaqty birdeńe kórinedi. Sony tartyp kórsek suqpaly kilt sıaqty shege eken, sýyryp baıqasaq qobdıshanyń túbi eki qabat, dorbashyq solardyń arasynda!..

D ý a n a (yzalanyp). O, zalymdar-aı!..

Shynargúl (asyǵyp). Áıel qazir kirpi tósenishtiń ústinde otyrǵandaı. Eri kelmeı ákelgenderimdi tez qaıtarýym kerek.

Sh o q a n. Kórdik kózimiz jetti. Sóıtkeniń durys bolar. (Dýanaǵa qaraıdy.)

D ý a n a. Menimshe de, al, áshkereleý jáıi?

Sh o q a n. Ony aqyldasarmyz (Shynargúlge.) Tez apar!.. (Shynargúl ketedi. Shoqan esikti ilip qalady).

Sh o q a n. Joramalym keldi, babaı; Damola atanyp júrgen adam nasaranı dininiń jáne Engilizdiń tyńshysy ekeni anyqtaldy.

D ý a n a. Buny qaıtemiz endi?!..

Sh o q a n. Bir danyshpan «jaýdy jeńbeý kerek joıý kerek!» degen eken.

D ý a n a. Durys aıtqan, sonda, myna tyńshyny qalaı joıamyz?

Shoqan (oılanyp, az júrip). Búıtse qalaı bolar edi? Babaı?..

D ý a n a. Qaıtse?

Sh o q a n. Uıǵyr musylmandary úshin, Áppaq-qojanyń árýaǵynan artyq kúsh joq; bul árýaqqa olar táńiriden de, paıǵambardan da berik senedi.

D ý a n a. Ras!

Shoqan (kórermenderge). Islam áleminde dindik fanatızmi uıǵyrdan kúshti el bolmaýǵa tıisti. Ol jaǵynan bul «tasty súz» deseń de daıar!.. ( Dýanaǵa.) Endeshe, mysaly, siz tús kóresiz, túsińizde sizge Áppaq-qoja aıan berip, Damolanyń tyńshy ekenin aıtady. Siz bul tústi sháhárdiń ımamy — Qazı-kalánǵa, ákimi Ýálıge jáne jurtqa estirtesiz. Sizge Qazı da, halyq ta ılanady. Ýálı, árıne, Manjúr ákimine habarlaıdy. Ol da Engilizden qatty seskenedi. Solar uǵynyp alǵannan keıin, Damolanyń moınyna asyp júretin dorbashyǵyn ańdytady da, qapysyn taýyp qoldaryna túsiredi. Arjaǵynda ne isteýin úkimet pen din basshylarynyń ózderi biledi. (Esik jaqtan tyqyr. Ekeýi qulaq tigedi. Esik tyqyldaıdy.)

Sh o q a n. Shynargúldiń qaǵysy. (Esikke bettegende Dýana kirgen esigine jasyrynady.

Shynargúl kiredi.) Tapsyrdyń ba?

Shynargúl. Berdim. Eri kelip qala ma dep záresi joq eken. Tez jetkizgenge qýanyp qaldy. Qaıda saqtaıtynyn ańdıtyn boldy.

D ý a n a. Biz endi ózara senisetin boldyq qoı, deımin, balam?

Shoqan. Árıne, qaltqysyz!..

D ý a n a. Endeshe, bir syryńdy surasam aıtar ma ediń?

Sh o q a n. Surańyz!

Dýana. Seni oryssha oqyǵan jáne orys úkimetiniń tyńshysy degen qaýeset bar... (Shynargúl eleńdep qalady.)

Sh o q a n. Dushpandar taratqan esek bolar...

D ý a n a. Qaıdam. Tek ózimniń ǵana kúdigim: sen Toqashuly Álimbaı bolyp júrsiń. «Álimbaıdy kishkene kúninde kórgenim bar. Sen oǵan uqsamaısyń dedim ǵoı, áneý kúni!

Shoqan (jymıyp). Aıttyńyz, biraq, adam óse kele ózgermeı me, babaı?

D ý a n a. Bol, bolma, onda meniń jumysym joq. Men seni jalǵyz násilime adamsha qaraǵanyn, úshin jáne aqıqat izdegendigiń úshin shyn kóńilden jaqsy kórem. Sondyqtan da saǵan jaqsylyqtan basqa tilerim joq.

Shoqan (qol qýsyryp). Raqmet, babaı. (Shynargúl keledi.)

D ý a n a. Timiskilegen tappaı qoımaıdy. Osyndaı aman shaǵyńda boı tasa qylý kerek ulym?

Sh o q a n. Imam men Ýálıdiń aýyzdaryn alyp qoıǵanymdy sizge aıtqan edim.

D ý a n a. Aıttyń balam. (Kidiredi.) Ekeýine ótkizgen qymbattaryn, ǵoı ol! Bul aranyń bastyqtaryna teris qarap ketý op-ońaı.

Sh o q a n. Apyraı, á?! Sonda maǵan ne isteý kerek?

D ý a n a. Boı tasa qylý kerek.

Sh o q a n. Qashý?

Dýana. Árıne.

Sh o q a n. Qaıda?

Dýana. Árıne, óz ólińe. Jolyn jáne ádisin ózim taýyp berem!

Sh o q a n (qýana qushaqtap). O, áýlıem!.. Pirim!.. Ǵaıyperen qyryq shiltenim!..

Dýana (túsingen beıne kórsetken Shynargúlge). Sen qalaı deısiń, qyzym?

Shynargúl (jylamsyrap). Maǵan aırylý árıne, qıyn. (Jylamsyrap.) Boıymda perzenti de qalyp barady... (Betin basa solqyldaıdy.)

Shoqan (qatty kúrsinip, kórermenderge). Ia perzent!..

D ý a n a. Onyń da bir jóni bolar. «Táńiri asyraǵan toqtyny bóri jemes» degen (asyǵyp). Oılanyńdar, balalar!.. Al, kózge ushyrap qalmaı ydyraıyq! (Ketedi.)

Shoq a n (tańdanǵan keskinmen, kórermenderge). Mássaǵan, «dýana!»... Bundaı halge bul taǵdyrdyń tálkegimen túsken adam. Áıtpese ıslam áleminiń, onyń tarıhy men poezıasynyń tereń ǵalymy. Men odan kep bilem jáne bilýge járdem aldym. (Kidirip.) Sonda da ómirbaıanynyń egjeı-tegjeıine, áli tolyq qanǵan emen. Endi qaný kerek!.. Halyqty osylaı da súıýge bolady eken ǵoı!.. (Salmaqtanyp.) Jazýda málim tarıhynyń ózi myń jarym jyldan astam bul batyr halyq, únemi qalyn, jaýlarynyń qyspaǵynda jasap, sonda da eldigin saqtap keledi. Bulardyń keń tarıhynyń ón-boıynda talaı qolbasshy batyrlar da, Juparhan sıaqty batyr áıelder de shyqqan, aqyldy-aılaly handar da bolǵan, túrik tuqymdas elderdiń en, zorynyń biri — uıǵyr, aqyl-oıy da tereń halyq. Bul dúnıe júzine málimi Iýsýfhas-hadjap, Mahmýd Qashqarı, Mýhammed Haıdar-

Dýǵlatı sıaqty ataqty ǵalymdar da berdi. Bir raýaıatta, Álisher Navoı de uıǵyrdan shyqty degen qaýeset bar. Mýzykada uıǵyr jasaǵan «on eki muqam» áli zerttelgen joq, Bul — basqa elderde teńdesi az mýzykalyq epos. Bunyń tarıhy jáne mádenıettik baǵasy, qyrǵyzdyń, «Manasy» men Mońǵoldyń «Gıssaryna» para-par. (Az kidirip.) Burynǵysy sondaı bolsa, qazirgi tirshiligi múshkil — qarańǵylyq pen qyspaqta. Dýana babaı aıtqandaı, qolyn, qashan jeter eken bostandyqqa, beıshara halyq!..

EKİNSHİ SÝRET

Medrese ishi. Kómeski sáýlede qolyna qalyń kitap ustaǵan Qazı yńyrana teńsele ishteı oqyp otyr. Aptyǵyp azanshy kiredi.

Qazı (eleńdep).— Jaısha ma?

Azanshy. Jańalyq, sháıhol-ıslam!..

Q a z ı. Qandaı?!

Azanshy. Tan, namazy aldynda, azan shaqyrýǵa kele jatsam, darbaza túbinde bir top adam qarańdaıdy. Bular kim dep jaqyndasam, mańyna dárýishter úıirilgen Dýana eńirep jylaǵan qalypta áldeneni aıtyp tur. Sózine qulaq tiksem, «tús kórdim» deıdi, «túsimde Áppaq-qojam aıan berip, osy meshitte ımam hatıb bolyp júrgen Damolany nasaranı dininiń ókili dep aıtty, deıdi.

Qazı (shoshynyp). Qoıyńyz!

Azanshy S jan-jaǵyna qaranyp). Ruhsat etseńiz arjaǵyn sybyrmen aıtaıyn!

Qazı. Maqul (qulaǵyn tosady, azanshynyń sybyryn jany túrshikken túrde tyńdaıdy).

Azanshy (aıtyp bolǵandaı). Osylaı deıdi, haziret!

Qazı. Ózi qaıda, Shaıhy-fanıdyń?

Azanshy. Halyq esitse jaman bolar dep dáret-hýjyrasyna japtyryp qoıdym.

Qazı. Durys bolǵan eken (tolqyǵandaı.) Biraq, qıalı adamnyń esersoq sózi bolyp júrmesin!..

Azanshy. Qaıdam. Boljaldarynyń kóbi dál kelip tur ǵoı.

Qazı (tolqyp). Sonysy da bar. Bylaı da yza kernep, shoq tússe laý ete túskeli turǵan halyq, onyń túsin esitse...

Azanshy. Ras, ne isteımiz, sonymen?

Q a z ı, Bul úkimetpen aqyldasyp sheshetin másele, tez Ýálıge bar da ertip kel (Jónele bergen azanshyǵa.) — Toqta!.. (Toqtaıdy.) Maǵan estirtken sózderińdi dittetip kel!..

A z a n sh y. Árıne, haziret! (Ketedi.)

Q a z ı (túregep, tolǵana, júre sóılenip). Qojalar qozǵalańy basylǵannan keıin, Takla-Makan tóńiregine tynyshtyq ornaǵan edi. Manjúr úkimeti, bizdi alty sháhárǵa syrttan abaı bolǵanymen, ishki din-dúnıalyq isterimizge aralaspaı, tıyshtyqqa turýǵa aınalǵan edik. Endi soǵan iritki túskeni me? Bir jaǵynan Ándijannan keldi degen sáýdegerler odan emes, Rýssıadan degen ósek tarap jatqany anaý. Olardy qansha ańdytqanmen, áli eshbir belgisin tapqan joqpyz. Sodan seskenip júrgen shaqta, endi myna habar estile qaldy. Ras bolsa jaman habar!.. Taǵy bir dúrbeleń bastalyp ketpese neǵylsyn!.. O, qaıǵyly Qashqar! Álde de kermegeniń kóp bolar ma seniń?! (Syrtta tyqyr estiledi, Qazı otyra qoıady, aptyǵyp Ýálı kiredi.)

Ýálı (qol qýsyryp). Sálem, Shaıhýl-ıslam!

Qazı, Azanshyny kórdińiz be?

Ý á l ı. Kórdim de, estidim de. Ózin «baqylaı tur!» dep syrtqa qaldyryp kettim.

Q a z ı. Buny qaıtemiz?

Ý á l ı. Ókimetke de osy kúdik birazdan beri kirgen. Bul Damola júrgen jerlerinde Engiliz memleketin maqtaýdan tynbaıdy desetin. Onysyna Manjúr úkimeti ytyryna qarap, sońyna tyńshy qoıǵan...

Q a z ı. Nasaranı dininiń tyńshysy bolsa she?

Ý á l ı. En, jamany da, en, zor qaýpi de sol.

Q a z ı. Al endi osyny qalaı anyqtaımyz?

Ý á l ı. Ol qıyn emes.

Q a z ı. Qalaı?

Ý á l ı. Ol qıyn emes.

Q a z ı. Qalaı?

Ý á l ı. Búgin juma namazy. Namaz aldynda máslıhattasyp otyratyndaryńyz bolady ǵoı...

Q a z ı (eleńdep). Iá?

Ý á l ı. Sonda shynyn aıttyrý kerek...

Q a z ı. Aıtpasa she?

Ý á l ı. Qystaımyz!..

Q a z ı. Qalaı?

Ý á l ı. Kireshi moınynan tastamaıtyn dorbashyǵynyń ishinde degen sóz bar. Sony suraımyz.

Q a z ı. Bermese she?

Ý á l ı.. Tartyp alamyz...

Q a z ı. Arpalyssa she?

Ý á l ı. Bir kisige jeterlik shama tabamyz... (Azanshy kiredi.)

A z a n sh y. Damola kele jatyr...

Ýálı (bilegin sybanyp). Al, onda daıarlanaıyq (Azanshyǵa). Sen de ketpe, kúsh kerek bolsa járdemdesesiń. (Qol qýsyra sálem berip Damola kiredi, sálemdi qabyldaǵan Qazı, qasynan oryn nusqaıdy. Damola otyrady da, qolyn jaıyp ishteı dýǵa oqyp betin sıpaıdy.)

Damola (Ýálıge). Siz de munda ekensiz ǵoı, erte kelipsiz?..

Ý á l ı. Qazı-Kalánmen keńesip alatyn bir jaǵdaı bolyp... Sizdiń de qatynasyńyz bar keńes. Damola. Iá?..

Ý á l ı (qaljyńdaǵan keskinmen). Imam hatıb, sizden birnárse suraýǵa ulyqsat pa?

Damola. Aıtyńyz!

Ý á l ı. Moınyńyzdan tastamaıtyn, anaý dorbashyǵyńyzda ne bar?

Damola (qobaljyńqyrap). «Kálám-shárıf... Mák- ká-ı-Múkárrámadan.

Ý á l ı. Kórýge bola ma, sol «sháırıfti?»

Damola. Tek taharatpen ǵana...

Ýálı (kúlimsiregen bop). Mádrásáǵa musylman kisi taharatsyz kire me (qolyn sozyp). Berińizshi, meniń kórgim kelip edi.

Damola. Sonsha nege qumarttyńyz?

Ý á l ı. Mákká — ı — Múkárrámadan kelgen «Kálámshárıf» bolǵan soń...

Qazı. Kórsetińiz...

Damola (tolqyp). Keıin, bir reti kelgende...

Ý á l ı (buıyrǵan daýyspen). Berińiz! (Damola túregelýge yńǵaılanady.)

Q a z ı. Qaıda barasyz?

D a m o l a. Oqıtyn hutbamdy úıde qaldyryp ketken ekem.

Ý á l ı (tikilenip). Suraǵandy bermeı eshqaıda barmaısyz.

Azanshy. Berińiz, ber degen soń!

Damola (ekilenip). Seniki ne, quıysqanǵa qystyrylǵan nájisteı?..

A z a n sh y (ashýlanyp ketip). «Mássaǵan nájis!» (dep qulaq-shekeden urady da, baýyn úzgen dorbashyǵyn julyp alady. Julqynǵan Damolany qushaqtaǵan azanshy bosatpaıdy. Ýálı dorbashyqty aqtaryp kishkene dýrandy sýyrady da, onyń ishinen kiresh alyp, shoshyna qarap.)

Ý á l ı. Alla, hazyret, mynany qarańyz!

Q a z ı (shoshynyp). Jasyr!.. Kórsetpe!..

Ý á l ı. (Damolaǵa umtylyp). Kafr!.. Laǵynet!.. Malǵun! ( Qylǵyndyrmaq bolady.)

Qazı (bógep). Sabyr!.. Jazasy sharıǵat húkimimen halyq aldynda beriledi.

Ý á l ı. Áket! (Azanshy súıreı jóneledi.)

Damola (tyrmysyp). Álimbaıdy!.. Álimbaıdy!..

A z a n sh y. Júr, laǵynet! (Damolany túıgishtep alyp ketedi.)

Qazı (Ýálıge). Álimbaı demekshi, onyń jaıy ne bolyp jatyr?

Ý á l ı. Baqylap júrmiz. Qaýipti izin áli taba alǵan joqpyz.

Qazı. Tek Dotaı seze kórmesin, bizge bergen alymyn.

Ý á l ı. Ázirge sezgen joq.

Qazı. Taǵy bereri bolatyn ba?

Ý á l ı. Ala bilsek aıary joq sıaqty.

Q a z ı. Retin tabasyz ba?

Ý á l ı. Árıne!..

ÚSHİNSHİ SÝRET

Baý-baqsha qorshaǵan keń alań. Jazalaý ornynyń qalqany. Minber. Moıyndaryna jazalaý taqtaılaryn kıip, shynjyrynan qazyqqa arqandalǵan, ústine qara jamylǵan qylmystylar. İshinde Damola. Aıyptylar ózara kúńkildesip sóılesýde:

I. (İshin sıpap). Ashtan ólip baram. Alatyn basy bolsa nege tez shappaıdy?..

II. Ashyqpaǵanda she?.. Saz... sýyq... sasyq zyndanda eki kúnge bir júgerini azyq qyp jatý ońaı bop pa?! Keıde ol da joq!..

I. Sondaǵy seniń jazyǵyń ne dediń?

II. Aıtqan edim ǵoı, umytyp qalǵanyń ba?

I. Qarańǵy zyndan neni umyttyrmady deısiń.

II. Qaıtalaıyn onda; atamnan muraǵa qalǵan azǵana jerdi meshitke, ýaqytqa berýge qarsylasqanym úshin...

III. Al, meni — alpaýyttyń balasymen aryqtaǵy sýǵa talasqanym úshin.

IV. Meni, toǵyz jasar qyzymdy sháýkendikke qımaı, tunshyqtyryp óltirgenim úshin.

I. Meni zeket-ǵushyryńdy tolyq tólemediń dep...

Damola (aqyryp). Basty qatyrmańdar, dabyrlap!..

Ó z g e l e r i (bir-birine). Bul kim edi?..

I. Nasaranı dininiń aldaýshysy osy degen.

Bári (shýlap). Osy ma?! Dál ózi! (Ótip jatqan jurt ta, aıyptylar da. «Laǵynet!», «Murt.et!», «kafyr!», «malǵun», «jahannam» degen sıaqty qarǵaýlar aıtady, kóptiń arasynda Shoqan jáne qazaqsha kıingen saqaldy bireý júredi. Qazaq, Shoqanǵa alańdap qaraı beredi. Shoqan odan tasalanýǵa tyrysady. Qarǵaýshylar saıabyrlaǵan bir mezette.)

Damola. «Azıanyń aılasy» degenge endi ǵana kózim jetti. Álimbaımen arbasyp kerip edim, meni ol jeńdi. Adamdardyń bas súıeginen jasalyp jatqan munaraǵa, meniń baqytsyz basym odan buryn ilinetin boldy. Sonda neniń qurbany bolyp, Uly Brıtanıanyń ba? (salmaqtanyp.) Meniń túpki maqsatym,— zor, kúshti Germanıa jasaýǵa járdemdesý edi. Óner-bilimi, tehnıkasy, qarýy, ulttyq namysy — Evropanyń aldyńǵy qatarynan oryn ala týra, áli kúnge deıin Germanıa búrgerlik halden shyǵa alǵan joq. Orta ǵasyrlarda tevton ordenniń bizdiń zamanymyzda Bısmarktiń batyl qımyldary, Germanıany Ortalyq Evropanyń qursaýly qyspaǵynan bosata almady. Bavarıanyń zeńbiregi kúngeı Qytaıdaǵy Merýert ózeniniń jaǵasyna ornaǵanmen, ózi jete almaıtyn jyraqta jatyr. Ózge teńdesteriniń bárinde de bar ulan-baıtaq otarlar Germanıada joq. Qyspaqta demi tarylǵan Germanıa, anda-sanda Rossıaǵa soqtyǵyp qoıady. Biraq, qashan, qalaı urynsa da Aleksandr Nevskııdiń zamanynan beri orystan jegen ashshy taıaǵynyń jarasy denesinde áli kúnge deıin syzdaıdy. Rossıa jyldam qulashyn keń jaıyp, endi Orta, Ortalyq jáne Qıyr-SHyǵystyq Azıaǵa soza bastady, Solarǵa jeter jolyn barlaý úshin sońǵy kezde agentterin jumsaýda. Bireýi — «Álimbaı» ekeni anyq. (Aýyr kúrsinip.) Biraq, Mánjúr onyń kim ekenin áli anyqtaı alǵan joq. Men Germanıanyń Azıaǵa qol sozý isine járdemdesem be dep talaptanyp em, Álimbaıdyń qapysyn taba almadym. Ol meniń qapymdy tapty. Shyǵystyq azap arqyly qatty qınaýmen, jergilikti ákimder bar shynymdy aıtqyzdy. Endigi kútkenim — ólim jazasy. Aýyr azap shekkenshe nesi de bolsa tez oryndalsa eken! ( Qańǵyr-kúńgir qaǵylǵan qońyraý úni estiledi. Jurt ta, polıseıskıler de ereýildeı qalady. Formalaryndaǵy Mánjúr ákimi Dotaı, Ýálı, Qazı bastaǵan, baltalaryn ıyǵyna asqan qyzyl kıimdi jendetter toby kórinedi. Olarǵa tańdana qarap antalaǵan jıynǵa polısıa áreń ıe bolyp týr. Kelgender minbege kóteriledi. Halyq antalaı túsedi.)

Dotaı (Ýálıge). Oqyńyz, úkimdi.

Ýálı (oqyp). «Uly Qytaıdaǵy Sın dınastıasynyń ımperatory Sán-Fynnyn, atynan jáne osy sháhárdaǵy musylman ıdarasynyń atynan, bizdiń sháhárda Damola atymen ıslamnyń ótirik ımamy bolyp júrgen, Engiliz dáýletiniń, paıdasyna tyńshylyq qyzmet atqarǵan nasaranı dininiń ókili jáne úgitshisi — Adolf Shnaıderdi basyn baltamen shabý arqyly elim jazasyna buıyramyz.

Dotaı, Ýálı, Qazı.

Jurt (dý qol shapalaqtap). Sol kerek!.. Malǵun, jany jahannamǵa!..

Ýálı (jendetterge). Áketińder, jazalaý ornyna!.. (Jendetter súıreı jóneledi. Sońdarynan antalaı shubyrǵan kóp ishinde Shoqan, Dýana, saqaldy qazaq júr. Keshikpeı qalqan ishinen «ah!» dep aıǵaılap qalǵan dybys estiledi.)

K ó p sh i l i k. Saýdasy bitti, zalymnyń! Ketsin jahannamǵa!

Q a z a q (Shoqanǵa jaltaqtaı qarap). Armysyń, Shoqan myrza!

Shoqan (jalt qarap, tiksinip). Kim, saǵan, Shoqan?

Q a z a q. Qaraǵym-aý, umytyp qalǵanyn, ba? Semeıde bir úıde dámdes te bolǵan edik qoı!

Shoqan (túsin sýytyp). Shatasyp tursyń. Joǵal, kózge kórinbeı!.. Áıtpese... (qazaq qoryqqandaı yǵysa beredi. Dýana jaqyndaı qalady. Shoqan oǵan qazaqty nusqap). Anany, bir qýysqa qamat!.. Arǵysyn keıin aıtam.

D ý a n a. Qup!..

TÓRTİNSHİ SÝRET

Shoqannyń bólmesi. Shymyldyq ashylǵanda mazasyzdanǵan keskindi Shoqan sóılenip, ersili-qarsyly júr.

Sh o q a n. Dýananyń habarlanbaǵanyna bir aptadan asyp barady. Qalanyn, ishinde kózge ushyramaıdy. Meni tanıtyn qazaq, ta iz-túzsiz joǵaldy? Qaıda olar?! (oılanyp.) Álde kúdikti kózge iligip jazym boldy ma? Barlyq qupıanyń beti ashylady onda... (Basyn eki alaqanymen qysyp.) Myna domalaq ta qý bastardyń munarasyna ilinedi!.. Kún keshkirip barady, (syrtqy esiktiń sybdyryna qulaq tigip, eppen basyp barady da, aqyryn daýyspen). Kim? Á-á

Shynargúl!.. (Esik ilgegin aǵytady, júkti beınedegi Shynargúl kiredi.) Iá, Shynar?

Shynargúl (muńaıyp). Baspaǵan jerim, barmaǵan qýysym joq. Jer jutyp ketkendeı eshqaıdan kórinbeıdi.

Sh o q a n (keıip). Bul tegin joǵalý emes!..

Shynargúl. Úreılenip bittiń Álimjan (erkeletken keskinmen). Qýantaıyn ba, endi?..

Shoqan (jadyrap). Al, káne?..

Shynargúl. «Perzent tátti» degen sózge senemiz be?

Sh o q a n. Árıne. Búkil tabıǵatqa tán qylyq qoı, ol.

Shynargúl (uıalshaqtanyp). Endeshe, ishtegi perzentińiz búgin jandanǵanyn sezdirdi.

Shoqan. Qoıshy!..

Sh y n a r g ú l. Ýallahı!..

Sh o q a n. Onda súıinshige súıeıin taǵy?

Sh y n a r g ú l. Men árqashan daıynmyn! (Ekeýi qushaqtasa óbisip turǵanda, daǵdyly esiginen Dýana kórinedi.)

D ý a n a (ýaıymdy keskinmen basyn shaıqap, kórermenderge). Ómirlik aıqassaıshy, bul qushaqtar!.. Ómirlik mahabbat bolsaıshy býlary!.. (Qaqyrynyp qalady. Súıiskender shoshyna jalt qaraıdy.)

Shoqan. Iá, babaı?..

Dýana (jyldamdata). Keshirińiz, endi sizdi, ez esimińizben ataımyz, Shoqan myrza!..

Shynargúl. Men ataǵaly qashan!..

Shoqan (dýanaǵa). Solaı syr sheshkenimiz ras, babaı. (Dýana men Shynargúlge kezek qarap.) Iá, dostarym, meniń shyn atym — Shoqan.

Sh y n a r g ú l. Atamnan nege jasyrǵansyz, ony?

Dýana. Onyń máni kóp, qyzym. Keıin menen estirsiń. Qazir óte asyǵyspyn. (Kórermenderge ókinishti keskinmen.) Qysqadan qaıyrylatyn sheshim boldy, bul.

Shoq a n. Ie, babaı?..

Dýana. Sizdi tanyp qalǵan qazaqty bógde kezge túsirmeý úshin, ońashalaýǵa týra keldi.

Shoqan. Qaıda?

Dýana. Oryn tańdaýǵa ýaqyt bolmady. Tapsyrǵan adamdarym, jaqyn tustaǵy eleýsizdeý ábireshanaǵa qamaı sapty.

Sh o q a n. Ol ne?

Shynargúl. Dáret orny...

Dýana. Kóbirek tursa tunshyǵyp ólip ketetin bolǵan soń, bir túndi jamyldyq ta, jýyq jerdegi jan bilmeıtin úńgirdiń qaltarysyna qamadyq. Onda da kóp turýy múmkin emes.

Sh o q a n. Endi ne istemeksizder?

Dýana. Ekiniń biri: ne bosatý, ne kózin joıý kerek. Bosanýy saǵan qaýip. Ózinen surastyryp kórsek seniń tuqymyńa ósh bireý eken. Myna qamatýdy senen kórip, saǵan da óshigip alǵan. «Shyqsam ba?» dep kijinedi.

Sh o q a n. «Joıý» degenińiz qalaı?

D ý a n a. Árıne óltirý?..

Shoqan (shoshyp). Óltirý?!..

D ý a n a. Basqa amal qansha?! Ne sen, ne ol óletin bolyp, bireýińdi tańdaǵanda, jerebe oǵan aýdy da.

Shoqan. Sharıǵatqa hılaf bolmaı ma, bul?

D ý a n a. Qajetti jerde óltirýdi, hadısińde hash rasýlymnyń ózi de aıtqan.

Sh o q a n (tolǵanyp). Men mundaı qylmysqa ruqsat ete almaımyn.

Dýana (synaǵan keskinmen). Onda óziń, qurban bolasyń da...

Shynargúl. Oǵan rızalasýǵa bolmaıdy.

Shoqan (kórermenderge). Týǵan jerden jyraqtaǵy Qashqarıada júrgen eki qazaq birin-biri óltirse ne bolǵany? Jazyǵy ne onyń? Meni tanyǵany ma? Meniń qandaı shytyrmanda júrgenimdi qaıdan bilsin ol.

D ý a n a (az oılanǵandaı). Endeshe, basyńa túsken bul páleden qutylýdyń jalǵyz ǵana joly bar...

Sh o q a n (dámelengen keskinmen). Qandaı?

D ý a n a. Sen bul ólkeden tez joǵalasyń.

Sh o q a n (túsinbegendeı). Qalaı?

Dýana. Qashasyń!

Sh o q a n. Qaıda?

Dýana. Óz elińe.

Shynargúl (shoshynǵandaı). «Óz eline?»

D ý a n a. Iá, ez eline, qyzym!.. Alystaǵy Rýsıaǵa!..

Sh y n a r g ú l. Men she?

Dýana (kúrsinip). Sen osy aranyń ádetine baǵynasyń da, munda qalyp qoıasyń.

Shynargúl (jylap jiberedi). Álimbaıdan? (túzetip.) Shoqannan? Jo-joq, aıtý múmkin emes, ata!

D ý a n a. Ol — bizdiń emes, taǵdyrdyń erki. Kónbeske amal joq!..

Shoqan (demin aýyr alyp). Solaı ekeni, ras, Shynar! ( Kórermenderge.) Bul Shynardyń, ǵana emes, búkil ıslamdyq shyǵys áıelderiniń taǵdyry. Másele solardyń báriniń qolyn azattyqqa jetkizýde. Túbinde oǵan da jetýge tıisti. Biraq qashan? (Az kidirip Dýanaǵa.) Men ketkende Shynar qaıda bolady?

Dýana. Aman attansaq, tez osynda kelem de, Shynardy alyp Tarym-darıasynyń Takla-Makanǵa bytyraıtyn tarmaǵyndaǵy qalyń toǵaıǵa jasyrynamyz. Odan bizdi adam túgil shaıtan da taba almaıdy. Sonda qashyp, ósip-ónip júrgender az emes.

Shoqan (kóńili kónshigendeı, Shynargúlge). Qalaı deısiń, Gúlim?

Shynargúl (jylamsyrap). Basqa aıla bolmasa kónbegende amal neshik!..

Shoqan (Dýanaǵa). Biz qalaı ketemiz, babaı? (Shynargúl jylaǵan qalpymen ishki bólmege ketedi.)

D ý a n a. Jolyn tabam.

Sh o q a n. Qandaı? .

D ý a n a. Endi shynymdy aıtpasqa bolmaı qaldy, balam. Bul uıǵyrdyń basynan neler qıyn dáýirler ótpedi deısiń?.. Neler jat jurttar jan-jaqtan shabýyl jasamady deısiń... Sonda qamaýda qalǵan sháhár halyqtaryn jaýdyń qyrǵynynan qutqarý qamyn oılaǵan basqarýshylary, kóp sháhárdiń astynan úńgir joldar qazdyrǵan. Sondaı joldar osy Qashqardyń astynda da bolǵan.

Shoqan (eleńdep). Apyr-aı, á?..

D ý a n a. Bul kerýen saraıdyń negizin, uıǵyrdyń tarıhtyń máni zor basqarýshysy. Sultan-Sytyq Buǵyrahan ornatqan. Onyń óz ordasy osy hujyranyń ornynda bolǵan da, astynan úńgir jol jasatqan. Anaý tórgi bólmeniń bir buryshynda, ber jaǵy qabyrǵaǵa uqsaǵan, bilmegen jan ańdamaıtyn tereń qýdyq bar. Úńgir joly sonyń túbinen ári qaraı ketedi de, toǵaıly qumnyń eleýsiz arasynan shyǵady... Zamanalar ótip uıǵyrlar jat jurttarǵa baǵynǵan shaqta, kóbi málimsiz; málimdisiniń kútimi joq ol joldar opyrylyp tozǵan, biren-saran ǵana bolmasa, iske jararlyǵy qalmaǵan.

Shoqan. Qazir de bar ma ondaıy?

Dýana. Bireýi ǵana. Ol osy — sen turǵan hujyranyń astynda.

Sh o q a n. Bul qalaı opyrylmaǵan?

D ý a n a. İshin keıde kúıgen qyshpen, keıde tas, keıde sekseýil men shegendegen.

Sh o q a n. Júrip kórdińiz be?

D ý a n a. Bul hujyraǵa jasyrynyp kelýge odan basqa jol joq jáne ol joldy menen basqa biletin adam joq. Bergi qabyrǵada belgi joq. Esigi arǵy ishinen bekiledi.

Sh o q a n. Ǵaıyptan paıda bolatynyńyz sodan eken ǵoı?..

D ý a n a. Árıne?.. (Asyqqan beınemen.) Al, Shoqan, uzaq keńesýge ýaqyt joq. Keter bolsaq jónelý kerek.

Shoqan (kórermenderge). Qoqan aqsaqaly da, Qazı men Ýálı de alǵan paralaryn aqtady. Syrtta Dotaı ǵana qaldy. Ol mańaılatar qý emes. Onyń bilmegeni de durys. Otanymnyń tapsyrmalary túgel oryndaldy. Eger elge aman jete alsam, Anglıanyń bul jaqtaǵy saıasaty Rossıaǵa aıqyndalady da, retine qaraı amal qoldanady.

D ý a n a (asyǵyp). Bol, Shoqan!

Shoqan (Dýanaǵa). Shynargúl bizdi shyǵaryp salmaı ma?

D ý a n a. Júrýi óte qıyn úńgir. Syzy, shalshyǵy, jylany, baqa-shaıan sıaqty jándikteri kep. Júkti áıel júrýge tipti qıyn.

Sh o q a n. Shynargúldi shaqyryp shyǵaıyn (tórgi bólmege ketip Shynargúldi ertip shyǵyp). Sonymen, biz ajyrasatyn boldyq, Gúlim!

Shynargúl (jasqa býlyǵyp). Oǵan amal qansha? (Dýanaǵa.) Keter joldaryńyzdy estidim, ata. Odan ári?..

Dýana (Shoqanǵa). Bizdiń, bul elde «dárýishter kóshi» degen bolady. Esek mingen olar qaıyrshylap sháhárdan sháhárǵa qydyryp júredi. Sondaı bir top osy sháhárdan Úsh-Turfanǵa odan Ándıjanǵa ketýge jınalǵan eken. Odan ári Muzart asýymen Jetisýǵa ótpek. Men seni solarǵa qosam...

Sh y n a r g ú l. Aman óte me, ata?!

D ý a n a. Sáti tússe, balam. Ol eleýsiz kósh! (Ekeýine kezek qarap.) Talaq duǵasyn oqımyn da endi?

Sh o q a n, Shynargúl: Oqymasqa amal qansha! (Dýana qolyn jaıyp, aýzyn jybyrlatady da, betin sıpaıdy.) Al, kettik Shoqan!

Shoqan (Shynargúldi qushaqtap). Osymen bizdiń, az kúndik nekemiz úzilse de, aramyzdy berik jalǵastyrǵan dostyq úzilgen joq, Shynarym!..

Sh y n a r g ú l. Ia, Shoqan!

Sh o q a n. Ne degen jaqsy adam eń, Shynar!

Shynargúl (jasqa býlyǵyp). Óziń, de?..

D ý a n a (asyǵyp). Kettik Shoqan! Tań da sibirlep qalǵan shyǵar. Kóleńke bar kezde boı tasa qylaıyq! (Ajyraǵan Shoqandy tórgi esikke jetektep). Júr!.. Tez!..

Shoqan (tartynshaqtap, Shynargúlge). Hosh, aıaýly Qashqar qyzy!.. (Dýana men Shoqan ketedi.) Tórgi esik jabylady.

Shynargúl (sendelip az turyp, jasqa býlyǵyp). Taǵdyrdyń kúshti ekenine endi ǵana ılandym. Estigen ǵashyqtarym qosyla almaı azap shekse, qosylyp aırylý de¬gen osy eken! Bireýler týa ǵashyq bolady, bireýler júre ǵashyq bolady desedi. Shoqanǵa men júre ǵashyq boldym. Basynda ol tartynshaqtandy. Sebebin surasam, elinde súıetin áıeli qalǵan eken. Biraq, ol da basy jumyr pende emes pe? Júre kele maǵan da yqylasy aýyp, ol meni de jaqsy kórip ketti. (Kidirip oılanyp.) Jolyqqan kúnnen bastap sanasam, bul bir ǵajaıyp adam! Eger osy kisimen jalǵaspasam, erkekten adamshylyq shyǵady degenge men ılanbaǵan bolar edim, janynyń, arynyń, adamdyǵynyń tazalyǵyna kelgende, bul áýlıe ánbıa degenderdiń bárinen bıik. Osyndaı adammen az kún senisken, súıisken serik bolýdyń ezi qandaı baqyt!.. Endi qalyń, bult qorshaǵan qarańǵy aspannan meniń baqytymdaı jarq etken bul juldyzym sóndi. Aspanymdy taǵy da qoıý qarańǵylyq qorshady. Endigi tirshiligimde ne maǵyna qaldy? Tirideı qolǵa tússem. Azapshyl ókimet qystaý arqyly maǵan da shynymdy aıtqyzady. Onym Shoqannyń izin kórsetetin sáýle bolsa qaıtem?.. (Shoshynyp.) Jo-joq, ol ólgenshe, men eleıin: endi maǵan Shoqannyń jolyna qurban bolýdan artyq baqyt joq!.. Maǵan endi ez janym aıaýsyz (óz kidirip.) Aıanyshy — Shoqannyń ishimdegi perzenti. Biraq tiri týǵanda ne bolady ol? Qorlyqta, quldyqta, azapta óledi. Odan da jaryq kórmegeni jón... (qoınynan kishkentaı ydysty sýyryp, joǵary kóterip.) Mine, meniń ajalym da, náresteniń ajaly da osynyń ishinde. Atam «jeti jylannyń ýy, qajet bola qalsa...» dep bergen...

(Syrtqy esiktiń arjaǵynan dúsir, dabyrlaǵan únder estiledi. Shynargúl shoshyna qarap.) Jendetter bolar ma? (Esik qatty qaǵylady.) Solar, árıne, jetken eken, jaýyzdar!.. Joq, meni tirideı qolǵa túsire almaısyńdar (ýdy aýzyna tosyp). Qajeti týdy munyń! (Ýdy jutady da, bar daýsymen.) Shoqan!.. Baqyl bol!.. Hosh!.. (sendelip qýlaıdy. Syrttaǵylar esikti buzyp kiredi: Dotaı, Ýálı jendetter.)

Dotaı (bólmeshesine tańdana alaqtap). Jan joq qoı!..

Bir jendet. Áne bir áıel jatyr!

Dotaı. Kórińder!

Jendetter (kórip, julmalap). Jansyz!..

Ý á l ı (úńilip). Álimbaıǵa qosqan sháýken!

Dotaı. Ózgeleri qaıda?..

Ý á l ı. Qaraıyq! (Jendetter men Ýálı hujyrasyn túgel tintedi.) Eshkim joq!

Dotaı. Bar degenińiz, ańdýshy qoıdyq degenińiz qaıda?..

Ýálı (jaramsaqtanyp). Ras edi, taqsyr. Álginde ǵana, sizge habar aıtarda ǵana bar desken.

Dotaı. Endeshe qaıda joǵaldy?

Ýálı (jaltaqtap). Qaıdam... Dýananyń kóz baılaıtyn sıqyry bar deıtin edi, sol adastyryp turmasa!

Dotaı (ashýlanyp). Dýana ǵana emes. Búkil uıǵyr ataýly kez baılaǵyshsyńdar!.. Ýly ımperatordyń úkimeti ol baılaǵyshtaryńdy sypyrady da qarashyqtaryńdy aǵyzady.

---