InfoHub Logo

Ýálıhanov Shoqan (shyn aty — Muhamedqanafıa) Shyńǵysuly (1835-1865) — ǵalym, etnograf, orıentalıst, tarıhshy, geograf, fólklortanýshy. Ol Kusmuryn bekinisinde (qazirgi Qostanaı oblysy) dúnıege kelgen. 12 jasyna deıin jeke menshik mektepte bilim alady. Sonda júrip óleń, jyr, ańyz-áńgimelerdi oqyp úırenedi. Arab, parsy, keıinirek Orta Azıanyń túrki tilderin meńgeredi. 1847 jyldyń kúzinde kadet korpýsyna oqýǵa túsedi. Osynda júrip Ońtústik Sibir, Baıkal, Altaı, Oral, Edil, Kaspııdi zerttegen P.S. Pallastyń «Saıahaty», Oral, Edil, Kaspıı halyqtarynyń tarıhy men etnografıasyn jazǵan P.I. Rychkovtyń kúndeligi sıaqty sırek kezdesetin kóne qoljazbalarmen tanysady.

1853 jyly kadet korpýsyn bitirgen soń Sibir qazaq-orys áskerlerine qyzmetke jiberiledi. 1854 jyly Sibir general-gýbernatory G.H. Gasfort Shoqannyń erekshe qabiletin baıqap, ózine adútant etip alady. 1855 jyly K.K. Gýtkovskııdiń ekspedısıasymen Qapalda bolyp, qazaq aýyz ádebıetiniń úlgilerin jınaıdy.

1856 jyly Semenov Tán-SHanskıımen kezdesedi, ol bolashaq Shyǵys zertteýshisi — Shoqanǵa baǵyt berip, onyń ǵylymı jumystaryna yqpal jasaıdy. Osy jyly Shoqan 2 ekspedısıaǵa qatysady. Ol qazaqtyń ońtústik aımaqtarymen tyǵyz baılanysta bolǵan Qoqan handyǵynyń ekonomıkalyq-saıası jáne áleýmettik qurylysyn jan-jaqty zerttep, «Qoqan handyǵy týraly jazba» atty belgili eńbegin jazady. Ystyqkóldiń kartasyn jasaýǵa qatysady jáne osy saparyn «Ystyqkól saparynyń kúndeligi», «Qytaı ımperıasynyń batys provınsıasy men Kulja qalasy», «Qyrǵyzdar týraly jazbalar» degen tarıhı-etnografıalyq shyǵarmalarynda sýretteıdi. Ýálıhanovtyń ǵylymı qyzmeti Orys geografıa qoǵamynyń nazaryn aýdaryp, 1857 jyly 27 aqpanda qoǵamǵa múshelikke alynady.

Ýálıhanovtyń 1858 jylǵy Qashqarıaǵa sapary onyń ǵylymı qyzmetindegi jańa kezeń boldy. HSH ǵasyrdyń sońǵy shıreginde Marko Polo, 1603 jyly Geos qana bolǵan jat ólkege sapar shegip, ol jaıly «Alashty shahardyń nemese Qytaıdyń Nan Lý provınsıasynyń (Kishi Buharanyń) shyǵystaǵy alty qamalynyń jaıy» dep atalatyn tamasha eńbek jazady. Bul — Shoqannyń ǵylymı muralarynyń ishindegi eń irisi, Shyǵys Túrkistan tarıhy jóninde jazylǵan tuńǵysh ǵylymı eńbek. Eńbekti Reseı men sheteldik Shyǵys zertteýshileri joǵary baǵalady. Ol 1865 jyly Londonda «Orystar Ortalyq Azıada» degen atpen aǵylshyn tiline aýdarylyp basyldy. Onyń birqatar eńbekteri nemis, fransýz tilderine de aýdaryldy.

---