InfoHub Logo

Aıyr qalpaq — asa qymbat matamen tystalyp, ishine juqa kıiz nemese qalyń mata salynyp, syrylyp tigiletin er adamdardyń bas kıimi. Syrtyna ósimdik tektes órnek salynyp, altyn jippen zerlenedi. Ony ertede, negizinen, han-sultandar saltanatqa kıetin bolǵan.
Oqaly nemese zerli shapan — qymbat matadan jaǵasy men óńirine zer salynyp, arqasy men etek-jeńi oqaly jippen órnektelip tigiletin syrt kıim. Arqasyna kún tárizdes dóńgelek órnek, ón boıyna ósimdik tektes oıýlar salynady. Erterekte mundaı shapandardy han-sultandar, aýqatty adamdar kıetin bolǵan.

Jarǵaq shalbar. Ilenip, ábden óńdelgen juqa terini qazaqtar «jarǵaq» deıdi. Qyzǵylt túske boıalyp, túrli-tústi órnek salynǵan jarǵaq teriden tigilgen shalbardy «jarǵaq shalbar» dep ataǵan. Bul sándi kıimdi kezinde batyrlar, bekter men bıler, sal-seriler saltanatqa kıgen.

İshik — syrty matamen tystalyp, túrli ańnyń terisinen júnin ishine qaratyp tigiletin qysqy syrt kıim. Qoldanylatyn terisine qaraı olar: túlki ishik, qasqyr ishik, seńseń ishik, nyshpaq ishik dep ár túrli atalady.

Sáýkele — uzatylatyn qyz-qalyńdyq kıetin ǵuryptyq bas kıim. Onyń som kúmisten kúıylǵan tóbesine úki taǵylyp, mańdaıyna jaqut qondyrylady. Óne-boıy altyn, kúmis sıakty qymbat metaldarmen órnektelip, aqyq, marjan, gaýhar sıaqty asyl tastarmen bezendiriledi. Eki shekesine monshaqtan salpynshaq óriledi, tóbesinen jerge deıin tógilgen aq jelek jabylady. Sáýkeleni uzatylatyn qyzǵa arnap sheberlerge daıyndattyrady. Onyń baǵasy óte qymbat, máselen, júz jylqyǵa deıin barabar bolǵan. Sáýkeleni qalyńdyq uzatylǵan kúnnen bastap bir jylǵa deıin ǵana kıedi.

Qos etek kóılek — jibek,torǵyn, sháıi sıaqty asyl matadan tik jaǵa, keń etek etip tigiletin qyzdardyń kóılegi. Etegine órnektelip, búrmelengen qos jelbirshek salynady, sondyqtan «qos etek kóılek» dep atalady.

Kók saýyr etik. Qalyńdyqtyń etigi de basqa kıimdermen qatar arnaıy tigiledi. Qazaq etiginiń ókshesi bıik, tabany aǵash shegemen shegelenip tigilgen. Qonyshy óńdelgen teriden túrli órnekter salynyp, kókshil boıaýǵa boıalyp, ásemdeledi. Mundaı etikti «kók saýyr etik» deıdi.

Saptama etik — qonyshy tizeni jaýyp turatyndaı uzyn, tabany qalyń siriden oń-soly joq, túzý bolyp tigiletin aıaq kıim. Ony kıiz baıpaqpen kıedi. Qysqy kúngi aıazda at ústinde júrgenge jyly ári qolaıly.

Kebis — tabanyqalyń, ókshesi bıikteý, syrtyna túrli órnekter salynyp tigiletin, másiniń syrtynan kıýge arnalǵan aıaq kıim.

Kımeshek — jasamys (egde) áıelder kıetin bas kıim. Ol kókirekti jaýyp turatyn tutas matadan tigiledi. Aq matadan betjaǵy oıylady. Jaǵy, óńiri oqalanyp kestelenedi. Tóbesine sándik úshin shylaýysh nemese kúndik sıaqty aq mata oralady.

Tymaq — ań terilerinen jasalyp, qymbat matamen tystalatyn er adamdardyń qysqy bas kıimi. Qazaqta tymaqtyń túrleri kóp, sonyń eń baǵalysy — túlki tymaq. Onyń mańdaıy men qulaqtarynyń ishki jaǵyna túlki terisi tigiledi de, syrty maqpalmen, púlishpen nemese basqa asyl matalarmen syrylyp tystalady. Tymaqtyń tóbesi tórt nemese alty saı (bólek) úshkil (úsh buryshty) kıizden quralyp, shoshaq bolyp tigiledi.

Shapan — qalyńdyqtyń syrt kıimi. Ol da asyl matadan altyn jippen zer salynyp, órnektelip tigiledi. Shapannyń óńirine oıýly órnek salynsa, etegine ósimdik tektes órnekter kestelenedi. Bul — ósip-ónsin, órkendi bolsyn degen tilektiń belgisi.

Kókirekshe — jeıdeniń nemese kóılektiń syrtynan kıetin jeńsiz, jeńil kıim. Onyń óńiri men etegi órnektelip, kestelenedi. Qyz balalardyń kókirekshesine teńgeler, marjan sıaqty áshekeı zattar qadalady. Yńǵaıly, yqsham kókireksheni, kóbinese, balalar jeıdeniń, kóılektiń syrtynan kıedi.

Kamzol — shapanǵa qaraǵanda yqsham, qysqa, kóbinese, jeńsiz nemese qysqa jeńdi bolyp keletin áıeldiń syrt kıimi. Saltanattarǵa kıiletin kamzoldar asa qymbat matalardan beli qynalyp, óńiri men etegi túrli órnektermen kestelenip tigiledi.

Bórik — jetkinshekterden bastap, eresek adamdarǵa deıin kıetin bas kıim. Ol etegin aınaldyra qymbat teri japsyrylyp, dóńgelengen pishinde tigiledi. Poshymyna, tigilgen materıalyna qaraı shoshaq bórik, úkili bórik, kamshat bórik sıaqty túrlerge bólinedi.

Taqıa. Qazaqta taqıanyń túri kóp. Sonyń ishinde asa sándisi, kórkemi — búldirshin qyzdar kıetin úkili taqıa. Ol bıiktigi 10-15 sm mólsherinde dóńgelenip tigilip, jalpaq tóbesine úki taǵylatyn jeńil bas kıim. Aınala jıegine oıý salynyp, túrli asyl tastarmen bezendiriledi. Ony jas qyzdar uzatylǵanǵa deıin kıedi. Uzatylǵan qyz qyz-ǵumyrdyń belgisi —taqıasymen «syńsý» aıtyp qoshtasady.

Malaqaı (qulaqshyn) — erlerdiń salqynda kıetin bas kıimi. Ony qundyz, bulǵyn, sýsar, janat, túlki, qarsaq, sýyr, t.b. ańdar men qulyn, buzaýdyń terisinen, qozy men laqtyń eltirisinen tigedi. Malaqaı mańdaıdan, eki qulaǵy men tóbesinen jáne artqy qulaǵynan turady. Malaqaı tikkende terige ólshep pishilgen astarǵa maqta ne jún tartyp, ekinshi betine shúberek salyp syrıdy. Munyń syrtynan terimen tystap, astary men teri tysyn bir-birine tigip japsyrady. Tigip bolǵan soń qalypqa kıgizip keredi. Malaqaı — ári jyly, ári sypaıy bas kıim. Malaqaıdy erlermen birge áıelder de kıedi.

Jaýlyq — áıelderdiń bas kıimi. Ony aq tústi matadan nemese aq jibekten tigedi. Jaýlyqty kımeshektiń syrtynan tartady. Ol tartý tásiline qaraı qarqara, kúndik dep atalady. Qarqara tartqanda áıelder jaýlyqtyń bir ushyn jelke tusyna keltire sál shyǵaryp qoıady da, qalǵan bóligin kımeshektiń syrtynan aınaldyra, shashyn kórsetpeı jaýyp turarlyqtaı etip oraıdy. Jaýlyqtyń uzyndyǵyna baılanysty qarqaranyń bıiktigi de ár túrli bolyp keledi.

Kúndik jaýlyq kımeshektiń syrtynan jartylaı oralyp, tartylady. Kúndik jaýlyq tartqan áıel kúnge qarsy júrgende kúndiktiń mańdaıyndaǵy úsh buryshty qattamany eńkeıtip túsirip qoıady. Ol qarqara jaýlyǵynan góri uzyndaý, etegi áıeldiń arqasyn jaýyp turady. Kúndik jaýlyqty úsh buryshty qattama shyqqan jerinen jáne áıeldiń jelkesine keletin tusynan túıreýishpen túırep bekitedi. Qazaqstannyń ár oblystarynda jergilikti qalyptasqan dástúrge qaraı jaýlyqty ár túrli úlgide tartady.

Kúpi — matamen tystap, ishine túıeniń, qoıdyń jabaǵy júnin salyp tigetin ulttyq syrt kıim. Kúpi ári jeńil, ári jyly bolǵandyqtan, ony erler de, áıelder de, balalar da kıe bergen. Ol, ásirese, jazǵyturǵy jáne kúzgi qara sýyqta kıýge qolaıly. Kúpige tartatyn júndi jyly sýǵa jýyp keptiredi de, betine bıdaı shúberek salyp kókteıdi. Kúpiniń tysyna barqyt, máýiti sıaqty ári myqty, ári qalyń, ári kir kóteretin bir tústi mata paıdalanylady. Shapan sıaqty kúpiniń de eki óńiri, artqy boıy, eki jeńi jáne jaǵasy bolady. Kúpige matadan qaıyrma jaǵa ne tik jaǵa salynady. Áıelder kúpisiniń jaǵasy kestelenip, jeńine qundyz salynyp, sándep tigiledi.

Ton — qazaqtyń ulttyq kıimderiniń biri, ony qoıdyń, eshkiniń jáne qulynnyń terisinen tigedi. Qoı men eshkiniń terisinen ton tikkende teriniń júni jáne tigisi ishine qaraıdy. Onyń taqyr betin boıaýmen, qaraǵaıdyń qabyǵymen jáne raýǵashtyń nilimen boıaıdy. Bul tonnyń syrtynyń kirlemeýi úshin kerek.

Tonnyń qazaq dalasynda taralǵan negizgi eki úlgisi bolǵan. Onyń biri — tik ton, ekinshisi — búrme ton. Búrme ton tik tonǵa qaraǵanda sándi bolady. Tonǵa eltiriden, seńseńnen, keıde ań terisinen jaǵa salyp, etegi men óńirin, jeńiniń ushyn eltirimen juryndaıdy. Tondy sándeý úshin onyń eki óńirine, etegine, jeńine jibek jippen keste tigiledi. Tonnyń eń qymbaty — «qamqa ton». Bul ton eki túrli jolmen tigiledi. Onyń biri «qamqa» dep atalatyn jyltyr qara júndi ańnyń terisinen túgin syrtyna qaratyp tigiledi. Ekinshisi altyn, kúmis jipterden toqylǵan matadan (zerden) tigiledi. Bul tonnyń ekeýi de asa baǵaly.

Shekpen — júnnen toqylatyn syrt kıim. Shekpen sý ótkizbeıdi. Sondyqtan ol ári sýlyq, ári jaıshylyqta kıe berýge jaramdy besaspap kıim. Sý tıgen saıyn shekpen shıryǵyp qalyńdaı túsedi. Shekpenniń taǵy bir artyqshylyǵy — ol taza túıe júninen toqylatyndyqtan asa myqty bolady jáne uzaq kıiledi.

Shekpen tigý úshin túıe júni ıirilip, odan kezdeme toqylady. Toqylyp bolǵan kezdemeni kádimgi matadan kıim pishkendeı etip ólshep, shekpen pishedi. Shekpendi jazda kıedi. Oǵan qara barqyttan ne bolmasa basqa tystyq matadan qaptal jaǵa (dóńgelek jalpaq jaǵa) salyp, etek jeńin sondaı matamen kómkerip ádipteıdi.

Shekpenniń eń ádemi túrin «shıdem shekpen» deıdi. Shıdem shekpen taılaqtyń júninen toqylady. Taılaqtyń júni ári maıda, ári jeńil bolatyndyqtan, odan toqyǵan shekpen de ádemi bolyp shyǵady.

Kúrte — jeńsiz jeńil kıim. Onda jeń de, jaǵa da bolmaıdy. Kúrte eki óńiri men artqy boıdan turady. Uzyndyǵy shalbardyń yshqyrynan aspaıdy. Kúrteni maqta ne jún tartyp ta, terini matamen tystap ta tigedi. Astaryna kez kelgen mata jaraıdy. Áıelder kıetin kúrtege atlas, shaǵı sıaqty jibek tektes matalar, al erler kıetin kúrtege barqyt, máýiti sekildi ári myqty, ári qalyń bir tústi matalar paıdalanylady. Teri kúrte tigý úshin sýyr, borsyq, qarsaq, túlki sıaqty ańdardyń terisi men qozynyń, laqtyń eltirisi, keıde tipti qoıdyń terisi, qylshyǵynan tazartylǵan eshki túbiti jaraı beredi.

Kúrteni aınaldyra basqa matamen, keıde sol tystyq matanyń qıyǵymen ádipteıdi. Kúrte — ári keýdege sýyq ótkizbeıtin jyly, ári yqshamdy kıim. Kúrteni jeıde ne kóılektiń syrtynan, beshpenttiń ishinen kıedi.

Qolǵap — qolǵa kıetin kıim. Ol qoldy sýyqtan, jumys kezinde jaraqattanýdan saqtaıdy. Qolǵap tigilý, toqylý úlgisine qaraı bes saýsaqty, úsh saýsaqty, tuıyqbas dep, al tigiletin materıalyna qaraı teri qolǵap, jarǵaq qolǵap, toqyma kolǵap bolyp bólinedi. Teri kolǵap qoıdyń boıalǵan terisinen tigiledi. Eger teri boıalmasa, onda onyń syrtyn matamen tystaıdy. Teri qolǵap, kóbinese, tuıyqbas bolyp keledi. Jarǵaq qolǵap tyqyr teriden astar salyp, kóbinese bes saýsaq túrinde tigiledi. Toqyma qolǵap túıeniń, koıdyń júninen, eshkiniń túbitinen toqylady. Toqyma qolǵap bes saýsaqty da, úsh saýsaqty da (bas barmaq pen suq saýsaq jeke), tuıyqbas ta bolady. Qolǵaptyń eń baıyrǵy túriniń biri — qusbegiler qolyna kıetin «bıalaı». Bıalaı túıeniń moınaq terisinen, buǵy, bulan sekildi ańdardyń, ógizdiń qalyń moıyn terisinen sirideı tigiledi. Búrkittiń tegeýrini basqa terini tesip ketedi. Bıalaı da qolǵaptyń tuıyqbas túrine jatady.

Baıpaq — jylylyq úshin etiktiń, másiniń ishinen kıetin kıizden tigiletin aıaq kıim. Qysta kıetin baıpaqtyń kıizi qalyń, al jazda kıetin baıpaqtyń kıizi juqa bolady. Baıpaq tigýdiń eki tásili bar. Onyń biri — tabanyn bólek salyp ultaryp tigý; ekinshisi — tutastaı qýsyryp tigý. Baıpaqtyń tigisi aıaqqa batpaý úshin ony syrtynan tigedi. Tigýge túıe nemese qoı júninen ıirilgen shýda jipti paıdalanady.

Júnnen toqylatyn baıpaqtardyń qonyshy qysqa bolady. Erte kezde ony shulǵaý ornyna kıiz baıpaqtyń ishinen kıý úshin de paıdalanǵan. Mundaı baıpaqtar ári jyly, ári jeńil, ári jumsaq bolady.

Mási — óńdelgen juqa teriden qonyshyna oıý salynyp, tabansyz, ultansyz tigiletin, negizinen, úıde kıiletin jeńil aıak kıim. Ony bylǵarydan, shegirennen, quramnan tigedi. Másiniń syrtynan kebis kıiledi. Másiniń qonyshy astarlanyp, kómkeriledi. Al ultany jalań qabat bolady. Ol taramyspen ishki jaǵynan jórmep nemese jara shanshyp óbistire tigý arqyly ultarylady. Etikshi mási tikkende eń aldymen másiniń basyn, qonyshyn juqa bylǵarydan, ultanyn qalyń bylǵarydan piship alady. Odan soń tigisin ishine qaratyp, basyn qondyrady. Osydan keıin másiniń qonyshyn tigedi. Másiniń qonyshyn qýsyrǵanda tigistiń arasyna jińishke syzyq salady. Mási — ári jeńil, ári jumsaq aıaq kıim. Ol tazalyq úshin asa qolaıly.

---