InfoHub Logo

Babalar mánin boljaǵan dúnıe — jalǵannyń óner ataýlyǵa ózek bolmaǵan kezi joq-ty. Ásirese, ádebıet atty alyp darıa adamzattyń kermek jasymen bir tolyp, bir ortaıyp, óziniń máńgilik aǵysyn qalyptastyrǵaly qashan. Dalalar tósinde aspanǵa boı sozǵan kók mármár tasqa qashalǵan túrkiniń sherli shejiresi nemese «on san Noǵaı bólgen, Ormambet bı ólgen kúnniń» ıá bolmasa «myna zaman qaı zamannyń?..» «shyryldaǵan sábıdeı mazamyzdy alatyny» — kóz jaspen sýarylǵan kórkem tildiń keremeti emes deı me?.. Munan keıingi kesteli sózdegi beınemiz aıtatyny joq, onan beter aıqyn. Bul bizge tıesili taǵdyr-talaıdyń tasqa basylǵany.

Qazirgi ádebıettiń hali qalaı? Adam qalaı? Úlken ádebıettiń kúndelikti kishkentaı detaldaryn meńgerý tásilimiz she? Keshe qalaı edik? «Jazýshylarymyz jazatyn taqyrypty ıgere almaı jatyr. Ádebıet aıtaryn aıtyp bolǵan» degen pikirlerdi jıi estıtin boldyq. «Nege olaıyn» ár bireýden surap kórmek te boldyq. Aqyry shama-sharqymyzsha jazyp kórmekke nıet ettik. Ony-muny shuqylap otyryp, bir saıttyń «Álem ádebıeti» aıdarynan ushyrasqan «Táńir erkesi emespin» (qytaı jazýshysynyń) atty shaǵyn dúnıe ózine tarta jóneldi. Kim Qudaıdyń erkesi deısiń, eljiremeske ne shara? Sózdi sosyn jalǵarmyz, siz de kóz júgirtińiz...

«Táńirdiń erkesi emespin, óıtkeni mende jaı ǵana kelbet, kedeı otbasym bar. Qystyń sol túnin máńgi umyta almaımyn, ákem qaryndasynyń úıine baryp, úıge attap kirisimen maǵan qýana: «Apaıyń saǵan bir sebet apelsın berip jiberdi, jemis jeıtin boldyń», — dedi. Baryp sebetti ashsam, jol boıy shaıqalyp, apelsın buzylyp ketipti. Ákem sileıip turyp qaldy. Men syrtqa shyǵyp ketýge yńǵaılandym. «Abyrjyma, sózsiz buzylmaǵandary bolýy kerek, ákeń saǵan taýyp beredi». Ákemniń beli búkireıip, múıizgek basyp ketken qos qolymen sebettegi apelsınderdi qotarystyra bastady. Ústindegi paltosy Aı jaryǵymen onan beter súreńsiz kórindi.

Men shette ákemniń sebetti aýdaryp-tóńkergenine qarap turdym.

Ákem qansha izdese de bir táýir apelsın tappady. Kúrsinip, tastaı sýyq jerge otyra ketti. Jarly ákeniń máz-meıram bolyp, balasyna bir sebet jemis ákelgende, jemistiń túkke jaramaı buzylyp ketkenin kórgendegi toryqqan kóńil-kúıin qıalyńa keltirip kórshi? Ákeniń kóńili alyp-ushyp, balasyna eń bolmaǵanda bir tal táýir apelsın taýyp beremin degen nıetin qıalyńa keltirshi...

Buzylyp ketken apelsınniń múńkigen ıisiniń ishinde jylap jiberdim. «Balam, jylama, erteń saǵan buzylmaǵanyn satyp alyp beremin», —dedi ákem meni jubatyp. «Áke, apelsın jegim kelmeıdi!», — dedim. Árıne, bul shyn sózim emes, ákemde aqsha joǵyn biletinmin.

Ertesi ákem kip-kishkene eki tal apelsın ákelip:

«Balam, jeı ǵoı!», — dedi maǵan usynyp jatyp. Men apelsındi aqyryn arshyp, jartysyn ákeme berip: « Áke, siz de jeńiz», — dedim. Ákem meniń minezimdi biletin, jarty apelsındi aýzyna saldy. Sol sátte ákemniń kózinen móldiregen jas tamshylaryn kórdim.

Osydan keıin álgi bir sebet apelsın esimnen shyqpaıdy. Ár joly esime túsken saıyn súreńsiz Aı sáýlesi men apelsınniń qyshqyl ıisi kóz jasymmen birge aralasyp, tamyp turǵandaı seziledi. Osy oqıǵadan soń men tıtteı de boıkúıezdikke salynýǵa batyldyq ete almadym. Óıtkeni, ózimniń Táńirdiń erkesi emes ekenimdi, súreńsiz ómir saparymda aıqara ashylǵan qaqpanyń joq ekenin bildim...».

Bar-joǵy jıyrma-otyz joldan turatyn osy bir shaǵyn dúnıeni oqyp otyryp, sanaǵa talaı nárse oralady. Japyraqqa tunǵan tamshydaı dirildegen adamnyń jany, kók dónennen júırik kóńili. Dóp bassań sorǵalap kelip, sorańdy aǵyzatyn — sóz, sıqyr kartına. Kúndelikti qarapaıym qarym-qatynastyń qaltarysyndaǵy názik qubylysty seziný-den qalyp, romantıkasy álsiregen qaýymǵa ónerdiń ólkesi jat, órisi tar bolǵasyn ba, «jazýshylarymyz zamandy, jazatyn taqyrypty ıgere almaı jatyr. Ádebıet aıtaryn aıtyp bolǵan» degendi shyǵardyq. Eń áýeli, «sáýlesi sýda dirildegen» husnı ǵalamnyń tańy batystan atyp, jerden Mádi shyqqan zamandy súrmegenimizdi eske alǵan lázim edi. Adam jany — máńgilik taqyryp. Kim, qalaı qolyn dóp sermegenimen búgingi ómir qymbat. Búgingi ómir — ádebıet. Aqtalýymyzdy kútip turǵan óner joq.

Ózimizdiń Beıimbet, oıdaǵy orystyń Chehovy men Býnıny, qyrdaǵy qytaıdyń Lý Shın salǵan kartınaǵa qarasaq boldy, til bitip, tirilip ketetin dáýirdiń baqyty — suńǵyla sýretkerlerge kende bolmaǵandyǵy emes pe? Ómir súrý tásili, qoǵamdyq formasıalar aýysqanmen tartysqa toly tirshilikti búgin de ótkizip jatyrmyz. Gáp bizdi keleshektiń qalaı eske alatynynda. Ádebıettiń taǵdyryn kesip-piship pikir aıtyp, tereń qazyp, tepkilep kómýge asyqqan jaıymyzben kelip, ketkenimiz eshkimge beımaǵulym qalyppen óte shyqsaq ta, ómirdiń eshteńesi ketpes. Keńistik pen ýaqyt tulǵalaǵan, bedersiz, bedireıgen keıipke obal. Áıtpese, júrek máńgilik tynyshtyqqa shomyp, adamnyń áýelgi mekeninde júrgendeı jaǵdaıy qaıda? Kúnine júıke syr berip, byrt-byrt úzilgen talshyqtaryn sanaýǵa úlgermeı de qalmadyq pa!.. Qaıshylyǵy kúrdelenbese, bári sheshilgen Jánnat jer betinde joq. «Basy saıran, túbi oıran» dúrbeleń dúnıe sol...

Ótkende dos jigittiń úı alam dep bankten alǵan qaryzyn qaıtarýǵa ákesiniń alpys-jetpis jyl jıǵan taban et, mańdaı terin satsa da, úlken somanyń mań qarasyn kórmeıtinin aıtyp, keteýi ketken tirshiligine nalyǵany Gı de Mopassannyń «Beıshara Madrıdynyń» halinen aýyr bolmasa, jeńil emes edi. Taǵy birde eki keshtiń arasynda júrginshiler shubyryp jatqan Alma-tynyń málim bir kóshesinde kele jatyp, kózimizde Kún, júzimizde Aı tutyldy. Gabrıel Garsıa Markestiń «Júz jyldyq jalǵyzdyǵyndaǵy» múk basqan qalanyń sońǵy tynyshtyǵy aqyrzamandy umyttyryp, nápsiniń qyzyl otyna kúıgen azǵyndary sekildi arpalysqan ekeý... Býendá áýletiniń qubyjyǵy — toraı quımyshaq balanyń «aǵaıyndary» endi óziniń tynys-tirshiligin basqa qurlyqtan, basqa elden tapqanyn áıgilep, Markesteı úlken sýretkerin kútken kóńilsiz kóshe azynap turdy. Únsiz burylyp, ıbaly jolaýshydaı qylyq tanytqanymyzben «jol azabyn» seıilter jan joq...

Sumdyǵyn ishine búkken alyp qalanyń toqsan toǵyz tomǵa júk «toıy» bitsin be? Tanys kisim edi, jolyǵyp qaldyq. «Qolyń synǵyr, baqytsyz bop qal!» dep boqtadym dıler qyzdy», — deıdi kazıno jaǵalap, qumarǵa basy kirip ketken aǵam kúıip-pisip: «Óziniń qolynyń sıqyry bar ǵoı deımin, taratqan kartasynan maǵan bir utys shyqsashy». «Qyz renjimedi me, aǵa?» — dep surap úlgergenimshe: «Renjidi. Biraq «sizden baqyttymyn, men qumar oınamaımyn», — dep ózi shyqqaly turǵan shybyn jandy shyrqyratyp ketti», — deıdi aǵam tómen qarap, ústi-ústine shylymyn sorǵylap. «Dúnıe-múliktiń bári ketti. Endi bas kóterip, jurt qatarly ómir súrýim qıyndaý». Úlken kisiniń unjyrǵasy túsip, kóz aldyńda taýsylǵanyn kórgennen artyq azap bar ma?.. «Shirkin, jazýshy bolǵanda osy qoǵamnyń kartınasyn ózim salyp berer em» dep «kijingen kedeıdiń kúni» qurysyn. Kenezesi kepse Áýezov, Músirepov, Álimqulov, Nurma-ǵambetovtermen shólin qandyryp, qazaq bolmysynyń tamyryn dáp basqan qalamgerlerine ana kezdiń pendeleri ókpelemes. Tarıhı almasýlar men to-ǵysýlardyń torabyndaǵy bizdiń hal basqa. Charlz Spenser Chaplın kıno-syndaǵydaı kúlki men qasiretke toly. Qımyl bar, sóz joq. Nege qoǵamdyq kólikterde Keńes batyrlaryna jasalǵan jeńildikterdiń «Jeltoqsan» boz-daqtaryna buıyrmaǵany úshin, júrgizýshimen janjaldasqan kem-salıqa kelinshek jolda qalady? Nege otarlyqtyń otymen kirip, kúlimen shyqqan aýyr psıhologıalyq dertimizdi Mıgel Astýrıassha «Júgeri adamǵa» júktemeı, jasqa shylanǵan júzimizdi jurttan «jasyrdyq»? Nege atomnyń azabymen arpalysyp, «Máńgilik bala beıneden» arylmaǵan atpal azamatty Kendzabýro Oeshe «Japon janyna» jaqyndata almadyq? Nege demin ishine tartqan alyp ǵımarattardyń sýyq bólmelerindegi búrokrat «bekzadanyń» betperdesin Saltykov-SHedrınshe sypyryp almadyq?.. Jaýabyn bir kúnde bir jasqa keletin Alpamys jyryndaǵydaı tarıhı sana erekshelikterine tán emosıamyzdan izdegen oń bolar. Ol dáýirdiń kelmeske ketkenin ótken ǵasyrlarda qazaqtyń qara shaly baǵamdap, «eski bıshe, bos maqaldamady». Qazaqtyń áleýmettik portretin kókiregi qars aıyrylyp, qaǵazǵa tókti. Úlken silkinis ınersıasy dedektetip, jetken jerimizden, kelesi sapardyń kúrtikke iz tastar uly joryǵy bastalǵan.

«...Burynǵy jarapazan aıtatyn Tólepbergen ólip, Oktábr tóńkerisinen keıingi jarapazan aıtatyndar:

Qyzyl týyn syrlatqan,

«Internasıonal» jyrlatqan,

Reseıge nyq ornatqan

Qaı kedeıdiń týy eken?

Eı, jarly-aý! Eı, jarly-aý!

…………………………………

Qoǵamdas, jalańaıaq jarly jazǵan,

Jasasyn jańa talap, jańa zaman!, —

dep zýlatatyn boldy jańa zamannyń jarapazanshylary». Shaǵyn sújetke qurylǵan İlıas Jansúgirovtiń birer bettik «Jarapazanyndaǵy» áleýmettik ahýal qaı dáýirde turyp paraqtasań da, aıqyn sýret. Jeti túnde ólgen torysynyń qulaǵynyń túbinen kisinep, esi qalmaǵan Úkibaıdyń (Asqar Súleımenovtyń «Qara shalyndaǵy» keıipker) «ózine óris, qabylan torysyna ári besik, ári qabyr bolǵan Qanjýǵandy kóre almaı», saqalyn taram-taram jas shaıyp kúrsingeni — Abaı, İlıastardan keıingi qazaqtyń hali, shyrqyrap, úzilerge jetken jany. Qobyzdaı kúńirenip, jylqydaı jylaǵan jazmyshtyń ińirge basyn súıep, zikir aıtqany bir «Qara shal» emes-tuǵyn. «Kenezesi kepse, shólin basqan qalam-gerleri bar edi» deıtiniń sol.

Qaýymdyq qurylymnyń júz jylda jańalaǵan qazanyna qara shybyndaı qaýmalaǵan búgingi tirshiligin, kúrdeli psıhologıalyq kórinisin meılinshe sátti somdaǵan týyndylar tym az. Kerisinshe, keshegi qoǵamdyq minezge oralyp soǵa beremiz. Bıylǵa oqyǵan táýir shyǵarmamyzdyń biri Dıdahmet Áshimhanulynyń «Qudaısyzdarynan» da osy tendensıa baıqalady. Qaıtys bolǵan ákesin qyp-qyzyl partbıletpen «arýlaǵan» ul úkimi — tragedıa. «Uıadan ne kórse, sony alatyn» urpaq máselesi. Bul dúbára kezeńdi Oralhannan bastap, biraz qalamger kóterdi. «Qudaısyzdardaǵy» atasyna jasalǵan «izet, qurmetti» tý syrtynan tamashalaǵan nemereniń (saldardyń) qandaı sheshim qabyldaıtyny — búgingi ómir. Buryn Qudaıǵa, keıin partıaǵa, endi «súıeneri kim, tańdaýy qalaı bolaryn» qaltarysynda qaldyrǵan áńgime bitken tusta ókinishimiz oıandy. Sirá, biz kimbiz? Ne istep júrmiz? Qaıda baramyz?...

---