InfoHub Logo

Qazaqta bir jaqsy sóz bar «Qudaıdan úmiti bar» deıtin. Ulttyń bolmys-bitimi, etıkalyq ólshemderi, adam degen atqa ıe tirlik keshýdiń búkil sharttary bul sózdiń tóńireginde jasalyp jatady. «Úmitsiz shaıtan» bolýdan aýlaq, Qudaıǵa jetýdiń qadiri qazaqta áý bastan solaı-tyn. Qyldaı qıanaty joq Párýárdıgárdiń rahym-shapaǵatyna bólenýdi ómirlik fılosofıasyna aılandyrǵan bul jurtqa bul kúnderi «jón siltegish» «pirádarlar» da kóp. Adasqan, aljasqan sátterimizge qaırylyp qarap qoıǵanymyzdan abzal ne bar?..

Ámiri aspan astyn titiretken Shıdáttiń jerde soǵylǵan jumaǵy týraly ańyzdy estip pe edińiz? Jaratýshynyń sheksiz qudireti men meıirimine shek keltirgen pendeshilik ne istetpeıdi? Shıdát paqyr jumaqtyń aýyzdyń sýyn qurtar keskin-kelbetin, mıýaly baǵyn, jannyń qalaǵanyn tabar qanaǵatyn, altyn-kúmisiniń jetisinshe jerden soǵýǵa tyrysady. Dúnıeniń túkpir-túkpirindegi sheberlerdi jınap, jerdegi jumaq qurlysyn bastaıdy. Sonymen qoıshy, Alladan suramaı-aq ózi jasap alǵan jumaqqa kirý saltanaty jer-kókti titiretip, patsha aǵzam asyǵa adymdap jumaqtyń bosaǵasyn attaǵanda jan tásilim etedi. Jaratýshy Iem alshańdaı basqan adamzattyń bosaǵadan attaýyna mursat bermeı, janyn jahannamǵa alyp kelýge Ázireıilge buıryq bergen eken. Jumaqty et pen súıekten jaralǵan pende balasy kóre almaıtyndaı etip perdelep, qupıa kúıinde qaldyrypty...

Arabtyń shól-jazıra dalasynda túıesin joǵaltqan bireý qatalap kelip, ǵajaıyp shaharǵa tap bolady. «Janǵa ne kerektiń bári bar bundaı keremetti ózim ǵana emes, týys-týǵanym tipti búkil aýylymmen kelip tamashalap, múmkin bolsa mekendep qalýǵa bolar» degen oımen eki etegi jelbirep aýylǵa shabady baıǵus. Shýlap, shurqyrap jetken aýyl adamdary saǵym kóshken qumdy daladan basqa eshteńeni kóre almaı, eldi dúrliktirgen jigitti jazǵyrady. Ol beıshara Qudaıdyń qudiretimen Shıdáttiń joǵalǵan jumaǵyna tap bolǵan miskin bolýy múmkin deıdi eken keıingiler.

Qosh delik, ne bolsa da áıteýir jumaq degendi armandamaıtyn adam balasy joq. İbilistiń azǵyrýyna shatylyp, kúnáhar bolyp jerge qýylǵannan bergi adamzat táýbesiniń qabyl bolǵanda qaıta qaýyshary — sol áýelgi meken dep sanalady. Baǵyt-baǵdar nusqap, kelip-ketken Elshiler de kóp. Jaı kelmedi, biraz kitaptar ala keldi. Qanshasyna erdik, qanshasyna sendik. Ol endi úlken áńgime. Eń qasıeti — izgilik týraly ilim adamzat sanasynyń Uly muraty bolyp qala berdi. Paıǵambarlyq dárejege kóterilmese de, Gomer, Dante, Shekspır, taǵy da basqa adamzat alyptarynyń qasterli jazbalary Qudaıdan úmiti bar ystyq júrekterdiń baǵyt-baǵdaryna shamasynsha qyzmet etti. Iaǵnı, jumaq týraly shyryn qıaldyń zulymdyqpen ot pen sýdaı otaspaıtyn ara qashyqtyǵyna eskertkishter qoıdy. Danteniń «Qudiretti komedıasynyń» birinshi bóliminde tozaqtyń toǵyzynshy qabaty «Kaın jylǵasy» (óz týysyna qastandyq jasaǵandar), «Antenor jylǵasy» (otan saýdalaýshylar), «Ptolemeı jylǵasy» (meımandarǵa jasyryn qastandyq jasaǵandar), «Iýda jylǵasy» (shapaǵatshysyna opasyzdyq jasaǵandar) dep bólinip, ony ertedegi Rım aqyny Vergılııdiń árýáǵynyń kómegimen aralap shyǵatyny sýretteledi. Adam mineziniń opasyzdyqqa basqan tustary aýyr-jeńildigine qaraı toǵyz qabat tozaqta toǵyz túrli yshqynatyny táýbeńdi esińe túsiredi. Shyǵarmany oqyp otyrǵanyńda jumaqqa barar joldyń (anyǵynda adamsha ómir súrýdiń) qaltarysynda buǵyp jatqan adam nápsisiniń aıýandyǵy anaǵurlym aıqyndala túsedi. Eskirmes eskertkishter dep otyrǵanymyz sol ǵoı...

Ózimizge oralaıyqshy. Biz de «keshtik ǵumyryń bolsa, tústik mal jı» dep, eki dúnıeniń qyzyǵyn teń kórýge talabymyz, talpynysymyz asa joǵary halyqpyz. Ápendeligimiz de bar. Baıaǵyda aýyldy jaý shaýyp, besin namazyn ótep jatqan saılaýyt azamattar myltyǵyn alyp, kermede turǵan atqa jarmasýdyń ornyna sájdeden bastaryn kótermeı ekpettegen kúıi qalypty. Onysy «namaz ústinde ólsem jumaqtyń tóri meniki, qulshylyǵyńdy jasap jatyp kep qaldyq. Ia, Qudaı!» demekshisi kórinedi. Ashýǵa basqan el aǵasy tońqańdap jatqan jurtty qamshymen dyrıtyp, ázer oryndarynan turýǵa kóndiripti. «El úshin shaıqasyp, shahıt keshseń suraýsyz barasyń jumaqqa» dep birazymen saýdalasqan da kórinedi. Abaıdyń júregi órtenip, Haq Taǵalany baqaı qýlyqpen aldaǵysy keletin jurttan ólerdeı jırengeni sol ǵoı. Jaratýshysyna syltaý aıtyp, mindetsinetin halyqtan qandaı dos tabady jaryqtyq? «Allaǵa aýyz jol emes, yntaly júrek, shyn kóńil» ekenin aıta-aıta jaǵy sýalǵan sol qarıany áli tyńdamaǵan kúıi ult qartaıyp barady...

Anda-sanda radıoqabyldaǵyshtyń qulaǵyn burap qalǵanda Aqan seriniń «Qulageri» Jánibek Kármenovtyń oryndaýynda bozdaı jóneletini bar.

«Jel bolsa qamys basy maıda-aý deımin,

At qostym at aıdaýshy aıda deımin.

Aldyńǵy at baran bolmaı, qylań boldy-aý,

Jyǵylmasa qulager qaıda deımin. Áı, Bóribaı, áıdáı Bóribaı-áı... Júrekti solqyldatyp, janaryńa jas úıiriltetin osy ándi estigen saıyn jazyqsyzdy qan-qaqsatqan, asqan qattygezdikti óziń jasaǵandaı kóńil-kúıge beriletiniń shyndyq. Serini esirkegendeı minez tanytatynymyz ótirik emes. Qazaq aspanynda «shyryldaǵan sábıdeı mazamyzdy alǵan» muńly maqamnyń júrektiń tynyshtyǵyn qashyra beretini de, búkil ult bolyp jaýap berýge turarlyq kúnániń talaıyn jasaǵan, jasap ta jatqandyǵymyzdan ba dep te oılaısyń keıde. Ondaı uıatty adal perezentimiz Muqaǵalısha sezinsek «ol da meniń soraqy aǵattyǵym». Ózimizge jasaǵan obalymyz azdaı, musylmandyqtyń paryzyn áldeqashan ótep tastaǵan jan sekildi «Tolstoı ıslam dinin qabyldapty, ómiriniń sońynda musylman bolypty» dep máz-máıram bolyp jatatynymyz bar. Nesine súıindik, nesine qýandyq? «Adamzattyń bárin súıgen» júrekiń kózi biz kórgen núkteden basqa qıyrda. Áıtpese Abaıdyń siltegen jolynan adasyp júrgende, Tolstoıdy dos tutar hal neshik? İzgi Sózge ılanar qulaq bolsa...

İzgi Sóz degennen shyǵady, keshegi Keńestik zamannyń izgilik týraly ilimine úńilgende búgingideı «Allaǵa aýyzben jol salǵan» dogmalyqtan anaǵurlym bıik ult rýhanıatynyń tutastyǵy, ımandylyq taqyryby birden kózge shalynady. Uly klasıkterdi bylaı qoıǵanda, sol kezde ortanqol sanalatyn jazýshy Zeıtin Aqyshty alaıyqshy. «Jaıaý Mýsa» romany qandaı kórkem tilmen sulýlyq jaıly syr shertedi. Romanda ólispeı berispeıtin qarsylastarǵa aınalǵan eki myrzanyń (Shormannyń Mustafasy men Jaıaý Musanyń) bastarynyń pispeı ketkeni jaıynda áńgime óriledi. It kórmegen qorlyqty kórsetip, ózin ıt jekkenge aıdatqan Shormannyń Mustafasy qaıtys boldy degendi estigende Jaıaý kúrsinip: «alysýǵa da, arpalysýǵa da turatyn, azýy alty qarys arystan edi. Imany salamat bolsyn!» degendi, jazýshy óz oıynan jazsyn ıakı estigenin jazsa da kir túspegen kisiliktiń kirpıaz beınesi oqyrmandy oılandyrady. «Ne degen eńiregen erler eı!» deısiń ishteı. Dalalyq etıkalyq-estetıkalyq ólshemniń bundaı úlgisi, kórkem sheberlik HH ǵasyr ádebıetiniń ózekti taqyryby boldy. Paıǵambarymyzdyń hadısinen «tek qana jaqsy sóıleńder» degen joldardy ushyratamyz. Bundaǵy «jaqsy Sóz» — qaraqan bastyń tileýinen ozbaıtyn jáı sóz emes, kórkem sóz bolsa kerek. Aǵa býyn solaı sóıleı aldy. Másele bizde. Ómir súrýdiń arazan qyzyqqa bet burýynyń astarynda da qulaqtan azǵan qulyqsyzdyǵymyz jatýy ábden múmkin. Sózi kórkem bolmaǵan jannyń, ómiri qara baıyr. Óıtkeni Sóz zattanady...

Shıdáttiń qoldan turǵyzǵan jumaǵy sekildi, álem-jálem ótirikpen boı kótergen, izgi Sózden júgen ustaǵan qoǵamnyń aqyrzamanǵa ushyraıtynyn elestetýdiń ózi qorqynyshty. Qyzyl sózdiń qyrmany qyzyp-aq jatyr...

---