InfoHub Logo

Dat Baıbaqty — Sholannyń balasy. Sholan degen kisi saýdager bolǵan. Sol kezde zat satyp júrgende, eki ury kórip, Sholannyń zatyn alyp, ózin óltiredi. Sonda Sholan Orynbordan kele jatqan kezi eken. Sholannyń Orynborda qalǵan áıeli ekiqabat júkti eken, kúni jaqyn eken. Sholan óleriniń aldynda urylarǵa: «Áıelim ul tapsa, balanyń atyn Dat qoısyn, qyz týsa ózderi bilsin», — depti de, ólip ketipti. Bul bir myń úsh júz qyryq ekinshi jyldar shamalarynda bolsa kerek. Eki ury Sholannyń tilegin baryp áıeline túnde terezeden aıtypty.

Sonan áıel bosanyp ul taýypty. Áligi urynyń aıtqan sózin áıel «túsinde solaı dep edi» dep balanyń atyn Dat qoıypty. Bala óte tentek, elge, úı ishine tıyshtyq bermepti. Aldar degen synshyǵa kórsetkende, Aldar synshy: «Balańnyń belinde altyn bar eken, balańdy úılendir!» — degen. Sonan Datty sheshesi on eki jasynda úılendiripti. Dat on tórt jasynda áıeli Syrymdy týǵan eken.

Syrym tórt-bes jasynda oqýǵa barǵan. Alty-jeti jasynda kúndiz oqyp, túnde ár jerlerdegi bı, tórelerdiń jınalǵan jerine baryp áńgime tyńdap júrip Syrym Dattyń «Qazyq aıaq balasy» atana bastaıdy.

Bir baı orynborǵa bazarǵa kele jatyp, bir top oınap jatqan balaǵa keledi. Baı balalarǵa jaqyndap kele jatyp aıqaılaıdy: «Joldan ketińiz», — dep. Sol kezde baı balalarǵa jaqyn kelip qalǵanda, bir bala tońqańdap júgirip ketse, baıdyń astyndaǵy at úrkip sekiredi. Sonan baıdyń bórki ushyp túsip, onan aty qatty týlap, baı attan qulap óledi. Sonan baıdyń eli baıdyń qunyn qýyp barady. Baıdyń qunyn júz jylqy dep shyǵarady, ony jańaǵy atty úrkitken bala tóleıtin bolady. Biraq balanyń oǵan maly jetpeıdi. Sol tóleýdi bıler bitire almaıdy. Súıtip júrgen kezde oınap júrgen Syrym: «osynyń kelisimin men ońaı bitirer edim» degendi aıtady. Bireýler esitip, bıler Syrymdy shaqyryp alady. Syrym kelgennen keıin mynadaı tórelik shyǵarǵan: «Birinshi, asaý at minip bazarǵa jol shyqqan áýelgi baı tentek, jıyrma bes jylqyny baı ózi tartsyn, ekinshi, at úrikkende ushyp túsken bórik tentek, jıyrma bes atty bórik tartsyn; úshinshi, bórikten qoryqqan at tentek, jıyrma bes atty asaý at tólesin; tórtinshi, qalǵanyn atty úrkitip tentek bolǵan bala tólesin!» — dep úkim shyǵarypty. Sol kezde Syrym toǵyz jasta dep áńgimeleıdi.

Sonan keıin Syrym on jeti jastar shamasynda han-tóreler tuqymynan bir adam óltiripti. Sol ólgen kisi jaǵynan kelgen Syrymdy qýyp han-tórelerdiń adamy kelse, Syrymnyń eli Syrymnyń ózin qarý-jaraǵymen shyǵaryp bergen. Sonda artynan kelgen kóp kisiniń bastyǵy úki bı degen kisi eken. Úkiniń rýy — ysyq. Kelgen kóp kisi Syrymdy eli shyǵaryp bergensin óltirmek bolyp umtylǵanda, Úki joldastaryn toqtatyp,
Syrymǵa ózi ońasha jolyǵady. Sonda úki bı Syrymnan eki sóz surapty:

— Sen ash búıenniń boǵymysyń, ash kúzenniń toǵymysyń? — depti. Sonda Syrym:

— Aqsaqal, menen qazir sóz suramańyz, meniń janym ólim aldynda qydyryp tur, sózdi men sizden suraıyn, — depti. Bir qart qartaıǵanda «qazysha» deıdi, bir qart qartaıǵanda «qazy» dep edi, siz ózińiz osynyń qaısysy bolasyz? — depti.

Sonda:

— Men bireýi bolarmyn, — dep, jaýap beripti.

— Kúnderden kún ozdy,
Shańqaqtap boz ozdy.
Atadan ul ozdy,
Anadan qyz ozdy, — depti.

Sonda bul sózdiń sheshýin Syrym aıtypty:

— Kúnderden kún ozsa,
Úlkeıgeısiń daǵy.
Kóldeı qamqa tozsa,
Qartaıǵanyń daǵy.
Shańqannan boz ozsa,
Basyńnan ketip bıligiń taraǵany daǵy.
Anadan qyz ozsa,
Bısharalyǵy daǵy.
Atadan ul ozsa, erkindigi daǵy.
onda jurttyń nesi bar? —

depti. Sońda úki Syrymdy óltirýden bosatyp, kelgen joldastaryn keri alyp qaıtypty jáne Syrymdy ólimniń qunynan bosatypty.

Sonan keıin Syrym atqa mine bastaǵan. Osy kezde Nuraly han men Syrym qarsy bolady. Sebebi Nuraly elge sonyń ishinde qara qazaqtarǵa zorlyq jasap, jas áıelder men qyzdarǵa qysymshylyq kórsetedi. Sonda Syrym eldiń qamyn oılap Nuralyǵa qarsy turý úshin aqyl suraýǵa Aldar bıge barady. Syrym Aldardan mynany surapty:

— Nuraly elge kóp zorlyq jasap júr, osy Nuralyny óltirsem naǵylady, quny qansha turady? — dep surapty. Sonda Aldar:

— Hannyń quny kóp, oǵan malyń jete me, aýyr aıtsa, hannyń quny júz jylqy, alpys atan, orta shyǵarsa, myń aq qarabas qoı, — depti.

Sońda Syrym:

— Mende qundaı tóleıtin mal joq, — depti. Sonan keıin Aldar bı taǵy bylaı depti:

— «Hannyń quny joq, jibektiń kúli joq» degen de sóz bar, endi osy mingen atyńnan túspe, — depti. Budan keıin Syrymnyń ózine qarsylyq jasap júrgenin sezip, qorqyp, Nuraly óziniń bılerin jınap aqyl surapty. Sonda bylaı depti:

— Syrymmen quda bolsam, Syrymnyń ashýy taralmas pa eken? — depti. Sonda bıleri: «quda bolyń» depti. Nuralynyń balasy Bókeı:

— Syrymǵa quda bolma, quda bolsań, áýeli súıegińdi buzasyń, qala berse, Syrym bolsa sizdiń degenińizge kónbes, — depti.

Sonan keıin Nuraly aqyl suraýǵa manaǵy Aldar bıge keledi. Nuraly Aldar bıge kelgen jumysyn aıtady.

— Syrymdy men de kórdim, Syrymnyń aqyly óte tereń, bir ushy kókte, bir ushy jerde. Syrymǵa quda bolmaq túgil, qoınyńdaǵy áıelińdi berseń de, Syrym qara qazaqtyń aryn jibermes, — depti Aldar. Sonymen Nuraly han basqa aqyl suraı almaı, joldastarymen eline qaıtypty. Kelgennen keıin aqylshylaryna qaramastan, Syrymnyń qyzyn aıttyryp, quda bolyp, dos bolysyp júripti. Bul myń jeti júz alpys besinshi jyldar shamasynda eken. Sol kezde Nuraly Qarakól degen jerde turady eken. Baıbaqty Temirbolat degen ańshy sol Qarakóldiń bir shetine qonady. Sóıtip, keıin myltyq daýysynan hannyń maly úrkip kól sýyna kelmeıdi. Han Nuraly Temirbolatty shaqyryp alyp bylaı depti:

— Seniń qonǵan jaǵyń jaý keletin jaq edi. Siz myna jaqqa kóshińiz, — depti. Sonda buny estigen Temirbolat:

— Sizdiń el jaǵyńyzǵa shyǵyp aman alyp qalǵan jannyń ánásin pálen eteıin, — dep shyǵyp júre beripti. Nuraly han ashýlanyp Orynbordan jasyryp ásker shyǵaryp, Temir bolatty shaýyp joq etip jiberipti. Sonan keıin Temirbolatty Nuraly hannyń joıyp jibergenin sezip, Syrym Nuralynyń jıyn-qonystyǵyna kelmeıtin bolady. Sonan Nuraly han bir jıynda Syrymdy surapty. Sonda balasy Bókeı:

— Syrymmen quda bolma, — dedi. — Syrym seniń Temir bolatty joıǵanyńdy estigen. Sony senen boldy dep, ıaǵnı Temirbolattyń ólgenin senen kórip, kelmeı júr, — deıdi. Sodan soń Nuraly orynbor qalasyna aryz berip, Syrymdy ustatqan.

Sol kúnde Nuralynyń balasy Syrymnyń qyzyna qalyńdyq oıyn oınap júredi eken. Bir kúni qalyńdyǵyna kelip jatqanda, Syrymnyń bir inisi Nuralynyń balasyna: «Sen Syrymdy túrmege salyp qoıyp, qalyńdyq oınaısyń, óltiremin!» — degen, biraq Nuralynyń balasy qashyp
qutylǵan. Sodan Nuralynyń balasy qashyp qutylyp sheshesine kelip: «Syrymnyń inisi meni qýyp óltirýge qaldy, men tek atymnyń júıriktiginen qutyldym», — degen kórinedi.

Bul habardy estigen Nuralynyń áıeli kelip Nuralyǵa: «Sen, qudańdy túrmede ustap ne istep júrsiń?» — degen soń, Nuraly baryp Syrymdy shyǵaryp alypty. Qaıtyp kele jatqan Syrym Nuralynyń úıiniń ústinen júrgen eken. Sonda Nuraly Syrymǵa: «Quda, túsip úıge qonaq bol!» — degen. Biraq Syrym oǵan qaramaı keteıin dep turǵanda, Nuralynyń áıeli kelip Syrymǵa «túsińiz» deıdi. Syrym oǵan da qaramaıdy. Sonda Syrymnyń qudaǵıy Syrymnyń atynyń jalynan ustap tur eken. Sol jerde Syrym atynyń jalyn kesip jiberip: «Myna qysqa kesken jal uzyn jolǵa qashan teńeledi, úıińdi sonda kórermin», — dep qaramaı ketip qalǵan eken deıdi. Ashý-arazdyqtyń kúsheıgen jeri osydan eken deıdi. Sodan keıin ekeýin tatýlastyramyn dep, eki qudany — Nuraly men Syrymdy Sherkesh, Turmambet bı degen ekeýiniń bıligin alyp Qaraqol (sý) degen jerge jınalatyn bolyp shaqyrǵan eken. Sonda Nuraly on eki bıi, otyz eki sultany, otyz uly jáne adamdarymen úsh júz-tórt júz kisi bolyp barǵan eken. Sonymen qatar kóldeneń de basqa bı adamdar bolǵan eken. Jıynǵa Syrym qasynda bir joldasymen sońynan kelipti. Kelgen boıda sóz bastap, «Nuralynyń qolyn al» dep eshkim aıtpaǵan. Sonda Turmambet bıden Syrym: «úsh aýyz sóz suraıyn, soǵan bata beresiń be?» — degende, Turmaǵambet bı «bereıin» degen kórinedi. Sonda Syrymnyń suraǵany:

— Myna ushyp júrgen qus kólge qona ma, álde kól qusqa qona ma? — depti. Sonda Turmaǵambet bı:

— Qus kólge qonady, — depti. Ekinshi suraǵy:

— Jalǵyz atty jolaýshy elge qona ma, álde el jolaýshyǵa qona ma? — depti. Sonda Turmaǵambet bı:

— Jolaýshy elge qonady, — depti. úshinshi suraǵy:

— Áıel kelip erin alyp kete me, álde eri kelip áıelin alyp kete me? — depti. Sonda Turmaǵambet turyp:

— Áı, Syrym, ákeń jigit bolyp, anań qyz bolyp ósken joq pa? Jigit kelip qyzdy alyp ketedi, — depti. Sonda Nuraly han otyryp:

— Áı, Syrym, tor tóbeldiń basyn tart! — degen deıdi. Sonda

Syrym turyp:

— Tartsań tart, torysy mende, tóbe tóbeli sen! — degen kórinedi, sodan soń Nuraly basqa sózge kelmeıdi. «Jek atty!» deıdi de, jınalǵan qolmen attanyp ketipti, sonda otyryp

Turmaǵambet bı:

— Keshe bıligin berip, búgin ketip qalǵany nesi? — dep, qalǵan bıler áńgime etken kórinedi. Sonda Syrym aıtty deıdi:

— Nuralynyń ketýi — jol, sender Nuralyny maǵan jyǵyp berdińder, sol sebepten Nuraly ketip otyr. Men senderden suraǵanda, Nuralynyń qolyn alaıyn ba degenim edi. «Ushyp júrgen qus kólge qona ma, álde kól qusqa kelip qona ma?» degenim, «men Nuralynyń qolyn alaıyn ba?» degenim edi. Turmambet turyp «qus kólge qonady» degeni, «Nuraly kelip meniń qolymdy alýy kerek» degeni edi. ony sender túsinbedińder, Nuraly túsinip ketip qaldy, durys, — dedi.

Sodan otyrǵan kóp qalyń tarady, jurt taraǵan soń, Turmambet jańǵyz ketipti, sonda Nuraly ketip baratyp, Turmambetke kelip:

— Tureke, shaqshańdy ber, — dep, nasybaı surap atyp, mynadaı suraý beripti:

— Tureke, men bireýdiń ... (Qoljazbada sózder óshirilip qalǵan) sıam depti.

— Oı, Nuralym, aıtyp otyrǵany otyz ulyń ǵoı, egerde qyryq uldyǵa tap bolsań qaıtesiń? Bolmasa bir tap bolsań, qaıtesiń? — depti  Turmambet. Sonda Nuraly:

— Tureke, Esbıkedeı eskekteı qalǵan ekensiń, — depti. Sonda Turmambet:

— Esbıke degen — áıel aty. Sen áıelden de jaman boldyń, óz elińmen óziń shabysaıyn dep tursyń, — depti. Sodan Nuraly óziniń kele jatqan joldastaryna qaraı júre beripti. Sol ketkennen ekeýiniń arazdyǵy kúsheıip, sodan Aldar bıden aqyl suraı kelipti.

— Men myna Nuralyny shabaıyn dep edim, biraq ta el Nuralynyń halqynan az bolyp tur, onyń da kóbi baılardyń balalary, sony qalaı alamyn? — dep surapty. Sońda Aldar bı:

— Nuralynyń turǵan jeriniń bergi jaǵynda Qarasý deıtin sý bar, sol sýdyń ber jaǵyna óz áskerleriniń aldyn aparyp qoıǵan shyǵar, halqyńnyń aldy baryp túskenshe, olar eline baryp: «Syrymnyń adamyna esep jetpes, qoly qara sýǵa kelip túsip jatyr, álimiz kelmes», — dep habarlar da, han qashyp, sol kezde artynan qýyp aılamen alarsyń, úıtpese áskeriń az, ala almaısyń, — depti.

Aldardyń aıtýyndaı, Syrym batyr Nuraly han otyrǵan jerdiń qasyndaǵy Qarasýdyń boıyna az ǵana qolyn ákelip, saımen qaıyryp, kópke deıin demala beripti. Syrymnyń qara qurymdaı qalyń qolyn kórgen Nuraly han qashyp, han qashqan soń qalǵan adamdary keshke qaraı ár saıdy tasalap, bosyp ketipti.

Súıtip Syrym Nuraly hannyń aýylyn óz adamymen  osyndaı aılamen shaýyp alypty.

---