InfoHub Logo

Syrym batyr bala kúninde on tórt jasynda-aq joryqqa attanatyn bolypty. Qalmaqtan mal aıdap alady. onan on segiz jasqa keledi. On segiz jasynda joldasty kóbeıtip, mońǵoldan tańdap-tańdap alpys segiz atty aıdap qaıtady. Astynda tulpardan týǵan Torytóbel aty bar, joldastarynyń sońynda ózi jalǵyz keledi. Jylqynyń tústenip ketken jerine ózi keshke qonýǵa keledi. Bir kúni jylqynyń tústenip ketken jerine qonyp shyǵyp, jalǵyz ózi júrip kele jatsa, sáske túste Jaıyqtyń arǵy tusynda Taısoıǵan, Búırektige quıatyn sala bar eken. Sol salanyń sarlyǵynda arǵy betinde Nuraly han qusbegileri, bıleri, ańshylarymen seıildikte ań aýlap júredi eken. Belgili ǵoı ań aýlap júrgen adamdardyń ár bir jerlerde pytyrap, jaıylyp júretindigi. Syrym osylardy kórgen soń óziniń aqylymen oılap: «Dáýde bolsa, bul júrgender Nuraly hannyń ańshylary bolar» — dep shamalap, «Nuralyny kóreıinshi, reti bolsa, tildeseıin», — dep (buryn tanymaıdy eken), joldan burylyńqyrap kelip: «Nuraly osy bolar-aý!» — dep kelse, durysynda sol shamalap kelgen adamy Nuraly bolyp shyǵady. Nuralyny oıymen tanyp, sálem beredi. Sol kúnde Syrym batyr on segiz jasynda eken. Tasyǵan han qazaqtyń bozbalasynyń sálemin ońaılyqpen ala qoısyn ba?

— Sen qaı tuqymsyń? — depti Nuraly Syrymǵa. Sonda Syrym:

— Qydyrqojanyń balasy — Sultansıyq, onan týǵan — Baıbaq, Baıbaqtydan týǵan — Sholym, Sholymnyń balasy — Dat, Dattyń balasymyn, meniń atym — Syrym, — depti.

Sonda Nuraly turyp:

— E, Qudýardyń kóp tenteginiń tuqymy ekensiń ǵoı — depti.

Sonda Syrym:

— Saqpardyń sýynyń boıynda oǵym ozar ma eken, boǵym ozar ma eken, — dep, — oǵy men boǵyn jarystyrǵan Toǵym sarttyń tuqymy ediń-aý, seniń de tuqymǵa kúlgeniń be? — depti. Nuraly atynyń basyn buryp júre beripti.

Sodan Nuraly han bir tóbeniń basyna shyǵyp, bılerin, ańshylaryn shaqyrypty. Shaqyrǵan soń bıler, ańshylar da keledi. Sonda Nuraly han aıtady:

— Bıler, men senderdi mezgilsiz shaqyryp turmyn, shaqyrǵanymnyń mánisi mynaý: anaý bir ketip bara jatqan qazaqtyń bozbalasy kelip sóılesip turǵanda baıqap qarasam, kóziniń bir tamyry úsh taraý bolyp bólingen eken, munan ne shyǵar eken dep, naızamen shabyna túrtińkirep qoıyp edim, oıymda «keıin sheginer me eken» degen edim, ol sheginbedi, qaıta ózime qaraı umtyldy, naızamnyń ushyn burap ketti, bıler sol bala kim bolady?» — depti. Sonda bıleri árqaısysy óz rýyndaǵy pysyqsha jigitterdi atap, «pálenshe bolar», «túgenshe bolar» — dep bári óz jigitterin aıta bastapty. Sonda alashanyń Altaı degen bıi turyp:

— E, taqsyr, bórkińdi alshysynan kıgizip ketti me? — depti.

Han:

— Ie, solaı etti — degende, Altaı bı:

— E, ol áli kúnine jetpeı kele jatyr, kúnine jetse, bórkińdi alshysynan da kıgizer, qyrynan da kıgizer, qyrqyp ta kıgizer, — depti. Sonda Nuraly kózin baǵjıtyp, qatýlanyp:

— Sen ony qaıdan bilesiń? — depti. Sonda Altaı:

— Tyńdańyz, taqsyr, men biletinimdi aıtaıyn, Baıbaqty Sholym degen baıdyń jalǵyz Dat degen balasy bolǵan. Dat qoıdan qońyr, adamnyń momyn bir jigiti bolǵan edi. Sol kúnderdiń kúninde bir esersoq aýrýǵa ushyrady. Baı elindegi baqsy-balgerlerdi jıyp baqtyrsa, esh te bir em qonbady. Sóıtip, balasynan qorqyp baı sasyp júrgende, «eki kúndik jerde bir kóripkel keremet balger bar, onyń aldyna barǵan aýrý jazylmaı qaıtpaıdy, óletin adamdy boljap birden baıqaıdy», — dep, daqpyrt tıgen soń, Sholym qýanyp: «Qos atpen balgerdi úıge alyp kelip baqtyramyn», — dep baı ózi attanypty. Surastyryp baryp, taýyp, úıine kirgende, baqsy úıiniń ishinde kútip tur eken. Sholym kirip kórisip, sálemdesken soń: «E, qonaq, sizden buryn sizdiń kelgen jumysyńyzdy óz boljaýymmen aıtaıyn, sizdiń jalǵyz balańyzdyń esersoq dertke ushyraǵanyna birtalaı mezgil boldy ǵoı, sol balańnyń aýrýynan qorqyp, artyńyz qıpyldap bizge kelip tursyz, jınaǵan balgerlerińizdiń birinen de paıda kóre almadyńyz, endi meniń sizge aıtatynym mynaý: «ol balań bul aýrýynan tipti ólmeıdi, onyń qaıta dárejesi ósedi, osy kúnde balań eser, balańnyń kúshi buryn qandaı edi, osy kúnde qandaı? Balańnyń bir kisilik kúshi bolsa, osy kúnde on kisilik kúshi bar. Osydan bir jyl ótip, ekinshi jylǵa aınalǵanda, balańnyń beline bir bala bitedi. Sol bitetin balańnyń býy balańdy eser etip turǵan, onan qoryqpa! Sol bala bes aı ótip, alty aıǵa jetkende (anasynyń qursaǵyna túsken soń), balań jazylyp, burynǵy qalpyna kelip jazylady. Qyzmetiń osy bolsa, balań jaıy osylaı, eger qonaq bolatyn bolsań, jaıǵasyp otyr, hosh ala qonaq etemin», — depti. Baı qýanǵanynan rıza bolyp, qaltasyndaǵy baryn balgerge berip, qonaq bolmastan eline qaraı shaba jónelipti. Eline kelgensin, balgerdiń baıaǵy aıtýly kúninde «kelin jerik» degen áıelder arasynan áńgime shyǵa bastaǵan. Kúni bitken soń bir er bala týyp, atyn Syrym qoıdy, sizge jolyqqan sol. Bala kúnine tolmaı kele jatyr degenim sol, taqsyr!» — depti.

Nuraly óziniń aram oıymen: «Toqta, men onymen jaqyn bolyp, quda bolyp júrip, ony erterek qudyqqa qulatarmyn, — dep oılap, — hany, bıler, sol balanyń qyzy joq pa? Men Esimge aıttyrar edim», — depti. Sońynan sóz salyp qarasa, Syrymnyń qyrqynan jańa shyqqan qyzy bar eken. Syrym menen Nuraly quda bolypty, eki-úsh jyl ótken soń, Nuraly ishindegi aram jaýyzdyǵyn órshite kelip, qalaı da Syrymmenen dushpandasýǵa aınalypty. Baıtaqtyń hany ǵoı, Syrymdy jamandap, ústinen aryz berip, Syrymdy ustatyp, Erkotıskıı degen qalaǵa aıdatyp jiberipti. Biraq Syrym Erkotıskıı barǵan soń jaýap alǵanda, bir sózben aqtalyp elge qaıtatyn bolypty. Han: «Endi ol kelmeske ketti ǵoı» dep oılap júrse, «Syrym qaıtyp elge kele jatyr» degen ańyz elge dúńk ete túsipti. Han muny estip, endi Syrymnan qorqyp: «munymen endi tatýlasyp, keshirim suraıyn» degen oımen Syrymnyń kele jatqan jolyn qarsylap, kún saıyn segiz-toǵyz áıeldermen óziniń hanymyn shyǵaryp qoıypty: «Qudaǵıyna aldanar, kelse, shylbyryna oralyp, úıge qonaq etýge alyp kelersiz», — dep. Bir kúni Syrymnyń kele jatqanyn kórip, kútinip turǵan qudaǵılary kórinim jerden aldynan shyǵyp, qudaǵı hanym tájim etip sálem berip, Syrymnyń atynyń shylbyryn sýyryp alyp, ordaǵa qaraı jetekteı bergende:

— Qudaǵı, kishkene sabyrlańyz, siz ana basyńyzdaǵy taqıańyzdy alyńyzshy», — depti. Qudaǵı basynan taqıasyn alǵan soń:

— Myna burymyńyzdyń bir talyn julyńyzshy», — depti.

Qudaǵı da burymynyń bir talyn julyp alypty, Syrym da atynyń jalynan bir talyn julyp alypty da, aıtypty:

— Al, qudaǵı, siz de shashyńyzdy jalǵyz taldap jula berińiz, men de atymnyń jalyn bir taldap jula bereıin, qashan sizdiń basyńyzdaǵy shash pen meniń atymnyń jaly taýsylady, sonda ǵana men sizdikine baryp qonaq bolamyn», — depti. Hanym shylbyrdy qoıa berdi, Syrym da jónine júrip ketti.

Osylaısha, arazdyqtary basylmaı, dúrdaraz bolyp júre berisedi. Bir jyl ótedi, eki jyl ótedi. Han men Syrymdy tatýlastyrý úshin eshkimniń de júregi daýalamaıdy, batyly da barmaıdy.

Bıler olaı-bulaı oılanady, retin taba almaıdy. Syrymǵa «eńkeı» deıin dese, han Syrymdy aıdatyp jiberdi, hanǵa «eńkeı» deýge hannan qorqady. Sóıtip júrgende, sherkesh Turmambet bı: «Ekeýińdi tatýlastyram», — dep, handy da, Syrymdy da bir tóbeniń basyna belgi etip shaqyrady. Syrym joldastarymen, han joldastarymen belgili mezgilde tóbeniń basyna kelip eki bólek otyrysady. Sonda Turmambet bı qolynda taıaǵy bar, eki toptyń arasynan olaı bir, bulaı bir qaıtalap, tómen qarap qalaı sóz bastaýdyń retin tappaı júrse kerek. Sendelip júripti de qoıypty. Tamaǵyn kekep, Syrymnyń qasyna kelip bı toqtaı bergende, Syrym turyp:

— Eı, Túreke bı, múmkin bolsa, sizden suraıtyn úsh aýyz sózim bar, — depti. Turmambet:

— E, Syrym batyr, surańyz, — depti. Sonda Syrym:

— Birinshi, jalǵyz atty jolaýshy elge qona ma, joq bolmasa, el jalǵyz atty jolaýshyǵa qona ma? — dep surapty.

Turmambet:

— Jalǵyz atty jolaýshy elge qonady ǵoı, — depti. Syrym sonda:

— Tóreńe bas! — depti. Sonan soń Syrym:

— Ekinshi suraýym, ushqan qus kólge qona ma, joq bolmasa, kól ushqan qusqa qona ma? — depti. Sonda bı:

— E, Syrym batyr, ushqan qus kólge qonady ǵoı, — depti.

Syrym taǵy da:

— Tóreńe bas! — depti.

— Úshinshi suraýym, erkek áıelge bara ma, áıel erkekke bara ma? — depti. Sonda bı:

— E, Syrym batyr, erkek áıelge barady ǵoı, — depti. Syrym taǵy da:

— Tóreńe bas! — degende, Nuraly jarylyp keteıin dep shaqshydap otyr eken. Joldastaryna qarap:

— Tart, tory tóbeldiń aıylyn! — depti. Sonda Syrym:

— Tartsań tart, torysy biz bolarmyz, tóbeli siz bolarsyz, — depti. Nuraly han toqtaı almady, bes-alty joldasymen ketti de qaldy. Bútin halyq, Syrym da barlyǵy otyryp oryndarynda qaldy. Biraz otyrysyp, halyq ta tarasyp, attaryna minisip júredi. Turmambet bı de bir-eki joldastarymen ketip bara jatyr edi, kún ystyq edi. Kóldeneń bir shań kórinedi, jaqyn kelse, shaýyp kele jatqan Nuralylar eken, úzeńgini tireı tura qalysypty. Nuraly turyp:

— Tureke bı, meniń bir suraıyn dep kelgen sózim bar, osy qý balaq Syrym maǵan nege jigitsı beredi? Men Nuraly han bolyp turǵanymda sol qý balaqtyń taqymyna sıǵandaımyn ba? Sımaǵandaımyn ba? — degende, sózi oryndalmaı ashýlanyp kele jatqan Turmambet bı:

— Eı, Nuraly, sen osy sózdi nege taıanyp sóılep tursyń, taıanyp turǵan seniń otyz ulyń ba? (hannyń óz balalary on segiz eken, malshysy, enshilesterimen qosyp sanaǵanda otyz deıdi). Sen qaıdan bildiń? Bálkı sen qyryq uldyǵa jolyǵarsyń, bolmasa bir qyldyǵa jolyǵarsyń — dedi. Sonan soń Nuraly eshteńke aıtpastan, atynyń basyn buryp alyp, taǵy da shaba jónelipti. Elderine baryp biraz kún ótken soń, Syrym: «Nuralyny shabam», — dep halyqty hanǵa qarsy ázirlepti. Nókeri tolǵan soń handy shabý týraly aqyldasýǵa Jaıyq berish Aldar bıge baryp, Syrym máslıhat surapty. Aldar surapty:

— Sen halyqty durys, ár rýdan da batyrlar jınadyń ba? — deıdi. Syrym:

— Túgel jınadym, — deıdi. Sonda Aldar:

— Al, endi halyqty durys jınaǵan bolsań, osy jerden toqtamaı bar da shap, eger búginnen qalsań, óziń shabylasyń, — depti. Sonymen Syrym Nuralyny shapty, Nuraly jeńilip Ýfaǵa qashyp ketti. Balalary qashyp tarap ketti. «Esimdi alyp ketemiz» dep, Nuralynyń eki-úsh balasy qaıtyp kelse, aǵalaryna Esim aıtypty: «At basyndaı altyn tapsańyz maǵan bermeńiz, zıan tapsańyz, menen kórmeńiz, men qashpaı qalamyn», — depti. Sonan Syrym úsh jyl qatarynan han bolyp el bılepti. Sol mezgilde Esim aqyl suraımyn dep noǵaı Kúzeı bıge bardy. Kúzeı dalada kezdesip, surasyp biledi de: «Qul-qotan jıylyp quda bolǵan bul zaman, ata turyp ul sóılegen bul zaman, ana turyp qyz sóılegen sum zaman», — depti. Kúzeı Esimge aýylyn kórsetip jiberip: «ózim malǵa baramyn, keshirek úıge baramyn», — depti. Baryp qonaq bolyp jatady. Eki-úsh kún jatady. Biraq Kúzeı bı áli Esimge júz kórsetken joq. Esim ruqsat qaıtý baǵytyn bildirgende, Kúzeı: «Áli de jata tursyn», — depti. úsh kún jatqan soń, Esimdi Kúzeı óz úıine shaqyrypty. Bir qoıdy soıyp, etin berip otyryp, Kúzeı:

— Hosh keldińiz, al qyzmetińizdi aıtyńyz? — deıdi.

— Qyzmetim joq, «buryn týǵannan aqyl sura, buryn qonǵannan qonys sura» degen bar edi ǵoı, sizge ne aqylyn aıtar eken dep kelip edim, — depti. Kúzeı bı:

— Meniń sizge bóten syılyǵym joq, sizge aıtatyn úsh sózim bar: kózsiz soqyr bol, qulaqsyz sańyraý bol, tilsiz saqaý bol! — dep attandyrypty. Syrym úsh jyl han boldy. El de Syrym sońyna túse bastady. «Bizge han balasy jaqsy edi, Syrym bizdi qurtatyn boldy», — dep, bir ýaqytta halyq Syrymdy túsirip, Esimdi han kóteredi. Esim úsh jyl han bolǵan soń, Esim túsip, hannyń balasy Eraly han boldy, han jaǵy óte kúsheıdi. Han balalary aýyz biriktirip, Syrymdy ustap óltirgisi keldi.

Bir kúni hannyń tórt balasy dalada júrgende, Syrymdy ustap Eraly hanǵa alyp kelipti. Syrtta ekeýi ustap turyp, ekeýi kirip hanǵa:

— Al, Syrymdy alyp keldik, tez óltir! — depti. Sonda Eraly aıtypty:

— Tentektiń isi tezde dep edi ǵoı, ustaǵan jerde óltirýleriń kerek edi, endi maǵan ákelgesin jaýapsyz óltirýge bolmas. Men onan bir úsh aýyz sóz suraıyn, jaýap berse, qutylar, bere almasa, tutylar, — dedi. Syrym han aldyna kirgen soń:

— Jol anasy neden? Sý anasy neden? Sóz anasy neden? — depti. Syrym:

— Jol anasy — tuıaqtan, sý anasy — bulaqtan, sóz anasy — qulaqtan, — depti. Sonan soń Eraly han:

— Qýbas kim? Qýbastan qýyrym et alǵan kim? — depti. Syrym:

— Qýbas mynaý bolar, — dep óz basyn kórsetipti, qýbastan qýyrym et alǵan, menen sóz surap turǵan sen bolarsyń, — depti.

Eraly Syrymdy bosatyp:

— Áı, balalar-aı, sizdiki qatelik, áli de muny qurmettep, qonaq etip, qoı soıyp, munyń aqylyn ala berý kerek qoı! — depti. Aqyrynda han balalarynyń etken qysymyna shydaı almaı, Syrym Ózbekstanǵa qashyp, sonda óldi degen habar bar.

---