InfoHub Logo

Talma tústiń shaǵynda talaýrap turǵan kún jaryqtyqtyń reńinde kirbeń bar edi. Altaıdyń ıyǵynan syrǵanap túsip, Buqtyrmanyń jarqabaǵynan qulap bara jatqan jetim aýyldyń tútini de dym syzbaı, ıen qalǵan sary jurttyń sary ýaıymyn alyp taýysqandaı melshıgen murjalary kókke telmirisip úńireıip-úńireıip tur. Ánsheıinde kóshesine kirip ketken bóten maldan da shaıyndysyn qyzǵanyp kósh jerden shabalanatyn kópek ıtterde de ún joq. Talma tústiń shaǵynda meńireý dalaǵa talyqsyp kelip jyǵylǵan bosqyndy kóshteı tuıaq serippeı uıyqtaǵan jetim aýyl maǵan uly taýdyń pushpaǵyna jabysqan ulýdaı jıyrylyp, jymyraıyp, shógip bara jatqandaı kórindi. Bul — Dáýlet áýletiniń, onyń ishinde Esbol, Uzaqtyń ejelgi jurty Shyńǵystaı.

Talaı kelip, talaı ketken tar kóshe kóń-qoqyrǵa keptelip, yqylymnan beri tiri pende kesip ótpegendeı, adam túgili aıaqty maldyń tuıaǵy jetpegendeı óshigip kelgen mashınany da qýysta otyrǵan jalǵyz úıge tórttaǵandatyp jetkizbeı-aq qoıdy...

... Jyl tolmaı jatyp shógip ketken aǵash úıdiń qynadan qara jamylǵan taqtaı shatyry kemerinen shyq irkip, jylap turdy. Esiktegi tottana bastaǵan qara qulyptyń eshkimdi jibermegenine kóp bolsa kerek, aýlany alabota, baspaldaqqa baratyn jalǵyz aıaq súrleýdi múk basqan. Bul — Oralhannyń úıi, Bókeıdiń qarashańyraǵy edi.

— Shal, qaıda júrsiń, baýyrym kep qaldy! — dep, tepkishekti syqyrlata, teńsele basyp shyǵatyn apaıymyz Kúlıa joq.

— Kóldeneń ótken kók attynyń bári seniń baýyryń, qydyra shyqqan qaı shońmurynnyń esebine jetkendeımiz! — dep ertteýli atyna júgiretin jezdemiz Bókeı de joq.

— Oý, myna láýhıler adasyp júr me? — dep Oralhannyń ózi shyǵa keletindeı...

... Shegelep tastaǵan darbaza, tistenip qalǵan qara qulyn kúderińdi birjola úz degendeı boldy. Syz tartqan qara ormannan muz tartqandaı, kóńildi muń basty...

— Shyńǵystaıǵa barmaı ketse arýaq razy bolmaıdy! dep Almatydan shyǵarda bizdiń Qarataıdyń endigi qalǵam úlkeni — Boshaı aǵam qatty tapsyryp, tiksinip aıtyp edi.

... Aınalasy at shaptyrym toǵaıly sharbaqtyń din ortasynda qyryq jyl qyrǵynnan sońǵy jurtta qalǵan kóne sáýlettiń juryntyǵyndaı óńkıgen aǵash úıdiń qańqasy tur: eden men tóbeniń taqtaıyn qoparyp áketken, bir de bir saý qalǵan tereze joq, jaýdyń múlkindeı ádeıi syndyryp, ádeıi qıratqan, bir býma aǵashtyń, bir sharshy metr áınektiń baǵasy erdiń qunynan da qymbattap ketken mynaý paryqsyz ekonomıkanyń zamanynda barynyń ózin taspen atqan qaımana qazaqty kim kóripti?.. Bul Oralhan oqyǵan mektep edi. Boshaı aǵamyzdyń bar degeni, kór degeni de — osy mektep. Bardyq, kórdik. Mundaı kóz úrkiter oırandy soǵys týraly kınodan ǵana kórgenbiz.

... «1907 jyly Shyńǵystaı aýylynda qazaq balalaryn oryssha oqytatyn mektep ashyp, oǵan bir Qarataı eli emes, tutas bir dýannyń balalaryn tegine qaramaı jınap, Semeı, odan arǵysy Ombydan muǵalimder shaqyrtýy Ábdikárim Erejepulynyń Altynsarınnen keıingi aǵartýshy-demokrat ekenin anyqtaǵandaı.

Ábdikárim mektebin kóremiz dep at aıaǵy jeter jerden Kereı, Naımannyń ataǵy shyqqan aqyndary men ıgi-jaqsylary sabylǵan. Sonaý Aqsýat, Tarbaǵataı óńirinen salt atpen shyǵyp, Qara Ertis boıyn jaǵalaı, Marqakól asyp Ór Altaıǵa kelgen Baıjigit rýynyń Ámirjan aqyny:

Shyńǵystaı bir tamasha jer eken ǵoı, Qarataı berekeli el eken ǵoı. Altaıda altyn uıa-mektep ashqan, Ábekeń bir asqar taý bel eken ǵoı, — depti. (B.Kitapbaev. «Toǵyz tańbaly naıman». Shejire. 473-bet).

Bul mektepti Oralhan ǵana emes, shejireshi aǵamyzdyń ózi de oqyǵan. Akademık Sársen Amanjolov, fılosofıa ǵylymynyń doktory Qabdesh Damıtov, Balamer aǵamyz, stekten sanasaq Dıdahmet pen Álibekte osy mektepti bitirgen, bıikten sanasaq Sultanmahmut Toraıǵyrov dáris bergen.

« Shyńǵystaı bir tamasha jer eken ǵoı». Sóz joq. «Qarataı berekeli el eken ǵoı»?.. Muqym Ór Altaıdyń bilim ordasy .11 aqpan Ábdikárim mektebiniń 96 jyl ótkendegi túri osyndaı. 960 jyl ótse de myńq etpeıtin qyzyl qaraǵaı oǵan kináli emes. Betonnan bala qamaıtyn qora saldyq dep kóneni kózden kim kóripti?..

Jemisin kúıe saýyp ketkendeı máýedeı sıdıǵan moıyl men qaljyraǵan kári qaıyń ortasynda qaıyrymsyzdyqtan qajyp otyrǵan mektep úıiniń mynaý sıpaty kezinde ketimder men jesirler ólkesi» atanǵan Qarataı eliniń qıly-qıly mektepti Dáýletter talqanyn shyǵaryp otqa jaǵyp qoıǵan.

... Qıly-qıly zamanda Syrǵa deıin bosyp, babasynyń molasyn Qarataýda qaldyryp, atasynyń zıratyn Arqadaǵy Taıatqan-SHunaqqa tastap, Mańyraqtan atamekeni Qatonqaraǵaıǵa XVIII ǵasyrdyń ortasynda súlderin súıretip zorǵa jetse de Ergenektiniń Qarataıy dál keshegi 70 jyldyń qıanatyndaı tozaqty basynan keshpegen shyǵar. Eki ımperıanyń shekarasynda, eki birdeı zaýaldyń qyspaǵynda otyrsa da saıasat pen aıla-tásildiń amalymen bir taıpany el qylamyn dep jarty ǵasyr arpalysqan Erejep pen onyń balasy Ábdikárim, basqa parymyzdy aıtpaǵanda, Oralhannyń aǵalary edi.

Óskemen-Zaısan ýezindegi segiz bolys eldiń Shyńǵystaıy jer taraby, adam sany jaǵynan da bir bolysqa syımaıtyn eń úlkeni bolsa da bir aǵaıyndy qyryqqa bóldirip, bılikke talastyryp, qyryq pyshaq qylmaımyn dep jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımegen Ábdikárim, ózi túgil búkil áýletiniń dáýletin qarashasynyń qamyna salyp, mektep ashyp, eldiń bolashaǵy deıtuǵyn jas talapty Omby men Qazanda, Máskeý men Peterbýrgte oqytyp, ıisi qazaqtyń namysy úshin Memlekettik Dýmaǵa eki dúrkin depýtat bolǵan Ábdikárim, táýelsiz qazaqtyń taǵdyryn oılaǵan «Alash» partıasynyń múshesi, Álıhanǵa áriptes bolǵan Ábdikárim qara basyn da, halqyn da totalıtarlyq rejımniń ǵadaýatynan qorǵaı almady. Eki bolysqa para-par Qarataıdyń teń jartysy áýeli oqqa ushty, otta ketti, onan qalǵany ashtan qyryldy, Ábdikárimniń óz urpaǵy túgili bir taıpany el qylamyn degen ıgi-jaqsylary taıly-tuıaǵymen túrmede shiridi, urpaǵyn aıtamyz-aý, týǵan jerdiń topyraǵynda zıraty qaldy ma eken? Meniń áýlıe-ánbıelerimniń, babalar men atalarymnyń molasy dep Oralhan suraı almaı ketti. Meshitti órtep, shirkeýdi mektep qylǵan, bir halyqtyń jurnaǵy — qul-qutandy kolhoz deıtuǵyn kolonıaǵa qamap, taǵy da ıtshe tepkilep quldyqqa salǵan «teń pravańdy» ıtke bersin-aı!.. Qasaqana adam qolynan qaqyrap, qańqasy ǵana qalǵan Ábdikárim mektebiniń mynaý keıpi: «krýshıt vse staroe» deıtuǵyn jetpis jyl boıy jattaǵan, jetpis jyl boıy jaqsyny dattaǵan komýnıstik tárbıeniń jemisi emestigine kim kepil?.. «Munyń qalaı?» degen saýaldy Oralhan óziniń zamandastaryna san ret qoıǵan. Búgin birtútas tirliktiń ar jaǵynda ne bar edi degendi ashyp aıtýǵa adymyn da, alymyn da jibermegen soń, «mynaý urpaq qaıdan kelgen?» degendi búginniń psıhologıasynan izdedi. «Qaıdasyń qasqa qulynym?» dep, «Óz otyńdy óshirme» dep, «Men sizden qorqamyn» dep te kóp kúızeldi. Qaı qulynyn izdedi? Óz otyńdy óshirme dep kimge aıtyp edi? Kimnen qorqyp edi? Áliptiń astarynda ne bar?

Men de bul saýaldy beton qoranyń ishinde júrgen «bolashaǵymyzdyń» atyna joldap otyrmyn.

Keıipkerleriń tyń kúıgek, qartamyshyńdy aıtpaǵanda jastaryńnyń muńy kóp, bolarǵa da, bolmasqa da kúrsine beredi, áziliń az, ádemińniń ajary synyq dep san aıtýshy edi. Sóıtsem, onyń bári Oralhannyń óz ýaıymy eken. Onyń búginde tiri júrgen keıipkerleriniń júzinen muń taba almadym... Árıne, bul da qasiret.

... El kóship qonatyndaı ıen-darıa aýlanyń sıyr satalap tastaǵan taıǵanaq súrleýimen áldekim qıǵashtap keldi. Aman-súgir de joq, aty-jóni de joq, orta jastan asyp ketken aq shashty adam eken. Kisi betine túzý qaramaıtyn ádeti jáne bar eken. Teris qarap turyp:

— Bul ózi kózge ystyq, júregimizge jyly náste edi, kóshirip áketkenderiń qalaı bolar eken? — dep mińgirledi.

«Náste» degendi qadap aıtqan soń «nárse» degeni shyǵar dep túsindik. Árıne, osy mekteptiń úıinde Sultanmahmut murajaıyn ashý týraly kezinde qaýly bolǵanyn biletin adam. Aýyldastardyń nıeti men demeýinen kúder úzgen aýdan basshylary Ábdikárim mektebin ortalyqqa kóshirip, ólketaný, ádebı-etnografıalyq mýzeı retinde qaıta kóterip salý jaıynda sheshim qabyldaýǵa májbúr bolǵan. Atsyz-amansyz adam muny da estip tur. Sózine sengim kelmedi. Senetin etip aıtyp ta turǵan joq. Sendiretin bolsa, «kózge ystyq, júrekke jyly náste» bolsa qıratyp jatqanda qaıda júripti?.. Aýdanda Oralhan Bókeevtiń qory ashylǵanda aýyldastarynyń, atalastarynyń biri: «Oralhan Bókeev degen kim edi?! Ol bizge ne jaqsylyq jasapty?!» dep aıqaılapty desedi. Estigen qulaqta jazyq joq.

«... Kórnekti jazýshy, Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik syılyǵynyń ıegeri Oralhan Bókeevti máńgi este qaldyrý maqsatynda... jazýshynyń týǵan jeri Shyǵysy Qazaqstan oblysy, Qatonqaraǵaı aýdanynda O.Bókeevtiń ádebı memorıaldyń mýzeıin uıymdastyrý týraly...».

(Qazaqstan Respýblıkasy Mınıstrler Kabınetiniń 27 tamyz, 1993 jylǵy N742 Qaýlysynan).

Bul da meniń aýyldastyń, atalastyń áldekimderge bergen jaýabym.

... Talma tústiń shaǵynda talaýrap turǵan kún kún jaryqtyqtyń reńinde de kirbiń bar edi. Altaıdyń ıyǵynan syrǵanap túsip, Buqtyrmanyń jar qabaǵynan qulap bara jatqan jetim aýyldyń tútini de dym syzbaıdy, ıen qalǵan sary jurttyń sary ýaıymyn ulyp taýysqandaı melshıgen murjalary kókke telmirisip úńireıip-úńireıip tur. Uly taýdyń pushpaǵyna jabysqan ulýdaı jetim aýyldyń tútini de óship bara jatqandaı edi...

Topqaıyń men Shyńǵystaıdyń arasy taı shaptyrym bolsa da Qońqaıdyń arǵy betinde bel jatqandaı kórýshi edim. Topqaıyń men Shyńǵystaı eki atanyń oımaqtaı qonysy bolsa da Qońqaıdyń arǵy betinde el jatqandaı kórýshi edim. Onyń bári apaıym men jezdemniń, jıenimniń barynda eken-aý. Iapyrmaı, talma tústiń shaǵynda, el kóshpeı, oshaǵy sýymaı Oralhandy joǵaltyp alǵandy qaıteıin...

---