InfoHub Logo

Búgingi tańda partıamyz, búkil sovet halqy saıası-áleýmettik, ekonomıkalyq damýymyzǵa baılanysty bolashaq múddelerimiz jaıly aqyldasyp, tarazyǵa salǵan úlken tarıhı qujattardy taldaý ústinde. Munda ishki-tysqy saıasatty eskere otyryp rýhanı mádenıetimizdiń ata qazyǵy ádebıet pen ónerdiń baǵyt-baǵdaryn belgileýge de az oryn berilmegen. Bul salada qol jetken tabystardy budan bylaı da jalǵastyra, jandandyra berýdiń jol-jobasy kórsetilgen. Sol jaqsyny jalǵastyrý kópultty sovet qoǵamynyń myzǵymas saltyna aınalǵan bardy baǵalaý dástúrinen bastalatyny málim. Keshe sovet teatryn, ónerin damytýǵa sińirgen eńbegi úshin, «Halyqtar dostyǵy» ordenimen 70 jasqa tolýyna baılanysty marapattalyp otyrǵan Asqar Toqpanov sol myzǵymas salt-saltanattyń taǵy bir kórinisi. Bul nagradany tek Toqpanovqa tartylǵan syı emes, partıamyz ben ókimetimizdiń búkil qazaq teatr ónerine kórsetken zor iltıpaty, bıik baǵasy dep bilsek kerek.

Ózderińiz dıdarlasyp otyrǵan bilgir rejıser, ǵulama ustaz, talǵampaz tárjiman Asqar Toqpanov sonaý Súıinbaı, Jambyldan bastap jyr daýyly tolas tappaǵan Jetisýdiń İle aýdanyna qarasty 2-aýylynyń Qaraqosym degen jerinde 1915 jyly dúnıege keldi. Asqar jasynan-ań aıdarynan jel esip, asyǵy alshysynan túsip ósti desek, shyndyqqa qıanat bolar edi. Asqardyń tusaýy kesilmeı turyp dúnıeden kóshken Toqpan shal kedeı bolǵan eken. Biraq kedeı ataýlynyń bári baıǵa, bıge, bolysqa qol qýsyryp, qoshemet uryp ótpegendigin Balýan Sholań, Mádı, Segiz seri sekildilerdiń ómirinen baıqasaq, osylar ráýishtes ómirdi Toqpan da basynan keshken eken. Asqar minezindegi keıbir órlik, qaısar, ónerge yntyzarlyq qasıettiń túp tórkinin izdegende Toqpan shal basynan keshirgen bir epızodtardy eske ala ketýdi jón kórdik. Jasynan serilik órlikti ustanǵan Toqpan tapqan-taıanǵanyn basyna balap, bir báıge atyn minedi eken. Myltyq asynyp, semser baılap jeti shapandy Toqpan atanypty. Bir joly general-gýbernator Efelbaýmnyń balasyndaı kútip saltanatqa minetin qara qasqa atyn urlap, onyń qasqasyn qazannyń túp kúıesimen boıap, alty aıdaı baptap kókparǵa salypty. Aqyry ózi sińire almaıtynyn bilgen soń, osy tóńirektiń azýy alty qarys, otyz bes jyl bolys bolǵan Jaınaq hanǵa tartýym dep ákelgen eken. Jaınaq: «Kimsiń, shyraǵym?» degende, Toqpan turyp:

— Ózińizdiń eginshińiz, Qunantaıdyń kenjesi Toqpan ury men bolam, depti. Gýbernatordyń atyn alyp Jaınaqty jyn uryp pa, «Sen bergen joqsyń. Men kórgen joqpyn, shyraǵym», dep Toqpandy shyǵaryp salypty. Jaınaqtyń Toqpandy gýbernatorǵa ustap bermeýiniń taǵy bir sebebi bar eken. Toqpannyń ákesi Qunantaı ózi bolystyń eginin egedi. Qarýly iri kisi eken. Sodan Jaınaqtyń shabarmandarymen bir joly sýǵa talasyp, aqyry olardy kók ala qoıdaı qylyp sabap jiberipti. Oǵan han Jaınaq shydasyn ba, estisimen Qunantaıdy kele qamshynyń astyna alady. Shydamy taýsylǵan Qunantaı bolysty attan julyp alyp, saptama etiktiń ókshesimen aýyzdan bir teýip, eki kúrek tisin syndyrady da:

— Myna eki tisińniń qunyn menen al, dep júre beripti. Qunantaıdan taıaq jedim deýge namystanyp, «Jorǵam súrinip jyǵylyp, sodan boldy», dep Jaınaq altyn tis saldyrǵan eken.

Ekinshi bir epızod. Toqpannyń jasy qyryqtardyń o jaq, bu jaǵyna kelgende áıeli óledi. Qalyq berip, qyz alatyn shama joq. Sodan osy óńirge belgili otyz uldy Kenenbaıdyń Shymyrbaı degen balasynyń oń jaqta tolyqsyp otyrǵan, Asqardyń sheshesi Qamyrjandy alyp qashady. «Jarymaǵan, jalshymaǵan Toqpan ury kádesiz, qalyńmalsyz qyzymyzdy alyp ketti. Shańyraǵyn ortasyna túsirem!» dep Kenenbaıdyń zirkildep jatqanyn estigen aǵasy Qultaıdy ertip, Qyrǵyzdyń Shóńkebin degen jaılaýynan bir úıir jylqy aıdap kele jatady. Aldarynan Vernyıdan Pishpekke bettegen bir top qyrǵyz kórinedi. Sonda Toqpan aǵasyna: «Men bulǵyn ishikti jamylyp, dáret syndyrǵan bop otyram, sen anadaı jerde qolyńa shúberek alyp tur. Qyrǵyzdar jaqyndaı berip, kim dep suraǵanda: «Tashken, Qoqan, Samarqanǵa baryp, saýda jasap kele jatqan ataqty saýdager Ysqaqbaıdyń úlken balasy» degeısiń,» dep ishigin jamylyp otyra ketedi. Álgi qyrǵyzdar jaqyndaı berip suraǵanda, Qultaı osyny aıtady. Sonda qyrǵyzdar: «Atańnyń góri, Shońbolbaı ma, otyrysty kórmeısiń be, bolsa bolad ta, jigitter, tartqyla alǵa» dep, bularǵa qaıyrylmastan júrip ketken eken. Bul qımyl qazirgi uǵymdaǵy akterlik pen rejıserliktiń eski bolsa da tapqyrlyq elementi. Sodan bir úıir jylqyny ákep Shymyrbaıdyń shalyna qosyp: «Qamyrjannyń qalyńmaly osy, endi menen esh nárse suramasyn», depti Toqpan.

Al endi elimizge uly ózgeris ákelgen Uly Oktábr bolmaǵanda, osy Asekeń eki aýyldyń ǵana ermegi sergeldeń seri bolar ma edi, álde soıylyn serik etken baýkespe ury bolar ma edi, ol jaǵyn tap basyp aıtý qıyn. Biraq sol ákeleriniń boıyndaǵy ónerge qushtarlyq, tapqyrlyq, zorlyqqa moıynsynbaý, jalǵandyqqa jany qas minez-qylyqtar Asqarǵa da mol daryǵany anyq. Jeti jasynda jalǵyz panasy apasy da kóz jumdy. Ejelden jetimdiktiń adal joldasy joqshylyqpen qol ustasyp, Asqar qoı da baqty, ot ta jaqty. Esikten qýsa, tesikten syǵalap júrip saýatyn da ashty. Kórshi aýyldyń qoıyn baǵatyn kári qulaq Estemes qart halyq qazynasyna baı, qıaly ushan-teńiz kisi edi. Qoı jýsap jatqanda qozy baǵatyn bala serigi Asqarǵa qudaıdyń qutty kúni qazaqtyń ertegi, ańyzynan bastap, «Myń bir tún» hıkaıalaryn shertedi. Estemesten «Seıfúlmálik», «Tahır Zýhra», «Láıli Májnún», «Sal-Sal», «Tórt dárýish», «Totynyń toqsan taraýy», «Qobylandy», «Alpamys», «Qyz Jibek», «Qozy Kórpesh Baıan sulý», «Bozjigit» dastandaryna qanady. Mundaǵy qym-qıǵash oqıǵalar bala qıalyn terbeıdi. Sol óńirdegi Tájibı, Qutymbı degender aýyldaryna básekemen aqyn-jyraýlardy shaqyratyn ádet bar-dy. Olarǵa arnaıy jaılaý tórinen úıler tigiledi. Birde Jambyl kelse, birde Úmbetóli, Sátibek, barmaǵynan kúı, óńeshinen án sorǵalaǵan arýaqty Qamshybaılar jaılaýdaǵy elge birinen soń biri kelip, ketip jatady. Bular kelgende eńkeıgen káriden bastap, eńbektegen balaǵa deıin shubyryp tań atqansha kóz ilmeıtin. Sonymen, bul aýyldar jazda jyrǵa bógip, kúıge uıyp, ánge órtenip jatady eken. Osy dý-dúrmek, máz-merekeniń birde-birin Asqar jibergen emes. Tabıǵatynan zerdeli, quımaqulań bala jyr qudiretin, kúı kıesin erte tanıdy. Jyr jattaý men kúı qaıyrýǵa qushtarlyq Asqar talantynyń alǵashqy tutatqyshy boldy. Qamshybaıdan úırengen ánderin Asekeń osy kúnge deıin jatqa biledi. Biraq taǵdyr Asekeńniń talant-qyrynyń basqa jaqtaryn mol piship, jomarttyq kórsetkenmen, onsha berekeli daýys bermegen tárizdi.

Bul kezeńder Uly Oktábrdiń nurly jańbyrynan keıin týsyrap jatqan qazaq dalasy dúr silkinip, rýhanı ómirimizdiń bar salasynda tarıhı ózgeristerdiń asa jaýapty, asa kúrdeli sharýalaryn sheshýge talantyna qaıraty saı, bilimine parasaty saı adýyn azamattar, úlgili urpaq, búkil bir býynnyń tutas qanattasa kelgen shaǵy edi. Sol arýaqty, búgingi bizderge jasaǵan ata býynnyń kóp ıgiliginiń biri buryn teatr ataýly túsine kirmegen halyqtyń ortań sahnasy, óner ordasy ulttyq teatrdyń qabyrǵasy qalanyp, shańyraǵy kóterilip, shymyldyǵynyń ashylýy boldy.

Qazaqtyń keń dalasynyń shartarabynan ǵasyrlar boıy halyq qazynasyn arqalana kelgen Qalybek, Elýbaı, Serke, Kúlásh, Qurmanbek, Jumat, Qapan, Júsipbek, Manarbek, Ámire, Isa, Ahmet, Shara, Sábıra, Jamal, Raqıa syndy ulttyq ónerdiń uıtqysy bolǵan, baǵyn ashyp, baıandy ómirin bastaǵan birtýar tekti talant, arys azamattardyń jańa astanada óner saıysynyń qazany qaınap jatqan shaǵynda on bes jasar Asqar Almatynyń tájirıbeli, úlgili ınternatyna kelip, oqýǵa tústi. İzdegenge suraǵan degendeı mekteptegi oqýmen qatar Asqardyń ekinshi mektebi teatr boldy. Sol kezde qurylǵanyna bes-aq jyl bolǵan teatr sahnasynan «Eńlik Kebek», «Túngi saryn», «Shekarada», «Arqalyq batyr», «Maıdan», «Túrkisib», «Súńgýir qaıyń», «Búlinshilik» spektáklderin bir emes, birneshe qaıtara kórdi. Talantty dramatýrg, sheber rejıser, ári artıs Jumat Shanın, ári bıshi, óri artıs, kókiregi ónge, kúıge tolǵan, tabıǵatta óte sırek kezdesetin «segiz qyrly, bir syrly» degendeı, qazaq sahnasynyń naızaǵaıy Qurmanbekpen, aǵyl tegil-aqyn Isamen tanysty. Teatrǵa den qoıa júrip tabıǵatynan alǵyr, zerek Asqar ınternatty úzdik bitirip, qazaq ǵylymynyń tuńǵysh oshaǵy QazPI-diń birinshi kýrsyna otyz úshinshi jyly túsedi. Qazaq sovet ádebıetiniń negizin qalaýshylardyń biri, revolúsıoner aqyn, óri ǵalym Sáken Seıfýllın, ataqty tarıhshy Sanjar Aspandıarov, suńǵyla ǵulama Qudaıbergen Jubanovtardan dáris alady. Oǵan qosa kórkemónerpazdar úıirmesiniń belsendi basshylarynyń biri ári artısi bolady. Talant tegin jazbaı tanıtyn Jumat Shanın Asqar boıynan bolashaq teatr qaıratkeriniń nyshanyn birden tanıdy. Ónerge baýlyp, aqyl aıta júrip, aqyry keler jyly Moskvanyń memlekettik teatr ınstıtýtynyń, qazirgi A.V. Lýnacharskıı atyndaǵy GITIS-tiń rejıserlik fakúltetiniń birinshi kýrsynan bir-aq shyǵarady. Buryn Jumattyń aýzynan estigen sol kezdegi teatr alyptaryn endi kózbe-kóz kórip, sabaq alady. Asqardyń negizgi ustazy asa iri ǵalym, rejıser, óner jaıly birneshe teorıalyq kitaptardyń avtory Vasılıı Grıgorevıch Sahnovskıı bolady. Sol kezdegi Stanıslavskıı, Nemırovıch-Danchenko, Taırovtardyń dáristerin tyńdap, repetıdıalaryna qatysady. MHAT, Kishi teatr, Vahtangovtyń aıtýly spektáklderin kóredi. Orystyń klasıkalyq ádebıetiniń, Batys ádebıetiniń mamandary men aıtýly júırikterinen sabaq alyp, qunyǵa oqıdy. Sonaý ańyzǵa aınalǵan Hakim Luqpan, Kýtaıbıden bastap, baıaǵy Gete aıtqan Rýdakı, Fırdoýsı bastaǵan Shyǵystyń jeztańdaı jeti juldyzynan tapqan-taıanǵany Gomer, Eshıl, Sofokl, Arıstofan qazynalarymen ushtasady. Shekspır, Shıller, Pýshkın, Lermontov, Dostoevskıı, Ostrovskıı, Tolstoı tunyǵynan sýsyndanady. Igor jasaǵy jaıly jyrlanatyn orys halqynyń baı fólklory Qobylandy, Alpamys, Er Tarǵyndarmen tórkindesedi. Derásavın, Sýmarokov, Tredıakovskıı maqtaý-madaq jyrlary Qaztýǵan, Asan qaıǵy, Aqtamberdi, Buqar jyraý tolǵaýlarymen kórshi qonady. Fılosofıanyń arǵy-bergi tarıhymen qosa markstik-lenındik estetıkanyń negizgi prınsıpterimen qarýlanady. Teatr óneriniń teorıalyq negizderine túbegeıli ózgeris engizgen Stanıslavskıı júıesin saryla zerttep, sanasyna sińiredi.

Ásempaz bolma árnege,
Ónerpaz bolsań, arqalan.
Sen de bir kirpish, dúnıege
Ketigin tap ta, bar qalan, —

degen Abaı aqyndy jasynan ómiriniń qubylanamasyndaı ustanǵan Asqar mol bilim, ónegeli ómirdiń tárbıesin kórip, ónerdegi ózinen góri ózindegi ónerdi qasıettep, qadirleýdiń qaǵıdasyn uǵynyp, búkil jıǵan-tergenin halqynyń ıgiligine arnaýdy murat etip, qazaqtyń tuńǵysh bilimdar rejıseri bolyp oralady.

Asqar arqalanyp kelgen, shyn máninde ulttyq teatrǵa ulttyq boıaýyn taýyp endirgen, ekken, óndirgen, órkendetken, óziniń rejıserlik, ustazdyq tvorchestvosynyń qaınar bulaǵy bolyp kele jatqan Stanıslavskıı sıstemasy, ıaǵnı Stanıslavskıı júıesi degenimiz ne? Óziniń ózegin, XIX ǵasyrdaǵy orys óneriniń úlgili dástúrinen sabaqtasa týǵan Stanıslavskıı júıesi degendi qazaqsha qysqasha qaıyrsaq, bylaı bolyp shyǵady eken. Sahnalyk tvorchestvo sátinde akterden tek ómirde osylaı bolatyn kóshirme (predstavlenıe) jasandylyq emes (ol eski mektep), árbir spektákl saıyn keıipkeriniń aldyn ala oılastyrǵan ómir logıkasyn tap qazir bastan keshirgendeı óserde bolýyn talap etedi. Muny Stanıslavskıı «ıskýsstvo perejıvanıa», ıaǵnı tolǵanys óneri degen. Endi kóz aldyńyzǵa sonymen sabaqtasa tebirenis óneriniń, ıaǵnı «voploshenıeniń» jemisi keledi. Osy ekeýi sahnalyq ónerdegi realısik baǵyttyń teorıasy bolyp tabylady eken. Oryndaýshy ózi nemese rejıserdiń kómegimen shyǵarmanyń negizgi múddesin (dánin-zerno) ashyp jetkizýdi ol aldyna ıdeıalyq tvorchestvolyq maqsat etip qoıady. Stanıslavskıı muny «sverhzadacha», ıaǵnı «bıik murat» dep atady. Osyǵan jetýdegi áreketti, talap-umtylysty, ol akterdiń jáne róldiń julyndy áreketi, ıaǵnı «skvoznoe deıstvıe» dep belgiledi. Osy bıik murat pen julyndy áreket týraly ilim Stanıslavskıı júıesiniń negizi bolyp sanalady. Munyń ózi sýretkerdiń dúnıetanymyn basty orynǵa shyǵaryp, ónerdegi estetıka men etıkanyń ózara baılanysyn aıqyndaı túsedi. Akterdiń avtor shyǵarmasynda berilgen jaǵdaıǵa (predlagaemye obstoıatelstva) baılanysty jasaǵan maqsaty, organıkalyq áreketi akterlik ónerdiń birden-bir negizi.

Sahnalyq áreket degenimiz Stanıslavskııdiń «tvorchestvolyq element» dep ataǵan akterdiń búkil aqyl-oıy men qaırat jigerin, sezim-túısigi men onyń ishki bolmys-bitimin túgel jumsaýdy qajet etetin psıho-fızıkalyq proses. Buǵan akterdiń sahnada áriptesimen qarym-qatynas jasaý qabileti, qıal-zeıini, rıtm men shyndyqty sezinýi, emosıalyq jadta (emosıonalnaıa památ) saqtaý men sóz tehnıkasy, plasıkasy, taǵy basqalar jatady. Stanıslavskıı júıesiniń « akterdiń ról ústinde jumys isteýi» degeni osydan kelip týyndaıdy. Osy tusta Stanıslavskıı júıesine júginý dramatýrgterimizge aýadaı qajet ekenin eskerte ketkim keledi. Óıtkeni bizdiń shyǵarmalarymyzda áne jerin kes, myna jerin pish dep, rejıserdi de, akterdi de mashaqatqa salatyn bógde oqıǵa, bos sózderdiń balaq baýlary shubyryp júretindigi osy júıege zeıin qoımaǵandyqtan dep bilemiz. Keıbir akterlerdiń aýzynan sózi ólip, úni shyǵyp, oıy ólip, kúli shyǵyp jatatyny da Stanıslavskıı júıesine boılamaǵandyǵynyń belgisi.

Asqar kelgenshe býyny bekip, buǵanasy qatqan, on bes jyldaı tvorchestvolyq, dáýren keshken búgingi Muhtar Áýezov atyndaǵy teatrda aıanbaı eńbek etken Sokolov, Taneev, Nasonov, Borov syndy orys rejıserleri kóbine aýdarma pesalar ústinde Stanıslavskıı júıesin ýaǵyzdaǵanmen, bizdiń teatrǵa ol bekine, sińe qoıǵan joq-ty. Óıtkeni drama ónerinde minez-qulyq, ulttyń psıhologıalyq erekshelikter til arqyly ǵana qalyptasady. Sózdiń mánin, nárin, dámin, ıisin sezbeı aqyl aıtý, ári barsa, qurandy jatqa soǵyp, bir aýyz sózine túsinbeıtin dúmshe moldalar kepeshin kıýmen birdeı. Solaı bola tura olardyń janqıarlyq eńbegin joqqa shyǵarýǵa eshkimniń dáti barmaıdy. Olar sahnaǵa shyǵarǵan klasıkalyq shyǵarmalar bizdiń teatr úshin Stanıslavskıı júıesin alǵash tanı bastaǵan álippe mektebi boldy. Teatrdyń tól dramatýrgıadan sátti saǵattary kóbine týma talanttardyń Stanıslavskıı júıesiniń negizine súıenýi emes, ómirdi tabıǵı tanýynan týyndap jatty.

Asqardyń sýretkerlik kelbetin, rejıserlik qudiretin, bilim-parasatynyń bıiktigin tanytqan uly Muhtar Áýezovtiń «Abaı» tragedıasy. Ár stılde eńbek etken rejıserlerde qalyptasyp qalǵan akterge oıyndaǵy keıbir mashyń, jattandyǵa aınalyp ketken oǵashtyqtarmen kúresý ońaıǵa túsken joq. Eń ar jaǵy, jas jaǵynan Abaıǵa bir taban jaqyn uly akter Qalybek Qýanyshbaevpen Abaı obrazy jaıly uǵynysýdyń ózine qanshama uıqysyz túnder, kúdikti kúnder ótti deseńshi. Asqarǵa teatr tabaldyryǵyn attaǵannan sol joǵaryda aıtqan Stanıslavskıı júıesiniń álippesinen qaıta bastaýǵa týra keldi. Budan bes-alty jyl buryn bulardyń oıynyna tamsana qarap, úzdige umtylatyn Asqarǵa endi basqa kózben, ustazdyń kózben qaraýyna týra keldi. Burynǵy talantyna tabynýdan góri, talapty qoıa bilý, degenine ózgeniń kezin jetkizý, sendirý, sezim týǵyzý mashaqatyna tústi. Syrtqa mashaqat kóringenmen, bul Asqardyń ózine de tuńǵysh mektep, syn mektebi edi. Óıtkeni qazaq dramatýrgıasynyń kóshbasshysy, ataqty ǵalym, uly talant ıesi Muhtar Áýezovpen de til tabysý ońaı emes. Buryn búkil shyǵarmalaryna qanyń bolǵanmen, osy kúnge deıin Asqar Muhańmen dıdarlasyp kórmepti. Asekeńniń aıtýyna qaraǵanda, osynda bir jas jigit Abaıdy sahnaǵa shyǵarmaqshy degendi estigende, Muhań da júregi jaryla qýana qoımapty. Biraq alǵashqy suhbattan-aq sheshendigi, mamandyǵyna jetiktigi bylaı tursyn, Abaı shyǵarmalaryn jatqa biletindigimen Muhańdy eńserip aldy. Rıza bolǵan Muhań: «Sen ózi kóp biletin kósheli jigit boldyń ǵoı. Bizdiń teatrdyń ańsaǵany ózińdeı-ań bolar. Qadamyń qutty bolsyn!» dep, teatrdyń ár akteri men qazirgi hali haqynda kóp jaılardy ańǵartty. Abaıdyń rýhanı qudiretin óz halqynyń bar baılyǵy orys, Batys, Shyǵys mádenıeti men ádebıeti bolsa, bul saladan Asqarda da bir basyna jetkilikti qazyna bar ekenine Muhań qatty rıza boldy.

SHYǴARMALARY

Asqardyń revolúsıaǵa deıingi qazaq tarıhy ádebıetimenen, ásirese, onyń qazaq ómirine baǵyttalǵan «Eńlik Kebekten» bastap, «Abaıǵa» deıingi kórgeni, oqyǵany, túıgeni ne edi? Sonaý zamandarda sýy kepken saıdyń bergi tasyndaı basy birikpeı kelgen bul halyqqa san ǵasyrlyq qoǵamdyq damýyndaǵy qıan qımylynan boı jazyp, eldigin eskerip, ulttyq sıpat alar shaǵynda, eń aldymen, beziner qylyǵy qaısy, qarǵys aıtar kesepaty ne degen saýal turdy.

Áleýmettik turǵysy áljýaz, qoǵamdyq sanasy sábılik dárejedegi halyqta zamandar boıy qanyna, jik-jiligine sarysýdaı sińgen rýlyq taıtalastan asqan beıbaqtyq bolyp pa? Batyry da rý namysynyń qurbany, arýy da rý namysynyń qurbany, aqyly da rý namysynyń qurbany. Ul aıtyssa da, qyz aıtyssa da, bir-biriniń rýynyń, ata-babasynyń jer-jebirine jetip, birin-biri sózben jer jastandyryp jatqany. Adamnyń quly bolǵannan góri, atanyń uly bolǵandy, halyqtyń aǵasy bolýdan góri, aýyldyń aǵasy bolǵandy artyq sanar topyrysh-toǵyshar atqa minerlerdiń túri anaý. El boldym dep eń myqtaǵanda júzge baryp tireledi eken. Onda da pálen júzdiń aqyny, pálen júzdiń batyry dep esire eleýrep, birin-biri shabaqtap-tamaqtap, aqyry esebin taýyp, irgesin ashyp alady. Halyq qamyn, ulttyq uıtqyny oılaý arǵy-bergi qan jalasqan handardyń, sodyr sultandardyń, kókezý bılerdiń, dańǵaza batyrlardyń túsine kirip te shyqqan emes. «Júlde alsań júzińmen, ý ishseń rýyńmen» degen betpaq maqaldy saharanyń saıqymazaq saıasatyna tý etip ustap, shaıan quıryq, sıyr búırektenip ósken elde ne bereke bolmaq? Sondyqtan Asqar ótken tarıhqa barǵanda taǵdyry saqaldy bıde, tartqany soıyldy baıda, saıası tusaýy kesilmeı, shash-etekten sergeldeń-sor qalmaǵan halyqtyń muń zary, muratyn arqalana, búgingi urpaqty sondaı kesir-kesapattan saqtandyra sóıleýdi óziniń aqyn aǵasy Isa aıtqandaı:

Halyqtyń qasıetin janmen uqqan,
Bul jyrdy men jyrlamaı kim jyrlaıdy?
Mezgilsiz, merekesiz ótkenderdiń
Jandary bizdi de aıt dep sybyrlaıdy, —

degendi azamattyń borysh, sýretkerlik paryz tutty.

Qaı shyǵarma qoısyn, ásirese, tarıhı taqyrypqa kelgende Asqar osy bıikten qarady. Asekeńniń sol kezdegi rejıserlik taldaýynda (eksplıkasıasynda) Abaı tragedıasyndaǵy boı kórsetetin ıdeıany ashýǵa, orys mádenıetindegi oı-sananyń áseri (Dolgopolovpen dostyq), otarlaý saıasatynyń qolshoqpary oıazdar men Ázimhan, kertartpa pantúrkızmniń quly Kárim, feodaldyń dáýirdiń shynjyr balaqtary Orazbaı, Nárimbet, Tákejan áreketterin jiktep alady da, adam taǵdyry, halyq taǵdyry, ıaǵnı «sýdba chelovecheskaıa sýdba narodnaıa» degen qaǵıdasymen túıedi. Ásirese, Orazbaı, Ázimbaı tóńiregin ashýda:

Momynnan jaman qorqaq joq,
Qý pysyń degen at qaıda?
Aramza bolmaı ataq joq,
Aılaker bolmaı baq qaıda? —

degen Abaı sózderi Asqarǵa qamshy bolǵandyǵy anyq. Arqa topta halyqtyń qamyn jegen bop sandýǵashtaı saıraıtyn, óz mansabyna kelgende kóń qarǵadaı óńeshin maılaýdan, qulqyn qurtyn jemdeýden, bar bilimin qýlyq pen pysyqtyqqa jegip, jaryǵy óz otbasynan, qaıyrymy tabaldyryǵynan attamaıtyn Ázimhan syndy otarshyldyq saıasattyń tóbetteri kimdi ońdyrsyn?! Ondaılar kishkene qulqynyna túsetin bolsa, ıtpen yntymaq taýyp, aýyz jalasyp, shoshqamen birge órip, bir batpaqta aýnaýǵa daıar. Oǵan tek ulyq aldynda sheni bıiktep, shekpeni jaqsaryp tursa boldy. Pyshaq eli mansabyn tómendetpeýi úshin ulyqqa ol halqyn da satady, qatyn, bala-shaǵasyn da jaldaıdy. Kerek deseńiz, ákesiniń súıegin jaǵyp, sút pisirip berýge daıar. Tek sheni ornynda bolsyn, shekpenine dáneńe juqpasyn. Al Orazbaı bolsa, jolbarystyń jolyn mysyǵyna, arystannyń jolyn kúshigine tańyp úırengen rý shonjary. Bulardy adamgershilikke uǵyndyrý, ádiletke júgindirý myńmen jalǵyz alysqan Abaıǵa órtke maı quıyp sóndirýmen birdeı boldy. Asqardyń rejıserlik ınterpretasıasyndaǵy Aıdar ajaly, Abaı keshken azap-qıanat spektáklde osyndaı bıikten kórindi. Teatr ónerimizde Asqar Toqpanov jańa betburys, beles, shynaıy sheberliktiń úlgisin kórsetkeni sol kezdegi baspa betterinde jan-jaqty aıtylypty. Basqaǵa myrza bolǵanmen, maqtaýǵa sarań Ǵabıt Músirepov: «Postanovkany tutas alyp qarasańyz, bul teatrda mundaı jaqsy postanovka buryn bolǵan emes. Mundaı jaqsy pesamyz bolǵany da málim, biraq teatrdyń jaýapsyz qaraıtyn kúnderi de kezdese beretin edi. Jap-jaqsy bolyp shyqqaly turǵan pesany súriný men jyǵylýdyń arasynda shyǵara salǵanyna kóp uıala qoımaıtyn-dy.

Teatr «Abaıdyń» stılin jaqsy tapqan, Abaı dáýiriniń mazmunyn berýge kep eńbek sińirgen. Ásirese, jas rejıserimiz Asqar Toqpanovqa qatty rıza bolýymyz kerek. Alysta qalǵan ómirdiń tek syrtyn ǵana emes, syryn ashý úshin baryn aıamaǵandyǵy aıqyn-aq. Sahnaǵa shyǵarǵan basty geroılary biri arǵy zamandiki, biri bergi zamandikine uqsap turǵan joq. Bir ómirdiń, bir kezeńniń adamdary sıaqty shúbá týǵyzbaıdy. Keıde sóz jazýshyniki, dekorasıa men kıim sýretshiniki, obraz órbir artısiki bolyp turatyny bar ǵoı. Abaıdy qoıǵan Asqar buǵan ushyraǵan joq. Sóz ben kıim obrazdiki, obraz pesaniki, postanovka Asqardiki», depti. Bul bıik baǵa, birinshiden, Asqar talabynyń alǵashqy jeńisi bolsa, ekinshiden, Stanıslavskıı júıesiniń ulttyń teatr topyraǵyndaǵy tuńǵysh jemisi edi. Árbir sahnalyq shyǵarmanyń muralyq muraty psıhologıalyq shyndyq pen áleýmettik shyndyqtyń qabysa kelip, kórkemdik shyndyqqa kóterilýiniń úlgisi de, ony Abaı postanovkasynan bastalǵandyǵyn ashyp aıtý kerek.

Sonymen, rejıser Asqar Toqpanovtyń osy «Abaıdan» bastalǵan tvorchestvolyq arsenalynda jetpis postanovka bar eken. Bul arǵy-bergi rejıser ataýlynyń basynda sırek kezdesetin dáýlet. Áýezovten bastap Aqtanovqa deıin qazaq dramatýrgıasynyń jiligi tatıtyn shyǵarmalarynan Asqardyń rejıserlik tezinen ótpegeni shamaly. Jalǵyz akademıalyq teatr emes, Respýblıkalyq jastar teatrynyń, Gýrev, Qaraǵandy, Jambyl, uıǵyr teatrlarynyń da eleýli postanovkalary Asqar qolynan shyqqan. Bilimdar Asekeń ult dramatýrgıasymen ǵana shektelip qoıǵan joq, dúnıe júzi klasıkalarynan Shekspır, Shıller, Galdonı, Gogol, Ostrovskıı shyǵarmalary da shynaıy sheshimin taýyp, teatr tarıhymyzǵa enip otyrǵan dúnıeler. Halyqaralyq taqyryptan Dússe men Gaýdyń «Tereń tamyrlary», týystas dramatýrgıadan Pogodınniń «Kreml kýranttary», Gadjıbekovtiń «Arshın mal Alany», Muhqanarovtyń «Alanyńsemásy», Aıtmatovtyń «Jámılasy», Sultanovtyń «Alısher Naýaıi» da bizdiń qazaq topyraǵyna Asqar arqyly keldi. Osy tusta Abaı, Altynsarın, Shoqan, Naýaı, Lenın rolderin ózi oryndap, Asekeńniń akterlik sheberlik tanytqanyn eske ala ketkendi jon kórdik.

Segiz qyrly, bir syrly Asqar Toqpanov teatr teorıasy men tájirıbesine baılanysty eki júzge tarta zertteý maqalalarynyń, derbes shyqqan eki kitaptyń avtory. Sheber tárjiman Asekeńniń qolynan shyqqan Gorkııdiń «Egor Býlychevi», Chehovtyń «Shaǵalasy», Safronovtyń «Aspaz kelinshegi», Ibsenniń «İni», Salynskııdiń «Birinshileri» teatrlarymyzda kúni búginge deıin qoıylyp keledi.

Asqar Toqpanov tvorchestvosynyń tunyǵy tereń, arnasy keń degende, onyń kóp júgin profesor Tońpanovtyń ustazdyq qyzmeti arqalap jatyr. Respýblıkalyq teatr, kıno ýchılıshelerinen bastap, búgingi teatr ınstıtýtynyń kafedra meńgerýshisine deıingi qyryń alty jyldyń eńbek óresine zer salsaq, «Ustazdyq etken jalyqpas úıretýden balaǵa» degen Abaı sóziniń tamasha úlgisine kýá bolamyz. Teńiz túbinen tabylǵan injýdiń kózin ashyp, jabaıy altynnan jaýharly júzik jasaıtyn zergerdeı, Asqardyń búgingi shákirtteriniń aldy búkil Odaqqa belgili, bir parasy respýblıkamyzdyń barlyq tvorchestvolyq organızmine ár berip, ajaryn keltirip keledi. Sahnanyń suńǵyla sheberleri SSSR halyq artıseri Sholpan Jandarbekova, Farıda Sháripova, Ydyrys Noǵaıbaev osy Asqardyń túlekteri. Respýblıkanyń barlyq teatrlaryn jaılap otyrǵan, Asqardan dáris alǵan eki júz elýge tarta óner ıeleriniń ony Qazaq SSR-iniń halyq artısi, jeteýi respýblıkaǵa eńbegi sińgen qaıratker, toǵyzy respýblıkaǵa eńbegi sińgen artıser eken. Respýblıkalyq jastar teatryn basqaryp otyrǵan talantty rejıser, akter, Asekeńdeı tárjiman Raıymbek Seıitmetovten bastap, taǵy da respýblıkadaǵy kóp teatrlardyń bas rejıserleri Asqar shákirtteri eken. Osyǵan qaraǵanda Asekeńniń búgin qalaı jarylyp ketpeı otyrǵanyna shúkirlik eteıik, joldastar!

Asekeńniń san salaly tvorchestvosyn bir merekelik keshte tústep, tańbalap shyǵýdyń ózi múmkin emes. Ol teatr tarıhyn zertteýshi ǵalymdardyń boryshy bolsa kerek. Óıtkeni Toqpanov tvorchestvosy órkeni ósip, kún sanap kósegesi kógerip jatqan tvorchestvo.

Asekeń men jeńgeıdiń qýanyshy óz aldyna. Bárinen de qatty Qýanyp otyrǵan jalǵyz baýyry bıyl seksenge kelgen apaıǵa qutty bolsyn aıtaıyn. Asylynda, Asekeń tvorchestvolyq, azamattyq ómirinde baqytty adam. Ol jaǵyna ókpesi bolmasa kerek. Qazirgi Asekeń alty balanyń ákesi, on eki nemereniń atasy, úsh shóbereniń úshinshi atasy. Pendelik turǵydan kelgende, Asekeń bul jaǵynan da biraz sharýanyń basyn qaıyryp tastaǵan eken. Sóz sońynda taǵy da Asekeńe uzaq ómir tilep, tvorchestvolyq tabystarǵa jete berýine, urpaqtarynyń ıgiligin kóre berýine kól soǵyp jibereıik, joldastar!

1986

---