InfoHub Logo

Keshe ǵana qan keship, qazaǵa súrinip, surapyl soǵys taýqymetin bastan keshken, jıyrmadan jańa asqan jigit kóńil sene bermes kekselik tanytyp, bolashaq romanynyń alǵashqy qara súrleýlerin nebary tórt-bes on eki bet oqýshy dápterine «shımaılap» ákelgenin ózi jıi aıtady. Ózi aıtqasyn senesiń. Senbeıin deseń...

Asylynda, talant tabıǵatynyń tylsym qupıasy, sıqyr syry, bógde kóz bylaı tursyn, sol talant ıesiniń ózine de jaýabyn taptyrmas jumbaq bolyp qala beretin shyǵar. Keıde ónerge kóńildes kelinshegindeı jeńil-jelpi qaraıtyn, «jazýshy» degen ataqqa ǵana máz bop júretin jelókpe dómbýazdar bolmasa, naǵyz talanttyń eshbiri «men osylaı edim» dep keýde soqpaǵan ǵoı. Óıtkeni óner ataýly kıeli keselge jórgeginde jatqan qaı ýaqytta «qaǵynǵanyn» ol qaıdan bilsin?! «Men bir jumbaq adammyn, ony da oıla» degen kemeńger Abaıdyń ózi de kim ekenin bilmeı, onyń jaýabyn keler urpaqqa arqalatyp, kúni búginge deıin basymyzdy qatyryp kele jatqany bar emes pe? Sonyń ózine «ulysyń», «danyshpansyń» degennen basqa qaı syryn ashyp qaryq qyldyń? Qudaıǵa shúkir, aldymyzda Abaıdy kótergen Áýezov bıigi turǵasyn soǵan áli maldanyp kelemiz. Bul saparda Abaı jaıly jańa oı, sońǵy pikirge zárýligimiz búginde de baıqalyp otyrǵan joq pa?

Al osy jetpistiń jelkesin qası otyryp, Ábdijámil Nurpeıisovke kelgende, nege ekenin bilmeımin, qaı-qaıdaǵy pendelik jynymnyń qozatyny bar. Qalaı qozbasyn? Bar biligi aýyl mektebiniń ala-qula pánderin shala-sharpy dárisinen aspaǵany bárimizge aıan. Qaı tirliktiń bolsa da, basty sharty «ómirlik tájirıbe» degen bar emes pe? Ol bylaı tursyn, tájirıbe ataýly uǵymnyń ózinen beıhabar maıdan dalasyndaǵy tórt jyl ishinde tym bolmasa boıyna shaq deni durys shınel kımegen adamnyń «roman arqalap keldim» dep, ádebıet ataýly qasıetti ordańnyń esigin qaqpaı kirip, qaımyqpaı tórine umtylǵanyna qalaı shydarsyń? Sorlatqanda tórime shınelin sheshpeı otyrdy-aý, shirkin! Iá, súıtti. Endi qaıttim dep oılanýǵa mursha bermeı, áýeli jýrnalǵa, keıinnen jeke kitap bolyp shyqqan «Kýrlándıa» romanyna sıasy keppeı jatyn, daý-damaısyz Jambyl atyndaǵy respýblıkalyq ádebı júldeni alyp júre bersin. Buǵan ne aıtarsyń?! Árıne, qara jer habar bermesin, dál osyǵan Muhtar Áýezov pen Sábıt Muqanov kináli. Áıtpese, buryn bir áńgime jazbaı, týra romannan bastaǵan adamdy sonshama qolpashtap keregi ne edi? Jasyratyny joq, bizdiń shaldarda da Qudaı súıer qylyq shamaly bolǵany ǵoı. Sol-aq eken, qońyn kóterip alǵan bul oqýǵa ketsin. Kádimgi Máskeýdegi ádebıet ınstıtýty. Sovet ádebıetiniń aıtýly tiri «klasıkterin» sonda kórsin. Arǵy-bergi ótken ádebıet alyptarynyń atyn sonda estisin. Endi solaı bet bursyn. «Oqy, oqy, taǵy da oqynyń» jolyna kesh tússe de, kemel bilim alsyn. Sonda júrgende-aq aýdarma óneriniń syr-sıpatyna mán berip, aqyl aıta bastasyn. Qaıdan bilsin, bul o bastan «qunyqpa» adam eken. Bilim degende de es joq qoı. Qumǵa jaýǵan jańbyrdaı sińe beripti, sińe beripti. Ony keıingi kezderi Dostoevskıı, Tolstoı, Týrgenev, taǵy basqa orys klasıkteri jaıly jasaǵan baıandamalarynan, jazǵan eńbekterinen baıqadym. Qysqasy, Nurpeıisov ádebıet maıdanyna bel sheship, bilek sybanyp kirisip ketsin. Uzyn-yrǵasy Máskeýde oqyp júrgen dáýirinde salynǵan «Qan men ter» trılogıasy dúnıege kelsin. Sol-aq eken, bul jas-káriniń aýzynan túspeıtin bolyp aldy. Bul shyǵarmanyń taqyryby bizge belgili. Uly Oktábr revolúsıasynyń qarsańy, bul óz bastylarymyz da, qashashylarymyz da talaı sharlaǵan ólke. «Bul ne jaqalyń aıtyp qaryq qyla qoıdy eken sonsha? » — dep jata qalyp úńilmeımin be kitapqa? Baıqaımyn, aıaq alysy burynǵylar súrleýinen basqasha. Sosrealızmnen aýytqý bar ma, qalaı? Bar bolǵanda qandaı?! Endi jambasqa kelgen shyǵarsyń deımin ishimnen. Basqa shyǵarmalarǵa tán uly revolúsıanyń jasampazdyń rýhyn á degennen túsinip, uran salyp, údere umtylyp jatqandar qaıda? Joq. Tap tartysynyń qaıshylasqan qarbalasy qaıda? Joq. Kádimgi mesheý daladaǵy bedeý ómir, meńireý tirlik. Úmit pen úreı ortasyndaǵy keleshegi kúńgirt, jadaý jandar. Álemniń altydan biriniń apshysyn qýyryp ıekteı kelgen jaqsy qoǵamdyq qurylys qudireti men áleýmettik áýpirim qaıda, taǵy da joq. Qaıǵysy da ońasha, qýanyshy ońasha, aq pen qarany jyǵa tanymaıtyn sergeldeń jandar. Bulardyń revolúsıa rýhynan túleýdiń ornyna túńilýi bar. Qaqaǵan qystarda syrnaı shalyp, aspan aınalǵan aptabynda án salyp júretin, qıyndyq ataýlydan qaımyqpaıtyn «osobyı materıaldardan» jasalǵan komısar bólshevık revolúsıoner qaıda? Ol joq. Joq degenim jala bolar. Biraq bar bolǵany qurysyn, óz eki aıaǵyn zorǵa alyp júrgen Dákov degen bireý. Onyń kómekshisi bolsa áperbaqan anarhıs, aýyzdyǵymen alysqan bir esersoq. Al endi Dákov bolsa, baǵzy aıta bastasa bolǵany óziniń kókjótelimen alysyp ábiger. Baıqap otyrsyz ba, bul revolúsıa jasaýshylardyń o bastan deni saý emes degeni emeı, nemene? Másele qaıda jatyr, aǵaıyn. Kózi bar adamǵa avtordyń yqylasy Kolchaktar bastaǵan aqtar jaǵynda ekeni badyraıyp-aq tur. Avtorǵa jadyny Dákovtan góri Reseıge «jany ashıtyn» álgi jaýlar. Buǵan Qudaı berdi demeı, ne deıin? Osy tusta qımyldamaǵanda men qaı ýaqytta qaırat kórsetemin? Maqtaǵan jazýshymyzdyń áýselesi osy dep anaý SK-ǵa da, mynaý SK-ǵa da kitap ishindegi bas bultartpas dáleldermen aryz ataýlynyń domalaǵyn da, sobalaǵyn da jazýymda min joq edi, amal qansha? Áne-mine degenshe Máskeýdiń orys synshylary «Qan men terdi» maqtaı bastaǵan kezeńge kıliktim. Kóp uzamaı óz tilinde oqyǵan fransýz, nemister jalaýlatyp ala jóneldi. Basqany qoıshy, osy fransýzdar birdeńeni túsine me deýshi edim, bular da betteri búlk etpeıdi. «Áýezovten keıingi úlken jazýshy osy Nurpeıisov» dep qarap tur. Endi ne aıtasyz?! Buǵan qaınamaǵan zyǵyrdanyń qashan qaınaıdy? Onyń ústine jyǵylǵanǵa judyryq degendeı, «Qan men ter» SSSR syılyǵyn taǵy alyp, meni júıkeletip bitsin. Qudaıshylyqtaryńdy aıtyńdarshy. Bul ne degen sumdyq? Qanshama eńbegim dalaǵa ketti. Qazir, shynymdy aıtsam, ábden sharshadym. Ózderiń oılańdarshy, osyny maqtap júrgender menen aqymaq emes shyǵar deımin keıde ishimnen. Myna orystarda erekshe adamdarǵa aıtatyn «kóılegimen týǵan» degen sóz bar. Menińshe, osy Nurpeıisov kúpsime bolǵan ba dep qorqam. Ásirese, myna Aral jónindegi romanyn alyńyz. Bunda tabıǵatty da, adamdy da qoǵamdyq ıdeal azdyrady degen saryn bar. Baıqadyńyz ba, qalaı-qalaı silteıdi? Baǵy zamannan bir-birine táýeldi oshaqtyń úsh butyndaı osy úsh tirektiń azýy álemdik apatqa aparatyn jol degendi meńzep otyrǵan joq pa? Zamanǵa, qoǵamǵa aıtylǵan aýyr úkimdeı áser qaldyratyn shyǵarma ekendigin sańylaýy bardyń bári sezedi. Átteń, dúnıe-aı, ana zamanda jazylsa, ómiri jaryq kórmeı ketetin shyǵarmanyń ózi osy! Óıtkeni bul Uly revolúsıanyń 70 jyl ómirimizdegi jemisin tárk etip, tirligimizdiń barlyǵyn sergeldeńge sanap otyr.

Al endi keıingi jyldary dúnıejúzilik ádebıetke baılanysty alqaly májilisterge Ábdijámil Nurpeıisovtiń qatyspaǵany, bıik minberlerden sóılemegeni kemde-kem. Ortalyǵy London qalasyndaǵy úzdik ádebıet qaıratkerleriniń PEN klýbynyń prezıdenti bolyp taǵy da Nurpeıisovtiń saılanǵanyn estigende, qara jamylyp qaıǵyrǵan kúnderimdi sizderge aıtyp neǵylaıyn? Báribir qol ushyn bermeısizder...

Qalaı desek te, Ábdijámil Nurpeıisovtiń talant tabıǵaty bólek jazýshy ekeni aqıqat. Nesi bólek degendi jiliktep aıtýǵa, taldap taratýǵa jetetin men qasqada bilim bar ma? Ol jaǵyn. tvorchestvo psıhologıasyn tereń biletin, bul saladaǵy eńbekteri áıgili akademık Zeınolla Qabdolovqa qaraı ysyra salǵan jón bolar dep otyrmyn. Ázirshe men biletin Nurpeıisovtiń eki qasıeti bar. Onyń birinshisi óz shyǵarmasyna qatal syn kózimen qaraıtyn jazýshyny ózim jer basqaly kórgenim joq. Oǵan dálel moınynda jıyrma alty myń qaryzy bar osy Nurpeıisov erteń shyǵaıyn dep jatqan «Qan men ter» trılogıasyn baspadan alyp ketip, bir jyl boıy qaıta qarap, kók ala shımaı qylǵanyn óz kózimmen kórgenmin.

Ekinshi qasıeti, jurttyń aıtýynsha, Nurpeıisov ónerge qansha jomart bolǵanymen, dastarhan tóńiregindegi iship-jemge aıtýly sarań. Bul pikirge men de qosylam. Oǵan dálelim mynaý, meniń de Máskeýdegi shákirt kezim. 1951 jyldyń aqpan aıynda Ábekeń aspırant áıeli, qazirgi ǵylym doktory Ajarmen bir bólmeli páter jaldap, Pýshkın alańynyń mańyndaǵy Koláımskıı degen kóshede turady eken. Tuńǵysh qyzy Aıjan áli besikte. Aýyldaǵy el-jurtty shýlatyp jatqan laýreat jazýshy qandaı eken dep tanysýǵa barǵanmyn. Aman-saýlyqtan keıin «Kýrlándıa» romanyn «Ádebıet jáne ıskýsstvo» jýrnalynan oqyǵanymdy aıtyp, ara-arasynda bir-eki mysqal maqtaýdy da qosyp jiberip otyrdym. Ábekeńde ne maquldaý joq, ne qarsylyq joq, únsiz otyr. Al búıirleý bir kastrúlde, ıisinen baıqap otyrmyn, et qaınap jatyr. Ol kezde oqýshy sorlynyń qaıbiri búıiri shyǵyp as iship, shekesi terlep shaı iship júretin edi? Et piskenshe áńgimemdi bitirmeı, anany-mynany bir suraǵan bop, ýaqytty urlap uzatyp otyrdym. Pıǵylym belgili. Ajar etti pisirip, sorpaǵa vermıshel saldy. Ózi balaǵa sút ákelýge ketti de, qazan taǵdyryn Ábekeńe tapsyrdy. Vermısheldiń bir qaınasa pisetin ádeti emes pe? Ábekeń gazdy sóndirdi de: «Jaraıdy, bala, osyndamyz ǵoı, habarlasyp turamyz», — dedi de qolyn usyndy. Mundaıda kete ber degendi de túsinedi. Tabaqta býy burqyrap, bir kıloǵa jeter-jetpes et qaldy. Imandy aýzym sylp etpeı, pushaıman kózimniń qyryn tabaqqa bir saldym da, shyǵyp júre berdim. Pisken astyń kúıigi jaman degendi sonda túsindim. Kim biledi, sarańdyń ta uly adamdardyń bir qasıeti shyǵar. Biraq rýhanı qazynamyzdy baıytqan Ábdijámil Nurpeıisovtiń bul kemshiligin elemeýge bolady. Halqynyń maqtanyshy, uly jazýshy Ábdijámil Nurpeıisovke zor densaýlyq pen uzaq ómir tileý barshamyzǵa ortaq. Endigi jerde Qudaı taǵala ekinshi jomarttyqty buǵan bermeı-aq qoısyn. Óz basymnyń budan úmitim joq. Biraq ónerdegi jomarttyǵy órshı bersin demekpin. Ótkendegi jasaǵan qıas-kúnshildik qylyǵyma keshirim suraımyn. Qansha degenmen pendemiz ǵoı, Ábeke!

1994

---