InfoHub Logo

«Syrdyń Abaıy» atanǵan aqynnyń shyǵystyq saryndaǵy qıssa dastandary Orta Azıanyń ortaǵasyrlyq realızminen aqyndyq stıli qalyptasqan, Syr boıy aqyndarynyń uly ustazyna aınalǵan Syr shaıyry – Turmaǵambet  İztileýov óleńmen órilgen poezıaǵa keń jańalyqtar engizgen tulǵa. Odan ózge, suńǵyla aqyn názıra dástúri men shyǵys sújetindegi ańyzdar men ertegiler arqyly qıssa - dastandardy shyǵys ádebıetiniń dástúrine aıryqsha mán berý nátıjesinde dúnıege keltirip, qazaq halqynyń ádebı murasyn taǵy bir baıytty. «XX ǵasyrdyń bas kezinde Syr boıynda jazba túrindegi qıssa, aıtys poezıasy erekshe óris alǵan edi. Turmaǵambet İztileýov osy jańalyqtyń basynda turǵan adam. Syr eliniń aıtys aqyndary men shaıyrlary Kete Júsip, Qańly Júsip, Naqyptar týyndylaryn bir uıqaspen jazatyn bolǵan. Osyndaı shubyrtpaly uıqasty Dańmuryn, Omar Shoraıaquly da Turmaǵambetten úırengen edi». Jalpy, Syr boıy aqyn-shaıyrlaryndaǵy shyǵystyq dástúrdiń qalyptasýyn qalyń eki kezeńge bólip qarastyrýǵa bolady:

1. Ádebıetimizde «Altyn ǵasyr» atanǵan on toǵyzynshy ǵasyrdyń ekinshi jartysynda kóptiń armanyna aınalǵan Buqara men Samarqanǵa baryp, bilim nárimen sýsyndaı otyryp, shaǵataı, arab, parsy tilderin jetik meńgerý arqyly shyǵystyń klasık aqyndarynyń týyndylarymen tanysyp, nátıjesinde eldiń ádebıeti men mádenıetin qazaq dalasyna ákelýi;

2. Kelesi ataýly jıyrmasynshy ǵasyrdyń birinshi jartysynda ómir súrgen kitabı-aqyndardyń tizbegi : Turmaǵambet bastaǵan, Bazar, Kete Júsip, Qańly Júsip , Shoraıaqtyń Omary jalǵap shoǵyry bıik týyndylardy týdyrý kezeńi. «XX ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde, ásirese, Syr súleıleri shyǵarmashylyqtarynda nebir ǵajaıyp úlgili, kórkemdigi qamshy saldyrmaıtyndaı týyndylar shyǵys ádebıetiniń dástúri negizinde dúnıege kelip, oqyrmandaryn taýyp, halyq arasyna keń taraı bastaǵan bolatyn» dep aıtqan belgili ǵalym B.Karbozuly sózderi rastaıdy.

Kitabı-aqyndar ataýly kezeńder ótip, óz kezekterinde shyǵys ádebıetindegi gýmanısik, adamgershilik pen aǵartýshylyq motıvterdi kóterip, qazaq eliniń salt-sanasyna, dástúri men dáripterine saı etip jazdy.

18 jasynan qıssa ádebıetine den qoıǵan Turmaǵambet shaıyr keńes dáýirinde bul ónerin damytyp, jandandyra tústi. Qıssa ádebıetiniń qamtıtyn aýmaǵyn birneshe salaǵa bólip qarastyrsaq :

 «Myń bir tún», «Shahnama», «Totynamadan» alynǵan ertegilik jáne mıftik sújetter; Islam dinin dáripteıtin jyrlar; Nızamı jáne Naýaı syndy tulǵalardyń ǵashyqtyq jyrlary.

Cyr shaıyrynyń dastan-qıssalary tek shyǵystyq emes, álem ádebıetindegi epostyq Ádebı tektik keń kólemdi dástúrimen berilgen. Aqynnyń dastandary klasıkalyq, epıkalyq shyǵarmalardyń mazmuny men pishinin quraıtyn taqyryptyq-ıdeıalyq, sújettik-kompozısıalyq, stıldik-kórkemdik erekshelikterge ıe.

Jıyrmasynshy ǵasyrda dastan-qıssa jazýdyń keremet úlgisin kórsete bilgen súleıdiń dastandrynyń kompozısıasy birneshe bólikten turady:

Alǵashqy bólimi - dastandardyń bastalýyndaǵy arnaýlar men fılosofıalyq tolǵanystar;

Ekinshi bólimi – dastannyń negizgi sújetiniń jyrlanýy ;

Sońǵy bólimi – qıssa-dastandardyń aıaqtalýyndaǵy avtordyń túıindeý tolǵanystarynyń ádebıet sıpatyn tanytatyn lırıkalyq jáne epıkalyq sıpat tutastyǵynyń nátıjesi.

Turmaǵambet joǵaryda atalǵan sala men kompozısıalardy shyǵystyq saryndaǵy dastandardy komplosıa (qaıtalaý, kóshirý) arqyly emes, reprodýksıa (damý, qaıta jyrlaý) arqyly jyrlady. Ol shyǵys shaıyrlarynyń jyrlaǵan týyndylaryn nazıragóılik ádisi arqyly ózgertip, túrki halqynyń salt-sanasy men dástúr, dáripterine saı jazǵan dastandary – «Márdi dıhan», «Raýa-Baný», «Sam, Zal batyr», «Danyshpan qart», «Tutqyn qyz», «Áshkábýs» jáne t.b.

«Bes kúngi baq, dáýletti kótere almaı,

Keledi keýip, isin adyraıǵyń.

Tutqasyn dúnıanyń qolmen ustap,

Taqtynan tiriliktiń kelmes taıǵyń.

Ol oıyń óte uıat, oıla onan da,

İshinde az ómirdiń ne laıyǵyń?!

Qamyń je, qarnyń sıpap jata bermeı,

Kelmese qıamette qur muńaıǵyń.

Keńesip keýlińmenen kóre qoısań,

Az emes azamattar kóp ýaıymyń.

Aldaıdy dúnıa-betpaq bárindi de,

İshinen altaıydaı qashqan saıdyń»

,- degen Islam dinin dáripteıtin jyrdyń joldary – Turmaǵambettiń «Tutqyn qyz» dastanynan alynǵan. Bul dastan Shyǵys hıkaıasynyń negizinde jazylǵan. Aqyn-shaıyrdyń astarlap jetkizgisi kelgen oıy : «Táńirdiń degenine kónbeı, taǵdyrdy ózgertýge tyryspa, abyroıly bolamyn deseń Allanyń jaratylys zańyna quryspa» jáne «Jalǵyz shaýyp báıge alamyn dep bostan-bosqa tyryspa, asylynda kóppen, halyqpen bir bol». Osyndaı kópke úlgi bolarlyq, aıtary men bereri mol týyndyda sanaýly-aq keıipkerler bar. Sol keıipkerlermen kórkem týyndy jasaý Turmaǵambettiń qana qolynan keledi. Allanyń qalaýymen taǵdyrlaryna jazylǵan Batys hanzadasy men Shyǵys hanshaıymy bir bolý kerek degendi estip, qarsy shyǵamyn dep qara jerge kirerdeı uıatqa qalǵan Samuryq qus jaıynda:

«Qolyna eldiń úki túse qoısa,

Aınaldy aqyrynda tonalarǵa.

Samuryq sultandyqtan qaldy túsip,

Jabysyp jatyp aldy, jerdi qushyp.

Bolǵan soń halyq bitkenge qara betti,

Keshikpeı Qap taýyna ketti ushyp.

Kóringen sonan keıin emes kópke,

Kóterip, kópten shyqty, keýlin kókke.

Bergen soń Alla ómir, osy kezde,

Áli otyr uıalýmen, ólmeı tekke».

Adam balasynyń janashyry, qamqory bolǵan, qınalǵanda jetip keler járdemine aınalǵan Samuryq qus Fırdoýsıdiń «Shahnamasynan» alynǵan sekildi. Biraq, Táńir jazǵan taǵdyrǵa qarsy shyǵamyn dep Shyǵys hanshaıymyn alyp ushqanymen, óz balasyndaı aıalap, mápelep ósirip, sońynda Allanyń degenininiń oryndalýyna qaıta óz septigin tıgizdi dep qorytyndylasaq ta bolady.

Kitabı, názırashyl aqyndardyń basty shyǵarmashylyq maqsattarynyń biri - álemdik klasıkany qazaq tilinde qaıta jaratý, qazaq halqyna, sóz ónerine nazıragóılik dástúrde qyzmet etý. Sondyqtan da kitabı aqyndar jyrlap otyrǵan shyǵarmalarynyń túp-tórkinin jasyra bermeıdi. Kerisinshe, shyǵarmany qaıdan alyp jyrlap otyrǵanyn ashyq kórsetip otyrady. Sóıte tura, olar ózderin tolyq dárejedegi avtor dep tanıdy. Kitabı, nazırashyl aqyndar uǵymynda solaı. Bul - ásirese kitabı aqyndar bilim alyp, sýsyndap ósken shyǵys ádebıetiniń úrdisi. Biz de máseleni tarıhı turǵydan paıymdap, tarıhı kezeń tynysyna oraı qabyldaýǵa, solaı tanýǵa tıispiz. Basty másele – álemdik klasıka qazaq tilinde sóıledi. Sóıletken kitabı aqyn, názırashyl qalamger. Bul - úlken jetistik, zamany úshin zor tabys.

Dildabek Nurshat Almasbekqyzy,

Profesor, dosent Janataev Danat Janataıuly.

---