InfoHub Logo

Qolyna qalam alyp, jınaqtaǵan oıyn qaǵazǵa túsire bergeni sol edi, tyrs-tyrs etip tereze áınegi shertildi. Jánibek eriksiz joǵary qarady. Jertóle — “podvalda” turatyn Jánibektiń janary kisi boıy bıikke salynǵan jartykesh terezeni sholdy. Úıdiń tystaǵy irgetasynyń bir búıirinen jermen-jeksen etip tese ornatqan terezesymaqtan kún sáýlesi týra túspese de, qudaıdyń jaryǵy alaqandaı bólmege jaryp ótetin. Al kishkene bala erkin syıyp keterlik jartykesh tereze orystardyń ádetimen temir torly ári ashylma topsaly edi.

Jánibek osy terezege kózi túsip ketse, ózin abaqtynyń aıadaı kamerasynda otyrǵandaı, bir salqyn kúı bıleıtin... Qazir de sol bir sezim tula boıyn jaıymen aralap ótti.

Tereze kózinen áldebireýdiń alaqany kórindi de, saýsaqtary shynysyn taǵy qaqty. Jánibek eriksiz ornynan turdy. Qos qabat terezeni ashty.

Tystan kóktemniń salqyn, dymqyl aýasy lap qoıdy.

— Amansyz ba, jerles? — degen oryssha daýys estildi.

İle-shala júzin jıren túk basqan bas ta kórindi. Saýys-saýys sary shashty bas aýzynan ańqyǵan araq ıisi Jánibektiń qolqasyn atty. Jánibek keri shegindi.

— Týysqan, keshirińiz! Mynaý staqandy bere salyńyzshy! —dedi álgi alba-julba bas.

Jánibek sonda ǵana baıqady: tereze aldyndaǵy jalpaq beton erneýde qyrly staqan tur eken. Bul álgi kúlimsi bastan tezirek qutylǵysy kelip, eki júz gramdyq staqandy jalpaq alaqanǵa ustata saldy. Staqan kesek alaqanǵa jutylyp-aq ketti.

Staqanmen birge bas ta, ıis te ǵaıyp boldy...

Sonda ǵana Jánibek:

— Ý-ýh! — dedi.

Bul jerasty bólmege keshe ǵana kóship kelgen. Áıeli kishkene ulyn alyp aýylǵa ketken edi, aldaǵy maı aıynda Jánibek tarıhtan kandıdattyq dısertasıasyn qorǵamaq, sonyń qamymen aǵaıyn-týysqa “jylý” jınap degendeı. Mal satsa da, sep qoı... Al joldasy ketisimen-aq, burynǵy páterinen qojaıyny úıimdi satam dep syltaýratyp, qýyp shyqqan. Qapelimde bul jaıly páter taba almaı, amalsyz qýyqtaı jertóleni jaldaǵan.

Jánibek jartykesh tereze aldyna jaqyn qoıylǵan ústeline kep otyrdy. Terezege bir sát basyn kegjıte kóterip qarap qaldy da, kózi baǵjıyp ketti. Tereze kózinen tizilgen baltyrlar kórindi. Álde nege kezekke turǵany anyq edi. Áıel zatynyń toq baltyrlary, erkek kindiktiniń keń shalbarlary kózge urady.

— Tfý! — Jánibek yza bop ketti.

Ornynan atyp turyp, qabyrǵa jaqtaǵy qos kisilik aǵash tósektiń ústindegi jastyqty alyp, tereze shegendelgen oıyqty tyǵyndady. Bólme ishi qarańǵy tartyp ketti. Aýyz úıden ǵana bolmashy sibirlegen jaryq túsedi. Eriksiz elektr jaryǵyn qosty.

Álden ýaqta ol: “Qazaq halqynyń jeke ult retinde rýhanı jaqtan túleıtinin túsingen Jánibek hannyń asyl muratyn Kenesary han da bek túısindi. Sondyqtan ol rýhanı táýelsizdikke qol jetkizýge tyrysty...” dep súıkektete jaza bastady.

Jánibek jertóle bólme ishi qońyr salqyn bolsa da, tynysty ashar kóktemniń sony lebin ańsap qoıady. Oǵan biraq baltyr kedergi... Jaryq dúnıemen jalǵastyrar jartykesh tereze tyǵyndaýly. Basqa laj joq. Munyń páteri yǵy-jyǵy jermeshel úılerdiń arasynda edi.

* * *

Tereze búgin taǵy shertildi...
Tarıhshynyń da bir aptadan beri eti úırenip alǵan edi. Bul tańerteńgi toǵyz bolmaı, álgi belgili nas basqa staqandy beredi. Keshki jetiden óte jýan qoldan staqandy qabyldap alady. Staqannyń da óz orny bar. Ol Jánibek bul úıge kóship kelmeı turǵannan beri belgilense kerek. Soǵan qaraǵanda, staqan jaı emes, osy úıde, osy jerde saqtalyp qalǵan tarıhı relıkvıa sıaqty.

Staqannyń syrttaǵy qojasy ydysty buǵan bos ákelmeıdi. Mindetti túrde elý gramdaı túbine qaldyrady... Oǵan Jánibek te úırendi. Alǵashqy joly staqandaǵy sarqynnan jıirkengen de, ári tańyrqaǵan da. Tystaǵy qojaıynnyń jýan basyn azannan “jazatyny” ǵoı dep oılaǵan.
Olaı bolmaı shyqty. Ol staqandy terezesinen engizip, erneýine qoıdyryp júrgeni — úıdegi qojaıynǵa arnaıy qaldyrǵan sarqyny — “sarqyty” eken. Tipti qurmeti bolsa kerek.

Jánibekke erteńgisin kele-sala, “Nege ishpediń? Saǵan arnaıy qaldyrdym ǵoı... İshpeseń renjımin!” dep, “sarqytyn” ishkizip ketken. Sodan beri kúni boıy japadan-jalǵyz jazýyn aınaldyryp otyrǵan Jánibek te qamshy saldyrmaıtyn boldy. “Sarqyt” ta túrli tústi: keıde qyzyl, keıde aq.

Syrttaǵy beıtanys qojaıynnyń “sarqyty” keshke jaqyn boı-boıyn bosatatyndaı, erkin tynystatatyndaı kúıge túsiretin. Dándep alǵany sondaı, kún keshkire bastasa-aq, jastyqty alyp, jartykesh terezeni jarym-jartylaı ashyp, eleńdeı kútetindi shyǵarǵan.
Al keshe túnde bul dısertasıasyna sońǵy núkte qoıdy... Ǵylym akademıasyndaǵy bólimi men jetekshisiniń ótkende aıtqan eskertýlerin túgel túzetip, jalpy jumysynyń murtyn bastyryp shyqqan. Endi qorǵaýǵa jiberse de bolady. Sondyqtan búgin bir demalyp, erteń jumysyna barady. Qorǵaý kúnin belgiletedi.

Tereze qaǵylǵanda, bul qalaǵa shyǵýǵa saqadaı ázir edi. Jýynyp-qyrynyp, muntazdaı kıinip te qoıǵan.

Eriksiz terezege bettedi...

Arǵy jaqtan tanys saýys bas, tanys júndes qol kórindi.

— Amansyń ba, týysqan?

— Óziń amanbysyń?

— Ázirge tiri júrmin... O-o-o! Kıinip alypsyń ǵoı. Durys-durys! Qashanǵy otyra beresiń? Dalaǵa shyq! Munda kel! Meniń ómirimdi de kór...

— Jaraıdy, — dep qalǵanyn Jánibek ózi de túsinbedi, sosyn: — meıli, qazir shyǵam, — dedi.

Jánibekte staqan ıesin de bir kóreıinshi degen qyzyǵýshylyq sezim boı kóterdi. Ol juqa paltosyn ıyǵyna ile salyp, tysqa jónele berdi.
Jertóle bólmeniń syrtqa shyǵatyn esigi de, kóshege ótetin qaqpasy da ústińgi qabattaǵy úı ıesiniń kirip-shyǵar esiginen bólek edi. Jánibek úıdi aınalyp kelgende, araq-sharap satatyn lápkeniń aldynda biraz jurt ıirilip qalypty. Jánibek ózi izdegen adamdy birden-aq tanydy. Onyń júndi júzi de, qyrly staqany da etene bop ketken edi.

— Haliń qalaı? — Jánibek qolyn berdi.

— Qudaıǵa shúkir! — Ol buǵan synaı qarady.

Galstýk taqqan jyp-jınaqy túrin jaqtyrmaı turǵandaı. Jánibek te bastan-aıaq súzip shyqty.

Eń arysy — qyryqtyń ishinde, biraq jasyna jetpeı qartaıyp ketipti. Júzin jún basyp, qabaǵyn qyrtys-qyrtys ájim torlapty. Beti — isik, kózi — sýalyńqy. Sol jaq kóziniń astyn soqa soıyp ketkendeı, tereń tyrtyq tartylǵan. Uıysa ósken jıren saqal-murtyna bıt balalap, seldir-saýys shashyn sirke basyp ketkendeı eken. Óńi — júdeý. Ústinde kónetoz kıim-keshek. Biraq keýdesi kóterińki, ıyǵy da túse qoımaǵan.

— Týysqan, — dedi ol ádetinshe, — Vasılıı Shýmanov — jumyssyz.

— Jánibek Shotbaev — aspırant.

— Jánibek... Jená desek te bolady.

— Iá.

— Jená, onda birdeńe alsańshy! Qańsyryǵym keýip tur.

— Jaraıdy. Búgin azdap demalýǵa bolady... Biraq bu jerde qalaı bolar eken?!

— Á-á! Onyń jarasy jeńil. Myna jaqta bizdiń kúrkemiz bar.

— Hi-im!.. Meıli, sen de qudaıdyń pendesisiń ǵoı.

— I-á-á, er jigit ekensiń. Jená, bir bótelkesin bir-aq... Aq bolsa, tipti jaqsy.

— İshken soń, tazasyn isheıik!

— Jená, kettik kúrkege...

Vasılııdiń kúrke degeni — órtenip ketken dúńgirshek eken. İshi kúıe bolsa da, kúnde lápkeden banka, taǵy ony-muny ydysqa quıdyryp alyp ishetinder dúńgirshek ishin etek-jeńderimen sypyryp-aq tastapty. İshinde taǵy bir-ekeý otyr.

— Jená, munda kel! — dep Vasılıı ústindegi kýrtkasyn tóńkerilgen eski, qańyltyr shelek ústine tósedi.

Kún jyly edi. Jánibek paltosynyń óńirin ashyp tastady. Myna jerdi jaqtyrmasa da, kelip qalǵan soń qaıta almady. Onyń ústine tili qyshyp, qoly sýmańdap bir jartyny da alyp qoıdy. Tabıǵatynda jyndy sýǵa úıir bolmasa da, ket ári emes edi. Endi sheginýge kesh bop qaldy... Birer ret tastap jiberip, myna “Týrchatnıkten” shyǵyp ketem ǵoı, jataqhanaǵa baryp, aspırant qyzdarmen qaljyńdasyp, reti kelse oınap-kúlip degendeı, bir tún jigittik jasap qaıtam ǵoı dep oılap úlgerdi.

— Jená, al alyp qoıaıyq, tanystyq úshin!

— Davaı!

Ózegin “Parlament” órtep ótti.

— Temeki tart. Jeńil bolady. Alǵashynda bári osylaı... Keıingileri sýsha ketedi.

— Vasá, qyshqyldaý eken.

— Árıne, ne qymbat, sol — ashshy... Davaı, taǵy birdi...

— Ýh!

— Ǵajap! Jená, kóziń shyradaı jandy.

— Saıtan atsyn!

— Qoı, olaı deme! Bul da adam úshin jasalǵan, Jená, adam úshinniń bári — sendershe Allaniki... Demek bul da qasıetti.

— Meıli, alsaq boldy emes pe?!

— Árıne, Jená! Davaı, sen úshin! Sendeı márt jigit úshin! Sendeı jigitter az qaldy ǵoı!.. Davaı!

— Davaı!

Ekeýi de tartyp-tartyp saldy. Ekeýine bir staqan...

— ...Túh, ash qursaǵyma túsip ketti! Sen kúnde qalaı iship júrsiń?

— Meniki spırttelip qalǵan, Jená.

— Vasá, jumyssyzsyń, á-á!? Sonda ishýge qaıdan tabasyń? Álde “podpolnyı mıllıoner”? Á-á!

— O-o! Ol meniń bıznesim... Qupıa.

— Vasá, taǵy da bir quıyp qoı, biraq endi sen ishpeısiń!

— Jená! Jená! Sen renjip qaldyń ba? Qoı! Meniń bıznesim bylaı — tańerteńnen keshke deıin lápkeniń aýzyn ańdımyn. Ana túrik Hasan qýsa da ketpeımin. Keıde ol sabap ta tastaıdy. Qý qulqyn biraq, meni osy jerge baılap qoıǵan ǵoı... Sonymen óziń sekildiler kep qalady, kóbisinde staqan, rúmka degen joq. Meniń qyrly staqanym, mine, sol kezde kádege asady, baýyrym! Olar da rıza, men de rıza! Vot besplatnyı bıznes. Bul — sıqyrly staqan... qadirli staqan, tarıhı staqan, óıtkeni buǵan kimniń erni tımedi. Jynnyń da, jyndynyń da... Seniń aldyńda páter jaldap turǵandar da bul staqannyń dámin talaı tatqan...

— Ha-ha! Qýsyń‚ á-á‚ Vasılıı...

— Endi onsyz bola ma? Barlyq qudiret staqanda tur ǵoı... Jená‚ az sekildi... Qalaı oılaısyń‚ búgin seniń bir demalatyn kúniń. Meni de rıza qylyp otyrsyń. Men únemi aıtyp júreıin ózińdi‚ taǵy bir shısha alyp berseńshi! Qudaı úshin‚ baýyrym! Alla rıza qylsyn seni! Shyn tilegim!

— Á-á, meıli! Alsaq — alalyq! Bar‚ júgir! Jete me?

— E-eh‚ Jená! Taptyrmaıtyn djentelmensiń... Men qazir! Jánibek óziniń qyzyp qalǵanyn baǵamdady. İsh jaǵynan araqtyń qyzýymen‚ syrttan kóktem kúniniń jylýymen balqyǵan bul apta boıy apanynan shyqpaǵan aıýdaı‚ boı-boıy balbyrap alǵan. Ózin áli de sharap býy jetpeı turǵandaı sezinedi. Kóńili de kókjıekti ańsap kórgen jandaı kóterińki kúıge bólengen. Dál qazir bir-eki ret tastap alǵandy jón dep otyr. Arǵysyn taǵy kórer... “Meıli... Eń kóbi — qyz-qyrqynǵa erteń barar. Búginshe Vasılıımen bir toılasyn!”
Vasılıı da áp-sátte at arqan jerden júgirip keldi. Ol birden-aq Jánibektiń kózi kilegeılene bastaǵanyn baıqady.

— Vasá‚ ákel-l-diń be? — Tili de kúrmele bastapty.

— Ákeldim‚ búrkitim!

— Va-a-as... quıshy! Meıli...

— Qazir, suńqarym, qazir. Tiske basar da ákeldim.

— Molodes, kazak! Ataman bolasyń…

— Rahmet, Jená! Men kazakpyn ǵoı. Dál taptyń.

— A-a-a, men bilem, Vasá, men bárin de bilem! Qańǵyryp júrgen kazaktar…Sen qandaı kazaksyń?

— Jetisýlyq… Atam Vernyıǵa kelipti, Sıbır Shýmanov… Naǵyz kazak bolǵan.

— Molodes! Meıli, sen biraq báribir Sibirden kelgensiń. Qańǵybas!

— Jo-o-oq‚ Jená! Alyp qoıshy! Men jerlikpin. Vernyılyq kazak. Almatınes.

— Meıli! Davaı‚ densaýlyq úshin!

— Densaýlyq úshin!

— Túý! Ashshy qıar‚ sasyq kapýsta... Qaıdan ákeldiń?

— Hasan túriktiki. Jená‚ ol túrik emes‚ sen bilemisiń? Ol — kýrd... Ózin túrikpin dep qoıady.

— Ol nege olaı deıdi?

— Jená‚ ol: qazaqtar ózderin “túrik” deıdi... Sondyqtan men de “túrikpin” dep qoıam deıdi.

— Vasá‚ kettik Hasanǵa! Ol nege qazaqty aldap júr? Kórsetemiz oǵan! — dep Jánibek táltirekteı ornynan turdy. — Aqymaq! Ol kimdi aldamaq?!

— Jená! Qoı! Ol — ońbaǵan‚ qatygez adam... Keregi joq. Odan da isheıik! Má‚ al!

— Sen ne‚ qorqasyń ba?

— Qorqam! Onymen baılanyspaıyq. Olar — mafıa. Bári araq satýmen, araq jasaýmen aınalysady.

— Mafıa! Ha-ha-ha! Tapqan ekensiń mafıany... Á-á‚ meıli isheıik!

— Munyń jón‚ Jená!..

— Meıli!

... Kún tústen aýa Jánibek Vasılııge súıenip‚ ekeýi de jertóle bólmege kep jyǵyldy. Vasılıı biraq tarıhı staqanyn umytqan joq. Qaltasyna salyp ala júrdi.

* * *

Vasılıı oıanyp ketti. Shólden burlyǵyp jatyr eken. Tósekke sheshinbesten qulapty. Basy da synyp barady. Edendegi eski syrmaq ústinde shalqasynan túsip Jánibek jatyr. Qannen-qapersiz qor-qor etedi.

Kóktem kúni eńkeıip ketse kerek‚ bólme ishi — ala kóleńke. Vasılıı áldene esine tústi me‚ ornynan atyla turdy. Jerde jatqan Jánibekke tónip‚ ony julmalap jóneldi. Ol bolsa‚ biraq bylq eter emes. Qoıny-qonyshyn aqtaryp jatyp, ájeptáýir aqsha tapty. Aqshany kúrekteı alaqanyna ýystaǵan kúıi tysqa umtyldy. Abyroı bolǵanda‚ Vasılıı kúrt Hasannyń lápkesine úlgerdi. Ol áli jaba qoımapty. Adam da joq eken. Hasan buǵan ne izdep keldiń degendeı, ejireıe qarady. Vasılıı eńgezerdeı lápkeshimen ıyqtas bolsa da‚ qasqyr kórgen qoıandaı qaltyrady da qaldy. Qoldary dirildep‚ bar múkámmalyn usyna berdi. Sonda ǵana Hasannyń ezýi jıyrylyp‚ soıǵan qasqyrdaı kúrek tisteri yrsıdy.

Aqshany ún-túnsiz jytqyryp jibergen Hasan:

— Qaısysy kerek? — dep barq etti.

— Aq‚ — dedi Vasılıı.

Hasan bir shólmekti alyp‚ ústel ústine túbimen dúrs etkizdi. Vasılıı selk ete tústi. Qolyn biraq araqqa soza qoımady. Hasan da tesile qarady. Endi Vasılıı de orystyǵyna basyp‚ kózi shatynap‚ qasara qaldy.

— Taǵy da ber! — dedi.

— Az ba?

— Az. Men mol bergem‚ — dedi.

— Joǵal! Azǵyn!

— Hasan‚ qudaı úshin‚ qojaıynnyń aqshasy ǵoı... Meni óltirip tastaıdy. Raqym ete gór!

— Má‚ malǵun! — Hasan taǵy bir shólmekti dúrs etkizdi. — Ket bar‚ alqash!

— Rahmet! Rahmet! Isýs alqasyn!

— Joǵal ary‚ esýas! Isýsyń ózińe...

Ol bólmege kirgende‚ Jánibek áli “ólip” jatyr eken. Bul kele sala jan qaltasyndaǵy staqanyn alyp‚ shólmektiń aýzyn staqan erneýine tıgize quıdy. Shyny shynyǵa tıip syldyrlap ketti. Móldir sýdy toltyra quıǵan Vasılıı bir-aq tartty.

— Ý-ýa! Janym-aı!

Ústel basyndaǵy jalǵyz arqaly oryndyqqa otyra ketti. Qaltasynan shylym alyp tutatty. Ala kóleńke bólme ishine endi ǵana zer salyp qarady. Bir buryshta edennen beton tóbege deıin tirep kitap jınalypty. Qasynda áldeqandaı semiz‚ qaǵaz papkalar betine tizile qoıylǵan aǵash shkaf. Bir jaq qysqa qabyrǵany alyp jalpaq aǵash tósek tur. Ústine mol etip salynǵan kórpe-jastyq pen qytaıdyń qalyń odeıaly uıqy-tuıqy. Qarsy qabyrǵaǵa taqyr kilemshe kerilipti de‚ onyń betine úsh kıim ilgishke kıdirilgen birkıer kıim-keshek ilinipti. Bólmede basqa basy artyq-aýys eshteńe joq. Tek ústel ústinde ózi ákelgen eki shólmek araq pen staqan‚ bir qorap temeki ǵana.
Vasılıı ybyrsyp jatqan aýyz bólmege shyǵyp‚ gazǵa shaı qoıdy. Sýyq sý ishti. Shaı qaınaǵansha eski tońazytqysh ishinen sýyǵan et‚ sary maı shyǵaryp‚ nan týrap‚ qant salyp‚ jatyn bólmege ústeldi jasap jiberdi. Jánibekti julqylap júrip oıatyp‚ betin muzdaı sýmen jýdyrdy. Ol da es jıǵandaı boldy. Ústeldi tósekke jaqyndatyp‚ ekeýi emine shaıǵa otyrdy. Shaıdy oryndyqty ıemdengen Vasılıı quıdy. Jánibek alǵashqy bir kese shaı men bir staqan araqtan keıin ǵana jan shaqyrdy.

— Vasá‚ men mas bop qalyppyn ǵoı... Munda qashan keldik?

— Jená‚ bári oıdaǵydaı‚ sen esh qam jeme! Eshteńe búldirgen joqsyń.

— Men‚ ne? Birdeme istemek boldym ba?

— Á-á‚ lápkeshi Hasanmen baılanyspaq boldyń‚ men biraq alyp kettim. Ol — ońbaǵan adam... Mılısıa shaqyrtyp‚ shyryldatyp turyp salyp jiberedi. Ásirese sen sekildi ıntellıgentterdi... Olardyń qaltasyn “mýsorlarmen” birge qaǵyp alady. Analar da soǵan dándegen... Já‚ alyp qoıaıyq!

— Meıli‚ alsaq — alaıyq!

— Sen qaǵazdy ǵana kemirýshi me desem‚ spırtti de bir adamdaı silteıdi ekensiń... İshe bilý kerek.

— Vasá‚ stýdenttik shaqta shaıqadyq qoı... Úılengeli qaıta azaıttyq. Kún kórý de ońaı emes. Áıteýir áıelim qyzmet isteıdi. Meniki páteraqyǵa zorǵa jetedi. Memleket degen ilim-ǵylymdy umytty ǵoı...

— Jená‚ sen keremet márt jigitsiń! Myna zamanǵa biraq ondaı adamdar keregi joq. Bir kezde men de sen sıaqty edim... Men tastap jibereıin‚ á-á!

— Kóterip qoı!

— Saýda istemeısiń be‚ Jená? Basyń istep tur. Men sekildi qor bolmaısyń.

— Sony ózim de oılap júrmin. Saýdanyń da biraq, máni ketti ǵoı‚ taýar degen jyn atady... Osyny qorǵap alsam‚ kompúter ortalyǵyn ashsam deımin. Men kezinde tarıh dep‚ “Polıtehti” tórtinshi kýrstan tastap kettim ǵoı.

— Á-á, solaı ma? Aıttym ǵoı, sen tegin adam emessiń... Bilimdisiń... kommýnıkabelnyı...

— E-e‚ qoıshy! Sen de aıta beredi ekensiń. Meıli... Quıshy!

— O‚ ne degeniń?! Bul kún‚ bul shólmek seniki emes pe?! Alyp qoı‚ tartynba!

Jánibek te toltyra kóterdi.

— Vasá‚ mynaýyń sý sekildi ketti ǵoı...

— Aıtyp em ǵoı‚ áli-aq sýy qaısy‚ ýy qaısy — aıyra almaı qalasyń dep... Al‚ baýyrym! Al‚ týysqan!

— Meıli! Óziń de...

— Árıne!

— Vasá‚ sen óziń kimsiń? Kazaksyń... ony bilem. Otbasyń bar ma?

— Qaıdaǵy otbasy?! Men de bir qańǵyrǵan qańbaqpyn...

— Meıli... sonda da... Sen de saý sıyrdyń japasy emessiń.

— E-eh‚ Jená! Jaranyń aýzyn tyrnap otyrsyń... Men bir alyp qoıaıyn‚ ruqsat et!

— Meıli‚ alsań al! Maǵan biraq ishek-qarnyńdy aqtaryp‚ qatyryp áńgime aıtasyń... Tarıhshylar tyńdaǵandy‚ sóılegendi‚ sosyn ishkendi jaqsy kóredi. Uqtyń ba?!

Vasılıı toly staqandy bir-aq tóńkerdi.

— ... Jená‚ men qudaı jazalaǵan adammyn... Óıtkeni evreı qyzyna ólerdeı ǵashyq bolyp‚ soǵan úılendim. Eleonora óte sulý‚ aqyldy edi. Aqyry meni tastap ketti... Jo-joq‚ ol emes‚ men ketip qaldym! Ana bir jyldary Odaq qulap‚ jurt jan-jaqqa taraqan sekildi tyraǵaılap qasha bastaǵanda‚ Nora da‚ týystary da kóshemiz dedi. Men zaýytta master bolatynmyn. Týǵan qalamnan ketkim de kelmedi. Nora: “Menimen júrmeseń, osynda tentirep qala ber. Bul qalany qudaı da umytyp ketken” desin. Qoıshy‚ sonymen Polshaǵa kettik. Varshavaǵa taqaý derevnádan úı aldyq... Jená‚ keshirshi‚ tamaǵym qurǵap qaldy. İshim de kúıip barady. Bir alaıyn!

Jánibek úndemedi‚ Vasılııdiń kózi jasaýrap ketipti.

— Sen Norany áli súıesiń ǵoı... Solaı ma?

— Iá! Ulym bar ǵoı... Qımaımyn! Jená‚ ruqsat etshi!

— E-e‚ meıli!

Vasılııdiń jún-jún júzindegi qınalys izi jym-jylas boldy.

— Varshavany tastap kettiń be?

— Tastadym... Almatyny‚ Alataýdy ańsadym da turdym. Saltyna da úırene almadym. Adamdary da salqyn eken.

— Áıeliń qal demedi me?

— Úndemedi. Ulym da tis jarmaı qoıdy... Olardyń sol bir yzasy da ótip ketti ǵoı deımin‚ poezǵa bir-aq qarǵydym. Nora biraz aqsha salyp bergen. Sonymen ákemnen qalǵan aǵash úıge kelgem‚ ápkem esiginen de qaratqan joq: “Evreıkańa bar” deıdi. Men de qyrsyqtym da qaldym.

Bardym da monshaǵa kirip aldym... Mine‚ Jená‚ meniń ómirim!

— Meıli‚ — dedi Jánibek tiliniń máıegi “meılini” qaıtalap. — Vasılıı‚ qatynnan jolyń bolmapty. Meıli! Basyń aman bolsyn!

— Jo-o-oq! Jená‚ áıelden jolym boldy ǵoı‚ men aqymaq qadirine jetpedim ǵoı... Nora‚ eı bogý‚ tamasha áıel bolatyn! Meniń bar qoıanshyqtyǵymdy kóterdi ǵoı. Mendeı jyndy kazak ne istemedi? Talaı ret aýzym ıı sasyp‚ kóshede tóbelesip‚ úıde janjal shyǵarýǵa jýan judyryǵymdy daıyndap kelsem de‚ asty-ústimnen túsip‚ aımalap-óbip qarsy alatyn... E-e-eh‚ ondaı áıel qaıda?! Meni el qataryna qosyp‚ adam qyldy ǵoı. Tiri júrgenim — sonyń arqasy... Áıtpese baıaǵyda Sibirde súıegim tońǵa qatyp jatar ma edi‚ Jená!?

— Meıli... Vasá‚ jylama! Alyp qoı! Qatyn úshin qaıǵyrma! Qaıyrylma!

— Jigitsiń sen‚ Jená! Erkeksiń! Tarıhshy... Seniki qandaı tarıh?

Jánibek te masaıǵan saıyn “meılisi” kóbeıdi.

— Meıli‚ Vasá... Qazaq tarıhy... Qazaq Ordasy tarıhy.

— Qalaı? Qazaq Ordasy... “Altyn Orda” esimde! Qazaq Ordasy‚ eı bogý‚ Jená‚ táńirim jarylqasyn! Estigen emespin.

Sol-aq eken‚ Jánibek túsindirip ala jóneldi. “Qazaq handyǵy — Qazaq Ordasy” dep biraz áńgimeniń basyn shaldy.

— Jená! Sen renjimeshi‚ týysqanym! Meniń myna araqpen ýlanyp‚ shylymmen keýip qalǵan mıyma eshteńe kirer emes. Keshir! Qazaqtardyń tarıhy — kómýli jatqan Álı Babanyń qazynasy... Naǵyz shyndyq‚ naǵyz tarıh jabýly ǵoı.

— Meıli! Men sol qazyna qaqpasynyń kiltin taptym. Vasá‚ “Qazaq Ordasynyń tarıhy” degen 400 bettik monografıa jazyp qoıdym. Sonyń alǵashqy bólimin ǵana yqshamdap‚ kandıdattyq dısertasıa qorǵaımyn.

— Á-áı‚ Jená‚ aqyldy adamsyń! Sonda qalaı dep qorǵaısyń?

— “Qazaq handyǵynyń qurylýy jáne onyń tarıhı-áleýmettik sebepteri”. Sen biraq túsinbeısiń!

— Iá‚ túsine almaımyn... Biraq maǵan Nora bir nárseni táýir oqytqan.

— Ol ne? Meıli...

— Á-á‚ ol — evreı halqynyń murasy: “Katehızıs” ... Men tarıhty jaqsy bilmeımin: orys tarıhyn da‚ kazachestvo tarıhyn da ... Qazaqtardyń tarıhyn tem bolee‚ biraq “Katehızısti” oqyǵam. Noranyń baǵyna‚ meniń soryma túk te mıyma kirmedi. Eles-eles‚ emis-emis birdeńeler ǵana...

Onda sen aıtyp otyrǵan tarıh ataýlyny kerisinshe jazý kerek deıdi. Ulttardyń ult ekenin‚ kim ekenin umyttyryp‚ tilderin “kasha-malasha” qylyp jiberý kerek degen. Onda...

Bul ekeýi shatyp-butyp uzaq otyrdy. Aqyry ýdaı mas bolyp‚ ekeýi eki jaqqa sereıip tústi. Tún ortasy aýyp ketken. Jaryq óshpeı qalǵan.

* * *

Jánibek janyǵa oıandy. Qýyǵy jarylaıyn dep jatyr eken. Basy — shoıyndaı‚ mıy — meń-zeń. Táltireńdep turyp‚ qabyrǵa jaǵalap‚ tysqa shyǵyp keldi. Munyń tasyr-tusyrynan Vasılıı de oıandy. Ol shylym tutatty. Ózi tósek ústine shyǵyp alypty. Jánibek oıýly syrmaq ústine qýyp túsirdi. Tósekke sheshinbesten ózi qulady.

— Jaryqty óshir‚ albasty! — dep aıqaı saldy. Keshikpeı kerenaý uıqyǵa ketti...

Vasılıı jaryqty óshirip‚ shylymynyń shoǵyn qyzartyp‚ birtalaı otyrdy. Shoqıyp otyryp ústel ústindegi staqan men shólmek túbinde qalǵan sarqyndy qotaryp saldy. Taǵy temeki tutatyp‚ jambastaı qısaıdy. Sol boıynda aýzynan sý aǵyp‚ uıyqtap ketti. Al ańdaýsyzda sermelip qalǵan qolynan ushyp ketken shylym tuqyly aıaq jaǵyndaǵy buryshqa jınalǵan kitaptardyń arasyna baryp tústi. Jánibek te‚ Vasılıı de qatty qorylǵa basqan sátte qattalǵan mol kitaptyń eteginen ot kórindi. Jalynnyń jaryǵynan qarańǵy bólmeniń ishin qarań-qurań tolqyndy sáýle qydyrdy.

Qaq buryshtan kóterilgen kóp kitaptyń jalyny mańaıyn tez-aq jalmaı bastady. Solyqtaǵan ıttiń tilindeı jalańdaǵan ot aldymen aǵash shkafty‚ onyń ústindegi qoljazba salýly semiz papkalardy orap aldy. Órt jalyny jıýly kitapty boılaı beton tóbege jetip‚ keri shalqyǵanda‚ etegi edendegi qazaq syrmaǵynyń shetine ilikken.

Jánibek pen Vasılıı biraq sezer emes. Ot qyzýyn da seziner emes. Qaıta ishtegi jalyn men tystaǵy jalyn jandaryn jaılandyra túskendeı‚ qamsyz qoryldaıdy. Qý qaraǵashtyń shirik dińin keýlegen shoqtaı‚ buryshtaǵy tóbe boıy tik turǵan kitaptardy oranǵan ot baǵany úıdiń ortasyna qaraı oqystan qulady. Shoqtanǵan kitap jaly jerde jatqan Vasılııdiń aıaǵyn basyp qaldy.
Vasılıı sonda ǵana bajyldaı‚ al Jánibek barqyraı oıanǵan...

Alǵashynda túkke túsinbeı‚ ottyń qyp-qyzyl sáýlesi qydyrǵan kórdeı bólmede bir-birine jalańash qol umtyldy. Qushaqtary aıqasa kep túskende ǵana tamuq emes, óńderi ekenin ańdap‚ shyǵar esikke ekeýi de essiz úreımen qarǵı sekirdi. Tar esikke tyǵyndaı kepteldi de qaldy.
İle ireı tiresip aýyzǵy bólmege‚ odan syrtqa da shyqty-aý! Tań qylań beripti. Kóktemgi taza aýa kúıik qolqalaryn qaýyp qaldy. Ekeýi de eki jaqqa buryla jer tizerlep, burala loqsı berdi. Al tań bozy tán tońazytarlyq yzǵarly edi.

2003 jyl, naýryz

---