InfoHub Logo

Ol ishten tynǵaly qashan? İshine qan qatqaly qashan?!

...Traý–traý... traý–traý... traý...

Taspıyqtyń tarǵyl tasyndaı tizilgen tyrnalar legi tyraýlaǵan muńly únimen tómendegi taý ishin terbeıdi. Biraq til-jaqsyz tynǵan kerjaq shal selt etpeıdi. At jaqty‚ qońqaq muryn‚ astaý bas‚ dóń qabaq kerjaq kereń edi... Taskereń tynyshtyqta ózen ıirimine qarmaq salǵan ol opyrylyp keter jar jıegine jaıǵasqan. Temeki tútini ystaǵannan zársińdi jaıalyqtaı, jalqaıaq tartqan túkti júzinen eshteńe ańǵarylar emes.

Qulaǵy kórdeı kereń tartqan‚ til-aýzy tas baılanǵan‚ tek kókpeńbek qos shyraǵy shyradaı janǵan shaldy búgin de ejelden etene sezim ıelep‚ aýyr oı ıektep alǵan. Osy bir jurtqa jumbaq ury oı‚ janǵa jat sum sezim ýysynda ustap‚ súlikteı soryp–aq keledi. Syrtqa shyǵarýǵa táýekeli jetken emes. Qudaı da qybyn keltirip‚ tilin tartyp‚ qulaǵyn bitep tastaǵan. Al el bilse — betine túkirip‚ bezinip keteri haq.

Bozbala kúnnen berekesin alyp‚ betinen qaqqan so bir suǵanaq ta sýyq sezim osyndaı ońasha qalǵan sátte oıyn oıran-topan etetin. Syrt kózge tynysh tirlik keshken qarıanyń ishinde ıt ólip jatqanyn jat jurty — qazaǵy bar‚ óz jurty — orysy bar qaıdan bilsin... Bilmegeni de jón.

Biraq ýaqyt ótken saıyn taý tumanyndaı shókken oı seıilmeı‚ júrekke baılanǵan berish burynǵysynan da shıryǵa túsedi eken. El eńsesin tiktegen elý jyldan assa da‚ shıryqqan sher-shemen tarqar emes. İshinde irip‚ ishinde shirip‚ ishinde ketip barady.

...Traý–traý... traý–traý... traý...

Kók tórin synalǵan tyrnalar kóshi de kóz kórmes‚ qulaq estimes teristikke mańyp barady. Olar qońyr kúzde ǵana bul óńirge qanat sýyta qona túnep‚ qarasýyqpen tústikke qaraı qaıyra oralady. Biraq kereń kerjaqtyń onymen isi joq. Tym-tym shyǵandap ushqan tyrnanyń úni turmaq‚ kántójin qylǵan “kerman” soǵysynyń arqasynda adam ataýlynyń ashshy daýsy men tushshy tilin estimes mylqaý kepke túsken. Oǵan da táýba! Áıtpese‚ áldekimmen áńgime ústinde yrǵasam dep‚ qyzyl tildiń kesirin kórer me edi‚ esesi keter me edi... Qaıter edi?! Onyń aıaǵy nemen tynar edi?!

Tolqyny tereńge tartqan ıirim basynda ol oı keshken kúıi ashshy shylymyn zyndandata sorady. Asyqpaı úredi. Týlaq shegelengen kishkene oryndyq ústinde‚ jarqabaq jıe-ginde otyryp alyp alabuǵaǵa qarmaq qaptyryp‚ qalytqy batyrtqan shal jar jalaǵan kóktemgi laı sýdyń shylpylyn‚ Kúrshim tal-toǵaıynyń shýylyn estimese de‚ jan júregimen‚ julyn-tutasymen sezinedi. Sezingen saıyn so bir soǵys jylǵy salqyn kóktem kóz aldyna búgingideı tura qalady. Ertis pen Kúrshimnen kóterilgen tańǵy tuman tarqamaı jatyp estiletin sol bir kóktemdegi tyrnanyń daýsy da sanasyna sińisti-tin.

...Traý–traý... traý–traý... traý...

Iá‚ ol ýaqytta Evstafıı shal bar-joǵy on jetidegi bozbala edi. Bulyńǵyr bette soǵys júrip jatqan. Soǵys dúmpýi estilmese de‚ dúńk-dúńk qaýeseti jetip artylatyn. Elde qalǵan erkek kindikti — úreıli‚ áıel basy — qaraly‚ bala júregi jaraly edi.

Jergilikti qazaq aýyldastary “Jagor” atap ketken Evstafıı-Egor er-azamat soǵysqa attana bastaǵannan-aq, bir-aq kúnde eseıip shyǵa kelgen. Jaı kúnde qysylyp-qymtyrylyp otyrǵan bulardyń úı ishi ákesi maıdanǵa ketkeli “jaryq astaýǵa” qarap qaldy da‚ sheshesi erkeletetin “Egorka” moınyna bir úıdiń qamyty kıilip‚ ań-qus pen balyq aýlaýǵa epsek jan tirshilikke kóshti... Kim kórsetkenin qaıdam‚ ákesiniń biratar myltyǵyn aýdan ortalyǵy Qumashtan kelgen “qyzyl jaǵalylar” sheshesine shóp arasynan taptyryp áketti. Jaı ketpedi‚ tórt qursaq kóterse de júzi óńdi‚ boıy bádendi sheshesine kózin súzip‚ buǵan tepsinip ketken. Amalsyz jas kezinde attan qulap‚ syltyp basyp qalǵan “syltyq” Saǵymnan úırengen iz kesýge‚ qaqpan quryp‚ tuzaq salýǵa týra keldi.

Jaz boıǵy toǵanǵa tospa salyp‚ aryqqa qulaq baılap jinikken kolhoz jumysynan keıin úı irgesindegi atarqan jerdiń kartobyn qazyp alyp‚ sheshesi ekeýi kesheli beri “ýh!..” desken.

Úıelmendi-súıelmendi eki inisi úı sharýasyn tyndyratynyna sengen Egor budan bylaı alysqa uzap ańshylyq jasaýǵa bekingen. Soǵys bastalǵannan beri joq bolyp ketken Syltyq Saǵymnyń ańshylyq mashyǵyn júregine túıgen ol jaqyn mańdaǵy ań-qusty sekemshil etip‚ zapy qylyp jibermes úshin alysqa kóz tikken. Jaqyn mańdaǵylar qystyń qarly-borandy kúnderinde qolyn jylytar. Osy oımen ol Jińishkeniń ishin órlegen.

...Mezgil — baısal kúzdiń “báıbishe jazy”...

Qaý shóbi taptaýyryn bolǵan buta arasyndaǵy qoıan jymyna jińishke symnan tuzaq ildi. Saǵym bergen qos serippeli‚ eski túlki qaqpandy Jińishke ózeniniń tar qyltadan qysylyp aqqan arnasy ústine kópirleı qulaǵan jýan terektiń qoparylyp qalǵan shor-shor tamyrly túbindegi qoıanoınaqqa qurdy. Qaqpan tiliniń asty men shappasynyń arasyna jylqynyń qý tezegin úgip salyp‚ betine qoıanoınaqta ańnyń izi badyraıyp jatqan jumsaq topyraqty juqalap septi. Adam ıisin aldyrǵysy‚ izin qaldyrǵysy kelmeıtin ańshylyq ádetpen sý jıegindegi kók jasańdy julyp alyp‚ qaqpan qurýly jatqan jasyryn topyraq ústin‚ ózi otyrǵan jerdi tarap–tarap ótip‚ seldirete shashyp tastady.

Bar is bitti-aý desimen kúreń tartqan kúńgeıge emes‚ sary-jalqyn teriskeıdiń tik betkeıine órledi. Ondaǵy oıy — Jińishkeniń jalamasyna qalyń ósken qaraǵan men qyzyl tobylǵy‚ búrgen baýyryn shola ketý‚ buıyrtsa qaqpandy kúni erteń betkeıge aýystyrmaq. Etegin buta-qaraǵan qaǵyp tóskeıge qıalap kóterilgenshe‚ Egor sur qoıan men qyrǵaýyldyń jaıylymyn‚ óristi oınaǵan‚ qumalaǵy men sańǵyryǵyna deıin kóz shaldyryp‚ kóńil aýdaryp ótken.

Jińishke jalyna shyqqanynda ars-ars úrgen ıttiń daýsy estildi. Teriskeıdiń jonymen qundyzdap kele jatqan úsh salt atty Egordyń ótkir kózine ottaı basyldy. Tal tústiń sary shýaǵy astynda sap-sarala kıingen áskerı adamdar júrisi sýyt kóringen. Jińishke saıynyń jonyn jelpigen qońyr salqynnan ba‚ ańkós bozbalanyń boıy tońazydy... Tik qulaq‚ sólpeń quıryq ovcharka jetektegen úsheý áne-mine degenshe jetip keldi.

Iyǵynda qos juldyzy bar ofıser muny at ústinen ún-túnsiz tinte qarady. Bul da ózin ıiskelegen meljemdi tik qulaq ıttiń basyn sıpaı, únsiz erkeletken.

— Sen kimsiń? — dedi álgi oqaly.

Egor bulardan seskenip qalǵanyn bildirgisi kelmeı‚ kerjaqtyq batyldyqpen syǵyraıa barlady. Munyń myna qylyǵyna ofıser shydamady bilem‚ “Eı‚ ıen taý-da ne izdep júrsiń? — deımin‚ — kimsiń óziń?” dep daýsy jaryqshaqtandy.

Sonda ǵana:

— Men Egormyn‚ — degen munyń úni sál dirildeńkirep estildi.

— Kórip turmyn. Ne istep júrsiń?

— ... —

— Ne istep júrsiń deımin...

Egordyń oıy san-saqqa júgirdi. Shynyn aıtsa‚ myltyǵyn tartyp áketkendeı, jalǵyz qaqpanyn alyp qoıar... Ótirik aıtsa ma eken?

— Eı‚ tilińdi jutyp qoıdyń ba? — Ofıser shamdanyp qaldy.

— Mal izdep júrmin... — Óz sózinen ózi qýystandy. Daýsynan da ótirik pen úreı sezilip qaldy. Ofıser de dáp tóbesinen túskendeı, “Ótirik” dep qoıyp qaldy.

Endi buǵan sheginetin jer qalǵan joq. Biraq kerjaqtyq qyrsyǵy ustaı qaldy.

— Basqa ne izdeımin?! — Ol osy sát bul sóz aldynan shyǵady dep oılamaǵan.

— Báse-báse‚ — dep ofıser janyp ketti. — Onyń osyndaı sybaılasy baryn sezgem... Alysqa uzaı almasy anyq-tyn. Myna kerjaqqa sengen ǵoı. — Ol qasyndaǵy qos áskerge qýlana qarap qoıdy. — Bul — Sibir emes qoı‚ bir qashsa qaıtyp tabylmaıtyn.

— Iá–ıá‚ — desti mosqaldaýy.

— Eı‚ satqyn! — Ofıser buǵan qaıyra shúıildi. — Qashqyn qaıda? “Halyq jaýyn” qaıda jasyrdyń?

Myna sózderdi estigende Egordyń eki kózi úkideı boldy. Tula boıy da qaltyrap qoıa berdi. “Satqyn”‚ “qashqyn”‚ “halyq jaýy” degen sózderdiń baıybyna barmasa da‚ asa aýyr aıyptaý ekenin bek túısingen.

— Joldas ofıser‚ men bárin de ótirik aıtqam‚ — dep shyr ete qaldy.

— Mine-mine‚ aıttym ǵoı. Ońbaǵan silimtik! — Oqaly qaharyn tókti.

— Mal izdep shyqqam joq. Qoıanǵa qaqpan quryp júrmin‚ — dep Egor shynyna kóshti‚ záresi de ushyp ketti.

—Ottapsyń!

— Ras aıtam‚ joldas komandır! — Egor ózi biletin “komandır‚ komısar” degen eki sózdiń birin qosyp aıtty. — Jalǵyz saýyn sıyr úıde. Qaqpandy tómendegi qoıan jymyna qurǵam.

Budan ári áńgime qysqa boldy. Bozbala kerjaqtyń qara jonynan áperbaqan jas ofıser qazaqy qamshymen osyp–osyp jiberdi. Biraq taldyrmash kelgen áljýaz áskerıdiń qoly jeńil tıdi de‚ Egordyń qalyń kúpáıkesinen bata qoımady. Olar qashqynnyń “sybaılasyn” ustaǵanyna qýanyp‚ kerjaq balany aldaryna salyp alyp‚ tik qulaq kók ıtpen qatar qýalap áketti.

Bular besin bolmaı taý basyndaǵy Cherdoıaq (Shirikaıaq) ken ornyna jetken. Yǵy-jyǵy baraq-úıler boı kótergen‚ áskerı adamdar sapyrylysqan úlken selonyń qaq ortasyndaǵy qyzyl kirpish úıdegi shalǵy murtty‚ oqasyndaǵy juldyzy badanadaı-badanadaı bastyqtyń aldyna alyp kelgende‚ Egorda es qalmaǵan‚ jan shyqpaǵan edi. Ol birden-aq jas ofıserge “topassyń” dep dúrse qoıa bergen. Onyń Egor jaıynda aıtqan sandyraqtaryna bir-aq túkirdi de‚ buǵan joǵarydaǵy “Lenınsk” shahtasyndaǵy lagerden bir “halyq jaýynyń” qashyp ketkenin aıtyp‚ Egor ańshy bolsa, qalaıda sonyń izin kesip‚ taýyp ákelýge septigin tıgizse — mol “poek” beretinin bildirdi. “Poek” degenniń ne ekenin túsinbese de‚ záresi ushyp turǵan bul basyn ızeı berdi.

Ózin órekpip qýyp kelgen jas ofıser ekeýi esik aldyna shyqqanda ǵana baıqady: onyń júni jyǵylyp qalypty‚ al túıe boıly tuǵyrda tik túregep turǵan shıneldi‚ qolynda múshtegi bar Stalın kósemniń taýdaı tulǵasy ǵana túksıińki qalpy...

Tik qulaq “Borza” bastaǵan tórt salt atty besin aýa qaıyra jolǵa shyqty. Olar syrty tikenek temir symdarmen qorshalǵan‚ tórt buryshyna tórt qulaqty beıittiń basyndaı tórt munara tigilip‚ qaraýyl qoıylǵan‚ kók terektiń bórenelerinen qaz-qatar qıylyp salynǵan‚ ara-arasy taǵy da tikenek symdarmen bólingen ubaq-shubaq baraqtardy aınalyp ótip‚ selonyń teristigindegi bulaqty jylǵaǵa qulady. Egor selo ishinen keýdesine nómirlengen alaqandaı aq shúberek tigýli kúpáıke kıgen biren-saran jandy ǵana baıqady‚ qalǵan arly-berli sabylǵan‚ jyly úılerge kirip-shyǵyp júrgender — derlik áskerıler. “Halyq jaýyn” indetýge attanǵan bular kúńgeıin jaqpar-jaqpar jartastar japqan, teriskeıi tik‚ biraq jalama júzin qalyń qaraǵan men tobylǵy‚ yrǵaı kómkergen ury jylǵamen qarǵa adym júrmeı jatyp qujynaǵan adamdy qoltyqqa kez boldy.

Aýmaǵy qaban kúsh alyp júgirerdeı keń qoltyqty dóńgelete qıyp salynǵan kertpe-kertpe qabyrǵalaǵan soqpaqpen teriskeı tóbesine temir teleshkelerdi ıtergen qara kıimdiler tolassyz aǵylyp jatyr. Al dońyz aınalar tabanda sandyqtaı-sandyqtaı tastardy untaqtap jatqandar men qoltyqtyń batys betindegi úıdeı qaraýytqan sherip1 aýzynan temir taban arqyly ersili-qarsyly vagonetkalarmen aǵylyp jatqandar da barshylyq eken. Basyndaǵy bórkiń túser bıikten etektegi bulaq sýyna deıin ár jerden kúzet qoıylypty.

Óńi emes‚ túsinde de kórmegen myna qarbalas ta sýyq kórinisten Egordyń júregi muzdaǵan. Biraq qasyndaǵy jıren tús jas ofıserge sezdirgisi kelmegen. Sanasyna álde bir salqyn úreı uıalaǵan.

— Rýdnık osy. Endi bireýi — Jińishkeniń basynda — “Lenınskide”. — Ofıser sózge tartty. — Qara tasynan qalaıy óndiriledi‚ Óskemende...

Biraq daýysym dirildep júrer dep Egor ún qatqan joq... Ofıser qaradaı yzalandy.

— Úndemeısiń‚ á! Saǵan unamaıdy ǵoı... Esińde bolsyn‚ bulardyń bári — jaý. Naǵyz jaý — osylar‚ ishten shyqqan aramzalar. Bular fashıserden de soraqy. Aıaýǵa bolmaıdy. Túp-túgel qurtý kerek. El maıdanda qan keship júr‚ bular bolsa — nan jep jatyr‚ — dep ol býlyǵyp qaldy. — Áli jassyń‚ keıin bárin de túsinesiń...

Egormen birge kele jatqan qos ásker de úndegen joq. Tek tik qulaq Borza ǵana aýyp–aýyp dep‚ alystaǵy kúzetshi qasyndaǵy qandasyna úrip qoıdy. Sonda ǵana ovcharkaǵa kóńil aýdarǵan Egor: “Tazy emes‚ nege “Borza” dep at qoıdy eken‚ álde tazydan týdy ma?” degen dereksiz oıǵa sana saldy... Olar tez–aq tereń jylǵany quldaı, qoltyqty aınala kórinbeı ketti.

...Iisshil ıt aıyrylyp qalǵan qashqynnyń izin Egor ońaı kesti.

Qashqyn alystaǵy “Lenınskiden” Jińishkeniń ishimen ózen jaǵalaı júrip kelipti de‚ ázirde ǵana ózderi qosylǵan jylǵa tusynan sýdy keship tómen qaraı ketse kerek. Ary qaraı adam izin taba almapty jas ofıser men áskerler‚ ıt te ózen qýalaı arsalańdap kete berip, ıis ala almapty da‚ Topterektiń jazyǵyna sarqar sonaý Jińishke yldıyndaǵy qaqpan qurǵan buǵan kez bolypty... Aǵyndy sýdan ıt ıis almasyn‚ qýǵynshy iz shalmasyn degen “halyq jaýynyń” zymıan qýlyǵyn seze qoıǵan suńǵyla ańshy dereý qarsy betke ótti de‚ qaratal men boztal buıralana ósken ózen boıyn boılaı joǵary órledi. Ondaǵy aram oıy — qashqyn ózi quldaǵan aǵysqa qaıyra qarsy júre otyryp, izin jasyrǵan degen baılam.

Arada temeki tartar mezgil ótkende, jilinshik maıyn muzdatar taý sýyna shydaı almaǵan qashqyn shilikti ıinnen jaǵaǵa shyǵypty... Borza ıis aldy da‚ Egor shilik arasyndaǵy shalǵy tımegen belýardan shópti japyrǵan izdi at ústinen sholdy. Qashqyn izin kúngeıdiń álde bir salasyna tike salypty‚ Qarabulaqqa qaraı bet qoıypty.

Kún de keshkirip qalǵan. Jińishkeniń tereń saıyn kóleńkemen kelgen yzǵar keýlegen. Túski as ishpegen qýǵynshylardyń da qarny syr bergen... Biraq keri qaıyrylar‚ ıakı aıaldar oı joq edi.

Alǵan betten aınymaǵan “halyq jaýy” jymy da‚ iz kesken qyzyl jaǵalylar men Egor hám Borza da ymyrt jabylyp‚ juldyz jamyrap‚ dúnıe qaraýytyp qalǵan kezde Qarabulaq aýylyna jaqyn otyrǵan sıyrshynyń qystaýy ústinen shyqty. Qashqyn biraq oraǵytyp ótipti. Áldekimnen sekem alsa kerek‚ bolmasa — aıdaladaǵy adamdarǵa da senbegen... Bular bolsa ıtter úrgen qystaqqa qaıyryla ketýdi jón kórdi. Túnimen tize búkpes júris bolatyn túri bar‚ az–maz aýqattanyp alǵannyń aıyby joq. Qashqyn aıaǵy qyrǵa ilikti. Kók ıt te kóp uzatpas. Assa — Qarabulaq aýylynyń kók jelkesindegi Kók Jotadan ushyrasar.

Beıýaqta saý ete túsken sýyt júristi beısaýat jandardan mosqal malshynyń úıi úrpıisip qalǵan. Qazandaǵy qara eti joq qara kójeni malshynyń úı ishimen Egor ǵana ishti. Borza men basqalary qalbyrdaǵy buqtyrylǵan shoshqa etin jesti. Ofıserdiń eskertýimen eshkim syr ashpady. Aınalasy on bes–jıyrma mınótte bular qańtarýly at beline qondy.

Tóńirekke qyrkúıektiń “báıbishe jazymen” kelgen alageýim túni túsipti. Kóz kórim jer kóbeń tartqan. Bórishe ıis alǵan kók ıt te mosqaldaý áskerdiń qolynan julqa tartyp‚ quıryǵy da jer syza súmireıe syzyp keledi. Qoıan jondana qaraýytqan Kók Jotanyń tý syrtyna qorǵalaǵan aı da kóteriler emes.

Qashqyn eki-úsh shaqyrymnan Qarabulaq aýylyn qıystap‚ Kók Jotanyń batys jaq etegin aınala Ertiske qaraı enteleı umtylypty. Salt atty qýǵynshylar aı Kók Jota jonynan aqqý moıyn kóterile qýyp jetti. Qıyrǵa kóz tigip‚ qıanǵa shıyr iz tastasa da, kók ıt qutqarmady. Ábden qanyna qaraıyp kele jatqan jas ofıser Borzaǵa talatyp ta aldy: súlderin súırete boldyrǵan beısharany boqtap ta‚ soqqyǵa jyǵyp ta aldy. Aqyry at kótine mingestirip‚ aı jaryǵymen alyp qaıtty.

Egor ózine mingesken “halyq jaýynyń” kavkazdyq armán ekenin “Ara-ara!..” dep aıǵaılap‚ jansaýǵa suraǵanynan ǵana bildi. Oǵan biraq eshkim de qulaq asqan joq. Qatygezdik bolmasa‚ qaıyrymdylyq tanytqan joq. Tabanyn tilip, jaıaý aıdaýǵa áli bitken jaý júre almady.

Ertesinde Evstafıı bir dorba “poegin” alyp elge qaıtty...

İshkeni — iriń‚ jegeni jelim bolyp otyrǵan sheshesi at ústindegi jas ofıserdiń etigin qushaqtap turyp‚ jylap-eńirep rahmetin jaýdyrdy. Buǵan qańǵyp júrip ólesiń‚ erteń ákeń kelgende ne deımin dep toryqty. Biraq Egordyń ákesi qandy qyrǵynnan qaıtpady... Ózi ǵana dińgekteı din-aman oraldy.

Arada aılar ótti. Altaıdyń ushar shyńynan ushan dalasyna deıin qar bekidi.

... Mezgil — kúńgirt qystyń kók monshaq qańtary... Ákesinen hat-habar da úzildi.

Bir kúni jıren ofıser túndeletip keldi de‚ muny Cherdoıaqqa taǵy alyp ketti. Sheshesi jas ofıserge tapsyryp qala berdi. Egor bolsa ótkendegi qýǵyn týraly Cherdoıaqtaǵy tas tuǵyrda turǵan Stalın kósemge uqsas Úlken bastyqtyń aldyna bergen ýádesine berik kúıde qalyp‚ týǵan anasyna da lám-mım tis jarmaǵan.

Bul joly áldebir júrek jutqan Cherdoıaqtyń tap túbindegi ken karerinen ebin taýyp sytylyp ketipti. Ol ótken qashqyndaı “halyq jaýy” emes‚ qanquıly qylmysker “resıdıvıs” eken. Osydan úsh kún buryn “eski jańa jyl” qarsańynda qatty boran turǵan. Keshki apaq-sapaqta at qulaǵy kórinbes alas-kúlesti paıdalanypty. Sol ketkennen yqqan maldaı mol ketse kerek... Qamys panalaǵan dońyz adasar aq tútekte mandytyp izdeı de almapty. Boran basylǵan soń jer sholǵan bolypty. Kók Jota jaqqa da barypty. Biraq saı-salany sirestirip‚ qarashadan beri qara jatqan tóbe-tóbege sheıin tirep tastaǵan taý arasyndaǵy qup-qý medıennen túk te keziktire almapty.

Sonda ǵana kósemdeı shalǵy murt Úlken bastyq Egordy aldyrýǵa buıyrypty.

Jasy alpystan asyp ketken úsh juldyzdy (“polkovnık” ekenin Egor keıin maıdanǵa barǵanda bir-aq bildi ǵoı...) Úlken bastyq:

— Ta–a–ak, Evstafıı! — dep shalǵy murtyn sıpap‚ daýsyn soza sóılegen. — Seniń ákeń fashısermen soǵysyp júr. Sen de komsomolsyń‚ soǵysqa qarsy kolhozda eńbek etip‚ jan aıamaı ter tógip júrsiń. Al‚ mynalar‚ halyqtyń qanyn tespeı sorǵandar... Sen áli jassyń‚ kóp jaıdy túsinbeısiń...

Ótkende “poek” alyp dándep qalǵan Egor:

— Joldas‚ — dep bir mezet oılanyp qalyp‚ — kom–mıs–sar! — dedi tutyǵa. — Men bárin de túsinem. Olar — halyq jaýlary!

— Álbette‚ ulym! — Oqaly zor bastyq qolyndaǵy basy qaıyrylǵan múshtegin asyqpaı sordy.

— Bizge mektepte de túsindirgen‚ — dep‚ Egor eti úırengen soń ári aqtaryla‚ ári óziniń bilgishtigin tanyta sóıledi. — Olardy áshkereleý kerek‚ — dep jáne qosyp qoıdy.

— Ulym! — Zor bitimdi Úlken bastyqtyń shalǵy murty jybyrlap‚ júzinde jylylyq sáýlesi oınap‚ daýsy qamqor kúıde shyqty: — Olar “halyq jaýlary” ǵana emes‚ ishinde Otanyn satqan opasyzdar da‚ kisi óltirgen qaýipti resıdıvıser de‚ soǵysqa barmaı qashqan dezertırler de bar. Nemisterden de qaýipti bular... Nemis — jat jurt. Al jat jurt ataýly — jaý... Olardy birden-aq aıyrasyń. Mynalar ishten shyqqan shubar jylan ǵoı... Qaısybiri jat jurt jady‚ qaısysy óz jurtyń — aıyra almaısyń.

Sál toqtap‚ teńsele basyp múshtegin sordy. Sózin qaıta jalǵady. Jas ofıser kirpik qaqpaı tur. Bul da bar zeıinin salǵan.

— Solaı‚ balaqaı! Jat jurt — jaý. Bular da jat‚ bular da jaý: beldeý jaý‚ irge jaý!.. Ana qylmysker qarashyny qalaı da tabyńdar! Ólse — súıegin‚ tiri bolsa — ózin jetkizińder!

— Ruqsat etińiz! — dep jıren ofıser shap ete tústi. — Biz shańǵymen attanamyz. Eger súıegin tapsaq, jetkizý qıynǵa soǵady ǵoı...

Polkovnık oılanbastan:

— On eki múshesiniń birin jetkiz‚ leıtenant! — dedi. — Fýfaıkasyndaǵy nómirin umytpańdar! Egor‚ ulym‚ osy joly álgi ıtti taýyp ákelseń — “poekty” eki ese berem. Úıdegi baýyrlaryńa da sep...

Osyndaı oıly áńgimeden keıin Egor baryn salǵan...

Olar eki kún boıy oı men qyrdy jalpaq shańǵymen táýir aryltty. Aýyl-selolarǵa da soqty. Qas qylǵandaı kórdim-bildim degen jan kezdespedi. Altaıdyń aq túteginen keıin kún de otyz gradýsty kórsete aıazdatyp turyp aldy. “Kreshenıe” qyzyl espe bop yzǵyryqtatty–aı kep-kep.

It ertken shańǵyshy-qýǵynshylarǵa da ońaı soqqan joq. Juqa jas ofıser ushyp jyǵyldy. Bular amalsyz Topterek-tegi Egordyń úıine burylǵan. Úıge kep jan shaqyrǵan. Sheshesi men qaryndas-inileri de qýanyp qalysqan.

Kún kóterile Quıǵanǵa attanǵan. Quıǵandaǵy parom-sal basynda kúzet bar. Olar Ertisten at shanamen Samarǵa qaraı arly-berli ótip jatqandardy jipke tizgendeı tekserip‚ ózen boıyn oqta-tekte bóten-bastaq adamnan arylta súzip shyǵyp otyratyn. Bir úmit — sol qarýly baqylaýshy kúzette... Biraq ol jaqqa júz burýy múmkin emes. Kim bilsin‚ ákki qylmysker tup-týra solaı qaraı tartýy da ǵajap emes. Óıtkeni úlken qala Óskemenge qaraı qozǵalǵan kólikterdiń soqpaı ketpeıtin Ertistiń bul betindegi jalǵyz urymtal beketi osy.

Tabanynda tolqyny tynyp aqqan‚ júzindegi kók muzy qulash jarym qatqan Kúrshim ózeni boıymen emes‚ Cherdoıaqqa tóte tas jol tartylǵan Terektibulaq oıymenen syrǵanaǵan. Túıe saǵaqty shıleýitti óńirden ótisimen‚ shoshqanyń túksiz terisindeı qatty kúrtik tegistep tastaǵan jazyqpen tas jolǵa da jetti. Osy tas jolmen Cherdoıaq keniniń qum-tasy qysy-jazy “ZIS”-pen tasylyp jatady. Quıǵan men Kúrshim kúresine bir búıirden kelip qosylatyn taptaýyryn tas jol beti — balyqtyń qabyrshaǵyndaı taıǵaq.

Qashqyn izdeýshiler tas joldyń jıegimen tartty. Áýdem jerden keıin Egor tas joldyń arǵy betinen júz qadamdaı jerde ushyp-qonyp úımelesip jatqan bir qora qarǵa-quzǵyn men sekektegen saýysqandy baıqap qaldy. Alqyna syrǵanaǵan qasyndaǵy ofıser men jaýynger kóńil de aýdarǵan joq. Borza da bylq etken joq. Bul jolǵy qashqyn izdegende Borzadan esh paıda tımedi‚ simtik tanaýyn kókke shúıirgennen basqa... Egor qarǵa-quzǵyn ólekse bolmasa tegin úımelespesin bilip‚ jol jıegine jaqyn jatqan ne boldy eken‚ jaltań jazyqtaǵy jol ústinde mal tuıaǵy tımese kerek edi‚ tıse de yǵyp ketedi: álde, áldeneden ólgen‚ ıt-qus tartqan ań ba degen oımen, ne de bolsa buryla ketýdi jón sanady.

Aıaq sabyltyp izdep júrgen qashqyn ústinen shyqqanda‚ úsheýi de ańyraıysyp qaldy. Sener-senbesterin bilmeı qýraıdaı sostıdy. Qarǵa-quzǵyn qardan keshe-búgin arshyp tastaǵan súıektiń qap-qara telegreıkasy‚ kerzi etigi kózge ottaı basylǵan. Borza ǵana máıitti aınalsoqtaı ıiskelep‚ qarmaq salym jerde qoqań-shoqań etken qarǵa-quzǵynǵa ars-ars úre tap-tap beredi.

Qas qaǵymda qany basyna shapqan leıtenant “Svoloch!” dep sybap ta jiberdi.

— Ólgen jerin qarashy... Aqyry jumys istemeý úshin ólip tynypty. Fashıs! Bir kún de bolsa maıdanǵa septigin tıgizbeı ketti‚ sumpaıy!

Etpetteı jatsa da quzǵyndar súıektiń ashyq beti-júzin kisi shoshyrlyqtaı shoqyp tastapty. Kózin úńireıte sýyryp alypty. Jemtik kózdep‚ túz torýylshy aram qustar kók jelkesinen kómirdeı tumsyǵyn qadap‚ moıyn súıegin mújip‚ tipti qara shashyna sheıin jula shashypty. Bas súıegin ǵana qýarta shoqymapty‚ ashyq qalǵan sol qolyn da qý aǵashtaı saýdyratyp tastaǵan eken.

— Orys aıýy‚ bul saǵan Sibir emes‚ — dala... — dep ysyldady jas ofıser. Hrom etikpen qý basty teýip-teýip te qaldy.

Buryn ólgen adam kórmegen Egor úrkerdeı úrkip‚ úreıi ushty...

Jandaryndaǵy shubalǵan shıneldi jaýynger myńq demesten máıitti shalqasynan aýdaryp tastady. Oń qolynyń alaqany jazyla keýdesine basylyp‚ aman qalǵan eken. Ashýly ofıser beline ilgen besatardyń uzyn pyshaǵyn qynnan sýyryp‚ kókqaıaz bop qatyp jatqan suq saýsaǵyn eki-úsh qaıtara soqqylap shaýyp aldy. Egordyń táni tiksinip‚ boıy muzdady... Qarǵa-quzǵynnan aman qalǵan suq saýsaqty qarmen ysqylaǵan boldy da‚ ofıser shalbarynyń qaltasyna súńgitip jiberdi. Egor jan qaltasyna jylan salyp jibergendeı titirkendi.

Leıtenant: “Qaıda qoıamyz? Kómetin qaıla men kúrek te joq‚ jer de toń” dep buǵan qarady. Qaradaı qaltyrap turǵan munyń oıyna biraq túk kirmedi. Tyǵyryqtan jaýynger jol tapty: «Jar astyna aparaıyq» dedi. Biraq jol men Kúrshimniń qurǵaq jary arasy úsh-tórt shaqyrym edi. Tańdaı-tańdaı ıirilip tastaǵan kúrtik betimen jetkizý de ońaı emes.

Osy tusta baryp Egor aralasty. Ol aıaǵyndaǵy jalpaq áskerı shańǵyny sheship‚ basynan jaýynger besatarynyń asynar baýymen muryndyqtaı býdy. Sereıip jatqan súıekti úsheýi jabyla shańǵy ústine tastap‚ baýdyń bir ushymen qoltyqtyń astynan ala taǵy baılap tastady. Ofıser moınyndaǵy besatar baýyn da sheshkizip alyp‚ súıekti súıretip júrýge daıyndady.

Saǵatqa tolar-tolmasta shańǵy ústindegi arýaqty kezek-kezek súıregen úsheýi kóktem men jazda uly arnadan asyp‚ osynaý ury arnaǵa qosa tolyp aǵatyn asaý Kúrshimniń qurǵaq jaryna da jetken. Tereń jardy meldektete qar alyp qalypty. Egor jar jaǵalaı yńǵaıly jer qarady. Áldeqandaı ıirimniń burmasy alqymyna qar turmaı‚ tabanyna deıin ushyryp áketken eken. Bular etigi men kúpáıkesi sheship alynǵan ıyqty da uzyn boıly máıitti jar erneýinen ıterip jiberdi. Kisi boıy tik jardyń jarylyp turǵan jaryǵyna ókshelerin tirep‚ jıekti úsheýlep opyra jyǵýǵa tyrysty. Tipti kúsh ala almaǵasyn qaz-qatar otyra qalyp‚ jaryqqa salmaq salǵan kezde‚ ájeptáýir jar jıegi omyryla qulady. Qurǵaq jar astynan burq etip shań kóterildi. Úsingen súıek topyraq astynda qalǵanyna kózderi jetken olar Borzany ertip buryla jóneldi.

Kóktemgi Kúrshim sýy shaıǵansha qozǵalmastaı aýyr topyraq basqan arys keýdeli máıit janshylyp qala berdi...

Cherdoıaqtaǵy Úlken bastyq shúlendik tanytty. Shala qursaq úı ishine Egor shoshqanyń alaqandaı-alaqandaı tóstaban “salasyn”‚ eki júz gram sary maı‚ bes birdeı et buqtyrýly qalbyr alyp qaıtty.

Kósemge elikteıtin múshtikti Úlken bastyq arqasynan qaǵyp shyǵaryp saldy.

Aq shunaq aıazdy‚ aq sıraq borandy qys ta qyr asqan. Kórshi qazaq kempir “naýryz kójesin” dámdep‚ mańaıǵa úlestirgen. Kóktem shýaǵy sıyr belin jibitken. Qystan shyqqan aryq qoıandaı aýyl balalary kebý kúnshýaqta asyq qaqqan. Qatyńqy qabaq adamdardyń ájimi jazylǵandaı bir jeńil‚ jelikpe sezim paıda bolǵan. Maı basqan borsyqtaı jup-jumyr qysqy Altaı da kóktem qyzýymen arsalana alashabyr tartqan. Kókek kelip‚ kún uzaǵan.

...Mezgil – kók munar kóktemniń kókózegi...

Osyndaı kókek kelip, kún uzaǵan, tabıǵat ıigen kúnderdiń birinde baıaǵy jıren leıtenant “Vıllıs” mashınasymen jetip keldi. Qańtarda qatyp qalǵan qashqynnyń kesip alynǵan suq saýsaǵynan tiksinip qalsa da‚ Egor tartynshaqtaı almaǵan. Jilik maılary juqaryp otyrǵan inileri men qaryndasyn‚ jalǵyzilikti sheshesin de oılaǵan. Polkovnık lagerden qashqyn qashypty desimen‚ qýǵynshy shyǵarmastan buǵan jumsapty degen ofıser sózi de qamshy boldy.

Qashqyn baıaǵy Bulǵyrtaý baýyryndaǵy “Lenınsk” ken ornyna boı jasyrypty. “Trýdarmıanyń” ókili eken‚ jumystyń aýyrlyǵyna shydamasa kerek. Eń qaýiptisi — osy Kúrshim óńiriniń adamy... Úlken bastyqtyń buǵan táptishtep túsindirýiniń taǵy bir sebebi de osynda‚ el ishine jasyrynýy da ońaı‚ jer jigimen jylystaýy da jeńil.

“Aýdan ortalyǵy Qumashqa da habar saldyq. Olar da aı qarap qalmas‚ týǵan-týysqandaryn baqylaýǵa alar... Ótken kúzde “Trýdarmıa” esebinen jıyrma shaqty kúrshimdikterden bas buzyp otyrǵan bul — alǵashqy‚ — degen polkovnık: bar úmit — sende‚ dep senim artqan. — Maıdanǵa sál-pál jasy asyp ketkender men boıynda bolmashy aqaý barlar edi ǵoı‚ qyl aıaǵy bular da Otan úshin qyzmet etkisi joq. Satqyndar! Qaryndary toq‚ kóılekteri kók áıtpese...”

Ol múshtegin asyqpaı sorǵan...

Byltyr kúzde “trýdarmıa” degendi talaı estigen. Álde- kimderdi alyp ketipti degendi de qulaǵy shalǵan Egor. Biraq oǵan mán bermepti. Al endi olar tap irgedegi Cherdoıaqta júr degen munyń mıyna kirip shyqqan emes.

Kókek kelse de taýda qar qońyn bere qoımapty. At boıy túsken aq shańqan astynan erise de‚ óz maıyn jegen aıýdaı baýyrynan juqaratyn Altaı qarynyń jal-jal jony jaınap jatyr. Oıdaǵydaı emes‚ taý basyndaǵy taza qar kóz qaryqtyryp‚ saf aýa mı zeńdiredi eken.

Bular bes adam attanǵan. Itsiz. Borzaǵa qysta belgisiz bireý ıne tastap‚ zapyran qustyryp óltiripti... Jıren ofıser tutqyndardan kelgen qysas deıdi. O da múmkin!

Qashqynnyń kim ekenin áskerıler aıtqan emes‚ bul batyly jetip suraǵan emes. Bul joly da solaı boldy: kúrshimdik bolsa — kúrshimdik shyǵar‚ biraq onda munyń nesi bar... Jerles bolsa ózine: eki týyp‚ bir qalǵany emes. Lagerden‚ jumystan nege qashady? Munyń ákesi bolsa surapyl soǵysta júr. Hat-habar da joq. Óli-tirisi málimsiz.

Atpen ombylap shyqqan bular Bulǵyrtaýdy bókterleı, “Býdenovka” selosyna qaraı bet alǵan qashqynnyń bylaı shyǵa aıaǵyna shańǵy ilip‚ alys Jaıdaqtyń qaraǵaı-shyrshaly qıasyna qaraı saparlaǵan izine kýá bolysty. Eriksiz astyna mingen kúlikterin bir jaýyngerden qaıtaryp‚ ózderi de shańǵyǵa salmaq saldy. Qashqynnyń qıan túzge bet túzegeninen‚ aıaǵyna shańǵy taýyp ilisinen tegin adam emes ekenin‚ qashýǵa muqıat daıyndalǵanyn qýǵynshylar da túsingen. Altaıdyń elsiz-kúnsiz ór basyna baǵdar alýynda da kóp syr jatqan: atpen qýyp jete almaıdy‚ qalyń qardyń oppasyna qulaıdy. Bas tikken jaıaý-jalpyǵa da ońaıǵa soqpas‚ aıaq astynan taý basynda kóteriletin alaǵaı-bulaǵaı boran ishinde adasyp‚ úsinip qalýy da múmkin, tipti kóshkin qaýpi de bar... Biraq qýǵynshylardy bas tartqyzatyn kúsh joq edi. Tý syrttarynda túksıe qarap Úlken bastyq tur.

Kún kókjıekke qaraı salbyraǵan saıyn‚ bular bıikke keýdelegen saıyn yzǵar kúsheıgen. Kesh qaraıyp‚ sam jamyraǵansha toqtamaı júre berýdi jón kórdi. Qashqyn da uzap úlgermesin. Kúndiz qar beti jipsip‚ shańǵy tabany sýlanyp‚ tusaǵan attaı júris ónbeı qoıyp edi‚ ulý qabyrshaqtanǵan qatqaq túsimen adym da uzady. Qımyl da shırady. Boı býsanyp‚ býyn bosady.

Qyzyl ińirde ǵana aıaq sýytqan qýǵynshylar qaraǵaıly orman arasynda ot jaǵyp‚ as-sý ishisti. Yqtasyndy oı ishi qońyr salqyn‚ yzǵyryqsyz edi. Olar aı týǵansha demalýdy durys kórip‚ ottyń aınalasyna jas shyrshanyń búrin tósep‚ kúzet qoıyp jatty.

Qorǵalaǵan aı tún ortasyna taman kóterilgende ǵana jıren leıtenant Egordy oıatty. Aı jaryǵymen qýǵynshylar iz sońynan ilesti. Kúndizgi júris qaljyratyp-aq tastaǵan eken‚ tańdary sozyla‚ tynystary taryla alqynǵan. Biraq túngi sýyq pen kúndizgi sabylysqa qaramastan bastyrmalata qýyp‚ qashqynnyń aıaldaýyna mursat bermeı, jolyn kesýdi oılady. Tildeı ǵana qos sorab jaryq aıdyń sáýlesine shaǵylyp‚ qus jolyndaı saırap jatyr. Ormany seldir bıik-bıiktiń basyn shala syrǵanaǵan qashqyn da ákki kórinedi. Ázirge qarasyn kórseter emes.

Kógildir sáýlege bókken appaq qarly‚ kók buıra ormandy taý túni kóńilge bir jaılylyq uıytady. Qashqyn sońynan aq ter-kók ter bolyp kele jatqan qyńyr tirlikterin de bir sátke umyttyryp jiberedi. Oqta-tekte ǵana úkiniń úninen boılaryn jıyp alady. Sol-aq eken Jaıdaqtyń uly jonyna qaraı jandaryn salady.

Ótken túnde lagerden qashqan jan uzap-aq ketken eken. Ázirge iz betin ıne qyraý basqan kúıi... Áldeqandaı shyrsha astyna damyldap‚ ot jaǵypty. Bel sýytyp‚ jeńil-jelpi júrek jalǵap alǵan syńaıly.

Olar aı jambasqa jylystap, túsi qasha bozarǵansha‚ sorab jolaq júzinen janar aıyrmaǵansha tolassyz júrip‚ amalsyz aıal qurdy. Tań aǵaryp atqansha‚ sholpan juldyz batqansha taǵy da qoramal qaraǵaı jalynyna jylynyp‚ kirpik qamastyryp alǵandy jón kórdi. Tań qarańǵysy men tańǵy sýyqtan da qorynǵan edi.

Jıren ofıser tańdy jótelmen qarsy aldy. Qańtardaǵy qýǵyn kezindegideı juqa jigit taǵy da qyzýlap qaldy. Qolqasynan kináraty bar ony kókjótel qysty. Endi qýǵynshylarǵa jol aýyrlaıyn dedi‚ boıyn balqytar spırt ishse de, leıtenanttyń kóp uzamaı-aq dińkesi qurıtyny belgili boldy. Al aıaldaý — qashqynnan aıyrylý. Jas ofıser súıegine qarysyp, syrǵanaı berýge bel baılady.

Jaıdaqtyń jataǵan baýyryna ilige qashqynnyń áldekimmen jolyǵysyp‚ áýdem jer qatar júre izderi eki aıyrylǵanynyń ústinen shyqty. Aıdalada ańshymen be‚ joq álde joqshymen be‚ bálkim sybaılasymen be jolyqqanyna bulardyń kózi jete qoımady. Ádeıi joldan adastyrý úshin be‚ áıteýir aq qardyń betin shildiń izindeı shımaı-shatpaq shıyrlap‚ shańǵydan túspeı aıǵyzdap alypty da‚ biri — baýyrǵa‚ biri jonǵa burylypty.

Egor qansha úńilse de, qashqynnyń qalaı qaraı bet túzegenin bile almady. Shańǵy shıyrynan qashqyn izin aıyra almady... Bular amalsyz eki-ekiden ekige aıyryldy. Egor — jonǵa‚ kóksaý ofıser — baýyrǵa... Baýyrlaǵan iz eńkeıe baryp, tereń etektegi Maraldy — Maralıhaǵa tireletini kúmánsiz. Jıren ofıser: qashqynnyń qaraý oıy — aldyn ala jolyǵysýǵa jazǵan jansyzben kelisip‚ sońyndaǵy qýǵyndy jonǵa qaraı salyp jiberip‚ ózi Maralıhaǵa jalt bergen degen baılam edi... Bul ýájge Egor kelise qoımasa da‚ onyń aıtqanynan shyǵa almady.

İz de sony. Kóp uzamaı qýyp jetýge de bolady degen oı báriniń kókeıinde turdy. Kesheden bergi súrginnen qaýqary shamaly ash-aryq qashqyn da syr berýge tıis.

Alystan toraıdaı tompıǵan appaq Sarytaýdyń zor tulǵasyna kózin qadap qoıyp‚ Jaıdaqtyń kúngeı jaq tik qıasy erneýimen jyldam jyljyǵan Egorlarǵa bas aınalar tómendegi Maralıha‚ Qoıtas‚ Qystaý Kúrshim men Býrabaıǵa deıin kómkergen Kúrshim ózeni óńiri alaqandaǵy ájimdeı kóringen. Qasyndaǵy jaýynger ekeýi Jaıdaqtaı uly jaıa ústinen erkin tynystap‚ kúndi betke ala júgirgen. Tús te taıaǵan. Entikken ofıserden bólingeli júris te mandyǵan‚ qarqyn da kúsheıgen. Leıtenant tapansham bar ǵoı‚ áldeqandaı jaǵdaı bolar dep, buǵan bergen besatar jaýyrynyn soqqan... Qolyna besatar tıgen soń, bozbala kóńili de marqaıyp qalǵan.

Kókek aıy kelse de basyna bult túneıtin Quzǵyndy-Jaıdaqtyń mol qarynyń murty da buzylmapty. Jaýynger ekeýi jylannyń qos aıyr tilindeı egiz jolaqty óksheleı túsip‚ bir bıik turǵydan aınala bergende, ilbı jyljyǵan qashqyndy tas laqtyrym jerden ushyratty. Ekeýi de kútpegen kezdesýden qalt toqtady. Kenet Egor shatyr-shutyr besatar shaqpaǵynyń qaıyrylǵan daýsyn estidi... Sol mezette ǵana ózi de moınyndaǵy myltyqqa jarmasty. Qashqyn da kilt toqtap‚ bularǵa basyn burdy.

— Tutqyn‚ toqta! — dep artqy jaǵynan shaqpaq qaıyrǵan jaýynger budan buryn sańq etti. — Qashyp áýre bolma‚ qarsylasam dep te oılama‚ bir-aq oq jalynady.

Osy sózdi kútip turǵandaı‚ qashqyn shańǵysyn qıǵashtaı týra Egorǵa buryldy. Egor da shappa-shup shaqpaq qaıyrdy.

— Óltir meni... óltir ıttiń balasy! — dep qashqyn buǵan qaraı umtyla syrǵydy.

Ózi de shoshyna úreı bılegen Egordyń qoly shúrippeni qalaı basqany belgisiz. Jaıdaqtyń uly saýyry dúr silkine jańǵyryqty da‚ qulama qıa jaqtan sýsı jyljyǵan aýyr qar syryly estilip‚ ile kúrkiregen kóshkin daýsy shyqty. Kóz aldyndaǵy qara kúpáıkeli adam da oqys toqtap‚ teńsele shańǵy taıaǵyna súıenip‚ ile tizerlep qaldy... Ańshylyqpen aınalysqan Egordyń kerjaq qoly jazbaı tapsa kerek‚ tutqyn ishin basa yńyrandy. Qıa qýalaǵan qar kóshkini daý-sy da uzaı tústi.

— Nege attyń? Ol bizge tirideı kerek bolatyn‚ — dep jaýynger shyr ete tústi.

Egor kózi baqyraıǵan kúıi úndeı almaı qaldy... “Men adam attym. Kisi óltirdim!” degen sýyq oı sharpydy. “Joq-joq‚ men qashqyn jaýdy attym. Jurt soǵysyp júr‚ al myna surqıa qashyp júr... Ákem de durys der edi. Bul — jaý!” — Naızaǵaıdaı taǵy bir oı taıtalasa ketti.

“Já‚ júr endi” degen jaýynger sózine bul eriksiz erdi. Olar júrelep otyrǵan qashqyn qasyna keldi. Jaraly qashqynnyń otty janary Egordyń júzin qarydy.

— Á‚ senbisiń‚ Jagor! — degen tanys daýystan selk ete tústi. Ún-túnsiz úńildi.

O‚ qudiret! Saǵym ǵoı‚ mynaý... Ózin ań aýlaýǵa‚ iz kesýge baýlyǵan Syltyq Saǵym.

— E‚ báse‚ sońymnan qulǵanadaı qýǵan kim desem‚ — ol aýyrsynyp ketti‚ — sen ekensiń ǵoı‚ Jagor. Qap! Qaıteıin‚ kesh bári de...

— Saq–aǵa! — dep Egor da otyra ketti. — Qalaısha sen qashyp júrsiń? Lagerge kim jiberdi? Nege? — Suraqty jaý-dyra sasyp qalǵan.

— Eh–eh‚ Jagor! “Maıdanǵa barmasań‚ malǵa barmasań — jer qazýǵa barasyń. Qazaqtardyń bári jalqaý‚ mal baǵam dep boıyn baqqan. Sen de ógizdeısiń — ólmeısiń” demedi me... Átteń‚ sen bolmaǵanda qar basqan túlkideı shaldyrmas em! Ash bórideı aldyrmas em! Qaıteıin!

Eki búktelgen Syltyq Saǵym qısaıa ketti. Ash kúzendeı shıyrshyq ata aýyrsynyp jatty da‚ qaıtyp tilge kele almady. Ezýinen ystyq qan taby bilindi.

Egordyń da sanasy sýyna otyryp qaldy. Álgindegi býlyqqan óksik te‚ býynǵan ókinish te ǵaıyp boldy... Boıy jeńildep‚ jazyqsyz tógilgen qanǵa degen aıanysh sezimi sap tyıyldy.

...Sıyr besin iline jıren ofıser de qaıtyp oraldy. Syrqaty da kúsheıe túsip‚ ústi-ústine damylsyz jóteledi. Albyraǵan júzi de alaý-dalaý. Eseńgiregen Egorǵa eshteńe demedi. “Silimtik ‚ svoloch!” dep súıekti boqtady. Jaýyngerdiń birine qashqynnyń shalbaryn‚ jyly dambalyn sheshtirip‚ abyroıyn ashtyrdy. Sýynyp úlgergen súıektiń enine eńkeıip‚ qylpyldaǵan bákimen qolaqpandaı qylyp uly múshesin kesip aldy... En túbindegi áli de qan toly tamyrlardan shyp-shyp shyqqan qan túıirshikteri kórindi.

Mundaı sumdyq sýyq kórinisten Egordyń da‚ jaýyngerlerdiń de bir sát júregi toqtap‚ jany túrshikti. Arýaqqa istelgen haıýandyq áreketten aza boılary qaza boldy. Japandy jalǵyz bılegendeı‚ Úlken bastyqqa arqa súıegen, úsheýmen sanaspas jıren ofıser ǵana bylq etken joq.

Qashqyndy kómýsiz tastap kete almady. Qys emes — kóktem. Jonǵa mal qashady‚ sońynan adam qýady degendeı. Bular Saǵymdy ózi jatqan turǵynyń tóbesine súırep shyǵaryp‚ turǵy basyndaǵy baıaǵydan myzǵymaı jınaý-ly turǵan qaraqshyny typ-tıpyl buzyp‚ taýly óńirdi qaraýyldap turatyn sol tas qaraqshynyń jalpaq tastarymen bastyryp tastady. Qashqynnyń júzin tas oba jasyrdy.

Besin belge qulaı, etekke qaraı bári de qozǵalyp ketti.

Mine‚ osy shaqta bulardyń tóbesinen teristikke qaraı sap túzegen jaýyngerlerdeı, tyrnalardyń mol toby ushqan. Bári de Egormen toqtaı qap aspanǵa kóz salǵan.

...Traý–traý... traý–traý... traý...

O‚ jasaǵan! Búgin de tyrnalar teristikke jebeniń ushyndaı qadalypty. Kereń de mylqaý kerjaq shal qanattyń sýylyn estimese de‚ mysyqtaı ótkir kózin kókke syǵyraıta qalypty. Kenet ol kózin taıdyryp‚ qarmaǵyn jınap‚ ketýge daıyndaldy.

...Iá‚ bul ishten tynǵaly qashan? İshine qan qatqaly qashan?! Jas kezinde kúıingen baıaǵy bir isterine bul kúnde súıingen kerjaq-orys qoı. Sibirdiń kári aıýyndaı selt etpes‚ sekem almas kúıi óter de keter. Endi kóp qalǵan joq qoı.

1997 jyl‚ jeltoqsan

---