InfoHub Logo

Kúmis tabaq aı bozara joǵalyp, altyn tabaq kún qyzara shashyrap shyqqan kez. Tún kórpesi jelpine kóterilmeı syrǵı túrilip, jadyraǵan jaz aıynyń móldir aspandy jaımashýaq kúnine jol berdi. Múlgigen dalany tańǵy samal qozǵaǵan ósimdik ataýlynyń sybdyry men ý-shý qus daýsy basyp ketti.

Aınala qalyń qamys ósken, kúmis sýly «Qamysty kóldiń» yq jaǵy yń-jyń. Jalǵyz aıaǵymen qazdıyp, moınyn sozyp tyrna tur. Aıdynǵa shomylyp, kirshiksiz denesine sylana qarap aqqý júr. Kól jaǵasyndaǵy qumǵa dem alyp, keýde júnin taranyp qaz otyr. Shańq etip qyzǵysh, qanatyn serpı qalyqtap qara-qus pen kúıkentaı ushyp júr. Sekekteı shyqylyqtaǵan saýysqan. Alaq-julaq etip shyny kóz japalaq pen qyzyl kóz qyrǵı da otyr. Kól beti qaptaǵan úırek. Qalyń qaý arasynda buǵyp, shı, tobylǵylardyń basyna qonyp alyp shyryldaǵan torǵaılar da adam aıtqysyz kóp-aq. Báriniń aýzynda: «Apyraı, kim qoja bolar eken», degen sóz bar. Osy dúdámál oı men pysh-pyshtaǵan qurǵaq tuspaldy, qazdyń qańqyldaǵan daýsy úzip jiberdi. Bári de jym bolyp, qaz aýzyna qaraı qalysty.

— Eı, qus qaýymy, úlkenimiz bar, kishimiz bar, áldimiz bar, álsizimiz bar, júzgishimiz bar, bıikke samǵap ushqyshymyz bar — bárimizdiń ortaq atymyz — qus. Biz ras qus bola turyp, bir-birimizge degen sonaý atadan mıras bolyp kele jatqan óshtigimiz de joq emes. Búgingi jınalyp otyrǵanymyz, ózderińe belgili, aramyzdan ádilettilik aıtyp, birlikke shaqyryp otyratyn laıyqty bir qus tabý.

Ol, árıne, barlyq qasıetterimen osy jerdiń ıesi, qojasy bolatyndaı dárejede bolýy kerek. Sondyqtan, daýryǵa talaspaı, ádil sheshimge keleıik. Al, qus qaýmy, berdim sózdi ózderińe, — dep qasynda otyrǵan sylanǵan ádemi aqqýǵa basyn qısaıta, bir qarap qoıdy. Moınyn ne qalǵan aqqý syzylǵan ásem ún shyǵaryp, onyń sózin quptady.

Qustar oılanyp qaldy. Birden sytyla shyǵyp, sýyryla sóıleý op-ońaı soqpaı otyr. Tek qana kókek eshteńe oılanbaı-aq, bir ushyp, bir qonyp:

— Káne, sóılemeısińder me, nesi bar, sóıleý kerek, — dep taǵat tappaı júr... Shymshyq torǵaı da shıq-shıq etip:

— Bizdiń de sóıleýge qaqymyz bar. «Úlkeniń bar, kishiń bar», dep jańa bizdi de aıtyp ketpedi me, — dep óz qýanyshyn qaıtalap júr.

Taǵy da aınalaǵa qaraılaı bergen kókek shydaı almaı ketti.

— Men sóıleıin, men, men, — dep ortaǵa shyqty. — Búkil adamzat balasynyń, búkil júgirgen ań, ushqan qustyń saltanatty jaz mezgiliniń eń bir sulý aıy — maı aıy. Bul aıda jer beti kilemshe túrlenip, laǵyl, injý, marjan taǵynǵandaı bolsa, aǵash bitken óz japyraǵynyń silkingen lebimen salqyndap, kóktemniń samalymen tynystap, tamyry qýalaǵan dymqyl jerden nár alyp, boı jazady. Mine, sol tamyljyǵan maı aıynda, meniń de tamyljyta salar «Kókek» ánim estiledi. Kóktemdi saǵynǵandar, meniń ánimdi de saǵynady. Men «kó-ó-kek, kó-kek» degende, únsiz múlgip turǵan búkil dala jańǵyryǵyp, saı-sala «kó-ó-ó-kek, kó-kek», dep qaıtalaıdy. Maı aıy bárimiz tynystaıtyn jaz aıynyń, eń ásem aıy bolsa, kókek áni sol aıdyń menshikti áni sekildi. Olaı bolsa sol ánniń ıesi meniń de qustar arasynda erekshe ornym bar ma deımin, — dep baryp toqtady.

Kelesi sózdi qarataǵan aldy.

— Qusta-a-r-r, qusta-a-r-r-r! — dep bar daýsymen shańqyldap aınala qarap alǵan qarataǵan, daýsyn báseńdete: — Men áýeli óz qasıetime toqtamas buryn, jańaǵy bósip ketken kókek jaıynda bir-eki sóz aıtpaqpyn.

Kókek, sen nesine bórtip, nesine pisesiń. Qaı ónerińmen maqtanasyń. Osy jerge kelgennen beri óziń bir ornynda otyrǵan joqsyń, bir ushyp, bir qondyń. Dáıegiń joq. Sondyqtan da adam balasy óz ishinen shyqqan ushqalaǵyn saǵan teńeıdi. «Kókek qusamaı», «sekeńdeı bergen kókek ekensiń», degen sózdi talaılardyń aýzynan estimedik pe? Ánshimin deısiń. Seniń qaı jerińde ánshilik bar. Ánińniń ózi óz atyńdy tanystyrý úshin ǵana aıtylady. «Kókek, kókek», dep ózińdi óziń qaıtalaý maqtanshaqtyq qana ma deımin. Al, bir aıdan keıin sen de, ol án de joq. Seni jurt «saqaý kókek» dep ataıdy. Endigári kóktemniń sulý aıyn óziń ákelgendeı bolma. Saqyldaǵan sary aıazdyń zári tarqap, qar astyna sý túsip, ótkir ókpek jel turmasa, maı aıy qaıdan keler edi. Maıdy aıtqansha mart, aprel aılaryn nege aıtpaısyń. Sol qardyń ketýin habarlap jar salýshy kim eken. Ol myna men emespin be. Tobymmen ushyp, kóktem dalasyn alǵash shýǵa bóleıtin bizdi kórisimen-aq, «endi qar kóp jatpaıdy eken», deıtin halyqtyń qýanyshyn qaıda qoıasyń. Olaı bolsa, meniń ornym senen de bıik pe, qalaı?! — dep basyn shulǵyp, sózin bitirdi.

Aıtystyń beti ánshilik salystyrýǵa aınalyp bara jatqan soń, torǵaılar arasynda eńsesin buryn da bıik ustap otyrǵan bulbul, odan saıyn kóterile qozǵalyp qoıdy. Muny sezgen mańaıyndaǵylar da ony qoldap: «Bulekeńe sóz berińder, bulekeńe», desip qalyp edi, iri qustar da, «A, sóıleımin dese sóılesin, bulbul, ıá, sóıle!» — dep quptaı jóneldi. Ornynan samarqaý kóterilgen bulbul, aınalasyna náshtene bir qarap aldy da, sál bógelip baryp saırap ketti:

— Iá, qustar, bárimiz de qanatymyzben ushyp, quıryǵymyzben qonamyz, tumsyǵymyzben qorektenemiz. Bul jaǵynan aıyrmashylyǵymyz joq sıaqty. Al, qanatymen soǵyp, tumsyǵymen búrip jazyqsyzdardy jábirleýdiń maqtanyshtyǵy joq. Onyń aty — jyrtqyshtyq.

Baǵanadan únsiz otyrǵan qaraqus, qyrǵılar tumsyqtaryn shaqyldatyp, ótkir kózderin qadaı, oryndarynan yzalana qımyldap qoıdy. Biraq, bulbul sasqan joq. Asqaq úni údeı tústi.

— Qustyń eń iri qasıeti — úninde, áninde. Dene titirkendiretin, ne yrǵaǵy, ne máni joq barqyraǵan qarǵa daýsy, kóringen jerde ósek aıtyp jaǵy talmaıtyn saýysqan shyqylyǵy, mezgilsiz ýaqytta tynym tappaıtyn bódene bytbyldyǵy, jylqy aıdadym, dep ózin ózi jubatyp júretin jylqyshy ysqyryǵy — bári de tyńdaǵan súısinerlik, qalǵyǵan sergip, múlgigenniń kóńili oıanarlyq ásem án emes, tynyshyńdy alyp, jıirkene tyjyryntarlyq beımaza ǵana. Bárińe aıan, meniń atym ánimmen áıgili. Bulbul án saldy dese-aq, jel ýilin, ań júgirýin, mal kúıisin doǵarady. Qalǵyǵan taý, múlgigen dala, tynǵan ózen, syldyrap aqqan bulaq, máýeli aǵash — bári de sol ánniń qoshametshisine aınalady. Syzyla tamyljyp, shymyrlaı balqyǵan án tyńdaýshysynyń da boıyn shymyrlata balqytyp, janyna lázzat quıyp, uıyta tebirentedi. Búkil yzyńsyz japanda, kerile jatqan jazyq dala, saı-salada erke án ǵana erkin qanatyn qaǵyp, ádemi únin shyrqaıdy. Mine, búkil tabıǵatqa ánimmen tirshilik sebetin, raqatqa bóleıtin meniń únime uqsas basqa úndi estip qalsa-aq, adam balasy da: «Pa, shirkin, bulbulsha quıqyljytady eken, bulbulsha tamyljytady!» dep maǵan teńeıdi. Olaı bolsa, osy aımaqqa qoja bolýǵa jaramaısyń dep, káne, qaısysyń aıta alasyńdar?

Baǵanadan tilinen maı aǵyzyp, náshine keltirip ándete sóılegen bulbuldyń aldynda aýyzdaryn ashyp qalǵan qustar selk etisip, ózin ózi umytyp, uıyp qalǵandyqtaryn ańǵardy.

— Birdeńe deseńdershi, — desip, bir birine dármensiz qarasty. Biraq, jarylyp shyǵyp dálel taýyp, toqtam aıtatyn eshkim tabylmady. Búkil dalany bir sát únsizdik bıledi. Alysta shyryldap yrshyǵan shegirtke úni ǵana tynyshtyqty buzyp turdy.

Álden ýaqyttan soń, aýyr minezdi qoqyr úırek aqyryn baryldap ornynan turdy da, basy qaltaqtap ortaǵa bettedi. Barlyq qus: «apyraı, bul ne aıtar eken!» dep tańyrqap qaraı qalysty.

Qońyr úırek, asyqpastan, aptyqpastan ózine tán sabyrlyqpen sóılep ketti.

— Bulbuldyń ánshiligine, onyń tyńdaǵandy balqytar ásem únine talasym joq, bári ras, — dedi ol birden.

— Bir-r-raq, bir-r-aq... Bulbul, sen osy jel gýlegen jazyq dalada án salyp kórdiń be? Ne bolmasa qamystan basqa panasy joq kemerin shylp-shylp tolqyn urǵan kóń jaǵasynda bolyp kórdiń be? Ondaı jerde tyńdaýshylar, seni biletinder bar ma? Árıne, joq. Sen, qaıda máýelegen aǵash bolsa, qaıda jel tımeıtin, kún ótpeıtin jasyl japyraqty, jupar ıisti saıa bolsa, sonda júresiń. Sonda ǵana seniń ániń quıqyljıdy, sonda ǵana sen qulpyrasyń. Olaı bolsa, seniń janyń ózgelerden tym ardaqty bolǵany ma? Endeshe, qaýymmen birge bola almaıtyn seniń ániń de kópshilikke arnalmaǵan, kóptik emes. Sen sıaqty jany ardaqtylar bizge ne ádildik, ne jón siltemekshi.

Otyrǵandar bas ızesip, «durys aıtady», desip qaldy birine biri. Úırek ári qaraı sózin jalǵastyra berdi.

— Osy biz jaılap jatqan en dalada qus izdegende bolsa, sóz joq, tek qana kól aralaıdy. Kól — qustyń meken bolsa, qus — kóldiń sáni. Al endi osy kólderde kóp otyryp kóp mekendeıtin, qar jaýǵansha júretin qus kim? Ol — úırek. Kúndiz kelseń de, túnde kelseń de úırek daýsyn estısiń.

— Durys emes! — dep shińk ete qaldy qos judyryqtaı qaıda qoıasyń!

— Tynyshtal! — degendeı qaz qańq etti.

Úırek sháýkildek sóıledi-aý dep káperine de alǵan joq, taǵy da sóıleı berdi.

— Kóldiń betinde sypyldaı ushyp, tobymen kóteriletin shúregeıdi, erkin qalqyp, baldyrdy súzip, sabyrly byrylǵa salatyn qońyr úırek — meni, sý astynda keń tynystap, erkin súńgıtin qasqaldaqty baǵalamasańdar, ózderin bilińder. Onda, aıtarym joq, — dep, qaltaqtaı basyp baryp, ornyna otyrdy.

Úırek ornynan jyljı bere-aq «men sóıleımin, men!» degender dalany basyna kóterdi. Kelesi sózdi daýsy bárinen de basym, ashshy daýysty qyzǵysh aldy.

— Bárińdi qorǵaıtyn, bárinniń qamqorshyń men, men! — dep barynsha aıqaı saldy ol. — Kóldiń kórki biz dep, úırek, qatelespe! Biz bolmasaq seniń kúnińdi kórer edim, — degeni tym ersi bolyp ketkeni sondaı, otyrǵandar shydaı almaı dý kúlisti. — Joq, kúletin eshteńesi joq, búkil kóldiń qojasy men. Olaı bolsa, kóldi mekendeıtin búkil qusqa qalaısha qoja bola almaıdy deısińder, — dedi qyzǵysh, ornyna ketip bara jatyp.

Baǵanadan moınyn ishine tyǵyp, uzyn aıaǵyn kezekpe-kezek aýystyryp turǵan tyrna aldy sózdi.

— Áı, qyzǵysh-aı, saǵan bılik ne kerek edi. Sensiz de erkin tolqyp, erkin syldyrap jatatyn aıdyn kóldiń mańyna bireý baryp ketse-aq, «oı-ba-aı!» dep aıqaılap kóterilesiń. Kóldi seniń ǵana mańdaıyńa basyp qoıǵandaı qyzǵana túregelesiń. Adam balasy óz qyzǵanshaǵyn «kól qoryǵan qyzǵyshtaı!» dep tegin aıtpaǵan-aý. Al, men bolsam, artyq siltep, artyq maqtanýdan aýlaqpyn. Tek aıtarym, osy otyrǵan barlyǵyńnan moınym da uzyn, sıraqtymyn da, bárińnen bıik, sonaý bıik aspanǵa, bulttan ári ushamyn. Olaı bolsa, bárińnen bıik, bárińnen ozyq ta oryn meniki bolýǵa laıyqty shyǵar degim keledi, — dep, aınala moınyn soza qarap baryp toqtady.

— Eı, tyrna, maqtanbaımyn dep turyp, sen de maqtanyp kettiń, — dep bastady sózin qaraqus. — Seniń sereıgen boıyńa, uzyn sıraǵyńa, rabaısyz moınyńa, ilip alarǵa eti joq qý súıek deneńe maqtanatyn ornyń joq edi. Odan da, adam balasynyń eńbektenip jer jyrtyp, tuqym seýip ósirgen eginin otaıtyn jaýymyn deseıshi. Myna bizdi aıt, kúnine eki tyshqan bolsa da qıadan kórip, qıynnan qısynyn keltirip qurtamyz. Eginniń jaýyna shabýyl jasap, adamǵa kómektesemiz. Olaı bolsa meniń maqtanyshym oryndy da baǵalanýǵa tıis.

Anadaıda otyrǵan aqquıryq torǵaıǵa qaraqustyń kózi túsip ketip edi.

— Iá, ıá, durys aıtasyz! — dep quıryǵyn jypyń-jypyń etkizip, qaǵyp-qaǵyp, basyn ızep jaǵympazdana qaldy.

Muny ańǵaryp qalǵan qyrǵı, otty kózin qadaı, ımek ótkir tumsyǵyn taqyldatty. Aqquıryqtyń záresi ushyp ketti.

— Joq, siz durys aıtasyz, siz, siz mártebeli qyrǵı! — dep, eshteńe áli sóılemegen qyrǵıǵa qarap, odan saıyn báıek bolyp, sasqalaqtap qaldy.

Ornynan jarbań etip, súrine-qabyna turǵan ıkemsiz japalaq sóz aldy.

— Eı, qaraqus, adam balasynyń dosymyn, qamqorshysymyn, jaýyn jaralaýshy jaýyngermin dep nesine keýde qaǵasyń. Odan da jańa kózin ashyp, anasynyń sońy nan shıqyldap ergen jazyqsyz taýyqtyq sary ýyz balapanyn urlaıtyn urymyn deýge batylyń jetpeı turma? Qyraǵymyn deısiń. Myna meni aıt. Aısyz qarańǵyda ininen kórinip qalǵan tyshqandardy kóz ilestirmeı qaǵyp áketemin. Eshkimge zalalym joq. Olaı bolsa, adamzat seni emes, meni baǵalaıdy. Al, sender ne deısińder? — dep alaqandaı kózin tóńkerip jiberip qustarǵa qarady.
 

Ornynan syp etip qyrǵı turdy. Buryn zapys bolyp qalǵan kishkentaı qus ataýly tegis selk etisip, úreılenip qaldy.

— Eı, soqyr japalaq, kóziń bajyraıyp sen de bılik aıtqyń keldi-aý! Bılik aıtatyn osy jerde qaısyń barsyńdar, káne! Báriń ynjyq, báriń sorlysyńdar. Shetińnen tıissem, túgel qyryp shyǵamyn. Topshylaryńdy qıyp, dopsha túsiremin. Káne, ras emes deńdershi! Adam balasy «qyrǵıdaı tıip» degendi tegin aıtpaǵan shyǵar. Endeshe, bılik te, qojalyq ta meniki emes pe! — dep ókim sóılep, batyl aıaqtady sózin qyrǵı.

Otyrǵandar búrise tyńdap, qorqa buǵyp, únsiz qaldy. Tek aq quıryq torǵaı ǵana:

— Qyrǵı durys aıtady, durys, durys! — dep damylsyz shyq-shyq etti. Onyń quıryǵy sholtań-sholtań etedi.

Ornynan qaz túregeldi.

— Ýa, qyrǵı, sen ozbyrlyǵyńa, jyrtqyshtyǵyńa nesine maqtanasyń. Adal eńbek, beıbit ómir súrdim dep maqtanamysyń. Saǵan bılikti beredi ekenbiz. Qulqynyń qan, nıetiń óltirý ǵana bolatyn sen, kimdi ondyrasyń. Qol astyndaǵy qus ataýlyny qyrarsyń da salarsyń. Kóre tura seni biz bul jerdiń ıesi etip saılaı almaımyz. Qojamyz dep tanı almaımyz!

Adam balasy óz shesheni, óz ádil synshysy Qazbek degenniń únin meniń únime teńep «qaz daýysty Qazbek» dep ataǵan. Olaı bolsa, men de senderge bılik aıtýǵa jararmyn dep oılaımyn.

Qazdan soń sylana basyp, kirshiksiz appaq aqqý symbatty moınyn sypaıy ıip túregeldi.

— Men senderdi jamandap, ne synap eshteńe aıtpaımyn, — dep bastady ol sózin. — Tek aıtarym, adamzat meni «qustyń patshasy» depti ǵoı, osyny oılaryńnan shyǵarmasańdar bolady, — dep, sózin doǵara saldy.

Otyrǵan qustar bir-birine jaltaqtap qarasyp, ne derin bilmeı qaldy. Aqqýdyń sózi, bir aýyz bolsa da, bárinikinen salmaqty bolyp ketti. Bılik te, qojalyq ta soǵan laıyq sıaqty. Biraq, ıelikten dámesi bolyp otyrǵan árqaısysy-aq aqqý qojamyz bolsyn, jer-sýdyq ıesi sol bolsyn, degendi aıta qoıǵan joq. Dala taǵy da bir sál jym-jyrt bola qaldy. Kól qamysy ǵana, aqyrǵy sheshimdi asyǵa kútkendeı sybyr-sybyr etedi. Osy tynyshtyqty qalyń shóp arasynda buǵyp otyrǵan sýyq torǵaıdyń daýsy bólip jiberdi.

— Meniń bir aıtar sózim bar, ruqsat bolsa, — dep shyryldaı kóterilip, aınala sholyp, kóz tastady. Oǵan kúle qaraǵan basqa qustar: «Bul baıǵustyń ne aıtatyny bar eken, sóılesin, tyńdaıyq» desip, biri qyzyǵa ruqsat etse, biri kekete ajýalaıdy.

— Jaraıdy, sóıle. Biraq qysqa sóıle! — dedi qaz, qasyna jaqyndaǵan sýyq torǵaıǵa moınyn da burmastan. Jańa túlep kele jatqan moıyn júnderi úrpıe, móldiregen kishkentaı kózderi jasaýrap, sýyq torǵaı sóılep ketti.

— Men bılik úshin, qojalyq úshin talaspaımyn. Biraq jańaǵy sóılep ketken qustardyń keýde qaǵyp maqtanýlaryna shydaı almadym.

Báriń de tamyljyǵan jaz aıynda, keń dalada erkin júrip maqtanasyńdar. Erteń-aq japyraq sarǵaıyp, kól tartylyp, shóp qýrap, qara sýyqty kúz kelip, qańtar jaqyndaǵanda kórer edim, qalaı pańdanǵandaryńdy. Jyly jaq qaıdasyń, dep tizilip alyp qasha bastaısyńdar. Jem saýlaryń men bótegelerińe qaıda jem kóp túsedi, sonda bolasyńdar. Sóıte turyp, bul jerge koja bolǵylaryń keledi.

Al, men bolsam, osy aranyń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp, shyjyǵan jaz aılarynda da, qaqaǵan qys aılarynda da eńbegimmen nár taýyp, baspanalap, óz jerimdi eshqaıda tastap ketpeımin. Sondyqtan da, adam balasy meni «sýyq torǵaı» dep atapty. Olaı bolsa, bul jerdiń negizgi qusy sender emes, men ekenmin. Men turǵanda senderdiń bılik pen qojalyqqa talasýlaryń ersi-aq.

Sózden tosylǵan qustar tıtimdeı sýyq torǵaıǵa jaýap bere almaı, saly sýǵa ketip múdirisip qaldy. Bılik torǵaılarǵa tıdi, dep kýanyp ketken boztorǵaı, atylǵan oqtaı tik kóterildi de, aspan órine shyrqaı ushyp, ándete berdi.

Biraq, qystan júdep shyqqan usqynsyzdaý kishkentaı torǵaıǵa mensinbeı qaraǵan basqa qustar, bet-betimen taraı bastady. Biri kólge túsip, biri kókke ushyp, lezde joq boldy.

Sodan beri qustar bılik úshin aıtysýǵa jınalmaıtyn bolypty.

---