InfoHub Logo

Islam dini qazaq jerine kelgeli beri dinimizdiń órisi keńeıip, keler urpaqqa úlgi-ónege beretin qundy dúnıelerimizdiń mán-maǵynasy ashylyp, din arqyly kókirek kókjıegine túzilip, bir arnaǵa túsip, óz jolymen jalǵasýda. Sol arnada sopylyq jergilikti halyqtyń dástúrin, ádet-ǵurpyn, tumys-tirshilik ereksheligin ózine sińirip, musylmandyqqa saı negizde qaıta jańǵyrdy. Túrki álemine tanymal tulǵa Qoja Ahmet Iasaýıdiń esimi áziret sultan, ýl-arıfın, sultan ýl-áýlıa t.b. qurmetpen atalatyny belgili. Bul esimderden tulǵanyń qanshalyqty syı-qurmetke laıyq ekenin kóremiz. Jalpy qazaq jerine sopylyq kelgeli beri Qoja Ahmet Iasaýıdiń qaldyrǵan jazba muralary «Dıýanı hıkmet», «Paqyrnama», «Mıratýl qýlýb» t.b. sıaqty eńbekteriniń mazmunyna tereń boılaı almaımyz, sebebi belgili dárejelerde adamı bolmysymyzdy qalyptastyryp, ishki jaı-kúıimizdi tolyqtyryp, tynyshtandyrýymyz kerek bolyp tabylady. Sopylyq jolynyń erekshelikteri – qoǵamdyq qatynastardyń belgili bir ahýalynda ıslam dogmalarynyń jersinýine múmkindik beretin rýhanı beıimdelgishtigi. Mine osy sıaqty sopylyqtyń oń nıetiniń arqasynda ıslam dinin qabyldaǵan qazaqtar quran erejeleriniń negizinde de, ıslamǵa deıingi dástúrli yrym-joraǵa da tabıǵı túrde jáne bir mezgilde minájat ete alatyn bolǵan. Osylaısha qazaqtar ózderi úshin jańa ıslam dinin qabyldaǵanymen, óz babalary – túrkiniń kóshpeli taıpalarynyń rýhanı murasynan da kóz jazǵan joq.

Qoja Ahmet Iasaýı búkil ómirin, bar kúshin týysqan halyqtardy biriktirýge san alýan dinı aǵymdar aıasynda rýhanı birlik qurýǵa arnady.  Qoja Ahmet Iasaýı din qaıratkeri ǵana emes, tamasha aqyn, fılosof bolǵan. Ol aınala syndaǵy shyndyqtyń barlyq aspektilerin muqıat baıqady. Ony bári alandatty: dúnıe tirshiligi de, bıleýshilerdiń de taǵdyry da, halyqtyń óz taǵdyry da.  Eń dana adam bola otyryp, ol ómirdi onyń barlyq kórinisterimen túsindi: syrtqy - oıshyl retinde de,  ishki - tabıǵattyń joǵary rýhymen baılanysy bar rýhanı adam retinde.   

Qoja Ahmet Iasaýı halyqty basqa senimdegi adamdarǵa tózimdilikke shaqyrdy:

Aldyńda bir opasyz bolsa, ony renjitpe.

Qatygez júrekten, renjigen jannan Jaratqan ıem burylady.

Allahym, ras! Ondaı qul tozaqqa jazylady!-degen. [1, 77b,].

Qoja Ahmet Iasaýıdiń óz deńgeıinde saralanyp, nasıhattalmaǵan shyǵarmalarynyń biri – « Paqyrnama» eńbegi. Bul shyǵarmanyń mazmuny «Dıýanı hıkmettiń» ret retimen, tártibimen, júıesimen «násr», ıaǵnı proza túrinde qara sózben yqshamdalyp jazylǵan úlgisi retinde qarastyrylǵan.  Paqyrnama paqyr jáne nama degen eki sózden quralǵan. Bul sózder shyǵys tilderiniń sózderine uqsas. «Paqyr» degen arab tilinde (faqýra) kedeı bolý, kedeılený, muqtaj bolý etistiginen (faqrýn) kedeılik, muqtajdyq uǵymdaǵy esim sóz.  Al ekinshi syńaryndaǵy «nama» parsy tiliniń (name) hat, habar, degen maǵynadaǵy sóz bolyp tabylady. Bul tirkes tasaýýf mádenıeti men ádebıetinde astarly túrde dárýishtik, sopylyq, taqyýalyq, Alla taǵalaǵa muqtaj ekendigin tereń túısiný tárizdi maǵynalarda qoldanylady.  Demek, dárýishtik, sopylyq taqýalyq paqyrlyqtyń basty sıpaty.

«Orta Azıa tasaýýf ádebıetinde ázireti Muhammed paıǵambarǵa telinetin «ál-Faqrý fahrı» ıaǵnı «paqyrlyǵym (taqýalyǵym) - maqtanyshym» sózi sopylyqtaǵy osy ustanymnyń irgetasy bolyp qalanyp, sopylardyń ómir súrý saltyn aıqyndaǵan tereń qaǵıdaǵa aınaldy» degen pikir joǵarydaǵy aıtylǵandardy rastaı túsedi.[2, 17b,].

Paqyrlyq jolǵa túsken jolaýshy barlyq nárseni tárk etýleriniń sebebi mynada:

1. Aqirette beriletin esepti jeńildetý, jaza nemese azaptan qorqý.

2. Barynsha kop saýapka kenelýge tyrysý.

3. Taǵatyn arttyrý jáne taǵattan kóńil tynyshtyǵyn tabý, júrekti birleý jáne maǵynaǵa talpynýǵa degen kalaý. Paqyrlyqqa qatysty ártúrli sıpattamalar berilgen.  Paqyrlyq eki túrli: Fakr-y sýrı: Kisiniń maly men múlkiniń bolmaýy, fakr-y maǵnaýı: Kiciniń ózin tolyqtaı Haqqa muqtajbyn dep sanaýy, baılyq pen kedeılikti teń tutýy, bar bolsa tákapparlanbaı, joq bolsa renjımeı tirshilik keshýi.

Paqyrlyq pen nápsi tárbıesi bir-birimen óte tyǵyz baılanysta órbigen. Adam nápsiniń jaman, las qylyqtarynan, arzý men qalaýlarynan arylǵan saıyn paqyrlyqqa degen qushtarlyǵy da arta túsedi. Bul úshin, aldymen, nápsiniń tanymyn aıqyndap alý qajetti.

Nápsiniń jeti dárejesi:

Táýbe - náfs-ı haıýanı (náfs-ı ammara) (ámir etýshi nápsi)

Ýára - náfs-ı láýýáma (sógýshi, aıyptaýshy nápsi)

Zýhd - náfs-ı múlhımá (shabyt berýshi nápsi)

Fakr - náfs-ı mútmáınná (qanaǵat tapqan nápsi)

Sabyr - náfs-ı razıa (Quldyń Qudaıǵa razy bolǵan nápsisi)

Táýekel - náfs-ı márzıa (Qudaıdyń qulǵa razy bolǵan nápsisi)

Ryza - náfs-ı safıa nemese náfs-ı kámılá (Kemel adamnyń saf nápsisi). Sonymen qatar, sopylar ózderiniń áleminde ıdeal adamdy bildiretin ınsan-y kamıldi mynadaı psıhologıalyq qasıetterimen eske alady:

1. Qorqynysh, qomaǵaılyq pen jynystyq/agressıvti ımpúlsterden qutylý;

2. Dılemdan qutylý;

3. Dúnıaýı jáne sharttalǵan «Mennen» qutylý;

4. Búkil nápsiniń tutasýy;

5. Adam damýynyń jeti satysyn da bastan ótkerý;

6. Tyǵyz sezimdik jáne rýhanı hálderdiń ótýi: úmit, úreı, qýanysh, shabyt, qaýipsizdik, naqtylyq.

7. Ómirmen qabysý jáne osy shaqpen tutasyp ketý;

8. Ótken shaq pen keler shaqtan qutylý;

9. Adamnyń tabıǵattyń ekologıalyq tártibi men ómirdiń kórinbeıtin rıtmimen baılanysyn ashýy;

10. Shynaıy mahabbat sezimin bastan keshirý;

11. Ekzıstensıalyq birtutastyq (fána jáne báqa).

Osy qasıetterimen ınsan-y kamıl adamzatty jaqsyǵa jeteleıtin, onyń kókiregine úmit shýaǵyn sebeleıtin ıdeal bolyp qalady. Nasafı «Insan-y Kamıl» atty shyǵarmasynda kemel adamdy tórt qasıetimen sıpattaıdy: «Bil kemel adam myna tórt nárseni tolyq jasaıtyn adam: jaqsy sóz, jaqsy áreket, jaqsy ahlaq jáne danalyq». Ideal máninde kemel adam dárejesine qol jetkizý qıyn maqsat sıaqty kórinýi múmkin, biraq bul maqsattyń ózi de batyldyq, úmit pen damýdyń qaınarkózi retinde adamǵa motıv beretin qasıetke ıe. Bul jolda paqyrlyq ta adamnyń aınymas serigine aınalady. [2, 29 b,].

Qorytyndylaı kele, bul paqyrnamadaǵy keltirilgen ár ósıet tárbıe etýshi Qudaıdyń kálamy, Nábı ǵaláıhıs-sálamnyń hadısinen, úmmettiń ıjmasynan keltirilgen. Bul rısalaǵa, ósıetterge amal qylyp tabandy bolsa, ol dúnıe-aqyrettiń dáýletine qol jetkizedi. Máńgi tiri bolýlyqty tabady. Al eger amal qylmasa, aqyr deminde barar orny tozaq ekenin kórip, aqyretine shármende bolǵaı. Ár dárýish bul tórt maqamdy bilmese, amal qylmasa, onyń shaıh bolmaǵy shaıtannan dúr. Birinshi malakýt maqamy, ekinshi lahýt maqamy, úshinshi nasýt maqamy, tórtinshi jabarýt maqamy. Jabarýt – sharıǵat maqamy, malakýt - tarıqat maqamy, lahýt - maǵrıfat maqamy, nasýt - haqıqat maqamy dúr – dep qaldyrǵan eken. [3,87b,].

Sonymen qatar, Paqyrnama eńbegindegi sopylyq ilimi jaıynda alǵan málimetteriniń ishinen mynadaı oılar túıindeldi: sopylyq jolynyń negizi, ıslam sharıǵat talaptaryna súıene otyryp, dúnıe ysyrabynan bas tartý arqyly ótkinshi ómirdiń paıdasyz qyzyqtarynan kóńilin tıyp, haqqa bet buryp oǵan ǵıbat etýshilerdiń biri bolýǵa bel baılaý. Qorytyndylaı kelgende sopylyq – bul dúnıeden bezý emes, bul dúnıe qyzyǵyna alańdamaý.

Kakıbaeva M.T. «Dintaný» mamandyǵynyń 4 kýrs stýdenti Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ 

Ǵylymı-jetekshisi: Borbasova Q.M. fılos.ǵ.d, profesor Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ

---