InfoHub Logo

Dástúr - bul ulttyń mánin, onyń qalaı ómir súretinin, ne oılaıtynyn, nege senetinin kórsetý. Qazaq dástúrleri de osy anyqtama sheginde. Olar ǵasyrlar boıy qazaq kóshpendi ómir saltynan qalyptasty jáne ýaqyt, keńistik pen olardyń jolyndaǵy barlyq kedergilerdi jeńip, osy ýaqytqa deıin jetti. Árıne keıbireýi ózgerissiz, al keıbireýleri ózgergen kúıde. Búgingi kúni qazaq halqynyń óz dástúrli salttarynyń bárin emes, kópshiligin este saqtap, qurmetteýi ulttyń odan ári damýy úshin sózsiz artyqshylyq bolyp tabylady. Ata-babalar mura etken nárse erekshe nazar aýdarýǵa jáne egjeı-tegjeıli zertteýge laıyq. Óıtkeni, barlyq senimder, dástúrler men ádet-ǵuryptar joqtan paıda bolǵan joq. Dástúrlerdiń arqasynda adamdar ózderiniń ilimderi men baqylaýlaryn urpaqtan-urpaqqa jetkizedi, al jastar osy baqylaýlarǵa súıene otyryp, óz tujyrymdaryn jasaıdy jáne árıne dúnıege jańa kelgen sábı sıaqty emes, ómir jolynda kóp kórgen jáne kóp nárseni túıgen tájirıbeli búrkit retinde qaraı bastaıdy.

Naýryz - qazaqtyń jańa jyly

Kóshpendi qazaqtar úshin jyl mezgilderiniń aýysýy úlken mańyzǵa ıe. Qys - jyldyń eń qıyn kezeńi. Bul kezde qazaqtar qystaýda (malǵa arnalǵan qysqy jaıylymdar) turǵan. Juttyń - maldyń jappaı qyrylýy on eki aýysym  kúntizbesinde ár bes-alty jyl saıyn bolyp otrydy. Eger adamdar men mal qystan aman shyqsa, ol jyl óte sátti dep sanaldy. Sondyqtan kókteýge (kóktemgi jaıylymdarǵa) kóshý sáti, kóktemniń kelýi dala halqyna kóp qýanysh ákeldi. Kóktemniń basty merekesi - Naýryz.

Naýryz qazaqtar úshin de, kóptegen Azıa halyqtary úshin de bes myń jyldan astam ýaqyttan beri toılanyp kele jatqan jyldyń eń mańyzdy merekesi. Naýryz - kóktem merekesi, tabıǵattyń jańarýy, jańa jyl men jańa ómirdiń bastalýy. Naýryzdy toılaýda putqa tabynýshylyq tamyry bar, bul tabıǵatqa tabyný merekesi. Mereke naýryz aıynyń jıyrma ekisinde kún men túnniń teńesken kúni toılanady. Bul kúni aspandaǵy deneleri - shoqjuldyzdar men juldyzdar bir jyldyq aýysymnan keıin bastapqy ornyna kelip, jańa jol – jańa sheńber bastaıdy.

Sondyqtan qazaqtar Naýryz meıramyn «Ulystyń uly kúni» nemese «halyqtyń uly kúni» dep ataıdy, bul «Jańa jyl» uǵymymen teń. «Naýryz» meıramynyń ataýy ejelgi parsy tilindegi «naý» (jańa) jáne «ryz» (kún) degen eki sózden turady. Naýryz - tabıǵattyń jańarǵan, uıqydan oıanǵan kúni. Bul óte sımvolıkalyq mereke, sondyqtan kóptegen dástúrler men ádet-ǵuryptar meırammen baılanysty.

Qazaqtarda Naýryz tek merekeniń ózi ǵana emes, sonymen birge naýryzdyń búkil aıynyń ataýy. Osy aıda týylǵan balalardy ádette «Naýryz» sózinen shyqqan esimdermen ataǵan, mysaly uldardy - Naýryzbaı nemese Naýryzbek, al qyzdardy - Naýryz nemese Naýryzgúl jáne t. b. Qazaqtardyń mıfologıalyq túsinikterine sáıkes Naýryz meıramy qarsańynda baqyt jer betinen ótedi, sondyqtan mereke qarsańyndaǵy tún baqyt túni dep ataldy, ıaǵnı Naýryz - bul jaqsylyq pen jaryq kúni, gúlder gúldep, qustar án aıta bastaıdy, dala jasyl shóptermen kómkerilip, Jańa jyl jerge túsedi. Naýryz - jer betinde jaqsylyq ornaǵan kún. Sondyqtan qazaqtar jańa jylǵa óte asqan jaýapkershilikpen qarady, oǵan aldyn-ala daıyndalyp, úıdi jınap, tazalady, ústerine taza jáne talǵampaz kıim kıdi, baı dastarqan jaıdy. Egin, molshylyq, jańbyr, sút mol bolsyn degen nanymmen úıdegi barlyq ydystar sútke, kóktemgi sýǵa, aıranǵa jáne astyqqa toltyryldy. Shynynda da, senimge sáıkes, jyldy qalaı qarsy alasań, ony sol sıaqty ótkizesiń degen oıda boldy. Qarttar aıtqandaı, Naýryz úıge kirgende barlyq aýrýlar men sátsizdikter aınalyp ótedi. Naýryz merekesi kúni barlyq jamaǵat jaqsy kóńil-kúıde bolýǵa tyrysyp, kezdesken kezde bir-birin qushaqtap, barlyq joqshylyqtar men baqytsyzdyqtar olardy aınalyp ótýi úshin izgi tilekterin bildirdi.

Naýryzdy toılaý

Qazirgi Qazaqstanda Naýryz úsh kún boıy - 21-23 naýryz aralyǵynda toılanady. Bul memlekettik mereke. Merekeniń negizgi prınsıpteri men dástúrleri ózgergen joq. Burynǵydaı adamdar bir-birine amandyq tileıdi. Búgingi kúni, Naýryz merekesi kezinde úlken jáne kishi qalalar, aýyldar festıvál sahnalaryna aınalady, qala ortalyqtarynda kóshpendilerdiń dástúrli úıleri - kıiz úıler qurylyp, olardyń árqaısysynda baı dastarqan  jabylady. Qala alańdary kıiz úılerge toly, onda kóptegen qoıylymdar ótedi. Bul jerde kóshpendilerdiń mádenıetimen jáne ómir saltymen tanysýǵa, adamdardy ádemi ulttyq kıimmen qarsy alýǵa, qazaq ánderin jáne mýzykalyq aspaptardaǵy áýenderdi tyńdaýǵa jáne t. b. sharalarǵa qatysýǵa bolady. Sondaı-aq, bul merekede aqyndar aıtysy  ótkiziledi. Mereke ulttyq baıqaýlarsyz elestetý múmkin emes, olardyń arasynda «qazaqsha-kúres», «toǵyzqumalaq», «qyz qýý» men «báıge» oıyndary bar. Kóshelerde teatrlandyrylǵan qoıylymdar oınalady. Naýryzdyń taǵy bir ejelgi dástúri – «altybaqan», onda qyzdar men uldar aralasyp, átkenshekke minýge jınalady.

Úlken eldiń ártúrli aımaqtarynda Naýryzdy toılaýda erekshe aıyrmashylyqtar joq. Tek batysta qazaqtar merekeni 14 naýryzda, basty kúnge bir apta qalǵanda atap ótedi. Bul kúndi Kórisý nemese Amal dep ataıdy, ol «kýá» nemese «kezdesý» degendi bildiredi. Naýryz meıramyna deıin bir apta buryn barlyq týǵandary men jaqyndaryna baryp úlgerý kerek, ol úshin keıde orasan zor qashyqtyqty júrip ótýge týra keldi. Kezdesýde olar árdaıym: «Amansyn ba?», "Qystan aman shyqtyń ba?" dep qarsy alǵan. Ejelgi zamannan beri 14 naýryz qazaq mádenıetinde jańa jyldyń basy bolyp sanaldy. Bul dástúr Batys Qazaqstan, Atyraý, Mańǵystaý oblystarynda jáne Aqtóbe oblysynyń keıbir aýdandarynda saqtalǵan. Et ár úıde daıyndaldy, biraq arnaıy eshkim shaqyrylmaıdy. Árbir otbasy qart týystary turatyn kem degende bes úıge barýy kerek.

Merekede týǵan-týysqandar bir-birimen «bir jasyńmen», «jasyńa jas qosylýymen!» dep kórisken. Aqsaqaldar bata aıtyp, «jasyń uzaq bolsyn!»,  «jyldaryń meıirimdi bolsyn!» dep tilek bildirgen. Dástúr boıynsha adamdar úsh ret qushaqtasady. Áıelderde bir-birine kezekpen, aldymen oń, sodan keıin sol jaq ıyqpen tıgizý ádetke aınalǵan. Osylaısha, "kórisý" naýryzdyń jarshysy bolyp tabylady.

Ár ulttyń bir-birimen amandasý ádeti bar, biraq halyqaralyq etıket birdeı: adamdar kezdesken kezde olar bir-birine jaqsylyq pen amandyq, jaqsy kún nemese jumysta sáttilik tileıdi. Sálemdesý mádenıeti, onyń jan-jaqty ámbebap reńkteri kóptegen urpaqtardyń tájirıbesimen damyǵan jáne jazylmaǵan zańnyń kúshine ıe, adamnyń ishki mádenıetin anyqtaıdy. Qazaq halqynyń dástúrlerinde úlkenderge degen syı men qurmetpen sıpattalatyn sálemdesý rásimderi áli kúnge deıin saqtalǵan.

Naýryz tarıhy

Naýryzdyń tarıhy zoroastrızm zamanynan bastaý alady, adamdar kún men otqa tabynǵan kezden. Ot Zoroastrdyń jetinshi týyndysy, oǵan óz atyn bergen. Ejelgi ataýy saqtalmaǵan, biraq maǵynasy Ortalyq Azıa halyqtarynyń tilinde – Naýryz, Navrýz, Noorýz, ejelgi parsy tiline jaqyn «Jańa jyldyń alǵashqy kúniniń tynysy» degendi bildiredi.

Mereke ejelgi Persıanyń úlken provınsıalary - Sogdıana men Baktrıada paıda boldy dep aıtylady. Qala alańdarynda tas tekshe qurbandyq shalatyn oryn turǵyzylady. Mýzykanttar men ánshilerdiń súıemeldeýimen qurbandyq ústeline eski dinı qyzmetker ákelinedi, ol aldyn-ala daıyndalǵan butaqtardy otqa tastaıdy. Ósimdikter janyp, tútin shyǵyp, dinı qyzmetker jalynǵa sharap pen maı quıyp, otty jańa kúshpen órteıdi. Bul áreketterdi kórgen adamdar qatty daýystap: «Agnı (ot qudaıy) bizdiń qurbandyqty qabyldady! Agnı bizdi jaqsy kóredi! Agnı bizdiń duǵalarymyzdy estidi!» dep, duǵalardy oqı otyryp, baktrıalyqtar qudaılarǵa barlyq jamandyqty joıyp, otqa, sýǵa, órister men baqtarǵa jańa ómir berýdi suraıdy. Sodan keıin jer jasyl kıim kıip, sýyq ketip, qar erip, shópter ósedi degen nanymda bolǵan.

Sol ýaqyttan beri kóktemgi kún men túnniń teńesýi jylýdyń kelýimen baılanysty. Shyǵys danyshpandary Mahmýd ál-Qashqarı, Ábý Reıhan ál-Bırýnı, Fırdoýsı, Álisher Navoı, Omar Haııam Naýryzdy toılaý týraly kóptegen jumystar qaldyrdy.

Árbir túrkitildes halyqtyń osy merekeni ótkizýdiń ózindik dástúrleri bar. Negizgi ıdeıa - qatal qystan keıin kóktemdi qarsy alý. Bul birlik merekesi. Qazaqtardyń Naýryz meıramyna baılanysty óz ańyzdary bar. Olardyń biriniń aıtýynsha, 21-22 naýryzǵa qaraǵan túni Qydyr ata jerdi aınalyp ótip, úıge baqyt, molshylyq pen amandyq ákeledi.

Qydyr ata - ıslam kelgenge deıin dalada ómir súrgen tanymal mıftik keıipker. Bir nusqasy boıynsha, Qydyr ataýy arabsha «zahır» sózinen shyqqan, ol «jasyl», «taqýa qarıa» degendi bildiredi. Ańyzdarda Qydyr ósimdik áleminiń ejelgi qudaıy, onyń aıaq astynda, qaıda júrse de, bári gúldeıdi. Qazaq fólklorynda «Qydyr» men «perishte» degendi bildiredi. Qazaqtyń ejelgi ańyzy boıynsha, Naýryz aıynyń sońǵy túninde Qydyr Ata qyryq úıdi aınalyp ótedi. Kóshpeli halyq Qydyr ata kári de, jas ta bolýy múmkin dep sengen. Keıbir mıfterde ol aq kıim, basqalarynda jasyl kıim kıedi.

Qydyr ata nanym boıynsha baqyt pen amandyq ákeledi. Ol turǵyndary tańerteń erte turǵan úılerge bardy dep sendi. Kishkentaı balalar Naýryz merekesinde tańda erte oıandy, al jasóspirim qyzdar men uldar mereke aldyndaǵy túnde uıyqtamaýǵa tyrysty jáne dastarqan basynda sóılesti.

Úılerde un nemese qantpen toltyrylǵan tereń shynyaıaq qaldyrý ádetke aınaldy. Eger úı ıeleriniń oılary taza bolsa, Qydyr ata úıge kelip, unǵa belgi qoıady dep sengen.

Qazaq halqynda «Qyryqtyń biri - qydyr» degen maqal bar. Bir boljam boıynsha, qazaqtar qonaqtardy túnetýden bas tarta almady, óıtkeni Qydyr ata kezip júrgenderdiń biri bolýy múmkin dep sengen.

Naýryz kezinde usynylatyn taǵamdar

Naýryz merekesi kezinde gúldený men molshylyqty bildiretin kóptegen taǵamdar daıyndaldy. Tústen keıin belgilengen jerde buqa soıylyp, «bel kóterer»  arnaıy et taǵamy daıyndalady. Qazaqtardyń pikirinshe, buqa eń kúshti janýarlardyń biri bolyp sanaldy, al onyń eti adamdarǵa kúsh pen qaırat beredi degen. Ár úıde merekelik dastarqan jaıylady. Tamaqtyń aldynda jáne odan keıin ata-babalardyń qurmetine duǵa oqylady. Sońynda jasy úlken adam jyl sátti bolýy úshin bata beredi.

Bul kúnderi barlyq taǵamdardyń ishindegi eń mańyzdysy jáne Naýryzdyń basty sımvoly – ol «Naýryz kóje».  Bul taǵam osy kúnge arnaıy daıyndalady. Naýryz kóje óziniń erekshe quramy boıynsha ózgeshe. Kóje ómirdiń 7 elementin bildiretin 7 ıngredıentten turýy kerek: sý, et, tuz, maı, un, jarma (kúrish, júgeri nemese bıdaı) jáne sút. Bul ıngredıentter qýanysh, sáttilik, danalyq, densaýlyq, ál-aýqat, jyldamdyq, ósý jáne Qudaıdyń qorǵanyshyn bildiredi. Naýryz rámizderge toly. Qazaqtar Naýryzdy toılaǵan kezde  jeti sanynyń bolýy mindetti, ol aptanyń 7 kúni - álemniń sheksizdigi ýaqytynyń birligi bar: naýryz kóje salynǵan 7 tostaǵan aqsaqaldardyń aldyna qoıylýy tıis. Barlyǵy 7 úıge baryp, 7 qonaqty shaqyrýy kerek. «Naýryz kóje» - ulttyq mádenıettiń, jomarttyq pen qonaqjaılylyqtyń jarqyn belgisi.

Naýryzdy merekeleý kezinde Qazaqstannyń kez kelgen qalasynda nemese aýylynda barlyq qonaqtarǵa «Naýryz kóje» usynylady. Budan basqa, qazaqtyń beshbarmaq, qýyrdaq, baýyrsaq sıaqty basqa da dástúrli taǵamdary, sondaı-aq molshylyq pen órkendeýdi bildiretin sútten (aıran, qurt, kilegeı, maı, irimshik jáne t.b.) daıyndalǵan taǵamdardyń kóptegen túrleri usynylady. Eger sizge Naýryz kezinde tamaq usynylsa, onda siz «jyl qanyq bolýy úshin» jetkilikti jeýge bolady.

Kóktemde adamdar tándik jáne rýhanı jańarýǵa asyǵady, onyń ishinde qaryzdardan, eski qajetsiz zattardan aıyrylyp, kıim, baspana, aryqtar, qudyqtar jóndeledi, týystarynan keshirim suraıdy, kórshilerimen tatýlasady, qonaqtar shaqyrady, týystaryna syılyqtar beredi.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetindegi Naýryz meıramy

Jyl saıyn uly mereke Ýnıversıtette úlken kólemde atap ótiledi. Ýnıversıtettiń barlyq fakúltetteri mereke toılaýǵa óz úlesterin qosady. Meıram ýnıversıtet kampýsynda ótkiziledi. Barlyq jerlerde Naýryz qalaı atap ótilse, Ýnıversıtette de keń aýqymdy shara retinde ótkiziledi.

Seksen segiz jyldyq tarıhy bar bilim ordasynan shyqqan belgili túlekter de osy merekede kelip, quttyqtaý sózderin aıtyp, ýnıversıtet uıymdastyrǵan is-sharalarǵa at salysady. Ýnıversıtet óz shańyraǵynyń astynda qurmetti qonaqtardy: dıplomatıalyq mısıalar men Qazaqstanda akkredıttelgen halyqaralyq uıymdardyń, akademıalyq jáne ardagerler qoǵamdastyǵynyń ókilderin, BAQ ókilderin, oqytýshylardy, stýdentter men olardyń ata-analaryn jınaıdy.

Mereke barysynda ártúrli saıystar ótkiziledi, olardyń ishinde «Úzdik qurylymdyq bólimshe», «Úzdik stýdentter úıi», «Úzdik kafedra», «Úzdik fakúltet» baıqaýlarynyń jeńimpazdary aıqyndalady.

Dástúr boıynsha qonaqtarǵa ýnıversıtettiń kórkemónerpazdary daıyndaǵan mýzykalyq-teatrlandyrylǵan qoıylym kórsetiledi. Qonaqtar men qatysýshylar mereke men kóńildi atmosferany sezinedi. Ýnıversıtet aýmaǵynda kıiz úıler, altybaqandar ornatylyp, kez-kelgen adam ulttyq oıyndarǵa, sporttyq jarystarǵa qatysyp, dástúrli ulttyq taǵamdardan dám tata alady.

Qorytyndy

Árıne, merekeniń zamanaýı qurylymy olardyń burynǵy mazmunynan aıtarlyqtaı erekshelenedi. Qazirgi kezde teatrlandyrylǵan kórinister men baı bezendirilgen kıiz úıler, dámdi taǵamdar ǵana emes, sonymen qatar qaıyrymdylyq aksıalaryn, halyqtyq sporttyq oıyndardy ótkizý, jasyl jelekterdi kútý, aǵashtar otyrǵyzý, saıabaqtar men basqa da demalys aımaqtaryn, kósheler men alańdardy jınaýǵa at salysý.

Búginde «Naýryz meıramy» kóktemniń, eńbek pen birliktiń ulttyq merekesine aınaldy. Bul merekeni Qazaqstanda turatyn 130 ult ókilderi atap ótýde. Ejelgi Naýryz meıramy qazirgi zamanǵa saı ózgerip, qoǵamdaǵy dostyq pen kelisimdi nyǵaıtýda mańyzdy ról atqara bastady. Qazirgi Naýryz Qazaqstannyń tarıhy men qazirgi zamanynyń mańyzdy býyny bolyp tabylady. Bul sharalarǵa ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń de qosatyn úlesi zor. Naýryz qutty bolsyn barshańyzǵa!

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti «Informatıka» kafedrasy aǵa oqytýshy B.A.Maksýtova «Kompbúterlik ǵylymdar» mamandyǵy 1-kýrs magıstranttary M.E.Andırov, Á.R.Ábdihanıev, E.B.Beısen

---