InfoHub Logo

Shortanbaı — shyǵarmashylyq joly kúrdeli, óz zamanynyń uly aqyndarynyń biri. Sondyqtan da onyń óleńderin, shyǵarmashylyq jolyn túsiný bizge ońaıǵa túsken joq. Komýnıstik ıdeologıa rejımi tusynda aqyn eńbekteri bir jaqty ǵana taldandy, onyń kózqarasy men óleńderiniń ózgeshelikteri túsinýge, olardy bar bolmysymen, jetistik -qaıshylyqtarymen tutas kúıinde qaraýǵa múmkindik bolmady. Ol jóninde kóp jazyldy. Shortanbaı murasyn zertteýshiler ishinde M.Áýezov, S.Muqanov, Q.Jumalıev, T.Nurtazın, Y.Dúısenbaev, Ǵ.Musabaev sıaqty kórnekti ǵalymdarymyz boldy. Alaıda sol kezdegi biz ustanǵan ádebıettiń taptyq, partıalyq prınsıpteri shyndyqty dál aıtqyzbady. Soǵan qaramastan olar Shortanbaıdy «kereksiz» dep jyly jaýyp qoımaı, odan qalǵan muraǵa aınalyp - úıirilip, birde maqtap, birde synap, syńar jaqtap bolsa da, kóńil aýdarýǵa, Shortanbaıdyń úlken aqyndyq talantyn moıyndaýǵa tyrysty. Munyń bári Shortanbaı shyǵarmalarynyń bizdiń ulttyq rýhanı muramyzdaǵy ornyn túsingendikten, zamany qaıshylyqtardyń eń bir shıelenisken tusynda ómir súrip, sol ómir shyndyǵyn asa bir qyraǵylyqpen tanı bilgen, bıik kórkemdikpen sýrettegen aqyn eńbegin moıyndaǵandyqtan edi.

Shortanbaı zamany — patsha ókimeti otarshyldyǵynyń ábden kúshine kirip, qazaq ólkesin emin-erkin bıleı bastaǵan tusy bolatyn. Eń aldymen, el bıleý júıesine ózgerister kirdi. Handyq joıylyp, áýeli aǵa sultandyq, onan soń bolystyq júıeler paıda boldy. Olardyń basyna burynǵydaı elge uıtqy bolatyn dana kósemder men qol bastaǵan batyrlar, sóz bastaǵan sheshender emes, orys ákimshiligine unaı biletin pysyqtar men basshynyń yńǵaıyna kóngish jaǵympazdar qoıyldy. Olar el muńyn, halyq muqtajyn joqtaýǵa emes, otarshyldyq saıasat pen óz qulqy ǵana qyzmet etti. Eldiń berekesi kete bastady. Onyń ústine qazaq jeri memlekettiń menshigi sanalyp, oǵan patsha ókimetiniń bıligin nyǵaıtýǵa arnalǵan bekinister salyna bastady, ol jerlerde jańa qonystanýshylar paıda boldy. Dalanyń baılyǵyn paıdalaný maqsatymen saýda-sattyq kúsheıip, qazaq eli tutastaı, orys kapıtalızminiń qushaǵyna kire tústi. Saýda buryn mundaıdy kórmegen qazaqtyń natýraldy sharýashylyǵyn bólshektep, aqshaǵa aınaldyrdy. Keń jaıylyp jatqan esep - qısapsyz elge esep kirdi. Esepke qurylǵan dúnıe eldiń psıhologıasynda, turmys-tirshiliginde ózgerister týǵyzdy. Taptyq jik kúsheıdi. Baılar baıyǵan saıyn baıyp, kedeıler kedeılene tústi. Baı men araǵa esep kirgen kedeı oǵan ermeı qaldy da, jermen kásip etýge kóshti, jataqtar paıda boldy. Osylardyń bári qazaqtyń eski ómir qalpyn ydyrata bastap edi.

Mundaı tarıhı úlken úderistiń zańdylyǵyn, qazaqtardyń kóshpeli turmys kúıimen ońashalaný dáýiri ótkenin ol zamanda túsine qoıý da ońaı emes-ti. Jańa ómir salty halyqtyń qalyptasqan uǵymymen qaıshylyqqa keldi de, «zaman buzylyp barady» degen túsinik tarady. Shortanbaı bir óleńinde ony «Zar zaman» dep atady. Onyń jyrlary negizinen óz dáýirine rıza bolmaı túńilýge, aldan kúter eshteme joq úmitsizdikke qurylady da, bári zar bolyp, sary ýaıym bolyp keledi. Osydan baryp toryqqan Shortanbaıdyń tireler jeri de din bolyp, ol bul dúnıeniń opasyzdyǵyn aıtyp, jaqsylyqty o dúnıeden izdeýge barady. Shortanbaıdan shyqqan osy bir «zar zaman» degen sóz keıin birtutas dáýirdiń atyna aınaldy.

Orystarmen karym - qatynas qazaq áıelderiniń áleýmettik jaǵdaıyna ózgeris kirgizdi. Saýda qyzyl kóılek ákelip, burynǵy qoı júninen toqylǵan kıim-keshekti aýystyrdy. Shortanbaı ony da unatpaıdy. Kedeıdiń kún kóre almaıtynynyń bir sebebi retinde ol:

Kedeı qaıdan kún kórer,
Qylymsyǵan qatyny
Qyzyl kóılek kıedi,
Óziniń baıyn mensinbeı,
Kóringendi súıedi, —
deıdi. Múmkin bireýdi súımegen - aq shyǵar, biraq, qyzyl kóılek kıip, boı jasaǵanyn kórgen soń Shortanbaı solaı oılaıdy. Patsha zańy qazaq áıeliniń tendikke umtylýyna, súımegen jigitine barmaýyna quqyq bergeni ras. Ol zamanda sırek bolsa da, qalyń malǵa satylǵan, taǵdyryna narazy bolyp, teńin izdeýge umtylǵan jastar kezdeskeni daýsyz.

Zakon aıtyp qatyn tur
Qoınynda jatqan erine,
Zarlanyp turǵan áıelder
Qosylǵam joq dep teńime, —
degen joldarda Shortanbaı osyny ańǵartady. Asyra aıtý bolǵanmen aqyn zaman sýreti esebinde osy ózgeristi dóp basady. Bulardy da «zaman azdy» degen tezısine dálel etip usynady. Onyń:

Zaman ketti Qyrymǵa,
Burynǵy shirkin zamannyń
Isi de kelmes murynǵa.
Bıtteı nárse qalsaıshy
Burynǵy zańnan yrymǵa, —
nemese,
Shep suıyldy jerdegi,
Qus taýsyldy kóldegi, —
degen sózderi — ol zaman úshin asyra, ósire aıtylǵan nárseler. O l kezde qazaq ómiri osy dárejede ózgere qoımaǵanmen, Shortanbaı ásirelep jiberedi. Oǵan muny aıtqyzyp otyrǵan — ózgeris baǵyty. Solaı bolaryn Shortanbaı durys boljaıdy. Otyryqshylyqtyń ulǵaıýy, shop shabý, jer jyrtý, ken baılyǵyn ıgerýge umtylý sharalary qazaq jeri tabıǵatynyń shynaıy qalpyn buzdy. Munyń bári tabıǵat aıasynda erkin ósken, ony qyzyqtaǵan dala erkesi halyqtyń uǵymyna jat edi. Shortanbaı osydan shoshyndy. Túbi solaı bolaryn sezdi. Búgingi ekologıalyq apattardyń túp negizi sol saıasatta jatyr.

Bul aıtylǵandar Shortanbaı shyǵarmalarynda qazaqtyń, qoǵamdyq ómiriniń barlyq salasynda bolǵan ózgeristerdiń keń qamtylyp sýrettelgenin kórsetedi. Ol salt-sanany da, adam psıhologıasyn da, ekonomıkany da, dáýirdiń ıdeologıasyn da qamtıdy. Osy salalardyń bárinde de eski patrıarhaldyq qalyp buzylyp, jańaǵa jol ashyldy. Ol, árıne, aqynǵa unamaıdy, onyń shyǵaratyn qorytyndysy da bólek. Biraq oǵan qaramaı, Shortanbaı sol ózgerister qalaı bastalyp óristegenin, nátıjesin, prosesti túgeldeı kórkem sýretke aınaldyryp usynady. Al, odan basqasha qorytyndy jasaý bizdiń mindetimiz, baıaǵysha oqshaýlaný dáýiri ótti — el men el qarym-qatynasqa tústi. Eskilik birtindep ydyraýǵa bet aldy, áleýmettik jik kúsheıdi, bılik maly bar adamnyń qolyna kóshti. Otarshyldyq el ishin daý-sharǵa toltyrdy, bular qoǵamdyq tartysqa jańa sıpat berdi. Mine, Shortanbaı emes, bizshe aqyn sýrettegen ómir shyndyǵyn qorytsaq, osylaı bolyp shyqpaq.

Zaman ózgerisi — jańa qubylys.

Shortanbaı murasynyń ishinde onyń ólerde aıtqan ósıet óleńi bar. Onda da ol elin, tyńdaýshylaryn ımandylyqqa, adaldyqqa úndeıdi. Qunanbaı, Shormannyń Munysy sıaqty el basshylaryna sálem joldap, olardy ıgi baılyqqa aldanbaı, qudaı úıine baryp qaıtýǵa deıdi:

Duǵaı sálem aıtaıyn,
Tobyqty da Qunanbaı,
Kimniń taǵy qalady
Ólgennen soń sýalmaı.
Osy dáýlet barynda
Talap qylsyn Mekkeni,
Aqyretten qur qalmaı.
Qunanbaıdyń jasy ulǵaıǵan shaǵynda qajylyq saparǵa, bul joldar oı salýy da múmkin-aý degen oı keledi.
Shortanbaı búgin maqtaýdy da, dattaýdy da kerek etpeıdi. Onyń bárin aqyn ózi kórmegenmen, murasy kórdi. Endigi kezeńde halqynyń baǵaly ádebı muralary qatarynda onyń shyǵarmashylyǵy berik oryn alady dep senemiz. Ol óz zamanynyń tarıhı derekterin áleýmettik turǵydan ashyp kórsete bilgen sýretker aqyn. Bizge onyń osy sýretkerligi baǵaly. Al ol derekterdi eski óz tanymy turǵysynan baǵalaýy, synaýy, tarıhtyń kóptegen basqa da sabaqtary sıaqty ekshelip ketedi. Ony biz ózgeshe baǵalaımyz.

Serik Qırabaev

---