Tabıǵatty qorǵaý-adamzattyń paryzy
Taqyryby: Tabıǵatty qorǵaý-adamzattyń paryzy
(dóńgelek stol)
Maqsaty: Balalardy tabıǵat ásemdigin kóre bilýge, ony aıalaýǵa, qorǵaýǵa tárbıeleý, ekologıalyq bilimdilik, oılaý qabiletin, saýatty sóıleý daǵdysyn damytý.
Kórnekiligi: tabıǵat taqyrybyna arnalǵan naqyl sózder, býketter, álbomdar, kitaptar.
Muǵalim: Qymbatty ustazdar, oqýshylar!
Jalpy, tabıǵat — tirshilik ataýlynyń qutty qonys-mekeni, tirshiliktiń túlep ósýine qajetti nári, jer betine kórik bergen sáni.
Halyq uǵymynda tabıǵat degen sóz jer, ań, týǵan jer, atameken sózderimen qatar turady. Olaı bolsa, búgingi dóńgelek stolymyz da tabıǵat týraly bolmaq.
Qazaqstan tabıǵatynyń ólsheýsiz baılyǵyn ıgere otyryp, bizdi qorshaǵan ortanyń bútindigin saqtaý da respýblıkamyzdaǵy eń kúrdeli máselelerdiń biri. Kóshpeli turmys keshken qazaqtar óziniń barlyq aqyl oıyn tabıǵatpen baılanystyrǵan. Al qazir sol kóshpeli qazaqtardyń aqyl oıyn biz saqtap otyrmyz ba? Mine búgingi talqylanatyn máselemiz osy.
1-oqýshy: Ný orman, jasyl orman, mynaý orman,
Dalaǵa qorǵan bolyp tura qalǵan.
Barlyǵy balasyndaı bir-aq úıdiń,
Barlyǵy jaralǵandaı bir adamnan.
O, qudiret, netken shalqar kúı eń sen,
Búgin meniń jıi eńsem.
Osylaı da oılanyp qoı, adamdar,
Jyǵylmaısyń ormanyńa júginseń
Tabıǵat ásemdiktiń tórkinisiń,
Án salamyz bir seniń kórkiń úshin.
Jan-janýar tabynyp bir ózińe,
Senen asyp turǵandaı bar tynysyn
2-oqýshy: Ekologıa qazirgi dáýirde adamzatty tolǵandyryp otyrǵan mańyzdy problemaǵa aınaldy. Tabıǵatty, qorshaǵan ortany joıý arqyly búkil qoǵamdy, tirshilikti joıyp jiberýge bolatynyn kóptegen elder túsine bastady. Bizdiń ómir súrip otyrǵan dáýirimizde tehnıkalyq quraldarmen qarýlanǵan keıbir elder men adamzat balasynyń jer planetasyn az ýaqyttyń ishinde qurtyp jiberýi onsha qıyndyqqa túspeıdi. Sondyqtan búkil álem halqynyń ortaq úıi jer planetasyn – adamzat balasy birige otyryp ekologıalyq apatqa qarsy turyp, jer anamyzdy saqtap qalý búgingi tańdaǵy eń mańyzdy másele.
3-oqýshy: Tabıǵat aldynda ózderin jaýapty sanaǵan, barlyq jan-janýarlardy kıeli sanap, ózen, kól jaǵalaýlaryn taza ustap, bulaq kórse kózin ashyp, jastaıynan óz áýletterine, balalarynyń sanasyna sińirip, boılaryn úıretken.
Tabıǵat arqyly adam boıyna sulýlyq pen ásemdik damytý ıdeıasy qazaq aǵartýshylary men jazýshylarynyń, aqyndarynyń eńbekteri men óleńderinde tolyq kórsetilgen. Mysaly Abaı men Shoqannyń, Jambyl men Ybyraıdyń, Maǵjan men Sákenniń, İlıas pen Qasymnyń, Kákimbektiń óleń-jyrlarynan kórkem jazylǵan tabıǵat sýretterimen tanysyp jan rýhyna bólenýge bolady.
4-oqýshy: Qazaq halqynyń tabıǵatty, qorshaǵan ortany, jan-janýarlar men qustardy aıalaǵany sonshalyqty, tipti sonaý asharshylyq jyldarynyń ózinde úıdiń irgesindegi aqqan sýdyń balyǵyna da, ushqan qusyna da, júgirgen ańyna da eshbir zıanyn keltirmegen. Kóshpendi halyq jıi-jıi, jaz boıy qonystaryn aýystyryp, sol qonystanǵan jerdiń topyraǵy tozbasyn, ósimdigi ólmesin, shabyndyǵy japyrylmasyn degen oımen árbir bıler halyqty jańa qonystarǵa aldyn ala baǵyt berip otyrǵan.
Qazaqstan topyraǵy kıeli, jer betiniń shóbin tartsań, shyryny shyǵatyn kók maısa, jasyl kilem edi. Keńbaıtaq elimizdiń barlyq terıtorıasynda nebary 30% ǵana shóldi-shóleıt aımaq bolǵan, al qazir HHİ ǵasyrdyń basynda shóldi aımaq 66%-ǵa jetip otyr. Ol degenimiz halqymyzdyń kópshiligi tabıǵatty kútýge, onyń tabıǵı baılyqtaryn tıimdi paıdalanýǵa áli de bolsa úırenbeı jatqandyǵy. Ken oryndary, jer asty baılyqtardy alǵannan keıin qalpyna keltirilip, kógaldandyrylmady, qoparylǵan jerdiń topyraǵy jel bolsa sol mańaıdyń barlyǵyn shańǵa aınaldyryp basyp jatady. árbir ósken aǵash búgingi tańda altynnan da ardaqty, ony qalada da, dalada da kesip jatyrmyz, aǵash shabylǵan jer tazalanbaıdy. Tabıǵat aıasyna – Qarqaraly, Baıanaýyl, Býrabaı tárizdi nemese ózen, kól mańyna demalýǵa shyqqan top barlyq qoqys zattardy shashqan boıy qaldyryp, tipti jaqqan otty sóndirmeıdi.
5-oqýshy: Bizdegi kemshilikterdi jibermeý, barlyǵymyzdyń da qolymyzdan keledi, biraq kóp nárseni túsine bermeımiz. Adamzattyń jaýapsyz kezeńi bitip, jaýapkershiligi artatyn kezeńi jetti.
Endi qazirgi bar tabıǵat qory sheńberinde ómir súrýdi úırený jáne óndiris kólemin ulǵaıtýdy shıkizat resýrstary shyǵynynyń kólemin ósirý jolymen emes, az qaldyq beretin jáne qaldyqsyz tehnologıaǵa tezirek kóshý, ken orny jynysy quramyndaǵy barlyq komponentterdi kompleksti alý men paıdalaný, óndiris qaldyqtaryn qaıta paıdalaný men tutyný, tabıǵı ortany lastaýdyń aldyn alatyn qaldyqsyz óndirister men tehnologıany engizý, energıa men shıkizattyń dástúrli túrlerin qazirgi zamanǵy jáne taýsylmaıtyn kózdermen aýystyrý negizinde júrgizý qajet. Ekonomıka ǵylymy «Qoǵam - óndiris – tabıǵı orta» júıesiniń damý problemalary boıynsha zertteý jumystaryna basshylyq ete otyryp, memlekettiń tabıǵı qorynyń únemmen jumsalýy jáne saqtalynýy máselelerimen aınalysýy qajet. Ekonomıka jáne ekologıa bir-birimen tyǵyz baılanysty, eger ekonomıka prınsıpteri ekologıa prınsıpterimen qaıshy keletin bolsa, qoǵamda jáne adamdar sanasynda qarama-qaıshylyqtar bar degen sóz, odan arylýymyz kerek. Bizdiń respýblıkamyzdyń ekologıalyq jaǵdaıy, aıtarlyqtaı emes.
Kóptegen qalalarda atmosferalyq aýa zıandy zattarmen mólsherden artyq lastanǵan. Ásirese lastanǵandarǵa Almaty, Taraz, Óskemen, Zyrán, Rıdder, Temirtaý, Shymkent qalalary jatady. Semeı óńiriniń topyraǵynyń radıoaktıvti zattarmen lastanýy adam densaýlyǵyna áli de bolsa áserin tıgizip keledi. Kaspıı, Aral baseınderindegi ekologıalyq jaǵdaı maqtanarlyqtaı emes. Oral jáne İle, Syrdarıa jáne Nura ózenderi ónerkásip qaldyqtarymen lastanyp keledi. Aýyz sý, tynys alatyn atmosferalyq aýa, qajetti azyq-túliktiń neshe túrli ýly qosylystarymen lastanýy adamdardyń ımmýnaldyq-gendik júıesin buzatyny belgili. Bul ózgerister adamzat balasyna jáne bıosferada tirshilik etetin barlyq tiri aǵzalarǵa mýtagendik ózgerister týǵyzady. Bıologıalyq jáne ekologıalyq ózgerister jer betinde bola berse, bıosferanyń tabıǵı teńdigi buzylyp, jer betindegi barlyq jan-janýarlar joıylyp bitýi múmkin. Tabıǵat zańdylyǵy óte qatal zań
6-oqýshy: Órkenıetti damyǵan elderde barlyq ekologıalyq jaǵdaılarǵa jaýapty túrde qaraıdy. Zavod, fabrıka, TES-terde tútin shyǵatyn trýbalaryna súzgiler qoıylyp, qala ishinen shyǵatyn barlyq qoqystar, qala syrtyndaǵy arnaıy salynǵan peshterde órtenip, ol basqa paıdaly iske, buıymdarǵa paıdalanylady. İri qalalardyń kóshe boıynda jeldetkishter ornatylady, birneshe ekologıalyq laboratorıalar jumys isteıdi. Al bizdiń basqa qalalardy almaı-aq qoıaıyq, Qaraǵandynyń óziniń ekologıalyq jaǵdaıy máz emes. Ol kimniń kinási?
7-oqýshy: Esterińizde bolsa jaqynda Temirtaý qalasyndaǵy burynǵy «Karbıd» óndiristik birlestigi aýmaǵyndaǵy jáne Nura ózeniniń tabanyndaǵy synap qaldyqtaryn Temirtaý qalasynyń irgesindegi Apan shatqalyna kómý týraly joǵary jaqtyń sheshimine baılanysty birneshe márte qoǵamdyq tyńdaýlar bolyp, oǵan Temirtaý jurtshylyǵynyń narazylyǵy baspasóz betterinde jarıalanǵan bolatyn. Evropa damý jáne qaıta qurý bankisiniń qarjysymen júzege asyrylatyn bul sharany atqarýdy Danıa eliniń kompanıasy moınyna alyp, oǵan tapsyrys berýshi retinde elimiz atynan Aýylsharýashylyǵy mınıstrligine qarasty Sý resýrstary jónindegi komıteti taǵaıyndalǵan edi. Synap qaldyqtaryn kómý týraly joba jasaýshylar birneshe varıanttardy salystyra kelip, osy Apan shatqalynan polıgon ashýǵa toqtalǵan. Oǵan basty sebep retinde polıgon ornalasatyn jerdiń taý jynystarynyń quramy, ıaǵnı sý ótkizbeıtin qasıeti, geologıalyq jaǵdaılarynyń ýly zatty «jerleýge» qolaıly ekendigi alǵa tartylǵan. Alaı da buǵan qarsy pikir aıtýshylar polıgon qaladan nebári 2,5 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan, bolashaqta qala qurylysy osy baǵytta ǵana damıtyn bolǵandyqtan ondaǵan jyldardan soń bul polıgon qala ortalyǵynda qalyp qoıady jáne polıgondy salý barysynda qaýipsizdik talaptary saqtalatynyna kepildik joq degen ýájderdi aıtqan.
Sonymen qosa bul aýmaqtyń temirtaýlyqtardyń dem alatyn, jeke menshik maldary óristeıtin alqap ekeni, onda «Belyı klúch» bastaǵan taza bulaqtar bar ekendigi, polıgon salynǵan jaǵdaıda onyń bári lastanýy múmkin ekendigin aıta kelip, ýly qaldyqtardy qaladan tym bolmaǵanda 15 shaqyrym alysqa múmkin bolsa, adamdar qonystanbaıtyn, bos jatqan qumaıt-shóleıt jerlerge ornalastyrý kerek desken.
Qalamyzdaǵy ekologıalyq ahýaldyń jyldan jylǵa nasharlap bara jatqany jasyryn emes. Sońǵy jyldary kásiporyndardyń jumysy jolǵa qoıylyp, jańadan óndirister kóptep ashyla bastaǵaly beri jaǵdaı tipti qıyndap ketti. Kómirtegi totyǵy ósip otyr. Onyń ústine qalamyzdyń ortalyǵynda ýly synap oshaǵy, ıaǵnı jaılap jarylatyn bomba bar. Synap - óte ýly element jáne adam organızminde birtindep jınaqtala beretindigi de qaýipti. Bul kóptegen adamdardyń ómirin qıyp otyr. Bizdiń qalada kúnine 40 adam qaıtys bolady eken. Erteń onyń sany 140 adamǵa jetpesine kim kepil? Sondyqtan da bul zaharly ýdy qalaıda qala aýmaǵynan tysqary tasýymyz kerek. Bul búgin ǵana týyndap otyrǵan másele emes.
8-oqýshy: Ekolog maman Konstantın Pavlov Temirtaýda aýaǵa jyl saıyn 400-450 myń tonna zıandy laqtyryndy taraıtynyn, qala mańyndaǵy úılerdi orta eseppen 330 mıllıon tonna túrli qaldyqtar tógilgenin aıta kelip, sońǵy jyldary ómirge kelgen sábılerdiń arasynda týa bitti kemtarlyqtyń jáne onyń saldarynan shetineý faktileriniń jyldan jylǵa jıilep bara jatqanyn tilge tıek etti. Qalanyń aýasy negizinen soltústik shyǵys pen ońtústik batystan soǵatyn jel arqyly tazartylyp, endi soltústik shyǵysty Nurqazǵan kenishi kólegeılep aldy, ońtústik batysty Apan polıgony jappaqshy, sonda halyq nemen tynystamaq? Tájirıbeli Konstantın Nıkolaevıchtiń aıtýynsha, synap qaldyǵyn 18 shaqyrym keri tasymaldap qalanyń irgesine kómgennen góri, sol turǵan jerinen ári qaraı 3 shaqyrym ǵana tasymaldap Tegisjol eldi mekeni baǵytynda «jerlegen» durys. Onda da dál Apandaǵydaı sý ótkizbeıtin taý jynysy bar, ári ol baǵyttan qalaǵa qaraı jel úrmeıdi, ıaǵnı synap tozańyn Temirtaýǵa aıdamaıdy. Bul ekologıalyq qana emes, ekonomıkalyq turǵydan da tıimdi.
Sonymen endi osy másele Parlamentke, Úkimetke, sý resýrstary jónindegi komıtetke, sonymen birge Evropa damý jáne qaıta qurý bankine de joldanatyn boldy. Álemdik bankke joldanatyn sebebi – olardyń qarjy bólgendigi basty sharty boıynsha polıgonnyń jobasy ashyq túrde talqylanyp, jergilikti turǵyndardyń qoldaýyna ıe bolýy tıis kórinedi. Al Apan polıgonynyń jobasy bolsa bizde halyqtyń qoldaýyna ıe bolmaq túgili sońǵy ýaqyttarǵa deıin meılinshe jabyq ári qupıa ustalyp kelgen.
Muǵalim:
Tabıǵat - ár beti tereń maǵynaǵa toly birden-bir kitap. Tabıǵat jarylysyn, qorshaǵan orta tynysyn, barlyq tirshilik bolmysyn jan dúnıesimen túsinetin adamdar tazalyqqa, ımandylyqqa bas ıgen adamdar.
Sońǵy kezde álemde tómendegideı suraq týyp otyr: «Ekologıa men ımandylyqtyń arasynda qandaı baılanys bar, olardy ne baılanystyrady, ekologıalyq ımandylyq degenimiz ne?» Osy suraqqa jaýap bereıik
9-oqýshy:
Ekologıalyq ımandylyqtyń negizin quraıtyn arnalar: ınabattylyq, mádenıettilik, adaldyq, nysaptylyq, danalyq, yntyzarlyq, lepirmeýshilik, yqylastylyq jáne qaırattylyq. Báriniń bas árpin qossaq – ımandylyq degen sóz túziledi.
10-oqýshy: Bul suhbattaǵy áńgimemiz adaldyq jaıynda bolmaq. Adaldyq – tabıǵat úılesimindegi qatynastardyń shynaıylyǵy men tabıǵılyǵyn aıqyndaıtyn kategorıa. Adaldyq – absolútti ádilettiliktiń alǵy sharty. Adaldyq – kez kelgen bolmystyń bolashaqqa degen perspektıvasyn aıqyndaıtyn ólshem. Jalpy tabıǵattyń damýy jańǵyrýǵa, jańarýǵa negizdelgen. Jańǵyrý negizinde jatqan zańdylyqtar – máńgilik aqıqat erejeleriniń ólshemimen jazylǵan kod. Ony tabıǵattyń mıllıondaǵan jyldar boıy ótken «ómir mektepteriniń» túıindi aksıomasy dese de bolady.
11-oqýshy: Tabıǵat qorshaǵan orta emes, tabıǵat bizdiń ózimiz. Ózińdi óziń aldaý, óz bolmysyń aldynda aram bolý damý perspektıvasyn joǵaltýmen teń ekendigin saralaý paryz. Adaldyq ǵylymı kategorıadan góri adamı tirshiliktiń qazyǵy ekendigin uqqan abzal. Adaldyqtan bastaý almaǵan jerde adamzattyń máýeli ómir qıandaryn aıshyqtaýda keshirilmes ókinishke soqtyratynyn ǵasyrlar dáleldegen shyndyq.
Adamzattyń ár zamandardaǵy oılaý jáne áreket júıeleri belgili bir kúltýrologıalyq tanym qalyptastyrýǵa yqpal jasaǵan. Atap aıtqanda olarǵa tán mıfologıalyq mádenıet, qadym zamanǵy sońǵy kosmologıalyq mádenıet, bizdiń qazirgi kúltýralogıalyq tanymymyzdyń bastaýy antropologıalyq mádenıet jáne biz bastap kóshirip otyrǵan tehnologıalyq mádenıetterdi qarastyrýǵa bolady. Aldyńǵy eki zamandaǵy kúltýralogıalyq tanym dáýirlerinde adam men tabıǵat arasyndaǵy úılesimniń garmonıasy tańǵajaıyp mamyrajaı bolǵan. Sondyqtanda ol halyqtar sanasynda «qoı ústinde boztorǵaı jumyrtqalaǵan» zaman retinde este saqtalǵan. Al sońǵy dáýirlerdegi – antropologıalyq, ásirese tehnologıalyq tanym tusyndaǵy mádenıet sanamyzǵa jat, tabıǵatqa «antropologıalyq qysym» (antros-adam) degen túsinikti qalyptastyryp úlgerdi. Tipti bul úrdistiń etek alýynyń sonshama aýqymdy jáne aıaýsyz júrip jatqandyǵy «sanaly adamnyń áreketiniń sanalylyǵyna» kúdik týdyryp, jalpy álemdik indetke aınalyp bara jatqandyǵy qorqynysh týdyrady. Aıtylǵan máseleniń túpki adasýshylyq negizi adamdardyń óz múmkindigin ǵylym men mádenıetten tys asyra baǵalap, «ne qudaı, ne bulaı emespin» degen jan sebildikke barýynan bastaý alatyny aqıqat. Alaıda ekologıalyq orta biz úshin jaılaý ǵana emes, bizdi jaratqan kıe ekendigi, bizdiń qanshama bilimdi bolsaq ta, sol ortanyń ári ketse kserokóshirmesi ekendigimizdi umytpaǵan jón.
1-oqýshy: Qorshaǵan ortanyń bútindigin saqtaý úshin adamnyń, mentalıtetin, onyń moraldyq, etıkalyq daǵdylaryn ózgertý kerek, tabıǵat pen adamnyń arasyna jańa kózqaras qalyptastyrý qajet. Árbir qoǵam múshesi tabıǵat qubylystary zańdylyqtarmen tanys bolýy kerek. Ekologıalyq saýatsyzdyqty joıý – úkimetimizdiń halyq arasynda júrgizetin mańyzdy máselelerine aınalýy tıis. Tabıǵat pen qorshaǵan ortany qorǵaýdyń joldaryn uǵyndyrý jalpy halyqtyń ekologıalyq saýatyn ashý, jastarǵa úzdiksiz bilim berý nátıjesinde ǵana sheshiledi. Úzdiksiz ekologıalyq bilim berýdiń ǵylymı negizderi qazaq halqynyń tabıǵatpen qarym-qatynas ústinde týǵan tarıhı kózqarasy men salt-dástúrinen bastaý alady.
Muǵalim: Tabıǵat, sen tirshilik, tunyp turǵan,
Sen Kúnsiń kóterilgen kúlip qyrdan.
Sen kólsiń, sen armansyń, sen bulaqsyń,
Adamǵa sulýlyqty shyn uqtyrǵan
Tabıǵat egiz adammen,
Uqsastyq tabam sodan men,
Máńgilik bolsyn egizder,
Jer — Ana, kól, teńizder.
Saıyp kelgende aıtarymyz – qandaı jumys atqarmasaq ta qorshaǵan ortaǵa abaılap qarap, ony qorǵaýǵa kúsh salý basty baǵytymyz bolyp qala beredi. Qashan da bolmasyn tabıǵatty aıalaı bileıik. Ol óktemdikti kótermeıdi.
Búgingi «Tabıǵatty qorǵaý – adamzattyń paryzy» atty keshimizdi qorytyndylaý úshin mektep dırektorynyń orynbasary jáne mektep muǵalimderine sóz beriledi.
Muǵalimder óz oılaryn aıtady.
(dóńgelek stol)
Maqsaty: Balalardy tabıǵat ásemdigin kóre bilýge, ony aıalaýǵa, qorǵaýǵa tárbıeleý, ekologıalyq bilimdilik, oılaý qabiletin, saýatty sóıleý daǵdysyn damytý.
Kórnekiligi: tabıǵat taqyrybyna arnalǵan naqyl sózder, býketter, álbomdar, kitaptar.
Muǵalim: Qymbatty ustazdar, oqýshylar!
Jalpy, tabıǵat — tirshilik ataýlynyń qutty qonys-mekeni, tirshiliktiń túlep ósýine qajetti nári, jer betine kórik bergen sáni.
Halyq uǵymynda tabıǵat degen sóz jer, ań, týǵan jer, atameken sózderimen qatar turady. Olaı bolsa, búgingi dóńgelek stolymyz da tabıǵat týraly bolmaq.
Qazaqstan tabıǵatynyń ólsheýsiz baılyǵyn ıgere otyryp, bizdi qorshaǵan ortanyń bútindigin saqtaý da respýblıkamyzdaǵy eń kúrdeli máselelerdiń biri. Kóshpeli turmys keshken qazaqtar óziniń barlyq aqyl oıyn tabıǵatpen baılanystyrǵan. Al qazir sol kóshpeli qazaqtardyń aqyl oıyn biz saqtap otyrmyz ba? Mine búgingi talqylanatyn máselemiz osy.
1-oqýshy: Ný orman, jasyl orman, mynaý orman,
Dalaǵa qorǵan bolyp tura qalǵan.
Barlyǵy balasyndaı bir-aq úıdiń,
Barlyǵy jaralǵandaı bir adamnan.
O, qudiret, netken shalqar kúı eń sen,
Búgin meniń jıi eńsem.
Osylaı da oılanyp qoı, adamdar,
Jyǵylmaısyń ormanyńa júginseń
Tabıǵat ásemdiktiń tórkinisiń,
Án salamyz bir seniń kórkiń úshin.
Jan-janýar tabynyp bir ózińe,
Senen asyp turǵandaı bar tynysyn
2-oqýshy: Ekologıa qazirgi dáýirde adamzatty tolǵandyryp otyrǵan mańyzdy problemaǵa aınaldy. Tabıǵatty, qorshaǵan ortany joıý arqyly búkil qoǵamdy, tirshilikti joıyp jiberýge bolatynyn kóptegen elder túsine bastady. Bizdiń ómir súrip otyrǵan dáýirimizde tehnıkalyq quraldarmen qarýlanǵan keıbir elder men adamzat balasynyń jer planetasyn az ýaqyttyń ishinde qurtyp jiberýi onsha qıyndyqqa túspeıdi. Sondyqtan búkil álem halqynyń ortaq úıi jer planetasyn – adamzat balasy birige otyryp ekologıalyq apatqa qarsy turyp, jer anamyzdy saqtap qalý búgingi tańdaǵy eń mańyzdy másele.
3-oqýshy: Tabıǵat aldynda ózderin jaýapty sanaǵan, barlyq jan-janýarlardy kıeli sanap, ózen, kól jaǵalaýlaryn taza ustap, bulaq kórse kózin ashyp, jastaıynan óz áýletterine, balalarynyń sanasyna sińirip, boılaryn úıretken.
Tabıǵat arqyly adam boıyna sulýlyq pen ásemdik damytý ıdeıasy qazaq aǵartýshylary men jazýshylarynyń, aqyndarynyń eńbekteri men óleńderinde tolyq kórsetilgen. Mysaly Abaı men Shoqannyń, Jambyl men Ybyraıdyń, Maǵjan men Sákenniń, İlıas pen Qasymnyń, Kákimbektiń óleń-jyrlarynan kórkem jazylǵan tabıǵat sýretterimen tanysyp jan rýhyna bólenýge bolady.
4-oqýshy: Qazaq halqynyń tabıǵatty, qorshaǵan ortany, jan-janýarlar men qustardy aıalaǵany sonshalyqty, tipti sonaý asharshylyq jyldarynyń ózinde úıdiń irgesindegi aqqan sýdyń balyǵyna da, ushqan qusyna da, júgirgen ańyna da eshbir zıanyn keltirmegen. Kóshpendi halyq jıi-jıi, jaz boıy qonystaryn aýystyryp, sol qonystanǵan jerdiń topyraǵy tozbasyn, ósimdigi ólmesin, shabyndyǵy japyrylmasyn degen oımen árbir bıler halyqty jańa qonystarǵa aldyn ala baǵyt berip otyrǵan.
Qazaqstan topyraǵy kıeli, jer betiniń shóbin tartsań, shyryny shyǵatyn kók maısa, jasyl kilem edi. Keńbaıtaq elimizdiń barlyq terıtorıasynda nebary 30% ǵana shóldi-shóleıt aımaq bolǵan, al qazir HHİ ǵasyrdyń basynda shóldi aımaq 66%-ǵa jetip otyr. Ol degenimiz halqymyzdyń kópshiligi tabıǵatty kútýge, onyń tabıǵı baılyqtaryn tıimdi paıdalanýǵa áli de bolsa úırenbeı jatqandyǵy. Ken oryndary, jer asty baılyqtardy alǵannan keıin qalpyna keltirilip, kógaldandyrylmady, qoparylǵan jerdiń topyraǵy jel bolsa sol mańaıdyń barlyǵyn shańǵa aınaldyryp basyp jatady. árbir ósken aǵash búgingi tańda altynnan da ardaqty, ony qalada da, dalada da kesip jatyrmyz, aǵash shabylǵan jer tazalanbaıdy. Tabıǵat aıasyna – Qarqaraly, Baıanaýyl, Býrabaı tárizdi nemese ózen, kól mańyna demalýǵa shyqqan top barlyq qoqys zattardy shashqan boıy qaldyryp, tipti jaqqan otty sóndirmeıdi.
5-oqýshy: Bizdegi kemshilikterdi jibermeý, barlyǵymyzdyń da qolymyzdan keledi, biraq kóp nárseni túsine bermeımiz. Adamzattyń jaýapsyz kezeńi bitip, jaýapkershiligi artatyn kezeńi jetti.
Endi qazirgi bar tabıǵat qory sheńberinde ómir súrýdi úırený jáne óndiris kólemin ulǵaıtýdy shıkizat resýrstary shyǵynynyń kólemin ósirý jolymen emes, az qaldyq beretin jáne qaldyqsyz tehnologıaǵa tezirek kóshý, ken orny jynysy quramyndaǵy barlyq komponentterdi kompleksti alý men paıdalaný, óndiris qaldyqtaryn qaıta paıdalaný men tutyný, tabıǵı ortany lastaýdyń aldyn alatyn qaldyqsyz óndirister men tehnologıany engizý, energıa men shıkizattyń dástúrli túrlerin qazirgi zamanǵy jáne taýsylmaıtyn kózdermen aýystyrý negizinde júrgizý qajet. Ekonomıka ǵylymy «Qoǵam - óndiris – tabıǵı orta» júıesiniń damý problemalary boıynsha zertteý jumystaryna basshylyq ete otyryp, memlekettiń tabıǵı qorynyń únemmen jumsalýy jáne saqtalynýy máselelerimen aınalysýy qajet. Ekonomıka jáne ekologıa bir-birimen tyǵyz baılanysty, eger ekonomıka prınsıpteri ekologıa prınsıpterimen qaıshy keletin bolsa, qoǵamda jáne adamdar sanasynda qarama-qaıshylyqtar bar degen sóz, odan arylýymyz kerek. Bizdiń respýblıkamyzdyń ekologıalyq jaǵdaıy, aıtarlyqtaı emes.
Kóptegen qalalarda atmosferalyq aýa zıandy zattarmen mólsherden artyq lastanǵan. Ásirese lastanǵandarǵa Almaty, Taraz, Óskemen, Zyrán, Rıdder, Temirtaý, Shymkent qalalary jatady. Semeı óńiriniń topyraǵynyń radıoaktıvti zattarmen lastanýy adam densaýlyǵyna áli de bolsa áserin tıgizip keledi. Kaspıı, Aral baseınderindegi ekologıalyq jaǵdaı maqtanarlyqtaı emes. Oral jáne İle, Syrdarıa jáne Nura ózenderi ónerkásip qaldyqtarymen lastanyp keledi. Aýyz sý, tynys alatyn atmosferalyq aýa, qajetti azyq-túliktiń neshe túrli ýly qosylystarymen lastanýy adamdardyń ımmýnaldyq-gendik júıesin buzatyny belgili. Bul ózgerister adamzat balasyna jáne bıosferada tirshilik etetin barlyq tiri aǵzalarǵa mýtagendik ózgerister týǵyzady. Bıologıalyq jáne ekologıalyq ózgerister jer betinde bola berse, bıosferanyń tabıǵı teńdigi buzylyp, jer betindegi barlyq jan-janýarlar joıylyp bitýi múmkin. Tabıǵat zańdylyǵy óte qatal zań
6-oqýshy: Órkenıetti damyǵan elderde barlyq ekologıalyq jaǵdaılarǵa jaýapty túrde qaraıdy. Zavod, fabrıka, TES-terde tútin shyǵatyn trýbalaryna súzgiler qoıylyp, qala ishinen shyǵatyn barlyq qoqystar, qala syrtyndaǵy arnaıy salynǵan peshterde órtenip, ol basqa paıdaly iske, buıymdarǵa paıdalanylady. İri qalalardyń kóshe boıynda jeldetkishter ornatylady, birneshe ekologıalyq laboratorıalar jumys isteıdi. Al bizdiń basqa qalalardy almaı-aq qoıaıyq, Qaraǵandynyń óziniń ekologıalyq jaǵdaıy máz emes. Ol kimniń kinási?
7-oqýshy: Esterińizde bolsa jaqynda Temirtaý qalasyndaǵy burynǵy «Karbıd» óndiristik birlestigi aýmaǵyndaǵy jáne Nura ózeniniń tabanyndaǵy synap qaldyqtaryn Temirtaý qalasynyń irgesindegi Apan shatqalyna kómý týraly joǵary jaqtyń sheshimine baılanysty birneshe márte qoǵamdyq tyńdaýlar bolyp, oǵan Temirtaý jurtshylyǵynyń narazylyǵy baspasóz betterinde jarıalanǵan bolatyn. Evropa damý jáne qaıta qurý bankisiniń qarjysymen júzege asyrylatyn bul sharany atqarýdy Danıa eliniń kompanıasy moınyna alyp, oǵan tapsyrys berýshi retinde elimiz atynan Aýylsharýashylyǵy mınıstrligine qarasty Sý resýrstary jónindegi komıteti taǵaıyndalǵan edi. Synap qaldyqtaryn kómý týraly joba jasaýshylar birneshe varıanttardy salystyra kelip, osy Apan shatqalynan polıgon ashýǵa toqtalǵan. Oǵan basty sebep retinde polıgon ornalasatyn jerdiń taý jynystarynyń quramy, ıaǵnı sý ótkizbeıtin qasıeti, geologıalyq jaǵdaılarynyń ýly zatty «jerleýge» qolaıly ekendigi alǵa tartylǵan. Alaı da buǵan qarsy pikir aıtýshylar polıgon qaladan nebári 2,5 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan, bolashaqta qala qurylysy osy baǵytta ǵana damıtyn bolǵandyqtan ondaǵan jyldardan soń bul polıgon qala ortalyǵynda qalyp qoıady jáne polıgondy salý barysynda qaýipsizdik talaptary saqtalatynyna kepildik joq degen ýájderdi aıtqan.
Sonymen qosa bul aýmaqtyń temirtaýlyqtardyń dem alatyn, jeke menshik maldary óristeıtin alqap ekeni, onda «Belyı klúch» bastaǵan taza bulaqtar bar ekendigi, polıgon salynǵan jaǵdaıda onyń bári lastanýy múmkin ekendigin aıta kelip, ýly qaldyqtardy qaladan tym bolmaǵanda 15 shaqyrym alysqa múmkin bolsa, adamdar qonystanbaıtyn, bos jatqan qumaıt-shóleıt jerlerge ornalastyrý kerek desken.
Qalamyzdaǵy ekologıalyq ahýaldyń jyldan jylǵa nasharlap bara jatqany jasyryn emes. Sońǵy jyldary kásiporyndardyń jumysy jolǵa qoıylyp, jańadan óndirister kóptep ashyla bastaǵaly beri jaǵdaı tipti qıyndap ketti. Kómirtegi totyǵy ósip otyr. Onyń ústine qalamyzdyń ortalyǵynda ýly synap oshaǵy, ıaǵnı jaılap jarylatyn bomba bar. Synap - óte ýly element jáne adam organızminde birtindep jınaqtala beretindigi de qaýipti. Bul kóptegen adamdardyń ómirin qıyp otyr. Bizdiń qalada kúnine 40 adam qaıtys bolady eken. Erteń onyń sany 140 adamǵa jetpesine kim kepil? Sondyqtan da bul zaharly ýdy qalaıda qala aýmaǵynan tysqary tasýymyz kerek. Bul búgin ǵana týyndap otyrǵan másele emes.
8-oqýshy: Ekolog maman Konstantın Pavlov Temirtaýda aýaǵa jyl saıyn 400-450 myń tonna zıandy laqtyryndy taraıtynyn, qala mańyndaǵy úılerdi orta eseppen 330 mıllıon tonna túrli qaldyqtar tógilgenin aıta kelip, sońǵy jyldary ómirge kelgen sábılerdiń arasynda týa bitti kemtarlyqtyń jáne onyń saldarynan shetineý faktileriniń jyldan jylǵa jıilep bara jatqanyn tilge tıek etti. Qalanyń aýasy negizinen soltústik shyǵys pen ońtústik batystan soǵatyn jel arqyly tazartylyp, endi soltústik shyǵysty Nurqazǵan kenishi kólegeılep aldy, ońtústik batysty Apan polıgony jappaqshy, sonda halyq nemen tynystamaq? Tájirıbeli Konstantın Nıkolaevıchtiń aıtýynsha, synap qaldyǵyn 18 shaqyrym keri tasymaldap qalanyń irgesine kómgennen góri, sol turǵan jerinen ári qaraı 3 shaqyrym ǵana tasymaldap Tegisjol eldi mekeni baǵytynda «jerlegen» durys. Onda da dál Apandaǵydaı sý ótkizbeıtin taý jynysy bar, ári ol baǵyttan qalaǵa qaraı jel úrmeıdi, ıaǵnı synap tozańyn Temirtaýǵa aıdamaıdy. Bul ekologıalyq qana emes, ekonomıkalyq turǵydan da tıimdi.
Sonymen endi osy másele Parlamentke, Úkimetke, sý resýrstary jónindegi komıtetke, sonymen birge Evropa damý jáne qaıta qurý bankine de joldanatyn boldy. Álemdik bankke joldanatyn sebebi – olardyń qarjy bólgendigi basty sharty boıynsha polıgonnyń jobasy ashyq túrde talqylanyp, jergilikti turǵyndardyń qoldaýyna ıe bolýy tıis kórinedi. Al Apan polıgonynyń jobasy bolsa bizde halyqtyń qoldaýyna ıe bolmaq túgili sońǵy ýaqyttarǵa deıin meılinshe jabyq ári qupıa ustalyp kelgen.
Muǵalim:
Tabıǵat - ár beti tereń maǵynaǵa toly birden-bir kitap. Tabıǵat jarylysyn, qorshaǵan orta tynysyn, barlyq tirshilik bolmysyn jan dúnıesimen túsinetin adamdar tazalyqqa, ımandylyqqa bas ıgen adamdar.
Sońǵy kezde álemde tómendegideı suraq týyp otyr: «Ekologıa men ımandylyqtyń arasynda qandaı baılanys bar, olardy ne baılanystyrady, ekologıalyq ımandylyq degenimiz ne?» Osy suraqqa jaýap bereıik
9-oqýshy:
Ekologıalyq ımandylyqtyń negizin quraıtyn arnalar: ınabattylyq, mádenıettilik, adaldyq, nysaptylyq, danalyq, yntyzarlyq, lepirmeýshilik, yqylastylyq jáne qaırattylyq. Báriniń bas árpin qossaq – ımandylyq degen sóz túziledi.
10-oqýshy: Bul suhbattaǵy áńgimemiz adaldyq jaıynda bolmaq. Adaldyq – tabıǵat úılesimindegi qatynastardyń shynaıylyǵy men tabıǵılyǵyn aıqyndaıtyn kategorıa. Adaldyq – absolútti ádilettiliktiń alǵy sharty. Adaldyq – kez kelgen bolmystyń bolashaqqa degen perspektıvasyn aıqyndaıtyn ólshem. Jalpy tabıǵattyń damýy jańǵyrýǵa, jańarýǵa negizdelgen. Jańǵyrý negizinde jatqan zańdylyqtar – máńgilik aqıqat erejeleriniń ólshemimen jazylǵan kod. Ony tabıǵattyń mıllıondaǵan jyldar boıy ótken «ómir mektepteriniń» túıindi aksıomasy dese de bolady.
11-oqýshy: Tabıǵat qorshaǵan orta emes, tabıǵat bizdiń ózimiz. Ózińdi óziń aldaý, óz bolmysyń aldynda aram bolý damý perspektıvasyn joǵaltýmen teń ekendigin saralaý paryz. Adaldyq ǵylymı kategorıadan góri adamı tirshiliktiń qazyǵy ekendigin uqqan abzal. Adaldyqtan bastaý almaǵan jerde adamzattyń máýeli ómir qıandaryn aıshyqtaýda keshirilmes ókinishke soqtyratynyn ǵasyrlar dáleldegen shyndyq.
Adamzattyń ár zamandardaǵy oılaý jáne áreket júıeleri belgili bir kúltýrologıalyq tanym qalyptastyrýǵa yqpal jasaǵan. Atap aıtqanda olarǵa tán mıfologıalyq mádenıet, qadym zamanǵy sońǵy kosmologıalyq mádenıet, bizdiń qazirgi kúltýralogıalyq tanymymyzdyń bastaýy antropologıalyq mádenıet jáne biz bastap kóshirip otyrǵan tehnologıalyq mádenıetterdi qarastyrýǵa bolady. Aldyńǵy eki zamandaǵy kúltýralogıalyq tanym dáýirlerinde adam men tabıǵat arasyndaǵy úılesimniń garmonıasy tańǵajaıyp mamyrajaı bolǵan. Sondyqtanda ol halyqtar sanasynda «qoı ústinde boztorǵaı jumyrtqalaǵan» zaman retinde este saqtalǵan. Al sońǵy dáýirlerdegi – antropologıalyq, ásirese tehnologıalyq tanym tusyndaǵy mádenıet sanamyzǵa jat, tabıǵatqa «antropologıalyq qysym» (antros-adam) degen túsinikti qalyptastyryp úlgerdi. Tipti bul úrdistiń etek alýynyń sonshama aýqymdy jáne aıaýsyz júrip jatqandyǵy «sanaly adamnyń áreketiniń sanalylyǵyna» kúdik týdyryp, jalpy álemdik indetke aınalyp bara jatqandyǵy qorqynysh týdyrady. Aıtylǵan máseleniń túpki adasýshylyq negizi adamdardyń óz múmkindigin ǵylym men mádenıetten tys asyra baǵalap, «ne qudaı, ne bulaı emespin» degen jan sebildikke barýynan bastaý alatyny aqıqat. Alaıda ekologıalyq orta biz úshin jaılaý ǵana emes, bizdi jaratqan kıe ekendigi, bizdiń qanshama bilimdi bolsaq ta, sol ortanyń ári ketse kserokóshirmesi ekendigimizdi umytpaǵan jón.
1-oqýshy: Qorshaǵan ortanyń bútindigin saqtaý úshin adamnyń, mentalıtetin, onyń moraldyq, etıkalyq daǵdylaryn ózgertý kerek, tabıǵat pen adamnyń arasyna jańa kózqaras qalyptastyrý qajet. Árbir qoǵam múshesi tabıǵat qubylystary zańdylyqtarmen tanys bolýy kerek. Ekologıalyq saýatsyzdyqty joıý – úkimetimizdiń halyq arasynda júrgizetin mańyzdy máselelerine aınalýy tıis. Tabıǵat pen qorshaǵan ortany qorǵaýdyń joldaryn uǵyndyrý jalpy halyqtyń ekologıalyq saýatyn ashý, jastarǵa úzdiksiz bilim berý nátıjesinde ǵana sheshiledi. Úzdiksiz ekologıalyq bilim berýdiń ǵylymı negizderi qazaq halqynyń tabıǵatpen qarym-qatynas ústinde týǵan tarıhı kózqarasy men salt-dástúrinen bastaý alady.
Muǵalim: Tabıǵat, sen tirshilik, tunyp turǵan,
Sen Kúnsiń kóterilgen kúlip qyrdan.
Sen kólsiń, sen armansyń, sen bulaqsyń,
Adamǵa sulýlyqty shyn uqtyrǵan
Tabıǵat egiz adammen,
Uqsastyq tabam sodan men,
Máńgilik bolsyn egizder,
Jer — Ana, kól, teńizder.
Saıyp kelgende aıtarymyz – qandaı jumys atqarmasaq ta qorshaǵan ortaǵa abaılap qarap, ony qorǵaýǵa kúsh salý basty baǵytymyz bolyp qala beredi. Qashan da bolmasyn tabıǵatty aıalaı bileıik. Ol óktemdikti kótermeıdi.
Búgingi «Tabıǵatty qorǵaý – adamzattyń paryzy» atty keshimizdi qorytyndylaý úshin mektep dırektorynyń orynbasary jáne mektep muǵalimderine sóz beriledi.
Muǵalimder óz oılaryn aıtady.
You Might Also Like
-
Sabaq taqyryby : Syzbanyń masshtabtary men syzyq túrleri.
