InfoHub Logo

Qasıetti Qazaqstan kartasyna engen Túrkistan oblysy - kúlli túrki halyqtaryna ortaq, álemge áıgili qasıetti de kıeli meken, tarıhı astanamyz. Ortalyǵy Túrkistan qalasy Shymkent qalasynan 170 km. qashyqtyqta ornalasqan. Qalanyń shyǵysy tarıhı Otyrarmen, soltústigi Kentaý qalasy jáne Sozaq aýdanymen, batysy Qyzylorda oblysynyń Jańaqorǵan aýdanymen shektesedi.

Túrkistanda júzdegen handarymyz ben bılerimizdiń, batyrlarymyz ben aqyndarymyzdyń, áýlıe-ámbıelerimizdiń mazarlary bar. Babalar sózimen aıtqanda Túrkistan – túmen bap jatqan kıeli qabirstan.

«Saıramda bar sansyz bab, Túrkistanda túmen bab, Otyrarda otyz bab» degen sóz beker aıtylmasa kerek. Oblysymyz Arystan bab, Qoja Ahmet Iasaýı, Úkasha ata, Jylaǵan ata úńgiri sekildi qasıetti jerlerimen jáne ejelgi Otyrar qalashyǵymen erekshelenedi. Jaz aılarynda Qazaqstannyń ońtústiginde ornalasqan osy aımaqqa keletin týrısterdiń sany artady. Qazaq halqy ǵana emes kóptegen ult ókilderi saıahattaıtyn bul óńirdiń tanymal jerlerimen qysqasha tanysaıyq.

«Babtardyń baby- Arystan bab»

Kesene - Otyrar aýdany, Qoǵam aýylynan 3 shaqyrym soltústik-batysynda ornalasqan. Bul kesene XII ǵasyrda ómir súrgen dinı kóripkel Arystan bab mazarynyń ústine salynǵan. Keseneniń birinshi qurylysy XIV-XV ǵasyrǵa jatady. Tarıhı derekter boıynsha XII-XVIII ǵasyrlarda kesene birneshe ret qaıta salynyp, qaıta jańartyldy. Halyq arasynda ony 500jyl ómir súrip, Muhammed Paıǵambardyń qaýymynan bolǵanyn aıtady. Arystan bab búgingi kúnge deıin ejelden kele jatqan eń jumbaq tulǵalardyń biri bolyp qala beredi. Arystan bab kesenesi janynda emdeý qasıetteri bar óte tuzdy sýly qudyq bar.

«Áziret Sultan»

Qoja Ahmet Iasaýı kesenesi— Túrkistan qalasynda XIV ǵasyrdyń sońynda turǵyzylǵan sáýlettik ǵımarat. Ol XII ǵasyrda ómir súrgen búkil Shyǵysqa aty áıgili kóne túrki aqyny, sofızmdi ýaǵyzdaýshy Ahmet Iasaýıdiń (Iassy-dan shyqqan degen maǵynada) beıitiniń basyna ornatylǵan. Keıin bul kesene musylmandardyń zıarat etetin ornyna aınaldy. Bul kesenege qaı kezde barsań da, taǵzym etip, duǵa-tilekterin oqyp júrgen adam sany azaımaıdy. Álemniń túkpir-túkpirinen kóptep keletin saıahatshylar da jıi kózge shalynady. Osydan-aq, bul orynnyń qasıetti ekenin aıtpaı túsinýge bolady. Atap aıtsaq, Túrkistan oblysyndaǵy Saıram degen jerde týǵan Ahmet Iasaýı sol kezdegi ǵylym men aǵartýdyń ortalyǵy retinde belgili bolǵan Otyrar qalasynda bilim alady da, keıinnen Buhardaǵy Iýsýp Hamadanı basqarǵan sopylar qaýymyna kirip, dárýishtik mektepten ótedi. Odan soń, 1140 jyly Iýsýp Hamadanı, keıinnen onyń eki múrıtti dúnıe salǵan soń, qaýymdy Ahmet Iasaýı basqarady. Biraq kóp uzamaı-aq «mártebeli» qyzmetin tastap, óziniń týǵan ólkesine birjola qaıtyp oralǵan. Onda sofızm ıdeıalaryn ýaǵyzdap, ózi de ony berik ustana otyryp, joqshylyqta ómir súredi. Sondyqtan da, ony jergilikti halyq Áziret Sultan dep atap ketken eken.

«Úkasha ata» mazary

Úkasha ata mazary – shamamen 6-7 ǵasyrlarda ómir súrgen, Muhammed (sallallahý ǵaláıhı ýa sallám) paıǵambarǵa zamandas bolǵan ıslam dininiń ókili – Úkasha ata kesenesi, sáýlet óneri eskertkishi.

Ańyz boıynsha, Úkasha ata sahaba Muhammed (s.ǵ.s) paıǵambardyń senimdi serigi ári kúzetshisi bolǵan. Jergilikti turǵyndar “Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s) jaýyrynynyń astyndaǵy mórdi súıgennen keıin Úkasha sahabanyń denesine atsa – oq, shapsa – qylysh ótpegen” deıtin ertegige bergisiz áńgimeni ǵasyrdan-ǵasyrǵa jalǵap, aıtyp keledi. Ańyzǵa júginsek, qaısybir mysyq pıǵyldy, ishtarlyq tanytqan dushpandary qapıada bas salyp, Úkasha atany qapy qaldyryp, baqıǵa attandyrǵan kórinedi. Tań namazynda basy sájdege endi barǵanda dushpannyń qylyshynyń soqqysynan jerge salbyrap túsken sahabanyń múbárák basy eshkimge ustatpaı, qudyqqa túsip ketedi. Al, qudyq bolsa, jerasty joldary arqyly, sonaý Mekkedegi zámzám bulaǵymen jalǵasady deıdi, aıtýshylar. Sebebi, qurban bolǵan sahabanyń basy, sol balbulaqtan tabylyp, paıǵambardyń qabiriniń aıaq jaǵyna jerlenipti-mis. Bul – Úkasha atanyń «Iá, Alla, meniń basym paıǵambarymnyń aıaǵynda jatsa eken!» degen arman-tileginiń oryndalǵany bolsa kerek.

«Jylaǵan ata» úńgiri

Túrkistan qalasy mańyndaǵy Babaıqorǵan aýylynda «Jylaǵan ata» úńgiri bar. Bul úńgirdiń qudireti sol, ár 30 mınýt saıyn saryldap sý aǵyp-toqtap turady eken. Sýdyń nege belgili ýaqytta ǵana aǵatynyn eshkim dóp basyp aıta almaıdy. Bul úńgirdiń aldynda adam beınesine uqsas tas bar. Sol tastyń kóz tusynan oqtyn-oqtyn sý shyǵady deıdi. 

«Jylaǵan ata» bulaǵy bolsa, Túrkistannan 80 km ary, Abaı aýylynan soltústikke qaraı, Jylaǵan ata ózeniniń boıynda. Ol úńgirge 300-350 metr bıik úıindi bolǵan jartastar arqyly ǵana jete alasyz.

Úńgirdiń aýzy 8-9 metrdeı bolsa, bıiktigi 3-4 metr, al tereńdigi 50-60 metrge deıin jetedi. Sondaı-aq, sál tómenirek qýys bar. Ol jerden ara-tura sý shyǵyp turady. Ol jerge eshbir kólikpen jete almaısyz. Tek jaıaý-jalpy ǵana jetýge múmkindik bar. Jol qıyndaý bolǵandyqtan, sharshap-shaldyǵyp jetken jandardyń tilegin Alla beredi delinedi.

«Otyrar» qalashyǵy 

Otyrar aýdany, Talapty aýylynyń ońtústik shetinde, Arys ózeniniń Syrdarıaǵa quıar tusyna jaqyn ornalasqan. Qalashyqtyń kelbeti Qazaqstan men Orta Azıanyń ortaǵasyrlyq eskertkishteriniń kópshiligine tán. Sıtadel men shahrıstan bıiktigi 18 m keletin bes buryshty tóbe túrinde. Tóbeniń aýmaǵy – 20 ga. Aınaldyra qabyrǵamen qorshalǵan. Onyń keı tustary qazirdiń ózinde 75-80⁰ tik. Qabyrǵada munaralar bolǵan, olar qabyrǵanyń syrtyna shyǵyp turǵan dóńgelekshe kelgen tóbeshikter túrinde saqtalǵan. Qabyrǵanyń syrtynda jaıpaq saı túrindegi or kórinedi, onyń tereńdigi 2-3 m, eni 10-15 m. Qalaǵa úsh qaqpa arqyly kiretin bolǵan. Ekeýi bir-birine qarama-qarsy, ońtústik jáne soltústik-shyǵys qabyrǵada, úshinshisi batys qabyrǵanyń ortasynda ornalasqan. Otyrar ortaǵasyrlyq uly oıshyl Ábý Nasyr ál-Farabı týǵan aımaq astanasy retinde keńinen tanymal.

Elbasy Nursultan Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynda jalpyulttyq qasıetti oryndar uǵymynyń erekshe mańyzdylyǵyn atap ótti. «Qazaqstannyń qasıetti jerleriniń mádenı-geografıalyq beldeýi — neshe ǵasyr ótse de, bizdi kez kelgen rýhanı jutańdyqtan saqtap, aman alyp shyǵatyn sımvoldyq qalqanymyz ári ulttyq maqtanyshymyzdyń qaınar bulaǵy. Ol — ulttyq biregeılik negizderiniń basty elementteriniń biri» — dedi Elbasy.

Bakrambekova Aıaýlym, Ál Farabı atyndaǵy qazaq ulttyq ýnıversıteti Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti.

F.Qozybaqova, ǵylymı joba jetekshisi, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti tarıh jáne arheologıa, etnologıa fakúltetiniń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń profesory

---