InfoHub Logo

Muqaǵalı Súleımenuly Maqataevtyń týylǵanyna - 90 jyl

Muqaǵalı Súleımenuly Maqataev — qazaqtyń áıgili aqyny. Ol qazaq poezıa álemine  sheksiz keńistik pen kóz súringen bıiktik ákelgen aqyn. Qudiretti qarapaıymdylyqpen «kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin shekpen jaýyp, ózine qaıtarǵan» aqyn. Káýsar sezim men toıattamas kóńil, shalqyǵan shattyq pen muńǵa tunǵan mahabbat, býyrqanǵan shabyt pen sabyrǵa kónbes saǵynysh syılaǵan aqyn.

Búgin meniń týǵan kúnim.
Oı, bále-aı!
Myna adamdar nege jatyr toılamaı?!
Banket jasap berer edim ózim-aq,

Táńirdiń bir jarytpaı-aq qoıǵany-aı, — degen márt minezdi, ór keýdeli, ot júrekti aqyn 1931 jyly aqpan aıynyń 9-y kúni, Almaty oblysy, Narynqol aýdany  Qarasaz degen aýylda dúnıege kelgen.Muqaǵalı ájesi- Tıynnyń tárbıesinde ósedi. Ákesi- Súılemen Uly Otan soǵysy bastalǵanda, maıdanǵa attanyp, habarsyz ketedi. Muqaǵalıdyń aqyn bolýyna ájesi Tıyn men anasy Naǵımanyń yqpaly tıedi. Aqynnyń ózi aıtýynsha, ekeýi de qazaqtyń aýyz ádebıetin — aıtys, dastan, ańyz-ertegini kóp bilgen.

Muqaǵalı aýyl mektebin bitirgennen keıin ómirdiń aýyrpalyǵyn erte tartady.Ol erte úılenip, on toǵyz jasynda áke atanady.Balalyq shaǵy soǵys jyldarynyń taýqymetimen tuspa-tus kelip, eńbekke erte aralasyp, jeti jyldyq mekteptiń muǵalimi bolady. Sodan keıin óz aýdanynyń «Sovettik shekara» dep atalatyn gazetine ornalasyp, qalamgerlikke den qoıady. Sodan keıin «Sosıalısik Qazaqstan»  gazetinde (1962–1963), «Mádenıet jáne turmys» (1963–1965), «Juldyz» (1965–1972) jýrnaldarynyń redaksıasynda, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda (1972–1973) jumys isteıdi.

Muqaǵalıdiń  alǵashqy óleńderi 1949 jyly aýdandyq gazette, 1951–1954 jyldary «Ádebıet jáne ıskýsstvo» jýrnalynda jarıalanady. Sodan keıin arada on jyl ótken soń , V.I.Lenın ómirinen «Appassıonato» atty úlken poemamen 1962 jyly poezıa álemine qaıta oralady. «Ilıch» dep atalatyn poemalar jınaǵy — tuńǵysh kitaby 1964 jyly jaryq kórdi.Sodan keıin Muqaǵalı  baspasózderde jıi kórinip, «Armysyńdar, dostar» (1966), «Qarlyǵashym, keldiń be?» (1968), «Mavr» (1970), «Darıǵa-júrek» (1972), «Aqqýlar uıyqtaǵanda» (1974), «Shýaǵym meniń» (1975) atty jyr jınaqtaryn kóziniń tirisinde jarıalap úlgeredi.Al,1991–1993 jyldary M.Maqatevtyń úsh tomdyq shyǵarmalar jınaǵy jaryq kóredi.

Muqaǵalı álemi — Jer, Planeta, Adam bolmysy, Tynyshtyq, Senim. Ásirese aqynnyń ózek jaryp aıtar oıy — adam taǵdyry, adamnyń tirligi, minez-qulqy, sezimi men túısigi. Osynyń bárin aqıyq aqyn sheberlikpen, táńirdiń tańdaıynan tógilgendeı poetıkalyq minsiz úılesimmen, ár júrekpen til tabysar syrshyl da shynshyl sezimmen, naǵyz poezıaǵa tán beıneli obrazdarmen bederlep, ólmes óner deńgeıinde týyndatyp otyrdy. Ol óz shyǵarmalary arqyly qazaq poezıasyn jańa bıikterge kóterip, mazmunyn baıytty. 

Muqaǵalı álem ádebıetiniń alyptary — aǵylshyn Shekspırdiń «Sonetterin», amerıkalyq Ýıtmenniń «Shóp japyraqtaryn», Italıanyń uly aqyny Danteniń «Qudiretti komedıasyn»  aýdarǵan. Aqyn eńbekteri elimiz táýelsizdigimen qaýyshyp, ómir súrýge qushtar jandardyń qataryn molaıtýǵa jol ashqan.

Aqyn óziniń  «Armysyńdar, adamdar!»atty  óleńinde «ómir kókteminiń» este qalarlyq jyr músinin tujyrymdaıdy:

Árbir árpi qanǵa shomǵan tarıhyńa qarańdar,
Otyrardaı opat bolǵan qala joq pa, jarandar?
Tatý-tátti barmysyńdar, armysyńdar, Adamdar!
Álem — darqan, saıalańdar, bárińe de oryn bar.
Qorǵan emes, saltanatty, sándi saraı soǵyńdar.
Eı, Adamdar, sender tatý, sender tatý bolyńdar!
Anamyz — Jer, sol Anadan jaratyldyq, týystyq,
Alaıda biz qan da tóktik, qaljyradyq, urystyq...
Armysyń, sen, aramyzda jalǵyz perzent – Tynyshtyq!

Osy shýmaqtardy oqyǵanda jany jaısań, júregi jyly, qushaǵy keń aqyn úni qulaǵyńnan ketpeıdi. Bizdiń oıymyzsha, Maqataev poezıasynyń tereń tamyry halyq qýanyshy men qaıǵysynda, keshegide, búgin men erteńde jatyr. Tálimdi bul shyǵarmashylyqty eshkimniń eshqashan jatyrqamasy haq. «Bir óleńi bir eldiń murasyndaı» bolǵan Muqaǵalıdyń ulylyǵyn aıtyp jetkizýge tilimiz jetpeıtin sıaqty. Ol tabıǵatqa tartyp týǵan dara tulǵa. 

«...Aqynmyn dep qalaı men aıta alamyn,
Halqymnyń óz aıtqanyn qaıtaladym.
Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin,
Shekpen jaýyp ózine qaıtaramyn.
Poezıa!
Menimen egiz be ediń
Sen meni sezesiń be, nege izdedim?
Alaýyrtqan tańdardan seni izdedim,
Qaraýytqan taýlardan seni izdedim.
Seni izdedim kezdesken adamdardan,
Bulaqtardan, baqtardan, alańdardan.
Shyraqtardan, ottardan, jalaýlardan
Seni izdedim joǵalǵan zamandardan...
... Seni izdedim.
Ӏzdeımin taǵat bar ma?
Seni maǵan egiz ǵyp jaratqan ba?

Osy óleń joldaryn oqyǵan kezde alyp jyrdyń jaratylysyn, jańa qyry men sıpatyn tanyǵandaı kúı keshesiz... Aqyn óziniń qysqa ǵumyrynda ózine-ózi sengen. Ary taza, jany móldir, júregi otty, rýhy asqaq jyrlary men kórkem dastandary sol seniminiń jemisi. Iá, eren jyrdyń jaratýshysy Muqaǵalı Maqataev shóldegen júrekterdiń sýsynyn qandyrý úshin ómir súrgen sıaqty. 
Týady, týady áli naǵyz aqyn,
Naǵyz aqyn bal men ý tamyzatyn.
Jesirdiń aıyrylmas syrlasy bop,
Jendettiń kózinen jas aǵyzatyn.
Týady, týady áli naǵyz aqyn!
 Jyr sózderi jaı bolyp atylǵanda,
Atylǵanda, aspannan oqylǵanda,
Mylqaýlarǵa til bitip, kereń estip,
Janar paıda bolady soqyrlarǵa.

Muqaǵalı Maqataev — ózine deıingi óleń órý men jyr somdaýdaǵy ulttyq mektepterimiz ben uly dástúrlerimizdi jalǵap qana qoımaı, ony jan-jaqty damytqan aqyn. Ol — qazaqtyń óleń-sózin bıik zańǵarlarǵa kóterip, jańa keńistikterge alyp shyqqan.

Jazǵan: Ál Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1 kýrs stýdenti Álmýsa Arýjan

Jetekshisi: Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti tarıh jáne etnologtá fakúltetiniń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń profesory F. Qozybaqova.

---