Ásıa
I
— Janbaıdy... muny qaıtem?.. Ájem ursady-aý... Úı sýyp ketti... Ómirtaı tońyp qaldy -aý. Ózim de tońdym... Ájem qashan keledi?.. — dedi de Ásıa jylady.
Otty úrgende tútin tolyp, kúl túsip, ashyp otyrǵan kózderin eki judyryǵymen ýqalap onan jaman ashytty.
Qaraqattaı qap-qara kózderi qazir qyp-qyzyl bolyp isip ketti, qyp-qyzyl dóńgelek betteri aıǵyzdanǵan kir boldy.
Ásıa jylaǵan soń janynda sheshesiniń eski kúpisine oranyp, jylyna almaı kógerip otyrǵan Ómirtaı jylady.
— Apa, tońdym... Qaınym ashty... Ájeme baıam... — dep qoımaı-qoımaı jylady.
Úıdiń ishi ıt baılasa turǵysyz sýyq. Qazan peshtiń aýzyndaı ǵana kishkene áınekten kómeskilenip kúnniń sáýlesi túsken bolady, terezeniń aldyn qar alyp qalǵan, tek sáýle túskendeı jeri ǵana ashyq. Eki bala peshtiń aldynda otyr.
Ásıa meń-zeń. Ómirtaı qosyla jylaǵan soń, tipti basy aınalyp ketti.
Sonda da Ómirtaıdyń qasynda Ásıa — apa, kádimgi estıar adam.
Kir-kir judyryǵymen kózderiniń jasyn súrtip, burynǵydan jaman aıǵyzdap túregeldi.
Bópesiniń qoldaryn ýqalap, biraz demimen jylytyp, kózin, murnyn súrtip, kúpige jaqsylap orady.
— Ájeń keledi qazir, baýyrsaq ákeledi... Jylama, qalqam!.. — dep, júkaıaqtyń astynda turǵan sheti mújik qara aıaqtyń ishindegi tary kójeni ákelip Ómirtaıǵa ishkizdi.
Kójeni kórgen soń-aq Ómirtaı jylaýyn qoıdy. Ásıanyń ájesi túnde baıdikinen sorpanyń maıyn ákelgen, sony qaınatyp istegen kójeniń qalǵanyn Ásıaǵa «bópeń jylaǵanda berersiń» dep júk astyna qoıyp ketken.
Ómirtaı kóje ishken soń ýaıymdy da, ájeni de umytty; apasynyń bergenine shydamaı aıaqqa ózi qoldy saldy, bet-aýzy, ústi-basy, bári tary bolyp, tek kúlimdegen eki kózi ǵana jyltyraıdy.
Ony aldandyryp qoıyp, Ásıa taǵy ot jaǵýǵa kiristi.
Qaltyldaǵan kishkene kókireginiń bar demin ishine tartyp úrgilep otyryp, birazdan soń otty jandyrdy.
Otqa jylynyp, Ómirtaıdan qalǵan kójeni iship, Ásıa da kóńildendi. Ákesiniń kúpisine orap Ómirtaıdy jatqyzyp, qasynda ózi arqasyn qaǵyp, áldılep jatyp uıyqtatty.
Dala syqyrlaǵan aıaz. Terezeden anda-sanda júrgen kisiniń, maldyń syqyry estilip, terezeniń ózi de qalyń qyraýdan sytyr-sytyr etedi.
Ómirtaı uıyqtap jatyr.
Ásıa kóseýmen shuqylap, otty qaǵystyryp otyryp, ájesin oılaıdy. Ómirtaıdyń jylaǵanyn syltaý qylyp anda-sanda baıdikindegi ájesine barǵandary esine túsedi.
Qansha úlkensip apa bolyp, Ómirtaıdy oınatyp aldandyrýǵa jaraǵanmen ezi de ájesiniń janynda bolǵysy keledi, ájesiniń janynda otyrǵanda tóńiregindegi dúnıe jyly da, jaryq ta kórinedi.
Ómirtaıdyń jylaǵany da onsha bilinbeıdi... Ózi de bala ekenin sonda ǵana biledi.
Jańabaıdyń as úıinde ájesi báıbishemen birge baýyrsaq pisirip jatady, et asyp jatady; kirip barǵanda tátti tamaqtyń ıisi kisiniń murnyn jarady...
Biraq báıbishe barda Ásıa, as úıge kirýge qorqady, ájesi de ursady. Kóbine báıbishe Ásıaǵa dym bermeıdi, keıde ǵana: «Má, bópeńdi alyp qaıt, ájeńniń qoly tımeıdi... baryńdar!» dep, bes-alty baýyrsaq beredi de, ashýlanǵan sıaqty jaman kózimen qaraıdy.
Sonsoń Ásıanyń kóńili sýyp, «endi barmaspyn-aý!» dep qaıtady. Keıbir kezde báıbishe joqta baryp qalsa, ájesi qaltasyna baýyrsaq, malta salyp beredi.
Onda Ásıa ózi de kidirmeı úıine júgirip ketedi. Baıdyń úıine barǵandaryn oılap otyrǵanda ot ta janyp boldy, Ásıa myjyraıǵan jaman etigin kıip, dalaǵa shyǵyp peshtiń tóbesin jaýyp keldi. Peshtiń qýysynan urshyǵyn alyp, Ómirtaıdyń janyna bir tizelep otyryp, úlken qyzdarsha urshyq ıirýge kiristi.
Bópesine baıpaq toqyp berem dep, ájesinen jún surap alyp, ıirip júr. Ylaqsha sekirip oıynnan bosamaıtyn judyryqtaı Ásıa, súıtip kúni boıy jalǵyz, kishkene bópesin baǵyp, otyn jaǵyp, úıin sypyryp, tary túıip, shamasynan artyq úı sharýasynyń bárin bir ezi istep, balalyqtyń qyzyǵyn kóre almaı óse beredi, álgindeı sýyq úıde jalǵyz otyryp, ájesin izdep baıdikine barǵandaǵylary esine túskende, náp-názik balbyraǵan kóńiline tabıǵat ádilsizdik, teńsizdiktiń yzasyn óz-ózinen eriksiz ornatyp bekite beredi.
Dalada syqyrlaǵan aıaz, úı ishinde tyshqannyń tyqyrynan basqa dybys joq.
Ásıa qazir toǵyzda, ákesi Maılybaı qyryqtyń ishindegi kisi. Kópten beri Baıǵabyl baıdyń qoıyn baǵady. Byltyrdan tamaq asyraý qıyn bolyp bara jatqan soń, úı ishimen baıdyń bir úıine kirip alyp, qatyny baıdyń úı sharýasyn basqarady, ózi dalada malda júredi, Ásıa ákesin tipti az kóredi. Balalar uıyqtap jatqanda ketedi, túnde taǵy bular jatyp qalǵanda keledi. Tek keıde, ájesi: «Uıyqtamaı ot jaǵyp otyra tur, men keshikpeı kelemin!» degen soń, ot jaǵyp kútip otyrǵanda ǵana kórip qalady.
Saqal-murtyna muz qatyp, kúpisiniń jaǵasy, tymaǵy qyraýytyp, syqyrlap keledi. Kelgende úndemeıdi, keıip júrgen sıaqty. Qaıdan keldiń, ne istep keldiń dep suraýǵa da Ásıa bata almaıdy, qorqady.
Ájesi ǵoı! Ol tipti bosamaıdy. Kúni boıy baıdyń úıinde. Balalar uıyqtap jatqanda ketedi, baıdyń sýyn ákelip, otyn jaǵyp, sháıin daıarlap berip, úıge bir kelip ketedi. Sý ákelip, ot jaǵyp balalarǵa kesheden turǵan baıdyń úıinen kelgen azǵana sarqytty berip, bolmasa kójesin berip, Ásıaǵa ol-pul úıdiń sharýasyn tapsyryp, bópeńdi jylatpa, qaraǵym, deıdi de ketedi...
Sol ketkennen besin kezinde bir soqsa, bolmasa el orynǵa otyrǵanda bir kelip kóje -mójesin istep berip, taǵy ketedi; sonan baılardyń túngi tamaǵyn berip, jatqyzyp qaıtady.
Ásıa kóbine ájesine qaramaı Ómirtaı ekeýi uıyqtap qalady. Keıde ájesi erterek bosanyp kelip, ózderiniń soǵymǵa soıǵan taıynshasynyń etinen et asyp, nan istep salyp beredi.
Onda Ásıa Ómirtaıdy da uıyqtatpaıdy. Ákesi de jazylyp, balalaryn erkeletip, oınaǵanyna qarap ájesimen sóılesip otyrady.
Onda kóbine sóılesetini Ásıanyń Ámirjan degen aǵasynyń jaıy.
Ámirjan on úsh jasta. Eki júz shaqyrym jerde qalada oqyp jatyr. Eki jyl boldy — Ámirjan kúzdigúni elden baratyn eki-úsh balamen qosylyp ketedi, sonan jazǵytury maıdyń ishinde keledi.
Áýeli qalashylarmen qashyp ketip edi. Endi ákesi toqtatpaıdy, basqa balalardan qaldyrmaı jiberedi.
Oqysa oqysyn, eń bolmaǵanda tamaǵy toq bolar, birdeme bilip shyqsa oqyǵan balalardyń kóbi-aq adam bolyp ketip jatyr ǵoı deıdi. Ámirjannan qystyń basynda bir hat keldi. Ózi jazypty.
«Ákemizge sálem, ájemizge sálem, Ásıa qaryndasymyzǵa sálem, Ómirtaı inimizge sálem» dep jazypty.
Baıdyń moldasy oqyp berdi. «Oqýymyz jaqsy, tamaǵymyz jaqsy, aq nan jeımiz, qantpen sháı ishemiz, kúnde et jeımiz» depti.
Ásıanyń ákesi — ájesi men ekeýi, álgindeı kóńildenip otyrǵanda sony sóz qylady.
— Taǵy hat jazamyn, — degen eken. Ol haty qashan keler eken, tek tiri bolsyn, adam bolar qaraǵym, ózi umtylyp edi ǵoı!.. — deıdi ákesi.
«Ásıa qaryndasymyzǵa sálem» degen sózi Ásıanyń oıynan ketpeıdi. Qatarǵa kirip qalǵandaı bolyp, ishinen maqtanady, kóńilinde Ámirjan da bir úlken dárejeli kisi bolyp kórinedi.
Biraq mundaı et asyp, úı ishi bolyp májilis quratyn kúnder Maılybaıdyń úıinde tym sırek bolady.
Bir taıynshanyń eti qanshaǵa jetsin?
Jáne Ásıanyń ájesi pálen qaınaǵa, túgen qaınaǵaǵa sybaǵa saqtaǵysy keledi, sonsoń et asqan kúnder sanaýly bolyp, kópke deıin Ásıanyń kóńilinen ketpeı júredi.
Ásıanyń osy kúni oılaıtyny Ámirjan aǵasynyń haty qashan keler eken, ózi qashan keler eken degen sol oımen Ásıa uıqyǵa ketedi.
2
Qys ótip, jyly, jáıli jaz keldi. Kún kúlimdep, dúnıe jasaryp, jan-janýar, qyzǵaldaq shópter uıyqtap oıanǵandaı, jazylyp, kerilip, yń-jyń bolyp, jaratylystyń keń shatyry tigildi, kedeı de, baı da jaratylystyń qushaǵyna kirdi.
Biraq toǵyz jasar Ásıanyń qyzmeti qysty kúngiden artpasa, kemigen joq.
Ájesiniń jumysy kóbeıgen saıyn Ásıanyń da mindeti arta bermek. Mal balalap, qystaýdan shyqqan soń-aq áıeldiń jumysy basynan asady. Ásıanyń ájesi de uzaq kúnge baıdyń úıinen bosamaıtyn boldy.
Ásıa tańerteń úlken qyzdarmen sýǵa barady. Iin aǵashqa ilgen eki shelek sýdyń aýyrlyǵynan ımıip, úıine jetkenshe neshe ret dem alyp, báriniń sońynda qalyp, jete almaı kele jatqany...
Jamyrap bara jatqan buzaýdy enesinen aıyramyn dep, áli jetpeı, shashy jalbyrap, qyp-qyzyl bolyp, jylamsyrap barynsha shirenip jatqany...
Ot jaǵyp, sútin pisire almaı, kúıe-kúıe bolyp, kózderin tútin shalyp, ábiger shegip júrgeni.
Qystygúngideı emes, aýyl bolyp aralas-qoralas otyrǵan soń, Ásıalar kúni boıy báıbisheniń kóz aldynda. Báıbishe tıtteı bos júrgizgisi kelmeıdi.
— Ásıa, balany terbete turshy! Ásıa, qumanǵa sý quıyp ákelshi! — Ásıa qozy ustasshy!
— Ásıa, anany isteshi, Ásıa, mynany isteshi, — degen báıbisheniń buıryqtary jazdyń uzaq kúninde qulaqtan ketpeıdi...
3
Bir kúni qaladan Ámirjan keldi. Ámirjan byltyrǵydan da birtúrli bolyp, ádemilenip, kisi bolyp ketipti, ózi ósipti.
Ústinde qara sholaq kóılek, qara shalbar, betinde jyltyraǵy bar qaıys belbeý, ádemi etigi bar, basyna soldattyń qalpaǵyn kıgen... Qara kóılektiń ishinen aq kóılektiń jeńi kórinedi, ishinde taǵy bir kóılegi bolsa kerek.
Ózi aýyldyń, úıdiń jaıyn surap, ákesimen úlken kisishe sóılesedi.
Áýeli Ásıa Ámirjannyń qasyna barýǵa uıalyp, sóz surasa úndemeı tómen qarap, júgirip ketip qalyp júrdi.
Biraq ishinen qýanyp, maqtanyp júrdi. Úıiniń ishinde eń bolmasa bir adam jaqsy kıinip, túri baıdyń balalarynan artyq bolmasa, kem bolmaı júrgenine maqtanady.
Ásıa birazdan soń Ámirjanǵa úırenip burynǵydaı oınap, sóılesetin boldy.
Ámirjan Ásıaǵa mekteptegi balalardyń jaıyn aıtady. Oqýdyń jaıyn aıtady, bir kitaptan neshe túrli haıýandardyń súgretin kórsetip, olardyń qaıda júrip, qaıda turatynyn, qalaı ósip, ónetinin, adamǵa qandaı paıda, qandaı zıany bar ekenin oqyp otyryp túsindirdi. Qaı jerde qandaı halyqtar bar ekenin súgretten kórsetip aıtyp berdi, qazannyń túbindeı qap-qara adam bolady eken, onyń da súgretin kórsetti.
Ózi qap-qara, erni qalyń, tisi appaq bolyp aqsıyp tur.
— Osyndaı da adam bolady eken, — dep Ásıa kórgende kúlip jiberdi.
Ámirjan súgret kórsetkende Ómirtaı da qarap bir nárseni túsingen keıipti bolyp otyrady. Ámirjan mekteptegi qyzdardyń jaıyn da aıtady.
Kóp qyzdar bári bir bólmede jatady, qastarynda úıretip júretin bir apasy bolady, sabaqtan bos kezde keste tigip úıretedi, úlkenderi óz kıimderin ózderi tigedi.
— Neshe túrli oıyndar oınatady, óleń úıretedi, — dep Ámirjan ózi án salyp, óleń aıtady. Ásıa qosylyp júrip «Gúlnaraı» men «Oıan qarǵysty» úırenip aldy.
Ájesi qoly bir bosap ketken kezde, balalardyń sondaı tamasha sózder aıtyp otyrǵan ústine kelip, Ámirjanǵa qarap otyryp, «toba qudaı!» — deıdi kúbirlep.
Ámirjannyń boıyndaǵy mekteptiń salǵan az ǵana sáýlesi Maılybaıdyń qara úıiniń ishine de bir jaryq sáýle túsirgen sıaqty. Ákesi, Maılybaıdan bastap adamdarynyń báriniń de bet ajarynda razylyqtyń belgisi bar...
Biraq Ámirjan óz úı-ishiniń turmysyna razy emes. Qalada muǵalimder, basqa qyzmettegi azamattar keıde mektepke kelip sóz sóılegende Lenın atamyzdyń ósıetinshe, eńbekshi kedeı baıǵa qul bolmaı, eńbeginiń ıgiligin ózi kórýi kerek. Jasy jetige tolǵan balalardy ul, qyz demeı, tegis oqytý kerek; erkek, áıel, úlkenderdi oqytý kerek deýshi edi.
Eldiń áli ózgergen eshteńesi kórinbeıdi: áke-sheshesiniń kúnbe-kúngi kórip júrgen beıneti Ámirjan es bilgennen beri kele jatqan beınet. Onymen turmaı kishkene Ásıanyń qoly bosap, bala bolyp oınaýǵa shamasy kelmeıdi.
Ámirjan mekteptegi qyzdar men Ásıanyń turmysyn salystyrady.
Ámirjan Ásıanyń osy jap-jas basynan bir úıdiń bar beıneti basynda bolyp, kúıe-kúıe túrimen oıy da, boıy da óspeı ájesi sıaqty kózi ashylmaıtyn kúńdikke beıimdelip, kún ilgeri moıynsunyp kele jatqanyn sezdi.
— Ásıany mektepke alyp ketpeı bolmaıdy eken, — dedi ózinen-ózi Ámirjan.
Ásıany kóndirý Ámirjanǵa qıyn bolǵan joq. Ol ózi de Ámirjan aıtqan soń qyzyǵyp júretin. Ámirjan bir kúni:
— Ásıa, meniń qalaǵa oqýǵa baratyn kúnim taıanyp qaldy... Sen menimen birge barasyń ba? — degende kózderi jarq ete tústi...
Oıyn ekenin, shyn ekenin bile almaı biraz otyrdy.
— Ras aparasyń ba? — dedi.
— Ras, qalqam! Ózimmen birge júresiń. Ózińdeı kishkene qyzdarmen birge jatasyń, birge oqısyń. Birge oınaısyń... Baram deseń ózim osy joly alyp ketem.
«Ájem men Ómirtaı qaıtip qalady?» degen oı zymyrap óte shyqty... Lúpildegen kishkene júreginiń soǵysy baıaýlaǵandaı bolyp, júregi buryp, qımaı kishkene turady da, baram deıdi.
Ákesine Ásıanyń ash, jalańash, óneboıy beınette júrip beker qor bolatynyn aıtyp, mektep tárbıesiniń jaqsylyǵyna ózin mysal qylyp kórsetip, jáne ózderine tamaq asyraýdyń qıyndyǵyn aıtyp: «Ásıany men alyp keteıin, siz ájemdi renjitpeı kóndirińiz», — dedi.
Maılybaı qatynyna aıtqanda:
— Qolǵanatym edi, serigim edi, ekeýi birdeı ketken soń qaıtip júremiz, — dep jylasa da, onyń aıtqanynan shyǵa almady.
Jáne Ámirjannyń sózderine senbesine ylajy bolmady.
— «Barsa barsynshy, baǵy ashylar ma eken?» dedi oıynda.
Súıtip Ásıa Ámirjan aǵasymen birge, jáne sol bolystaǵy oqyp júrgen balalarmen bári oqýǵa júrdi de ketti.
Osy kúni Ásıa mektepte. Bes aı bolyp qaldy kelgenine. Aranyń uıasyndaı shýyldaǵan eńbekshi qaýymnyń bir múshesi. Bir qaraǵanda Ásıany tanymaı qalasyń. Ústinde qońyr jańa kóılek, belin qynaı býǵan, aıaǵynda ádemi etik, shashyn sholaq qylyp qyrqyp, bir qyryn jyǵyp taraǵan...
Eki beti almadaı qyp-qyzyl dóp-dóńgelek, qaraqattaı kózi jarqyrap, tóńiregindeginiń bári tıtteı jábirlemeıtin dos ekenine esh kúmáni joq, ózindeı balalar «hor» bolyp qosylyp óleń aıtqanda «biz eńbekshiler taptary...» dep moınyn sozyp, daýysy kúmis qońyraýdaı syldyrap o da qosylyp turady. Daýysy tym taza, ádemi, ózi batyl bolǵan soń, óleń úıretetin muǵalim Ásıany Aqtolqyn degen bir kishkene qyzben birge ándi bólek salǵyzyp úıretip júr. Ásıa Ámirjannyń aýylda aıtqan qyzyqtarynyń bárin kórip keledi.
Jańada bir úlken qyz pıoner boldyń dep, Ásıanyń moınyna qyzyl shúberek baılap bergen. Sonan beri Ásıa pıonerdiń tobynan qalmaıdy, neshe túrli oıyndar úırenip, «Býd gotov!» degen basshylarynyń sózine basqa balalardyń arasynda o da «Vsegda gotov!» dep, qolyn kóterip, qaraqat kózi jaınap, komýnızm baqytyn ornatysýǵa daıarlyǵyn bildirip ýáde berip turǵanyn kóremiz.
Tiri bolsa Ásıa Maılybaı qyzy kedeı beınetqorlar ortasynda komýnızm baqytyn ornatýǵa aǵalaryna kómekshi bolaryna kóńilimiz tolyq senedi.
Dekabr, 1924 j.
You Might Also Like
