InfoHub Logo

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń jýrnalısıka fakúlteti
Baspasóz jáne elektrondy BAQ kafedrasy TAÝMAN AMANDOSOV OQÝLARY
«Eń úzdik pýblısısıka» nomınasıasy boıynsha
«Taý tulǵa – Taýman Amandosov» atty maqala
Rahymberlınova Janel Ýalıhanqyzy,
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń jýrnalısıka fakúltetiniń 2 kýrs stýdenti,
Baspasóz jáne elektrondy BAQ kafedrasy
Ǵylymı jetekshi: f.ǵ.k., dosent Ǵ. Maıkotova

Jýrnalısıka – ótkir pyshaq! Pyshaqtyń ótkirligi sondaı, tánińe túsken jaranyń janyńdy shanshymaı ótpesi múmkin emes. Jýrnalısıka – halyq pen bıliktiń arasyn jalǵastyratyn altyn kópir ispettes. Jýrnalısiń basty qarýy – onyń qalamy men sózi. Al, til onyń – qylyshy. Bul qylyshtyń keıde júregińizdi tilip túsetini de ras. Keshegi sóz qudiretin erekshe baǵalaǵan ata - babamyzdan qalǵan «Taıaq etten, sóz súıekten ótedi» degen sóz bar. Biraq, keshegi keńestik ıdeologıa kezinde jýrnalıske qoıylatyn talap ta, talǵam da ózgeshe edi. Kez kelgen nársege taptyq-tanym turǵysynan qarap, baǵa berildi. Kórgenińizdi de, kókeıińizge túıgenińizdi de baspasóz betine jaza almaısyz. Jazǵanyńyzdyń da bári birdeı jaryq kórmeıdi. Dese de, sonyń ózinde sol talap pen talǵamnyń qursaýynan shyǵyp jaryq kórgen bıik shyǵarmalardyń ómirge kelip, kópshilik kóńiline jol tapqany da shyndyq. Osyndaı qıyn kúnderge qaramastan keıbir jýrnalıser men ǵalymdar jýrnalısıka salasynda óshpes izin qaldyryp, qamshydaı qysqa ómirin sarp etti. Tókken terleriniń ár tamshysy arqyly bizdiń búgingi jarqyn bolashaǵymyzdyń jaıma - shýaq kúnderine jol ashty.

Osyndaı ǵylymı-pedagogıkalyq isteri arqyly tuǵyr bolyp qalyptasyp, elimizdiń jýrnalısıkasynyń tarıhynda esimimen erekshelengen tulǵalardyń biri Taýman Salyqpaıuly Amandosov boldy. Atyraý aımaǵynyń tól týmasy bolǵan ǵalym, ustaz 1921 jyly 5 jeltoqsanda Balyqshy aýdany Keńózek aýyldyq keńesiniń Qaıyrshaqty aýylynda dúnıe esigin ashady. Jastaıynan jetim balalar úıinde ósip, taǵdyr taýqymetin kóp kórgen tulǵa qarapaıymdylyq qasıetti qarańǵylyqqa shomǵan ólkege nuryn shashyp turatyn jaryq sáýlege teńegen eken. Sebebi, óz estelikterinde: «Adam qandaı bıik taýdyń tasyn aıaǵynyń astynda taptap tursa da, bir kúni sol tastyń astynda jatady» deıdi. Orta mektepti bitirgen soń, «Sosıalısik qurylys» gazetinde jumys istep, redaksıanyń bólimshe bastyǵyna deıin qadam basady.

1946 jyly Qazaq memlekettik ýnıversıteti, fılologıa fakúltetiniń jýrnalısıka bólimine oqýǵa túsedi. Ýnıversıtet qabyrǵasynda júrip-aq, gazet-jýrnal redaksıalarynda tilshilik qyzmetter atqarady. Ýnıversıtetti úzdik bitirgennen keıin, shákirtterin bilim nárimen sýsyndatyp, jýrnalısıkanyń alyp jolyna salý úshin sol QazMÝ - dyń jýrnalısıka kafedrasynda oqytýshy qyzmetinde qaldyrylady. 1955 jyly kandıdattyq dısertasıasyn qorǵaǵanda, onyń birinshi oponenti bolyp Qazaqstan Ǵylym Akademıasynyń akademıgi, profesor, jer-jahanǵa belgili jazýshy Muhtar Omarhanuly Áýezov boldy.

 Taýman Amandosov – qazaq pýblısısıkasynyń teorıasy men praktıkasy týraly tuńǵysh ret jan-jaqty muraǵattyq zertteýler júrgizip, eńbekter jazǵan ǵalym. Ol «Qazaq pýblısısıkasy búgin», «Dostyq aǵymy» syndy kitaptardyń, «Qazaq sovet baspasóziniń janrlary» jáne «Sovet jýrnalısıkasynyń teorıasy men praktıkasy» atty joǵary oqý ornyna arnalǵan oqýlyqtardyń, sondaı-aq «Jýrnalıs jáne ómir», «Gazet janrlary» atty oqý quraldarynyń avtory boldy. Óziniń eńbekqorlyǵymen, talantty shyǵarmashylyǵynyń nátıjesinde mamandarǵa óte qajetti derektermen jınaqtalǵan I.B.Bogdanov, B.A.Vázemskıı sıaqty orys ǵalymdary jazǵan «Jýrnalıs anyqtamalyǵyn» qazaq tiline aýdaryp shyqty. Bilim ordasy QazMÝ-da qyzmet atqaryp júrip ózin talantty ǵalym jáne úzdik pedagog retinde tanyta bildi.

Profesor Taýman Amandosov ǵylymı-pedagogıkalyq jumystardy ǵana emes, sonymen qatar ákimshilik qyzmetterdi de birge atqarady. 1952 jyldan ýnıversıtettiń syrttaı bóliminiń prorektory boldy. 1959 - 1966 jyldar aralyǵynda QazMÝ-dyń fılologıa fakúltetiniń dekany bolyp túrli basshylyq qyzmetter atqardy. Osy jyldary jýrnalısıka fılologıa fakúltetiniń bólimshesi ǵana bolatyn. 1966 jyly Taýman Salyqpaıulynyń belsendiligimen qazirgi jýrnalısıka fakúlteti qurylady. Onyń birinshi dekany bolyp ta T. Amandosov saılanady da, fakúltetti 10 jyl boıy basqarady.

Sol jyldardaǵy kúrdeli jaǵdaılarǵa qaramastan batyl da jaýapkershiligi mol Taýman Salyqpaıuly Qazaqstan men Orta Azıada baspasóz ben televızıaǵa kadrlar daıarlaıtyn ıdeologıa fakúltetin ashqan bolatyn. Keıbir joǵarǵy oryndarda otyrǵandardyń qarsylyq tanytqan áreketterine qaramastan, kórnekti ustazymyzdyń jýrnalısıka boıynsha kadr máselesine erekshe janashyrlyq tanytyp, ulttyq mektepti ashýǵa úles qosýy úlken erlik istermen para-par desek bolady.

1971 jyly Taýman Amandosovqa profesor ǵylymı ataǵy beriledi. Bul jóninde respýblıkalyq «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde: «Osy kúnge deıin Qazaqstanda jýrnalısıka teorıasynyń profesory joq edi, al endi ondaı maman bizde bar, ol kafedra meńgerýshisi Taýman Salyqpaıuly Amandosov» dep jazylypty. Bálkim, zamannyń tarlyǵy bolar, ol ýaqytta 15 respýblıkada tek 7 profesor bolǵan eken. Fakúltet dekany Taýman Salyqpaıuly «Televızıa men radıo», «Qazaq jýrnalısıkasy», «Jýrnalısik sheberlik jáne ádebı redaksıalaý» dep atalatyn birneshe kafedralar ashyp, ony ómiriniń sońǵy kúnderine deıin ózi basqarady.

Jańa ǵylymı mektep ashý kez kelgen ǵalymnyń taǵdyryna buıyrmaǵan baq desek artyq aıtqandyq emes. Úlken baqtyń ıesi ataný úshin, qanshama eńbekter jarıalap, halyqtyń yqylasyna bólený qajet. Osylaısha san jyldar ótken saıyn jýrnalıser qaýymyna taý tulǵaly Taýman Amandosovtaı kemeńger ustazdyń bilim berýi arqyly ǵylymı mekteptiń irgesi qalanyp jatty.

Ol qazaq pýblısısıkasynyń negizin qalady

Kúni búginge deıin onyń eńbekteri Orta Azıa elderiniń kitaphanalarynan oryn tepken. Al, jetistikterine keler bolsaq, T. Amandosov doktorlyq dısertasıasyn «Qazirgi zamannyń qazaq pýblısısıkasy» taqyrybynda qorǵap, Qazaqstan men Orta Azıada jýrnalısıka mamandyǵy boıynsha birinshi ǵylym doktory ataǵyn alady. Ol delegat bolyp jýrnalıser odaǵynyń İİ,İİİ,IV sıezerine saılandy, al İİİ sezinde KSRO jýrnalıser Odaǵynyń basqarmasynyń múshesi boldy. Qazaqstan jýrnalıser odaǵynyń qatarynan kórindi. Kóp jyldar boıy Almaty qalalyq jýrnalıser odaǵyn basqardy. Ol birshama jýrnalıserdiń, talant ıeleriniń kózin ashty, jol siltedi.

Onyń jetekshiligimen dıplom jumystaryn qorǵaǵandardyń ishinde Ábish Kekilbaev, Qýanysh Sultanov, Myrzataı Joldasbekovter bar edi. Qazaq jýrnalısıkasynyń tarıhyndaǵy biregeı de bilikti ustaz Taýman Amandosovty shákirtteri bul kúnderi «ǵajap adam» edi dep eske alady. Qaı óńirge barsańyz da, Taýmannyń talap pen talǵamynyń nátıjesi men jemisin kóremiz. Onyń shákirtteri de óte kóp boldy.

Ustazy jaıly estelikter jazyp, oǵan eń bıik baǵa bergen shákirtteriniń biri, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Jaqyp Baýyrjan Ómirjanuly bolatyn. Shákirt-ustaz BAQ-qa bergen suhbattarynyń birinde «óziniń ustazdyqpen, ǵylymı eńbekpen aınalysýyna úlken sara jol salǵan Taýman Amandosovtyń bir aýyz sóziniń nátıjesi» bolǵandyǵyn erekshe maqtan tutady.

Bul 10 jyl burynǵy suhbat bolǵanmen, ony jandandyryp ári jańartýdyń qajeti joq. Osy oraıda «Ákeńniń ózi ólse de, kózin kórgen ólmesin» deıtin ulaǵatty sóz bar ekendigi anyq. Mine, ustazǵa berilgen shynaıy baǵa! Mine, joǵary qurmet! Ustazyna bas ıgen aqyn Baýyrjan Ómirjanulynyń uly tulǵaǵa degen erekshe syılastyǵyn osy suhbattan aıqyn ańǵara alamyz. Budan T.Amandosovtyń ólsheýli ǵumyrynda shákirt aldynda jınaqtaǵan abyroıy men maqtanyshyn baıqaımyz. «Adamǵa ataq emes, abyroı mańyzdy» degen sózdiń maǵynasyn osyndaıda túsinsek kerek.

Taýman Amandosovtyń kózin kórmesek te, ol kisi týraly aıtylǵan barlyq pikirlerdi oqýǵa tyrysamyz. Sebebi ol jaıly qyzyqty oqıǵalar da, pikirler de san alýan. Mysaly, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty Saǵatbek Medeýbekov ǵalymdy «Aýzy dýaly abyz Amandosov» dep baǵalaıdy. Qanaty keńge jaıylyp, óshpes qyrlary men syrlary tuńǵıyqqa taralǵan T.Salyqpaıulynyń óńi susty bolǵanmen, jany jumsaq bolǵan desedi.

Kez kelgen shákirtiniń júreginde máńgi saqtalǵan ult ustazy, Ahmet Baıtursynovtaı óz ornyn jýrnalısıkanyń tórinen tapqan, qazaq jýrnalısıkasynyń bıik munary, qyraǵy qyrany, aq suńqary Taýman Amandasov bıyl 100 jasqa tolyp otyr. Abyz ǵalymnyń eńbekterin oqymaı, onyń ónegeli ómiri jaıynda tolǵanys tanytpaı jýrnalısıkaǵa qadam basýdy úlken qatelik dep uǵynǵan jón. Onyń sońynda qalǵan teorıalyq qundylyqtary men eńbekteri tek jýrnalıser qaýymy úshin arnalǵan. Aqyn Sultanmahmut Toraıǵyrov aıtqandaı, «Qarańǵylyqtyń kógine órmelep shyǵyp kún bolam, kún bolmaǵanda kim bolam?» demekshi, ol qazaq jýrnalısıkasy teorıasynyń ǵylymı shamshyraǵyn jaqqan jaryq juldyz boldy. Alyp tulǵany sóılegen sózine isi saı keletin azamattardyń biri desek esh qatelespeımiz.

Jýrnalıser arasynda da «Taýman Amandosov – qazaq jýrnalısıkasynyń atasy» degen sóz jıi aıtylady. Jýrnalıser qaýymynyń ǵalymǵa osyndaı baǵa berýi, onyń san jyldardaǵy ustazdyq eńbeginiń arqasy dep bilemiz. Ol ómiriniń sońǵy jyldarynda «Bazardan bizder ketemiz, sender kelesińder» degen osy bir asyl sóziniń astarynda teńizdeı tereń maǵyna bar. Synaptaı syrǵyp ótip jatqan ómirdiń alma-kezek ekendigi barshamyzǵa aıan. Rasymen de solaı, bizder bolashaq jýrnalıser profesor Taýman Amandosovtyń jýrnalısıka maıdanyna salyp bergen sara jolymen alǵa qaraı qadam basyp kelemiz. Jýrnalısıkanyń kemel keleshegi jastardyń qolynda!

---