InfoHub Logo

Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh Konstıtýsıasynyń qabyldanǵanyna 30 jyl.

Táýelsiz Qazaqstannyń alǵashqy Konstıtýsıasy 1993 jyly 28 qańtarda Hİİ shaqyrylǵan Qazaqstan Joǵarǵy Keńesiniń İH sesıasynda qabyldandy. Ol kirispeden, 4 bólimnen, 21 taraýdan jáne 131 baptan turady. Kostıtýsıa Qazaqstan memlekettik egemendigin alǵan sátten bergi kóptegen quqyqtyq normalardy: egemendik, memleket táýelsizdigi, bılikti bólisý prınsıpi, qazaq tilin memlekettik dep taný, Prezıdentti memleket basshysy dep taný, sot organdary - Joǵarǵy, Konstıtýsıalyq jáne Joǵary Arbıtrajdyq sottar jáne basqalardy qamtydy. 1993 jylǵy Konstıtýsıa negizine parlamenttik respýblıka modeli alyndy.

Negizgi zań Táýelsizdik qundylyqtaryn qalyptastyrýǵa múmkindik berip, elimizdiń demokratıalyq, parlamenttik respýblıka ekenin aıshyqtady. Bul qujat tarıhı qajettilikten týdy jáne sol bir ótpeli kezeńde úlken mindetterdi atqardy. Alǵashqy  Konstıtýsıa Respýblıka egemendiginiń qalyptasýyn resmı túrde bekitip, álemdik qaýymdastyqqa Qazaqstannyń jańa táýelsiz memleket mártebesin zańdastyrdy.

Alaıda, onyń keıbir tustaryna ózgerister jasaý qajet boldy. Birinshi Konstıtýsıada memlekettik basqarý formasy naqty anyqtalyp bekitilmedi. Joǵarǵy Keńes eń joǵarǵy bılik tutqasy retinde tanyldy. Osy Joǵarǵy Keńes pen atqarýshy bılik, ıaǵnı Mınıstrler kabıneti arasynda basqarý mehanızminde qaıshylyqtar týyndap otyrdy. 1993 jylǵy Konstıtýsıa jerge jeke menshik máselesin sheshe almady.

Sondyqtan, ýaqyt óte kele tuńǵysh Konstıtýsıanyń keıbir tustary naryqtyq qoǵamdaǵy ózgeristerge sáıkes bolmaı shyqqany baıqalyp, eki jyl ótkennen keıin qoldanysta júrgen qazirgi Konstıtýsıa qabyldandy.

Bul, 1995 jyly 30 tamyzda búkilhalyqtyq referendým boıynsha qabyldanǵan, 9 bólim, 98 baptan turatyn Kons­tıtýsıanyń 1993 jylǵy Konstıtýsıadan aıyrmashylyǵy, onyń mazmunynyń sapasynda edi. Ata zańda jańa memlekettiliktiń negizi qalanyp, qoǵamdyq damýdy baǵyttaýǵa jáne retteýge qabiletti tutas memlekettik bılik qalyptastyryldy. Konstıtýsıa boıynsha Qazaqstan Respýblıkasy demokratıalyq, ýnıtarlyq, zaıyrly, áleýmettik, quqyqtyq memleket. Basqarý nysany boıynsha Qazaqstan memleketi prezıdenttik respýblıka bolyp anyqtaldy. Qazaqstannyń negizgi demokratıalyq qaǵıdalary - adam qundylyǵy, adam quqyǵy men bostandyqtary, ıdeologıalyq jáne saıası ár alýandylyq (plúralızm), zań aldyndaǵy teńdikke negizdeldi.

Konstıtýsıa memlekettik qurylystyń quqyqtyq negizin qalyptastyrýshy qujat bolyp tabylady. Ol memlekettilik tetik, qoǵamdyq, saıası ınstıtýttar retinde qyzmettiń negizi bolarlyq prınsıpterin ornyqtyrady, adam men azamattyń konstıtýsıalyq mártebesin belgileıdi, ekonomıkalyq qurylystyń negizderin aıqyndaıdy. 

Sóıtip, Qazaqstannyń tolyqqandy memlekettik táýelsizdigin konstıtýsıalyq-quqyqtyq turǵydan rásimdeý - 1993 jylǵy 28 qańtarda Qazaqstan Respýblıkasynyń alǵashqy Konstıtýsıanyń qabyldanýymen júzege asty.

Qazaqstan Respýblıkasynyń 1993 jylǵy Konstıtýsıasy:  memlekettiń táýelsizdigin zańdy túrde rásimdedi, halyqaralyq qaýymdastyqqa Qazaqstandy táýelsiz memleket retinde tanytty, bizdiń qoǵamǵa jańadan engen keıbir ınstıtýttardy qoǵamdyq, saıası jáne quqyqtyq salalarda bekitti, sóıtip sol kezeńdegi úsh negizgi mindetti sheshti. Sondyqtan, Táýelsiz Qazaqstannyń tuńǵysh Konstıtýsıasy ótpeli kezeńde óz qyzmeti men mindetterin oıdaǵydaı atqara bilgen tarıhı mańyzdy qujat bolyp tabylady.

El táýelsizdigin alǵannan beri Qazaqstan san ózgeristerdi basynan ótkerdi. Qoldanystaǵy Konstıtýsıa byltyrǵy ótkizilgen jalpyhalyqtyq referendýmǵa deıin tórt ret - 1998, 2007, 2011 jáne 2017 jyldary ózgertildi jáne tolyqtyryldy. Konstıtýsıa óziniń áleýetin taýysqan joq, oǵan engizilgen ózgerister men tolyqtyrýlar ony naqtylaıdy jáne normalaryn aıqyndaıdy.

Ótken jyly 5 mamyrda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Konstıtýsıaǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizý boıynsha referendým ótetinin málimdedi. Prezıdenttiń aıtýynsha, túzetýlerdiń maqsaty «jańa memlekettik úlgige, memleket pen qoǵamnyń ózara is-qımylynyń jańa formatyna» jáne «sýperprezıdenttik basqarý nysanynan yqpaldy parlament jáne esep beretin úkimet bolatyn prezıdenttik respýblıkaǵa kóshý» bolyp tabylady». Jumys toby 33 bapqa túzetýler ázirledi. Bul Konstıtýsıanyń úshten bir bóligi. Referendým 2022 jyldyń 5 maýsymynda 77% oń nátıjemen ótti. Atap aıtqanda, Konstıtýsıalyq Keńes Konstıtýsıalyq Sot bolyp qaıta qurylady. Parlament Májilisi aralas saılaý júıesi boıynsha saılanady, Májiliste Qazaqstan halqy Assambleıasynyń kvotasy joıylady, Parlament Senatynda Prezıdent usynǵan depýtattardyń kvotasy qysqartylady.

Al, osy jyldyń 5 maýsymynda elimizde aıryqsha máni bar tarıhı oqıǵa boldy. Elimizdiń tarıhynda Konstıtýsıaǵa engiziletin ózgerister alǵash ret jalpyhalyqtyq referendým arqyly júzege asyryldy. Memleketimiz  damýdyń jańa kezeńine qadam basty. Táýelsiz Qazaqstannyń damý tarıhynda jańa dáýirge jol ashyldy. Ata Zańymyzǵa usynylǵan ózgeristerdi  azamattardyń basym kópshiligi qoldady. Referendým joǵary deńgeıde ótti. Referendým nátıjesi saıası jańǵyrýdyń anyq sımvolyna aınaldy. Biz Jańa, Ádiletti Qazaqstandy qurý jolyn tańdadyq. Konstıtýsıalyq túzetýler memlekettigimizdiń tuǵyrnamasyn túbegeıli ózgertýge múmkindik beredi. Búkil qoǵamnyń damýyna tyń serpin beredi. Referendým elimizdiń tarıhyndaǵy mańyzdy beles boldy. Ultymyzdyń shynaıy ózgeristerge degen daıyndyǵy men uıymshyldyǵyn kórsetti.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev referendým qorytyndysy boıynsha Qazaqstan halqyna jasaǵan úndeýinde: «Ata zańǵa ózgerister engizý reformalarymyzdyń sońǵy satysyn emes, endi bastalǵanyn bildiredi. Biz elimizdi jan-jaqty jańǵyrtýdy jalǵastyramyz. Jańartylǵan Konstıtýsıa negizinde bıliktiń barlyq ınstıtýty qyzmetiniń meılinshe tıimdi modelin qalyptastyramyz. Olardyń arasyndaǵy úılesim men tepe-teńdik mehanızmin nyǵaıtamyz. Dáıekti saıası jańǵyrý ulttyq ekonomıkany damytýǵa, ulttyq kásipkerlikti nyǵaıtýǵa yqpal etedi» dep atap kórsetti.

Biz adam quqyǵy men bostandyǵyn qorǵaý júıesin keshendi túrde kúsheıtýge negizdelgen baǵdarymyzdy jalǵastyra beremiz. Quqyqtyq reforma aıasynda Konstıtýsıalyq sot qaıta quryldy. 

Qasterli Táýelsizdigimizdi, el birligin jáne qoǵamdyq kelisimdi nyǵaıtý – bizdiń negizgi mindetimiz. Bul reformalardy Jańa, Ádiletti Qazaqstan qurý úshin jasap jatyrmyz. 

Referendým qorytyndysy bizdiń memlekettigimizdiń tarıhynda múlde jańa dáýir bastalǵanyn kórsetedi. Biz qazir barlyq salany jańǵyrtýǵa kiristik. Osy jolda memleketti basqarý úlgisin túbegeıli ózgertý qajettigi týyndady. Sol sebepti Memleket basshysy 2022 jylǵy naýryz aıyndaǵy Joldaýynda saıası jańǵyrýdyń aýqymdy baǵdarlamasyn usyndy. Onyń basty maqsaty – elimizdi odan ári demokratıalandyrý, halyqtyń memleketti basqarý isine qatysý múmkindigin keńeıtý. Sondaı-aq Úkimettiń tıimdiligin arttyrý.

Konstıtýsıalyq reforma adam quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý júıesin barynsha kúsheıtedi. Sonymen birge elimizdegi saıası básekeniń ádil jáne ashyq bolýyn qamtamasyz etedi. Biz Ata zańymyzdyń otyzdan astam babyna ózgeris engizdik.  Konstıtýsıa baptarynyń úshten biri ózgerdi. Ashyǵyn aıtsaq, Konstıtýsıamyz múlde jańa sıpatqa ıe boldy. Onyń bári azamattarymyzdyń múddesine tolyq saı keledi. Osylaısha memleketimizdi túbegeıli jańǵyrtamyz.

Júrgizilip jatqan reformalar Qazaqstandaǵy adam quqyqtaryn qorǵaýdy jáne azamattyq qoǵamnyń damýyn jańa deńgeıge shyǵarady.

Sonymen, qoryta kelgende, Memleket basshysynyń usynysy jáne bastamasymen qolǵa alynyp, jalpyhalyqtyq referendýmda azamattardyń basym kópshiliginiń qoldaýyna ıe bolǵan túzetýler men ózgerister Ata zańymyzdyń máni men mańyzyn odan ári arttyra túsedi. Qazirgi reformanyń ereksheligi – memleketimizdi jetildirý, jańǵyrtý jáne nyǵaıtý. Konstıtýsıa Qazaqstan memlekettiliginiń jáne eldiń damý strategıasynyń negizi bolyp tabylady.

Sabyrhan SMAǴULOV, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

---