InfoHub Logo

Taqyryby: Táýelsizdik sımvoly – ulttyq teńge

Zertteý jumysynyń maqsaty: Táýelsizdigimizdiń sımvoly – ulttyq teńgemizdiń tarıhyn dáripteý
Jospary:
Kirispe
Negizgi bólim
1. Teńgeniń shyǵý tarıhy
2. Teńge 2006 jyly óz beınesin ózgertti.
3. Óskemendegi teńge saraıy
4. Qorytyndy
5. Paıdalanylǵan ádebıetter

Halqymyzǵa ǵasyrlar boıy arman bolǵan táýelsizdik,egemendik ustanymdaryn bıikke kóteretin bul kún – bizdiń Otanymyzdyń árbir azamaty úshin qasterli mereke. Bul mereke kúntizbede «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi» týraly Konstıtýsıalyq zańynyń 1991 jyly 16 jeltoqsanda qabyldaýyna baılanysty turaqty túrde atalyp ótiledi.

Táýelsizdik –bizdiń urpaqqa bergen úlken baqyt, halqymyzdyń máńgilik qundylyǵy. Biz búginge deıingi barlyq jetistikterimizge Táýelsizdiktiń arqasynda qol jetkizdik. Táýelsizdik –bizdiń eń basty ıgiligimiz, baǵa jetpes qundylyǵymyz.
1991jyl Keńes odaǵy ydyraǵannan keıin árbir el táýelsizdigin jarıalap, óziniń memlekettik rámizderin qabyldady. Qazaqstan óziniń Eltańbasyn, Týyn, Ánuranyn zańmen bekitti. Saıası egemendigin alǵan el ekonomıkalyq táýelsizdikke de ıe bolýy qajet. Osy oraıda barlyq memleket burynǵy Keńes odaǵynyń rúbldik aımaǵynan shyǵyp, óziniń ulttyq valútasyn shyǵardy.

1993j. 12 qarashasynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Nazarbaev”Qazaqstan Respýblıkasynda Ulttyq valúta engizý týraly”jarlyq shyǵardy.
Ulttyq valútany «teńge», al onyń júzden bir bóligin «tıyn» dep ataýdy sol kezdegi QR Joǵary keńesi komıtetiniń tóraǵasy Saýyq Tákejanov usynǵan edi.

Teńgeniń de óz shyǵý tarıhy bar. Ulttyq teńgeni jasaýǵa eki jyl ýaqyt qajet boldy. Qazaqstan óz tól aqshasyn shyǵarý úshin 1990jyl teńgeniń alǵashqy úlgisin jasaıtyn arnaıy jumysshy tobyn qurdy. Táýelsiz eldiń ulttyq valútasyn jasap shyǵarǵan Tımýr Súleımenov, Meńdibaı Álın, Aǵymsaly Dúzelhanov, Haırolla Ǵabjálelovter edi. Olar jumystaryn Qazaqstan mádenıetiniń tarıhı damý aspektilerin zertteýden bastaǵan.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaev: «Biz ulttyq aqshamyzdy bir-aq ret jáne bir ataýmen shyǵarýymyz kerek. Ekinshi qaıtara onyń aty ózgermeıdi. Sondyqtan ony ábden zerttep baryp, bir sheshimge kelýimiz qajet»,- dedi.
Sodan keıin búkil tarıhty kóterip, qazaqqa qatysty eńbekter aqtarylyp, ertede qazaqta teńge qoldanǵan eken. Bizdiń akademıkter: «orystyń «dengı» degen sózderi sol teńgeden shyǵýy múmkin»- dedi.Sebebi, aqsha aınalymy Reseıden buryn Azıada bolǵan. Bizdiń burynǵy túrki memleketteri saltanat quryp turǵan kezeńde, odan keıin de teńge qoldanysta júrgen. Sóıtip, bizdiń bolashaq valútamyz teńge degen ádemi ataýǵa ıe bolypty.

Teńgeniń álemdik bırjada 2006 jyldan bastap tóbesinde syzyǵy bar T árpimen belgilenip keledi. Ulttyq bank jarıalanǵan úlken baıqaýdyń qorytyndysy boıynsha osy sımvol úzdik dep tanylyp, ony oılap shyǵarýshylar mıllıon teńge syıaqy aldy.

Eń alǵashqy teńge partıasy Anglıanyń eń kóne ári áıgili «Harrıson jáne uldary»fabrıkasynda basylyp shyqty. Teńgeniń alǵashqy partıalaryn saqtaý úshin arnaıy jer asty qoımalary daıyndalǵan. Olardy tórt IL-86 ushaqtary tasydy. Bir aptanyń ishinde olar Londonǵa 18 ret ushyp baryp-qaıtyp kelgen. Jańa valútanyń aınalysqa engizilýiniń kórshi elderden qupıa ustalǵany sonsha barlyq qujattarda Prezıdent Rezıdensıasynyń qurylysy úshin qural-jabdyqtar tasylýda dep jazylǵan. Alǵashqy teńgeler jer asty qoımalarynan eldiń barlyq bankterine 8 kún ishinde jetkizilgen. 1993 jyly qazan-qarasha aılarynda Qazaqstan rúbl aımaǵynan tolyqtaı shyqty. Qarashanyń 12-sindegi Prezıdent Jarlyǵynan 3 kúnnen keıin teńge aınalymǵa endi. Eski aqshany qazaqstandyq teńgege aıyrbastaý 1993 jyly 15 qarashada tańǵy 8.00-de bastalyp, 20 qarasha kúni 20.00-de aıaqtaldy. Ulttyq bank alǵashqyda 1 teńgeni sol kezdegi 1000 rúblge baǵalaǵan. Keıin elimizdiń saıası jáne áleýmettik, memleketaralyq qatynastary eskerilip 1 teńge 500 rúbl boldy. Al birinshi aınalymǵa engen 1 teńgeniń AQSH dollaryna shaqqandaǵy quny 4,35 teńge boldy.

1992 jyly teńge dızaınyndaǵy beıneler bekitildi. Eń alǵashqy teńgemizde belgili tarıhı tulǵalardyń portretteri, Alataý men Kókshetaý kórinisteri, Qoja Ahmet Iassaýı kesenesiniń beınesi, Mańǵystaýdan tabylǵan tastaǵy tańbalar paıdalanyldy. Bir teńgelik banknotqa Ábý Nasyr ál Farabı, úsh teńgelikte Súıinbaı, bes teńgelikte Qurmanǵazy, on teńgelikte Shoqan, jıyrma teńgelikte –Abaı, elý teńgelikte - Ábilqaıyr han, júz teńgelikte Abylaıhan beınesi salynǵan. Teńge dızaınerleriniń biri – Praga sáýlet ınstıtýtynyń túlegi, birneshe halyqaralyq konkýrstardyń jeńimpazy H.Ǵabjalelovtyń pikirinshe, aqshada aıtýly alash azamattarynyń beınesin berýdiń birneshe sebebi bar. Birinshiden, qosymsha kúrdeli beder – beıneler banknottardy qoldan jasaýdan qorǵaıdy, ekinshiden tarıhı tulǵalarymyzdyń sýretteri bizdiń jas memleketimizdiń óz tarıhy men bolmysyn tanytady jáne qazaq aqshalaryn álemdegi basqa valútalardan daralap, aıshyqtap turady.

Qazaqstannyń aqsha saraıy metal tıyndardy shyǵarýǵa daıyn bolmaǵandyqtan jedel túrde qaǵaz túrinde shyǵardy, biraq 1 jyldan soń olardy metal tıyndarǵa aýystyrdy. 1994 jyly qaǵaz tıyndar jezden jasalǵan monetalarmen almasty.

1993 jyly qurylysy bastalǵan banknot fabrıkasy 1995 jyly tolyq aıaqtaldy. 19 mamyr 1995 jyly resmı ashylý rásimi ótti. Bul strategıalyq nysanǵa osynsha kóp jýrnalıske kirýge alǵash ret ruqsat berildi. Nursultan Nazarbaev osynda basylyp shyqqan alǵashqy mıllıon teńgeni búkil Qazaqstanǵa kórsetedi.

1995 jyly Almatyda óz banknot fabrıkamyzdyń tusaýy kesildi. Qazir Táýelsiz Qazaqstan tól valútasyn óz elimizde basyp shyǵarady.
2006-2011jylǵy banknot fabrıkasy ulttyq aqshanyń túrlerin basyp shyǵardy.
Teńge 2006 jyly óz beınesin ózgertti.
2006jylǵy úlgidegi banknotalar biryńǵaı stılde oryndalǵan, sýretter bet jaǵynda negizinen tiginen, syrt jaǵynda kóldeneńinen ornalasqan. Tutastaı alǵanda, dızaın Qazaqstannyń qazirgi beınesin kórsetedi. Barlyq memlekettik nyshandar, sáýlet obektileriniń jáne eldiń tabıǵat nyshandarynyń beıneleri kiredi.

Banknottardyń bet jaǵynda, ortańǵy bóliginde”Astana-Báıterek” monýmenti qazirgi zamanǵy sáýlettiń konstrýktorlyq jáne ınjenerlik oıdyń jetistigi, táýelsiz Qazaqstannyń damý nyshany ornalastyrylǵan. Banknottyń ortasynda túrli-tústi jolaqtarda Qazaqstan Respýblıkasynyń ánurany notalarynyń fragmentteri beınelengen, olarǵa nomınaldy sandyq belgisi jazylǵan.”Báıterek” eskertkishiniń sol jaǵynda bir túspen Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik eltańbasy salynǵan
Oń jaq joǵarǵy bóliginde - memlekettik jalaý beınelengen. Banknottyń tómengi bóliginde senimdi shynaıylyqty jáne ádilettilikti bildiretin klasıkalyq geraldıka ashyq alaqan beınelengen.
Oń jaq tómengi buryshynda tiginen nomınaly 200, 1000, 2000, 5000, 10000 teńge dep jazylǵan.

Teńgeniń sıpattamasy-2006 j
200 teńge.Basym túsi:sarǵylt - jasyl .Mólsheri:126h64mm
500 teńge.Basym túsi:kókshil - sur.Mólsheri:130h67mm
1000teńge Basym túsi:sarǵysh - qońyr.Mólsheri:134h70mm
5000 teńge Basym túsi:kúńgirt qońyr - qyzyl.Mólsheri:142h76mm
10000 teńge Basym túsi:kúlgin - kók.Mólsheri:146h79mm

2011 jyly 25 mamyr Islam konferensıasynyń uıymdaryndaǵy Qazaqstan ókildigine arnalǵan teńge
Qazaqstan Táýelsizdiginiń 10 jyldyǵyna
Qazaqstan Táýelsizdiginiń 15 jyldyǵyna
2010 jyly 1myń teńgelik kókshil - jasyl
2011 jyly Qysqy Azıa oıyndary
2011jyly Táýelsizdikke arnalǵan teńge túrleri
2011jyly qarashanyń 15-i Qazaqstannyń ulttyq valútasy – teńgeniń qoldanysqa engenine 18 jyl toldy.

Óskemendegi teńge saraıy.Aınalymdyq teńge, koleksıalyq teńge, jetondar.
Táýelsizdiktiń 20 shyńy
7.12. “Altyn teńge”
Qazaqstan ekonomıkasynyń básekege qabilettiliginiń basty atrıbýty – ulttyq valúta kúni.
«Ulttyq valúta retindegi teńge, bizdiń elimizdiń tarıhynda óziniń rólin táýelsizdiktiń ekonomıkalyq negizi retinde ǵana atqarǵan joq. Keıbir jaǵynan alǵanda teńge – bul tarıhymyzdyń óziniń tolymdy bir bóligi, óz zamanynyń nysany».
N.Nazarbaev

Qorytyndy
Qazir el ekonomıkasy damý ústinde. Sondyqtan teńgeniń tuǵyry da turaqty. Qazir ol jaqyn shet elderde suranysqa ıe. Máselen, teńge Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Reseıde evro, dollarmen birge aınalymda júr. Búginde osy aýmaqta Reseı men Qazaqstannyń ekonomıkasy ilgerileý tur. Rúbl men teńgeniń qarym-qatynasy jaqsy. Ulttyq valútanyń búgingi tuǵyry bir qalypty. Jalpy, ulttyq valútanyń quny el ekonomıkasynyń ósimimen belgilenip otyrady. Bul – aıqyn nárse. Basqa valútanyń qatynasyna qaraı quny belgilenedi. Jalpy kórshilerde teńgeni satyp alýǵa quqyq bar, endeshe qazaq valútasyna da suranys bar. Teńge – derbestik tiregi, ekonomıkalyq derbestiktiń kepili. Teńge óziniń tarıhı fýnksıasyn tolyǵymen oryndap shyqty, áli de óziniń qundylyǵyn dáleldeı bermek.