InfoHub Logo

Lashyqtyń esigin serpı ashyp kire bergeni sol edi, «shańq-shańq» etken búrkit daýysy mıyn solq etkizip, tóbe quıqasyn shymyrlatyp qoıa berdi. Kók jelkeden bireý qoıyp qalǵandaı eńkeıe berip, qolyndaǵy qozynyń san etin kireberistegi jalpaq taqtaıǵa tastaı salyp, sál turyp qaldy. Eki shekesi dyń-dyń etip, qulaǵy shyńyldap ketti. «Iapyraı, qoımady ǵoı, bul tegi! Dál mynaǵan belgi bergendeı shańqyldaýyn qarashy!» Osy sátte arbaıǵan arsha butaǵynda otyrǵan balapan da shoshyp oıanǵandaı selt ete basyn kóterip, shúńgil qabaqtyń astyndaǵy qanshegir kózi jasyldana ushqyn atyp, dúr-dúr silkinip jiberdi. Qanat-quıryǵyn ashyp-jaýyp, keýdesin kerip-sozyp, kókjasyl júnderi tikireıip, tákapparlana kegjıe qaldy. Ómiráli kúnde tańerteń balapandy qolyna alyp qanatyn sıpap, erkeletip otyryp tamaqtandyratyn. Sol ádetimen oǵan jaqyndaı bergende, kúndegideı emes qabaǵy túnere yzǵarlana qaraıdy. Basyn kegjıte qandy kózi óńmeninen óte zildenip alǵan. Shombal tyrnaqtarymen arshany syǵymdaı sheńgeldep, áldenege yzaly keskin tanytady. «Á, á, eneńniń daýsyn estip mıattana qaldyń ba?» Ómiráli qolyn sozyp sıpamaq bolyp edi, aýzyn arandaı ashyp «alyp tastaıyn ba» degendeı qorazdana aıbat shekti balapan. Shegir kózi ot shasha shapyrashtanyp ketken. «Qaraıgór-eı, mynany! Qyrsyǵýyn qarashy! Álden búıtesiń, turabara qaıtpeksiń! Já, já! Ashýyńdy bas, batyrekesi!» dep kelip Ómiráli temirqanat balapandy qolyna alyp sıpaı bastady.

Ádette bul kirgende qýanǵandaı qozǵalaqtap, ushyp keterdeı qanattaryn sabalap, ashqaraqtana jemge umtylatyn. Endi kórdiń be enesiniń shańqylyn estip, qıańqylana qalǵanyn. Ary-beri sıpalap ashýyn basqandaı bolǵannan keıin jańaǵy qozynyń san etin bileýleı kesip ákelip aldyna qoıdy. Etti birtúrli qomaǵaılanyp, yzalanǵandaı silkip-silkip qoıyp otyryp juta bastady. Qunjyńdamaı kegjıgen kúıi kerile tartyp, julqı silkinip, pań qımyl tanytady. Ómiráli tekti tentektiń erkine yńǵaılanyp baıqastap qarap otyrdy. Ol da muny bilip otyrǵandaı shúńgil kózi jasyldana jalt etip, kektene qaraıdy. Bir sát moıyn júnderi tikireıip, etti salq-sulq etkizip qylǵytyp jiberip, basyn silkip qalyp, shekelep kóz tastap ótedi. Bundaıda Ómiráli kózin taıdyryp, ornynan qozǵalyp ketkenin ózi de baıqamaı qalady. «Qarashy, yzalanyp otyr». Bujyr-bujyr tyrnaqty saýsaqtary túıilip-túıilip ketedi. Álden eshteńeden yqpaı, kúsh kórsetpek. Keshegi saryjaǵal, aq túbit balapan kórer kózge qanattary boı tartyp, eseıe túsken. Kún saıyn túlep, túbitten arylyp, qaýyrsyndary kókjańqalana qataıyp, turpaty meljemdenip, kúnnen kúnge qıańqy-qyńyr tegin áıgilep keledi. Qolǵa alǵan onshaqty kúnnen beri de múlde túrlenip ketti.

Keýdesi búlk-búlk etip sál otyrǵan balapan qaıta etke eńkeıip, ilip ala bergende: taǵy da búrkittiń shańqyly estildi. Basyn silkip, balapan etti laqtyryp jiberdi. Keýdesin kere, qanatyn qomdap-qomdap alyp, basyn kegjıte Ómirálige údireıe sýyq qarap otyryp qaldy. Moıyn júni kúdireıip, alqymy dir-dir etedi. Jańa ǵana qolynan et jep otyrǵan adamǵa sáttiń arasynda jat bola qalǵan. «Qap! Mynany-aı, á! Et jep bitkenshe de qoıa turmady-aý, eń bolmasa!» Ómiráli ne isterin bilmeı abdyrap turǵanda, «Qudaıym-aı! Qudaıym-aı!» dep bajyldaǵan áıeliniń daýysyn estip, «Mynaǵan ne kórindi taǵy» dep daýystaı dalaǵa atyp shyqty.

— Ne bop qaldy, eı?!

— Kórmeı tursyń ba, ne bop qalǵanyn! – Kúlshara julqyna sóılep, qolyn shoshań etkizip aspandy nusqady, – Búgin taǵy aınaldyryp júr, ana quzǵyn! «Ne bop qaldy?» deısiń? Daýsyn estimediń be?! Úıdiń ústin týra eki aınalyp ótti.

Bul kezde qyran basyn bult shalǵan jartastyń orta tusynda qalyqtaı aınalyp júrgen.

— Qudaı saqtaǵan eken! Saǵan túspepti ǵoı, qaıta! – Ómiráli jartasqa qarata dúrbi saldy.

— Oıbaı, maǵan tússe jetisersiń! Sóziniń túrin qarashy! – Kúlshara ne derin bilmeı, sál tosylyp qalyp, – Kóship ketpesek bolmaıdy bul jerden. Kórdiń be maza bermeıdi bul, – dedi.

— Kóshkende qaıda barasyń?! Qudaı saqtasyn, neǵylar deısiń! Bara-bara basylar, – dep Ómiráli áıelin tynyshtandyrý úshin ádeıi jaıbaraqat sóılegenmen ózi de ishteı qobaljýly edi.

...Jarqulaqqa bet alǵanda Ómiráliniń qýanyshynda shek bolǵan joq. Ákesi marqumnyń aıta beretin ataqonysyn kórý, shynynda armandaı bop júrgen. Ásirese, osy búrkit uıasy bar jartastan balapan alyp, áke amanatyn bir oryndasam dep oılaıtyn.

Maýsymnyń sońyn ala kóship keldi munda. Jaılaý, nesin aıtasyń, jap-jasyl bop balbyrap tur eken. Buryn alystan kórip tabynyp júrgen Hantáńiri qol sozym jerde kók tireı asqaqtaıdy. Saı-sala, qoınaý-qolat kókoraı shalǵynǵa bógip, etekte kóbelekter kólbeńdep ushyp, shegirtke shyryldap, ara-sona gýildep, shildeniń shilińgiri sezilse, muz qursanǵan taý shyńdaryna qarasań qys yzǵary habar beretindeı. Bári tosyn, bári ózgeshe qyzyq kórindi Ómirálige. Júkti týra osy Dóńarshanyń ústine túsirgen. Dóńarsha dese – dóńarsha. Eki qaptalyn qalyń arsha kómkergen, shókken nardaı bop ańǵarda kóldeneń jatqan bıik dóń. Ádeıi jasaǵandaı júk túsirgen ústi tep-tegis ashyq alańqaı. Qarsy bet – qarasań bórkiń túsetin jalama jartas. Osy jartas pen Dóńarshanyń tasty tumsyǵynan Baıynqol ózeni qysyla aǵyp, kóbigin aspanǵa ata býyrqanyp jatady eken. Sonda-aq osy jalama jartastaǵy búrkit uıasyn, ákesiniń aıtýynsha jobalap, erteli-kesh dúrbi salyp, baqylap kórip, qus sańǵyryǵymen aıǵyzdalǵan qara jartastyń qýysyndaǵy uıany dál taýyp kózi jetken. Endi ol uıadan balapan alýǵa qumbyl kiristi. Kóshirisip kelgen jigitterdi jibermeı, tezinen áreketke kóshken. Tóbesinen arqan baılap uıaǵa túspek. Bunyń bári túk emes eken. Uıaǵa túsip, balapandy alardaǵy jany murnynyń ushyna kelgen sátti aıtsańshy! Oıyna tússe, qazirde denesi túrshigip, záresi ushady...

Ómiráli taǵy da jartasqa kóz saldy. Álgi qyran aınala-aınala bıiktep ketken. Uıa mańynan eshteńe baıqalmaıdy. «Ne degen kekshil!» Ómiráli kózinen dúrbini ala berip basyn shaıqady.

Buǵan deıin búrkit uıasynan bir ret balapan alǵan Ómiráli. Onda Shubartaldyń basyn jaılady. Mundaı záýlim shyń-quzdar joq ol jaqta. Qalyń, ný qaraǵaıly tereń shatqaldyń basyndaǵy tik jartasta bolatyn uıa. Mundaı asa qaýipti bolǵan joq. Qarsy betten ákesi bylaı-bylaı dep baǵyt berip turǵan. Búrkittiń ózin, tipti kórgen de joq. Sonda ǵoı, ákesi marqum osy Hantáńiriniń túbindegi búrkit uıasyn eske alyp, rahattana bir áńgimelegeni. «Qansha degenmen sondaı uly taýdyń qyranyna qus jetpeıdi» dep otyratyn. Shyndyǵynda, mynanyń minezi ózgeshe bolar...

...Kendir arqandy belden qosqabattap oraı kelip, qoltyrmashtaı baılanyp, teri shalbar men teri keýdeshe kıip, syptyǵarlanyp alǵan Ómirálini úsh jigit uıa basyndaǵy jeti-segiz metr bıiktiktegi ıekartpadan saýmalap túsirip turdy. Moınynda jún toltyrǵan atdorba, belinde shyraınalmas úshin bekitilgen uzyn syryq, qolynda taıaq. Ata-babasynyń árýaǵyna sıynyp, jartasty sıpalaı syrǵyp túsip keledi. Kenet qaıdan sap ete túskenin, qanatynan daýyl soqtyryp, búrkittiń jetkeni. Ómirálide záre-ıman qalmady. Búrkit aınala ushyp, qanatymen sabap óte shyqqanda, esi shyǵyp qaltyrap kózin juma bergen. Joǵarydaǵy jigitterdiń daýystary estiledi: «Qoryqpa! Qoryqpa! Jettiń uıaǵa! Taıaǵyńdy tastama!» deıdi dýyldasa. Qarsydaǵy Dóńarsha ústindegiler de aıqaılaıdy. Tymaq kıip baýyn baılanyp alǵan bul birin estise, birin estimeıdi, álgilerdiń. Olardyń daýystary dem berip, ózine-ózi kelgendeı boldy. Taıaǵyn ońtaılap ustap qaıta syrǵydy. Búrip túserdeı shúıilgen búrkit taǵy da janaı berip, qaıqań etip qaıta kóterilip ketti. Alǵashqydaı emes, es toqtatqan Ómiráli taıaǵyn jasqap, jantalasa qarmanyp qalady.

Uıada jalǵyz-aq balapan eken. Tyqyrdy sezip, jem ákelgen enesi deı me eken baqyrdaı basyn kótere jantalasa aýzyn ashady. Oılaǵanyndaı-aq temir qanattanyp ushýǵa jaqyn qalǵandaı. Shúńirek kózderi ot shasha qaraıdy. Oılanýǵa ýaqyt joq. Ómiráli balapandy qolǵapty qolymen bassalyp, keneppen jaba ustap dorbaǵa súńgitti. Jan-jaǵyn júnmen orap-orap jiberip aýzyn baılap úlgerdi. Balapan bolsa da tegeýirini temirdeı seziledi. Tyrnaqtary, tipti qolǵaptan bilinip te qaldy. Ómiráli janushyra joǵaryǵa «tart» dep aıqaı saldy. Baýyr eti balasyna kim ara túspeıdi. Onyń ústine jar degende jalqy balapany jat qolynda ketip bara jatsa shyqpaǵan jan qaıda?! Búrkit qaıta shúıildi. Ómiráli taıaǵyn silteı teńselip ketti. Bul joly qus múlde jaqynnan qanatyn sabalap, túńlikteı bolyp tónip kelip, jelke tusynan teýip ótkendeı boldy. Kózin jumyp alǵan Ómiráli eshnárseni baǵamdaı almady. Qaýmalaǵan jigitter jabyla tartyp shyǵaryp kele jatty. «Shańq, shańq» etken qyran bulardyń basynan bir aınalyp ótip, bıikteı berdi.

— Iapyraı, mynaý bir pále ǵoı!

— Qudaı bir saqtady, á?

— Sen turmaq, bizdiń ózimizde jan qalmady. Amansyz ba, áıteýir? Qatty shúılikti ǵoı, tipti! – desip jigitter Ómirálige suraqty jaýdyra kóterip aldy.

— Oı, qudaı bir saqtady-aý! – deıdi Ómiráli de entige ázer sóılep, – Jan qaldy ma, qalmady ma?! Ekpininiń qattysyn-aı! Týra kókjelkemdi úze jazdady. Ózi de iri neme eken!..

Jalǵyz balapanynan aıyrylǵan jankeshti búrkit munymen de tynyshtala qoıǵan joq. Kún aýa shopan úıin torýyldaı bastady. Tóbeden aınalyp ketpeı qoıdy. Al, Ómiráliler bolsa, «alar balapandy aldyq qoı, endi neǵylar deısiń, óstip-óstip, kúder úzip qoıar» dep máre-sáre. Jańa jurtty maılaý, jas qyrandy «jýý» degen sıaqty syltaýlarmen Ómiráli bir qozysyn soıyp, erteń aýylǵa qaıtatyn jigitterge sirne jasap bermek bolyp qarbalasyp ketti.

Balapandy jeke lashyqqa, óz uıasyna uqsastyryp, qonaqtap otyratyn orynǵa aıaǵynan baılap otyrǵyzyp qoıdy. Taǵy neme qaıdan kep, qaıdan turǵanyn bilmeı, bostandyq tilep, bulqynyp-bulqynyp qoıady.

«Bireý toıǵa aınalǵanda, bireý qoıǵa aınalypty» dep, kishi besin kezinde, úıdegiler sirnege bas qoıǵanda, tóbede aınalyp júrgen qyran da úı mańyndaǵy tynyshtyqty paıdalanyp, kózine qan tola «táýekelge» basty deısiń. Sorǵalap kelip, qarasha úıdi búıirleı soǵyp ótip, odan qol sozym jerdegi shatyrsha lashyqty qanatymen sabalap óte shyqty.

Úı ishindegiler tóbelerinen jaı túskendeı apalań-topalań boldy da qaldy. Áýelde aıaq astynan quıyn soǵyp ótti me dep oılaǵan. Aldymen dalaǵa umtylǵan Kúlsharanyń: «Oıbýýı, myna pále eken ǵoı. Qudaı-aı!... Qudaı-aı!» degen daýsy buzyla shań-shuń etip qaldy. Jigitter de apyl-ǵupyl syrtqa atyp-atyp shyqty.

— Ne boldy?! Ne boldy?! – desip, ań-tań.

— Kórmeı tursyńdar ma?! Anany qarasańdarshy! – dep jartas jaqty nusqady. Bul kezde búrkit túńlikteı qalqyp uıaly jartasty aınalyp, bıiktep bara jatqan.

— Ne nárse? Kánekı? Búrkit pe?!

— Úıdi soǵyp ótken sol ma sonda?!

— Iapyraı, mynaý sumdyq qoı!

— Oı, jaýyz-aı! Kekshilin qarashy! – desip eleńdesken jigitter birinen keıin biri dúrbi salyp jatyr. Sonyń arasynsha qısaıyp qulap qalǵan lashyqty jańa kórgen Ómiráli:

— Óı, mynaý óldi ǵoı, eı! Qulatyp ketipti ǵoı! – dep tura júgirip baryp shatyr-kenepti serpip-serpip jiberip, arbań-sarbań butaqtyń arasynan balapandy taýyp, – Iá, qudaı! Baıqusym-aı, aman ekensiń ǵoı! – dep, jibine oralyp, arsha butaqtarynyń arasynda typyrlap jatqan balapandy qolyna aldy. Yzaly qus silkinip-silkinip jiberip, tegeýrindi aıaqtarynyń tyrnaqtaryn birese túıip, birese ashyp, qoldan shyǵyp keterdeı bulqynady kep.

— Óı, mynany kórmeppiz ǵoı. Tiri me eken eı?! Qaıta ilip alyp ketpepti ǵoı. Qury qulatyp óte shyǵypty! – dese bir jigit, ekinshisi:

— Dál osynyń ishinde ekenin bilmegen ǵoı. Áıtpese qoıa ma?! – deıdi tańdana.

— Oı, bul jaman lashyq qanatynyń jelimen-aq qulap qalǵan shyǵar. Bul emes týra úıdiń shańyraǵyn ortasyna túsire jazdady, ýyqtardy syqyrlatyp, – deıdi Ómiráli asyp-sasyp esi shyǵa.

— On shaqty kún boldy qoıatyn túri joq qoı munyń. Bir pále bolmasa ıgi edi? Álgi balalar qaıda júr eken! – dep túsi qashqan Kúlshara qoıǵa ketken balalaryn oılap, óris jaqqa qadala qarady.

— Shyndyǵynda mynanyń túri jaman. Bir kúni jazym ǵyp ketýden taıynbaıdy ǵoı. Úıge túskenin qara!

— Talaı búrkitti kórip edim, mundaı sumdyqty estimeppin?! Ekpini nedegen?!.. – desken jigitter oıpy-toıpy oı keship, biraz turyp qalyp edi.

Qas qylǵandaı, sol kúni keshke qaraı kún bulttanyp, satyr-gútir naızaǵaı oınap, nóser jańbyr quıyp kep berdi. Bara-bara baıaýlap, sylbyraǵan aq jaýynǵa aınalyp turyp aldy. Taý-tasty tuman tumshalady. Qarys jer kórinbeıdi. Jer-kóktiń bári sý. Túnimen jaýǵan jańbyr ertesine de basylmady. Soqyr tumannyń da ydyraıtyn túri joq. Tek gúrildegen ózen saryny ǵana dúnıeni birqalypty terbep turǵandaı. Osy birqalyptylyqty ara-tura búrkittiń «shańq, shańq» etken daýysy bólip ketedi. Ony estigende jalǵyz úıli shopan úı-ishi eleńdesip úreılene qalady. Mundaıda ózen dabysy da qubyla ózgerip, birese arqyraı azynap estilse, birese muń-zarǵa toly uly sarynmen kúńirene gúrildeıdi. Oǵan neshe kún sorǵalaǵan jańbyr sýy jik-jigin qýalaǵan kári jartastyń optyryla qulap saldyr-gúldir shatqalǵa túsip jatqany qosylyp, túnimen uıqy kórmedi.

* * *

Tas tóbeden aınalyp ketpeı qoıǵan taǵy qus, aqyry, Dóńarshadan qonys aýdarýǵa májbúr etti Ómirálini. Ańǵardy joǵarylap kelip, kúnbatysqa qaraı sozylǵan Qarasaıdy órlep baryp, asýǵa jaqyn oıdym-oıdym kók tepseńge kóship qondy. Tómengi ańǵardaı emes birtúrli jaıbaraqat tynyshtyq seziledi. Ásirese, týra úıdiń irgesinen kúni-túni ókire gúrildep, ajyldap-bajyldap qulaq-myıdy jep qoıǵan ózen dabysy sap tıylyp, tóńirek tynym alyp qalǵandaı. Aınala aqpaqorym aıǵyzdaǵan sarkúıikti betkeıler. Týra qarsydaǵy alyp qarashoqynyń ıyǵynan kúmisteı jarqyrap Hantáńiriniń naıza ushy qyltıady.

Qarasaıdyń basy eki-úsh aıryq saı-jyralarǵa aınalyp, bara-bara ary qaraı eńkeıis bop ketetin sıaqty. Al Hantáńiriniń batys tústigi bir qaraıǵansyz ushy-qıyry joq muztaýlarǵa ulasyp kete beredi eken. Jaımashýaq kúnderi kún kózimen máńgi muzdaqtar kóz qaryqtyrardaı jaltyraıdy. Ómiráli dál bulaı dep oılamaǵan, bul taýlar qaıda baryp tireledi eken dep tańqalady.

Qaıta-qaıta dúrbi salyp qaraıdy. Bir-birinen aıyrǵysyz muz shoqylar baıaǵy. Baıaý jyljytyp ákep dúrbisin Hantáńirige tiredi. Sál kóz toqtatyp turyp, denesin aıaz qaryǵandaı titirkenip ketkeni. Shyńnyń ortanbelinen oraǵan býaldyr tuman baıaý qozǵalyp ary aınalyp ketip jatyr. Jyljyǵan saıyn qar ushqyndap, yzǵar seziletindeı. Mine, qyzyq! Endi naıza shyńnyń ushar basynan shýdalana tuman kórinip qaldy. Býdaqtaǵan tútindeı sál kóterilgen tuman birtindep qaıta basylyp, jaıyla kelip joq bolyp ketti. Ómiráli dúrbisin syrǵytyp bergi qarashoqyǵa ákep tiredi. Munda jaımashýaq, jaz lebi seziledi. Sóıtip otyrǵanda Ómiráli «oh» dep qalyp selk ete tústi. Arǵy keń ańǵardan kólbeń etip beri aınalǵan búrkit kórinip qalyp edi: «Iapyraı, mynaý sol ǵoı, taǵy keldi-aý!» dep kúbirledi Ómiráli, dúrbisin oǵan ilestire qadalyp. Búrkit qarashoqynyń baýyryn aınala ushyp bıikteı berdi.

Birtúrli qanat qaǵýy sýyt.

Qarasaıǵa kóship kelgeli bir juma boldy. Áýelgi eki kún qyrannyń qarasy kóringen joq. Qudaı qutqarsa qutylǵan shyǵarmyz dep oılaǵan. Joq. Áli qutylmaǵan eken. Kelesi kúni sáskelikte Qarasaıdyń ańǵaryn boılaı qanatyn qaǵa sýyt kele jatqan qara qusty áýelde kóp qumaıdyń biri me dep qalǵan. Sebebi, búrkit búıtip tómendep ushpasa kerek edi. Sóıtse álginiń tap ózi eken. Kóz úırenip qalǵan tanı ketti. Bular qaıda ketti degendeı, ádeıi jerge jaqyn ushyp, izdep shyqqan sıaqty. Úıdiń tusyna kelgende sál baıaýlap baryp, «e, munda ekensińder ǵoı, taptym ba, bálem» degendeı úıdiń ústinen eki aınalyp ótip, kilt burylyp qalqı jónelgen. Sodan keıin-aq, kúnine eki ret aınalyp, sholyp qaıtady. Alǵash «Mynaý taǵy keldi-aý! Endi ne ister eken! Pále bolmasa ıgi edi» dep kádimgideı qaýip oılap edi, endi boılary úırengendeı. Keshe ǵoı, tipti kóringen joq. «Óstı-óstı kúder úzer» – dep oılaǵan Ómiráli. Endi kórmeısiń be, aıtyp aýyz jıǵansha...

Búrkit bıikteı-bıikteı qarsydaǵy qarashoqynyń basyna kóterildi. Bir jerdi shıyrlaǵandaı baıaý qalqyp júrip aldy. Ómiráli aýyq-aýyq dúrbi salyp qoıyp otyrdy.

Kún ashyq, jaılaý ońasha bolǵanmen otarymen óriske Ómiráliniń ózi shyǵyp júr. «Aıdaı saldan az óldi, kóre saldan kóp óldi» degendeı, jer ot, toıattaǵan mal túski jýsaýda-aq úıelep qalýy múmkin. Sondyqtan bıikke shyǵyp alyp, bul da bárin qalt jibermeı qadaǵalap otyrady.

* * *

Túnimen jaýǵan jańbyr sáskede birýaq basylyp, qarys jerdi kórsetpeı basyp alǵan soqyr tuman endi ydyraı bastaǵan. Tozǵan týyrlyqtyń jyrtyǵyndaı bolyp ashylǵan jerinen ańǵal-sańǵal taý arasy, susty jartastar kórinip qalady.

Shelegin qolyna ala júgire basyp sýǵa kelgen Kúlshara qalyń shilik arasyndaǵy syldyraǵan kózdeı bulaqqa eńkeıe bergende, aldynan kólbeń etip birnárse ótkendeı boldy. Basyn kóterip, nazar salǵanda anadaı jerde buǵan úńile qarap turǵan kók ıtti kórip: «Ket-eı!» deı berip, qasqyr ekeni oıyna túsip, «oıba-aı!» dep baqyryp jiberdi. Qolynan shelegi túsip ketti. Anaý aqyryn burylyp, tastyń arasymen tumanǵa enip, kórinbeı ketti. Tulaboıy dir-dir etken Kúlshara ózine-ózi kele almaı sál turyp qaldy. Sátten keıin úıge qaraı júgirdi. Bul kelgende esik aldynda tańerteń qoı órgizip ketken Ómiráli attan túsip jatqan.

— Oıbuı, sen úıge kepsiń! Meniń ne kórgenimdi aıtsańshy! – dedi túsi qashqan Kúlshara.

— Iá, ne kórdiń?..

— Oıbaı, álgi jamanaýyz!.. Álgi... álgi... ıt...

— Óı, jóndep aıtsańshy! Álgi, álgi demeı. Nemene, ıt deısiń be?!

— Joq, ıt emes. Álgi neniń ózi... álgi...

— Mynaý ne dep tur-eı! Jyn uryp ketken be? Álgiń ne? Aty bar ma?!

— Aty bar, qudaı! Álgi ne ǵoı... Qas... It...

— Mynanyń deni saý ma, eı?! – Ómiráli ashýlanyp ketti, – Óı, jóndep aıtshy-eı, atańnyń aty bolsa da...

— Óı, qudaı-aı! Jamanaýyz ǵoı! Itqus! Itqus! Al, endeshe!...

— Qaıda júr?! Ony neǵyp endi «álgi, álgi» dep tursyń!

— Tap osy irgeden. Ana bulaqtyń basynan. Sý alýǵa barǵam, sonda kórdim!..

— Mynaý ne deıdi-eı?! Qaıda ketti sonda?

— Ary qaraı burylyp ketti, joǵary qaraı... It eken dep qaldym.

— Oı, qara bassyn seni, qara basqyr! Osy kúnge deıin ıt pen qasqyrdy ajyrata almaısyń ba?! – Ómiráli kúıip ketip qaıta atyna júgirdi. – Iapyraı, mynaý ne dep tur-eı! Birese ıt... Birese qasqyr dep...

— Shyn! Shyn sonyń ózi! – dedi Kúlshara nyǵarlap.

— Endi neǵyp tursyń? Ákel! Alyp shyq ana myltyqty, shyn bolsa! Qyratyn boldy ǵoı, endi myna tumanda! – Ómiráli sóıleı júrip atyna mindi. – Búrkittiń shabýylynan qutyldyq pa degende, mynaý, shyn bolsa, naǵyz pále endi bolatyn boldy. Áı, ákeńniń aýzyn...

Atyn qamshylaı tebinip, tumanmen aralasyp kórinbeı ketti Ómiráli.

Sodan shabýyldap otaryn aralap, óristi sholyp, jamanatty eshnárse baıqaı almaıdy. Qoı jaıyp júrgen balasy da ondaı eshteńe kórmegen, bilmegen. Ań-tań qaldy. «Iapyraı, bul ne bul! Jyn ba, eles pa?! «Qoryqqanǵa qos kóriner» dep tumanda kózine birdeńe elestedi me!» Úıine kelip áıelinen qaıtalap surady. Ol tegi, «kózimmen kórdim ǵoı» dep shyr-pyr bolady. Tipti, bulaq basyna baryp, «mine, bylaı, bylaı, týra myna jerde» dep turyp kórsetedi. Biraq qasekeńniń ózi turmaq izi baıqalmaıdy. Álde jaǵy qarysqan qasqyr boldy ma eken?! Áıteýir, jumbaq. Sol kúni ne ıt úrmegen.

Sodan kóp keshikpeı, jaımashýaq bir kúni bul jumbaqtyń da syry ashyldy. Kún eńkeıip, saı-salaǵa kóleńke uıalaı bastaǵan kez edi. Qarasaıdyń kúnbatys jaǵyndaǵy shilik, arsha aralas ósken jyramen órlep bara jatqan qasekeńdi Ómiráli de óz kózimen kórdi. Otardyń sheti, tipti oǵan jaqyn jatqan. Ol qoıǵa múlde kóńil aýdaratyn emes. Ózimen ózi. Mynaý qyzyq eken dep oılaǵan shopan qozǵalmaı otyryp dúrbi salyp, baqylaýǵa kiristi...

Iapyraı, tipti jaıbaraqat ózi. Esh nárseden sekem almaıdy. Kúmpıgen semiz neme ǵoı. Naǵyz kókjaldyń ózi emes pe eken. Qaıda barady sonda bul?! Toqta, toqta. Ánekı, jan-jaǵyna qarap sál turdy da, shoqıyp otyrdy. Ne oıy bar bunyń! Ómiráli tas-tastyń arasymen qoı qaıyrǵan bolyp, álgige jaqyndańqyrap bardy. Baıqatpaı qaıta dúrbi saldy. Baýyry aǵaryp qasqyr áli otyr. Qapersiz tipti. Álden ýaqyttan keıin ornynan turyp qaıta júrdi.

Qarasaıdyń kúnbatys túkpirindegi úıilgen túıeqorymnyń etegin ala aınalasyn maıda butalar, tyrbyq arshalar basqan kishkene tóbeshik bar edi. Qasqyr soǵan jaqyndap keledi. Sol kezde álgi butalar arasynan sýyr ma sondaı birdeńeler ary-beri júgirgendeı boldy. E, e, sýyr ańdyǵan qasqyr boldy anaý. Ánekı, qasqyr tóbeshikke qaraı buryldy. Al, álgi sýyrlar qashatyn emes, qaıta alǵashqy ekeýine taǵy ekeýi qosylyp, bir top bolyp, ana qasqyrdy qarsy alyp turǵandaı. Ánekı, áýeli quldyrańdap týra júgiristi. Ómiráli dúrbisin kózine nyǵarlap qadala qarady. «O, o, qudaı atsyn, – dep kúbirledi Ómiráli álden ýaqyttan keıin dúrbini kózinen ala berip, – Mynalar kúshikter, bóltirikter eken ǵoı. Men bulardy sýyr eken dep otyrmyn. Báse, báse. Nege qashpaıdy deımin. İmm, endi túsinikti boldy». Dúrbini kózine qaıta taqady. Oıpyraı, arsalańdap oınaýyn qara. Jan-jaǵyna shyǵyp, eneleriniń basyna qarǵıdy, tipti. «E, e, sonymen aqshýlanymyz qanshyq boldy. Neǵyp momaqan bola qaldy demeımiz be. Qaıtsin endi, myna «shıetteı bala-shaǵany» aman saqtap ósirýdiń qamy ǵoı munyń júrisi. Áıtpese «ata kásibinen» jańylyp qaldy deısiń be?!».

Sharshap kelgen bolý kerek, aqshýlan kele alqymyn jerge tósep jata ketti. Bóltirikteri aınalasynda. Bir ýaqytta ornynan turyp, kerilgendeı bolyp baryp moınyn soza birdeńe istedi. Sol-aq eken bóltirikteri úımelep kep berdi deısiń. Talasa-tarmasa birnárse jep jatqandaı. Ne boldy eken bul? Ne ákep bere qoıdy sonda! Oı, qudaı atqyr, qusyp jatyr ǵoı mynaý. Kúshikteriniń jas kezinde osylaı jegenin qusyp beredi deıtin. Iá, ıá. Dál solaı boldy. Bóltirikterin bir qaryq qyldy. Báse, kúmpıip áreń kele jatqan sıaqty edi. Yńqıyp alǵan eken ǵoı... Oı, páleket-aı! Óstıdi dep estigen ıá!

Ómiráli sonymen «jumbaq kórshisiniń» syryna ábden qanyq boldy. Áıeliniń áneýgúngi eles-tús sıaqty áńgimesine sener-senbesin bilmeı júr edi, endi kózi jetti. Úıine kelip, «Kórgeniń ras boldy, báıbishe, – dedi, – men de kórdim. Biraq, bizge zıany joq sıaqty. Óz áýresi ózinde eken» dep, osy tóńirekte apan-ini, bóltirikteri bar ekenin aıtqan. Balasy men áıeliniń kózderi baqyraıyp: «Endi qaıtemiz» dep delbiregenine basý aıtyp: «Qansha jaýyz bolǵanmen, bul da tekti haıýan. Bóltirikteri aıaqtanyp, ózine ózi kelip, óz tamaqtaryn ózderi tabatyn halge kelgenshe qoıǵa tıispeıdi. Kelgeli mine, tynysh qoı. Biz de tıispeımiz oǵan. Sender de kórgende aıqaılap, shoshytyp júrmeńder. Baıqamaǵan, kórmegen bolý kerek. Qursyn, tynyshtyq jaqsy» degen.

Osylaı Ómiráli qoıyn baǵyp, aqshýlan qasqyr bóltirikterin asyrap, bir-birine «sen tımeseń – men tımen» dep kúnder ótip jatty. Kúnde bolmasa da kúnara qasqyrdy kórip turady. Erteli-kesh dúrbi salyp baqylaıdy. Aqshýlan qasqyr tańerteń ketedi de kún bata qaıtyp oralady. Bos kelmeıdi, árıne. Bóltirikterine azyǵyn ala keledi. Birde qozy, birde laq, birde sýyr degendeı biteý kúıinde moınyna qaıyra salyp, aıańdap kele jatady. Esh qaýip-qatersiz. Qoıly aýylǵa ábden úırengen. Keıde tipti, qalaı-qalaı emes degendeı shopan úıine jaqyndap, janaı, yqtaı ótetin boldy. Kim biledi, jolda bireý-mireý kezdesip qalyp shabýyl jasasa, arasha túse me degen dáme. Bári «bala-shaǵanyń» qamy. Tipti, sońǵy kezderi ıtter de úrmeıtin bolǵan.

Bir kúni qoı shetinde Ómiráli balasy ekeýi kezek-kezek dúrbi salyp otyrǵan.

— Oı, kóke! Anany qara! – dedi bir kezde balasy oqys daýystap. – Qasqyr! Qasqyr qoı súırep keledi! – tiktelip otyryp, dúrbini qadalta qarady.

— Káne! Bere turshy! Ne deıdi! – Ómiráli de tizerleı berip, dúrbige qolyn sozdy.

— Má, týra qarańyzshy! – Dúrbini usyna berdi, – Jalpaq qorymnyń astynda. Tistep alyp súıretip keledi.

— Ras, eı! Súıretip keledi, – dedi Ómiráli dúrbini kózinen almaǵan kúıi. – Óı, jaýyz-aı! Qaıdan ákele jatyr eken, á?! Úlken kepe qozy ǵoı, ózi...

— Bizdiki emes pe, kóke?!

— Shyndyǵynda mynaý... Qudaı atqyr! Biz tıispegenge basynyp júrmesin, áýeli. Jaqyn mańda basqa qoıshy joq qoı! – Ómiráli kúdiktene bastady.

— Búgin ol jaqqa qoı jaıylǵan joq edi... – dedi balasy kibirtikteı.

— Kim biledi! Bul ıtke senim bar ma? – Ómiráli dúrbini kózinen alyp, sál oılanǵandaı bolyp otyryp – Áı, bizdiń qoıǵa tıe qoımas. Myna kúshikteri turǵanda. Baıaǵydan beri aıap júr deısiń be?! Ol jaǵynan sertke berik qoı, bul jaýyzdar. Tıisse bizdiń aıamaıtynymyzdy biledi. Baıqaıyq! Kánekı! – dep qaıta dúrbige úńildi.

Qasqyr iri qozyny birese tisteı súıretip, birese salaqtata kóterip inine qaraı eńkeıip ketti.

Ákeli-balaly ekeýi otardy jınastyryp kúdikti eshnárse baıqaı almady. Álgi qozyny basqa jaqtan ákelgen boldy. Otary din aman. Degenmen, nıeti buzyq teris azýdy erteli kesh baıqatpaı baqylaýǵa alyp júrdi. Qalaı, qalaı emes... Onyń ústine bóltirikter de eseıip qaldy. Kishigirim qozy-laqty olar da alyp uratyn dárejede.

* * *

Kún eńkeıe óristi bir aralap shyǵyp, otaryn jınastyryp júrgen Ómirálini aıaq astynan tý syrtynan atylǵan myltyq daýsy selk etkizdi. Taý-tas jańǵyryǵa dirildep, aınala gúrr-gúrr ete qaldy. Jaıbaraqat shashyraı jatqan otardyń shet-sheti japyryla úrkip, eleńdeı qalysqan. Qapelimde ne bolǵanyn baǵamdaı almaǵan Ómiráli qaraqustan bireý qoıyp qalǵandaı buǵa berip artyna buryldy. «Apyraý, kim kele qaldy? Tóńirekte eshkim joq sıaqty edi ǵoı!» Súıtkenshe bolǵan joq, oń qaptaldaǵy qorymdy jyradan bir jaıaý shyǵa kelip, qıqýlaı daýystap, buǵan qarap birnárse deıtindeı. Qolyn bulǵaıdy. «Bul kim boldy eken?! Soldattar kep qaldy ma!» Ómiráli apyl-ǵupyl atyna mindi. Álgi adamnan kóz almaı, solaı qaraı atyn qamshylaı tebindi. Anaý taǵy daýystady: «Qasqyr! Qasqyr!» deıdi. Sonda da Ómiráli «bul kim boldy eken?!» dep keledi. «Jaqyn mańaıda malshy-qosshydan eshkim joq sıaqty edi. Ań qarap júrgen bireý boldy». Uzyn boıly qarasur jigit eken. Jaqyndaı berip:

— Oı, týysqan! Qasqyr! Qasqyr dese bylq etpeısiz, ǵoı! – dep aman-salam joq dúrse qoıa berdi.

— Qaıda júr, qasqyr? Kórgen joqpyz! – dedi Ómiráli myltyqtyń atylýyn endi túsinip. Jigitti eptep shyramytady.

— Osylaı ketti osy jyramen. Sonaý asýdan beri qýyp kelemin. Qalaısha kózińizge túspedi!

— Baıqamadym! – Ómiráli jan-jaǵyna úńile qarady.

— Oıpyrmaı, á! Jer jutty ma! Aspanǵa ushty ma?! Osy ıek astynan kóz jazyp qalǵanymdy qarashy! Sizdiń kózińizge tústi me dep edim! – dep jigit Ómirálige áli senbeı qaraıdy.

— Endi pále boldy ǵoı, – Ómiráli daǵdaryp turyp qaldy, – Qoıǵa shaýyp júrmesin áýeli, – Moınyn sozyp otar jaqqa kóz tastap qoıdy, – Qaıdan kezigip júrsiń? Bul tóńirekten kórinbep edi...

— Oıpyrmaı, sizdiń asyrandy qasqyryńyz bolmasa bilmeıim! Bizdiń osy jaılaýǵa kelgeli ábden mazamyzdy ketirdi. Kúnara soǵyp bir qozydan alyp ketedi. Tura kep qýamyz, osylaı asyp joq bolady. Asýtórdiń basyn jaılap otyrmyz. Sodan kele jatyrmyn, kórdińiz be? Siz ǵoı «túk kórgen joqpyz» deısiz. Qaıda ketti sonda bul?! – Alaq-julaq etip, jan-jaǵyna qarady.

— Tóh, sonsha jerden be? Alys emes pe Asýtór degen.., – Ómiráli tańǵala qarady. – Báse, bul tóńirekten ondaı pále baıqalmap edi.

— Alys qoı, alys emegende. Alys dep qarap otyramyz ba?! Ábden basynyp bitti...

Ómiráliniń ishi qyp ete tústi. Oılap qarasa, bul kisiniń aıtyp turǵanynyń bári ras. Báse, «qaı sorlyny qanqaqsatyp júr ekensiń» dep oılaýshy edi.

Ańshy jan-jaǵyna qaraǵyshtap turyp:

— Ne ózine oı tımeıdi. Anada týra apaq-sapaqta bir qoıdy tamaqtap, bir qozyny ala qashyp ketti. Týra arǵy asýǵa deıin qýdym. Myltyq atqan boldym. Qaıdan... Kóz baılanyp ketken ýaq. Sodan myltyǵymdy tastamaı-aq júr edim, minekı! – Myltyǵyn salmaqtap-salmaqtap qoıdy. – Ne paıda, tıgize almaı qaldym. Ábden basynyp bitti ózi. – Sál entigin basyp turyp, qaıta sóıledi. – Qoıdyń aldy jaltara úrkip qaldy. Osy kóz aldymda. «Áp, bálem!» dep tura júgirdim. Kelsem bir úlken saýlyqty alqymnan ala jetelep barady, asýǵa qaraı. Aıqaılap, myltyqty oqtaǵansha qoıdy qoıa bere salyp tura qashty. Basyp qaldym. Tıdi me, tımedi me asty da ketti. Apyl-ǵupyl men de shyqtym asýǵa. Shyqsam, tómendep baryp shoqıyp otyr. Qýmaıdy deıdi-aý deımin. Ábden basynǵan. Jaman úırengen. Tas-tastyń arasymen qaıta qashty. Taǵy bir attym. Bóksesi qıralań etkendeı bop qaldy. Jyraǵa túsip ketti! – dep saldyrlap áńgimesin aıtyp shyqty.

— Oq tıip qulap qaldy ma bir jerde, – dedi Ómiráli, – Júrshi bylaılap qarap kóreıik, – Ekeýi betkeımen tómen túsip keledi. Ómiráliniń oıy: ańshyny bul mańnan alyp ketý. Óıtkeni, tura berse, sál joǵarydaǵy apan-ińdi baıqap qala ma degen qaýip edi.

Ańshyny ertip Ómiráli biraz jerdi qaraǵan boldy. Eshnárse baıqaı almady.

— Dál osy tustan bylaı burylǵandaı boldy, – deıdi ańshy bir dóńesteý jerge kelip, – Mine, osy myna siz jaqqa qaraı, – deıdi qadalyp.

— Kim biledi?! – deıdi ıyǵyn qıqań etkizgen Ómiráli jaıbaraqat.

— Iapyraı, jyn ba, peri me?! – deıdi ańshy taǵy qaıtalap, – Dál osy jerde bolatyn! – Shyr aınalyp jan-jaǵyna qarady. Tańǵala basyn shaıqaıdy.

— Áı, baıqamaı qalǵansyń ǵoı. Týra tómen tartyp ketken shyǵar... – dep Ómiráli ańǵarǵa qaraı sozylǵan qorymdy saıdy nusqaıdy.

— Jo-oq... – deıdi ańshy kelispeı, – Olaı ketse, sizge burylyp nem bar! Baıqap kele jatyrmyn ǵoı. Týra kóz aldymda osy...

Jan-jaǵyna qarap, ekeýi daǵdaryp turyp qaldy.

— Boldy endi, – dedi Ómiráli sálden keıin. – Buıyrmaǵan eken. Ne bolsa da ketti endi. Úıge júr, sháı ish!

— Bul jaqta malshy bar-aý? Bireý jaılaıdy-aý degen, tipti meniń esime

kelgen emes. Eshkim joq dep júrmin. Áıtpese, anada-aq, alǵash kórgende-aq keletin edim, – dedi ańshy úıge jaqyndaǵanda.

— Oı, biraz boldy bizdiń kelegenimizge. Az kún tómenirek otyrdyq, odan osynda jyljyp qondyq. Qudaı saqtasyn, áıteýir tynysh, – dep qoıdy Ómiráli.

— Ne pálesiniń baryn bilmeımin, áıteýir men kórgen qasqyr osylaı qashyp ketedi! Siz bolsańyz tynysh deısiz. Eshteńe kórgem joq deısiz. Túsinbeımin, qalaı ekenin... – Ańshy jigit sál oılanǵandaı bolyp otyryp, – Ózi qanshyq sıaqty osy. Jińishkeleý, aqshaýlan kelgen. Osy jaqtyń bir jerinde kúshikteri bar ma dep te oılaımyn.

— Ol da múmkin, – Ómiráli múlde jaıbaraqat, – Bolsa bolar. Biraq bul tóńirekte bolsa, endigi baıqar edik. Tómenirekte bolmasa. Onyń ústine, bul mańaı jadaǵaılaý, jaltańdaý ǵoı. Tómengi saı-jyra, buta, arshanyń ishinde shyǵar ne bolsa da.

— Solaı ma eken álde?! Bir kúni kelip tómen, balaq jaqty, butanyń arasyn súzip shyǵatyn eken. Áı, yzasy ótti-aý, jaýyzdyń! Kórmeı qalsaq bir sári. Qudaı atqanda, ıek astynan aıyrylyp qalyp otyrmyz ǵoı! – deıdi jigit kúıine.

— Jaraıdy endi! Biz de budan bylaı baıqastap júreıik. Kóre qalsaq, saǵan qaraı asyra qýamyz! – dep Ómiráli kúle sóılep kıiz úıdiń esigin ashty...

... Bulardy aqshýlan qasqyr tasadan kórip jatty. Asýdan asa qashqanda tańyna tyzz etip oq tıgen ol jandalbasamen osylaı burylǵan. Neshe kúnnen beri «dostasyp» alǵan Ómirálige «jetse» jany qalatynyn oılap, tasty jyramen solaı jalt berdi de tasalana berip, qorymtastyń qýysyna kirip úlgerdi. Dybysyn sezdirmeı, tym-tyrys jata qaldy. Sońyna túsken eki aıaqty da bir «qadalǵan jerinen qan alatyn» pále sıaqty. Dál qasyna kep myltyq atyp, aıqaılap turyp alǵanyn qarashy... Ketpeı uzaq júrip aldy. Aqshýlannyń jany murnynyń ushyna keldi. Oq tıgen jeri de ýdaı ashyp óltirip barady. Áıteýir, súıegi aman sıaqty. Janaı ótken eken oq. Ol jerin jalaýǵa da jaǵdaıy kelmeıdi. Analardyń daýystaryn estigen saıyn taspen tas bolyp, qýysqa tyǵyla túsedi. Ańshynyń aıtqanyndaı-aq, týra sol jerden buryla salyp qýysqa kirip ketken. Kúnde júrgen jeri, bul tustyń qýys-tesiginiń bárin biledi. Kórdiń be endi, dál sol jerge kelip turyp alǵanyn. Bul da bir jer taýysqan qýtuıaq boldy. Úńilip-úńilip qaraıdy jan-jaǵyna. Oıpyraı, sezip qoıar ma eken... Qaıta ıt erip kelmeı qudaı saqtap tur ǵoı. Olar bolsa, timiskelep áldeqashan áshkere qylar edi. «Dos» qoıshy bul jerden alyp ketkisi-aq kelip, bir-eki attap júrmek bolady. Biraq ana pále baspaıdy. Sóılep tur, sóılep tur. Qolyn sermep, myltyǵyn shoshańdatyp qoıady. Saqtaı gór!.. «Dosy» da qolyn tómen qaraı sermep-sermep qoıyp sóıleıdi. Alyp ketkisi-aq keledi. Al anaý bir-eki basyp qaıta turady. Aqyry ketti-aý!.. Dabyrlaı sóılep uzap barady. Ábden alystap, tym-tyrys bolǵansha qozǵalǵan joq. Bir kezde «ýh» degendeı yńyrana dybys shyǵaryp baýyryn jazdy. Ary-beri aýnaqshyp, ıilip-búgilip, jarasyna áreń tilin jetkizdi. Jalap-jalap aldy. Áıteýir, súıeginiń amanyna «táýbe» qyldy. Súıekke oq tıse ǵoı, saýdasy bitti deı ber. Shoıyrylady da qalady. Qudaı onyń betin ary qylsyn, onda ana bóltirikter neniń kúnin kóredi deseńshi! Shyndyǵynda ol baıqustar ne bop jatyr eken!.. Qaryndary ashty-aý! Óziniń de qarny ashqanyn jańa sezip jatyr. Qaıtedi. Shydaıdy. Bárinen bastyń amandyǵy kerek. Bóltirikterin oılaǵanda, esine bir qaýiptiń túse ketkeni. Ashyqqan bóltirikter inniń aýzyna shyǵyp, jaqyn kelgen qozy-laqty bassalyp, bir pálege urynar ma eken! Ótkende bir osylaı alystan jortyp kelgende, bóltirikteriniń in aýzynda bir kishileý aq qozyny kergilep turǵanynyń ústinen túsken. Shamalary erkin jetpegen qaıta, onyń ústine tisteri de jetile qoımaǵan edi. Áıtpese jaryp jiberetin týra. Kele aýyzdy saldy tentekterine. Tistep-tistep, laqtyryp-laqtyryp jiberdi. Qozynyń denesi bútin eken, áıteýir. Bosana sala mańyraı júgirip kete bardy. Tisin aqsıta bárin inge qýyp tyqty. Sodan neshe kún syrtqa shyǵarmaı qoıǵan. Búgin ne istep jatyr eken, qudaı biledi... Aqshýlan qasqyr jarasyn jalap, qas qaraıyp, el orynǵa otyrǵansha tastyń qýysynda jatty da, aınala túgel tynyshtaldy-aý degende baryp ornynan turyp, bóltirikterine qaraı aıańdady.

* * *

Tańerteń shaıdaı ashyq aspan sáske kezinde-aq shańyta munarlanyp, surǵylt tarta bastady. Batys jaqtan qyltıyp kóringen aqsur bult birtindep molaıyp, úzik-úzik ydyrap, baıaý syrǵyp, zeńgir kókti torlap keledi. Teristikten demi sýyq jelemik bilinedi.

Keshe qas qaraıa bóltirikterine oralǵan aqshýlan qasqyr kún kóterilgenshe qalyń arshanyń ishinde buıyǵylanyp jatty da qoıdy. Qatty boldyryp qaıtty keshe. Jaqyn-jýyqtan aýyzǵa iliner eshteńe kezikpedi. Ótkendegi qýǵynnan áreń-páreń qutylyp, bir ajaldan qalǵannan keıin Asýtór jaqqa baspaıtyn bolǵan. Áıteýir, kúni-túni jalap júrip jarasyn jazdy. Endi kúnshilik jerdegi Alaaıǵyr jaılaýyna baryp júr. Alys ta bolsa qury qaıtpaıdy. Eki otar qoıǵa kezek-kezek tıedi. Keshe bir sátti kún boldy. Shatqal saıǵa eńkeıgen qoıdyń shetinen op-ońaı eki kepe qozyny birinen keıin birin bassalyp, moıyndaryn buraı tolǵap tómen qaraı laqtyryp-laqtyryp jibergen. Eshkim baıqaǵan da joq. Otar ábden uzap ketkennen keıin sol shatqaldyń tabanynda bir kepeni jáýkemdep, kún eńkeıip, saı-jyralardy kóleńke basqansha qozǵalmaı jatty.

Aqshýlan ornynan turyp, ezýin jyrta esineı berip, kerilip-sozylyp aldy. İnniń aýzyna jaqyndaı bergende sony sezgendeı jybyrlaı órip bóltirikteri shyqty. Eneleriniń jan-jaǵynan shyǵyp, ıiskelesip, quıryqtaryn shoshańdatyp, erkeleı bastady. Qaýmalaǵan bóltirikterin erkeletip, batyrmaı tisteı laqtyryp, oınatyp biraz otyrdy qasqyr. Shoqıyp otyrǵan kúıi tumsyǵyn kóterip, ıis alǵandaı murnyn shúıirip qoıady. Tanaýyn jybyrlatyp, samalmen birge múńk ete túsken qoıdyń ıisi keńsirigin ashytyp jibergendeı boldy. Rasynda da bul kezde qaptaı jaıylǵan otardyń aldy inge jaqyndap ta kelip qalǵan eken. Qoıdy kórgen bóltirikter kózderi jylt-jylt etip, qulaqtary tikireıe-tikireıe qarasyp qalyp edi. Kúnde kórip júrgen qoılar da bulardy eleń qylatyn emes, jaıbaraqat.

Aınalasyna taǵy da barlaı qarap shyqqan qasqyr bir kezde birtúrli qyńsylaǵandaı dybys shyǵara esineı ornynan turyp, dúr-dúr silkinip alyp, bóltirikterin qaba-qaba tistep, tumsyǵymen ıtere-mıtere inge kirgizip jiberdi de aqyryn júrip eńisteı berdi. Óziniń túsindeı kókjańqa tastyń arasymen jymyp basyp kele jatyp, shopan úıiniń tusyna da jaqyndady. Ánekı, shopan da atyn sıpaı qamshylap óristen úıine qaıtyp keledi. Tús bop qaldy ǵoı.

Úıdiń ókpe tusynan eleýsizdeý ótip bara jatqan qasqyr bir úlken tastyń qasynan buryla berip qalt tura qaldy da, jer baýyrlap jata ketti. Tisi saqyldap, kózderi qantalap shyǵa keldi. Jan-jaǵyn baıqastap kele jatqan ákkiniń kózi qarsydaǵy qara shoqynyń baýyrynan qalbań etip kóterilgen qyrandy shalyp qalyp edi. Qazirde onsha aspandamaı, Qarasaıdyń ústimen qalyqtaı órlep barady. Aqshýlan záre-quty qalmaı, tas túbine tyǵyla túsken. Aspandaǵy bul jaýyzdyń jerdegi eki aıaqty jaýlardan da qaýipti ekenin biledi. Onyń qyraǵy kózi jerdegi qybyrlaǵan qumyrsqaǵa deıin qalt jibermeıtinin de talaı basynan ótkizgen. Sondyqtan tybyr etpeı sulq jatyr.

Sońǵy kezde búrkittiń Qarasaıǵa jıi keletininen ózi de qatty qaýip qylatyn. «Bul ne qarap júr? Bóltirikterimdi ańdyp júr me?!» – degen oımen kúshikterin de beı-bereket dalaǵa shyǵarmaıtyn boldy. Ózi de erteli-kesh jolǵa shyǵarda aspan men jerdi ábden barlap, baıqastap alatyn. Osy eki kúnde múlde kórinbeı ketip edi. Qarashy, endi oılamaǵan jerden sap ete túskenin. Eń bolmasa tómenirek shatqalǵa taman da jete almady. Qyran Qarasaıdyń basynan ary asa berip qaıta tartty. Minekı, baıaý qalqyp tómendep keledi. Bárin kózimen baǵyp aqshýlan jatyr.

Aınala tynshı qalǵan. Kún teris jeldetip tur. Túńlikteı syrǵyǵan búrkit týra úıdiń tóbesinde aınala qalqyp júr. Alystan oraǵytyp, jer betin túk qoımaı tintı qaraıtyn sıaqty. Aqshýlan odan kóz almaıdy. «Birnárse izdep júr me, bul tusty nege aınaldyryp qaldy». Úı tóńiregi, qora mańy tym-tyrys. Shopannyń aty mamaaǵashqa baılaýly tur. Qoı qoranyń shetinde buıdasyn súıretken qońyr buzaý júr óz betinshe. Bógde eshnárse baıqalmaıdy. Úı ishindegiler túski shaıda otyrǵan sıaqty.

Buzaý bir kezde úıge qaraı júrdi. Bir toqtap, bir júrip, aqyryn basyp, esiktiń aldyna kelip turdy. Úıden kim shyǵar eken degendeı tumsyǵyn kóterip-kóterip qoıady. Biraq úıden ál-ázir eshkim shyǵa qoıatyn emes. Turyp-turyp, úıdi janaı kelip súıkene bastady. Qyran dál tóbeni ǵana shıyrlaı aınalady. Qımyl-qybyrsyz qalǵan aqshýlan jer men kókke kózin kezek aýdaryp-tóńkeredi.

Kıiz úıdiń esigi búlkildeı ashylyp, osy kezde syrtqa kishkene bala shyqty. Jerge eńkeıip qolyna shybyq alyp, buzaýdy aıdamaq boldy. Buzaý oǵan kónetin emes, anany balasynyp sıpaqtap áli tur. Túrtpektep turyp áıteýir buzaýdy, bylaıyraq aıdap shyqty bala. Shybyǵyn siltep-siltep qoıyp, qoranyń shetindegi soqpaqqa túsirdi. Ary qaraı arshaly bet bastalady. Kúnde júretin jeri.

Osy sátte aspandaǵy qyrannyń qanaty oqys qalbań ete qalǵandaı boldy. Aqshýlan qasqyr dirr etip aıaqtaryn jıyrdy. Kózi ottaı janyp aspanǵa qadalǵan. Bir sumdyqty sezgendeı tisteri saqyldady.

Qyran qanatyn bir-eki ret dalp-dalp qaǵyp alyp, kólbeı syrǵyp tómendeı bastaǵany. «Neni kórdi?! Qaıda túspek?! Buzaý aıdaǵan baladan basqa eshnárse joq qoı!» Kózine qan tola qyńsylap jibergen qasqyr aldyńǵy eki aıaǵymen jerdi tyrnap-tyrnap aldy. Túńlikteı syrǵyǵan búrkit edáýir tómendep ketken. Biri toqtap, biri júrip, buzaý men bala ózderimen ózderi. Alańsyz. Kólbeýleı tómendegen búrkit qıǵashtap baryp-baryp, jalt etip, úıirile oraǵytyp shuǵyl buryldy. Qasqyrdyń óneboıy qalshyldap, tisteri saqyldap, tórt taǵandaı ornynan turyp, jerdi tarpyp-tarpyp jiberdi. Kózi shoqtaı qyzaryp búrkitke qadalǵan. Zýlaǵan búrkit týra balany kózdep kele jatqandaı. Ánekı, solaı sıaqty. Aqshýlan atylyp ketti. Qyran da shúıilip keledi. Oqtaı atylǵan qasqyr búrkitten buryn jetip, balany keýdesimen qaǵa-maǵa jol astyndaǵy arsha arasyna umar-jumar boldy. Kóldeneńnen kılikken qasqyrdyń bóksesin ala tebe búrgen búrkit kózine qan tola silkı bergende, arpyldaı úrgen ıtter men shańqyldaǵan adam daýsynan sál tosyla bosańsyǵan sátte qıralańdaǵan qasqyr bóksesin súıretip sytyla berdi. Sonyń arasynsha gúrs-gúrs etip myltyq atyldy. Qanatyn qalbań-qulbań qaqqan qyran da ańǵardyń ústimen syrǵı jónelgen. Ebil-debili shyǵa, daýysy jaryqshaqtana oıbaılaǵan Kúlshara arsha arasyna domalap ketip talyp jatqan balasynyń ústine qulady. Úıden shyǵa áıeliniń artynan júgirgen Ómiráli de búrkittiń qalbańdaǵan qanatyn kórip, ıtteriniń úrgenine qaraı myltyqty atyp-atyp jiberip, jalańbas kúıi entige jetip edi. Esi shyǵa alaqtap, qoly dirildeı turyp, otyz ekini opyra oqtady da, edáýir kóterilip ketken qyrannyń artynan jandalbasamen bir atyp qaldy. Tıgen tımegenin bilmeıdi. Jańǵyryqtan qulaǵy tunyp, kózi qaraýyta, basy aınalyp qulap bara jatty...

---