InfoHub Logo

Qazan aıynyń basy edi.

Kolhoz nýly jerdi saǵalap, sýly jerdi jaǵalap, ala jazdaı shapqan shóbin birtindep qoraǵa tasyp jatqan kez.

Ertede bul mańaı aýmaqty aral bolatyn. Jaz shyǵa aralǵa kirer keńirdekteı tar qyltany belýardan sý basyp ketetin. Sý bassa da, joldyń sorabyn jatqa biletin ákki traktorshylar ony eleń qylmaýshy edi... Jer-kókte kólkigen kólden de jol taýyp, tótesinen salyp arsy-gúrsi óte shyǵysatyn.

Ondaı mol sý qaıda... Jer dúnıeniń ańqasy keýip, ájimdelip qurǵap barady emes pe! Bul kúnde bul mańaıdyń da sýy sorǵı tartylyp, araldyń qurylyqqa qosylyp ketkenine biraz jyl bolǵan. Kezindegi tar qylta qazir shańy shyǵyp dańǵyraǵan aıdaý jol.

Qalaı desek te, osy bir jabaıy araldyń jon arqasy jylmıǵan jazyq, shúıgini mol qoǵaly qorys-ty. Kúzgi qarbalas sabasyna túsip, saıabyr tapqan bul kúnderi aralda túrtinektep tórt-bes traktorshy ǵana júr. Ár tusta shókken nardaı dóńkıgen maıalardy tyrbanyp shanaǵa tıep, qurylyqtaǵy mal qoralaryna tasyp júrgender solar edi.

Sońǵy apta boıy kúzdiń raıy jaıly minez tanytyp, kún jaryqtyq jyly shýaǵyn molynan-aq tógip turǵan. Arqany qyzdyryp, muryndy qytyqtaǵan naǵyz sarshatamyz týǵandaı edi. Biraq kúz maýsymy qashanda shamshyl emes pe, jyly shýaqtyń jeligi osy kúndermen basyldy da, kesheden beri kún ajary kúrt buzyldy. Sibirlep bastalǵan jyly jańbyrdyń sońy kúzdiń súıek sorar sýyǵyna ulasqan. Aspandy qoıý kúreń bult tumshalap, keshke qaraı óńmenińnen óter yzǵyryq soǵa bastady.

Shóp tasyp júrgen tórt traktorshy jańbyrdy syltaýratyp qas qaraıa qaıqaıyp aýylǵa ketken. Araldaǵy besinshi adam — Narıman — mehanık edi. Traktordyń bireýi synyp, sonyń aqaýyn jóndemekke qarasha úıde qaraıyp jalǵyz sol qalǵan bolatyn.

Úı degeni — eki bólme esebindegi esigi móńirep ashylatyn japyraıǵan qotyr lashyq-ty. Tórgi bólmede terlikteı jalǵyz tereze, edende qatar-qatar taqtaı tapshan. Tapshan ústinde shalaýmen nyǵyzdalǵan ala matrastar. Aldyńǵy bólme tútinmen ystalǵan qaraqojalaq qýyqtaı sholan. Sholannyń dál ortasynda ot jaǵyp, tamaq pisiretin kirpishten órilgen sholaq pesh tur. Kolhoz tynysy tar, qańsyǵan bul úısymaqtyń ury túskendeı úńireıgen jyrtyq-tesigin jylma-jyl jamap-jasqap qoıady. Naýqandyq jumysshylar úshin sol lekerdiń ózi jetip jatatyn.

Narıman traktorshy aǵalary ketken soń, ińir alageýiminde bergidegi aıryqqa shyǵyp, burystaǵy ataýdyń yǵyna tórt qulashtyq torkóz aý salyp qaıtqan edi. Tańerteń kózin tyrnap ashqan boıda qaıyqqa otyryp, keshegi ózi qurǵan aýdy qaraýǵa shyqty.

Ózen ústinde shýdadaı sozylyp shubar tuman kilkı qalypty. Tóńirek eńseni basqan boz saǵymǵa bógip, ajaryn ashyp kórseter emes. Shúkir, tún asyryp qurǵan aýy oljaly shyqty, birer sazan, kókserke men alabuǵa túsipti.

Aýdyń qulaǵyn saýmalap tartyp, asyqpaı jınap jatyr edi, arǵy shettegi nar qamystyń qalyń jynysy jaıqala qozǵalǵanyn kóz qıyǵymen baıqap qaldy. Aldymen ózen betindegi ala tuman astarynan áldebir qara qaıyqtyń qaıqy tumsyǵy kórindi. Qara qaıyq baıaý aǵyspen darıa bitinde salyndydaı syrǵı jyljyp kele jatty. Qaıyq ústinde kúláparasyn basyna mılyqtata kıip, jyltyraǵan jarǵaq sýlyq jamylǵan jadaý bireý otyr. Qurǵyry, tas músin sıaqty, qybyr etpeıdi, shoqıyp qatyp qalypty. Myltyǵy belden búktelip, qasyndaǵy kóldeneń oryndyqta asylyp jatyr. Sýlyqtyń ishki jaǵynda qynaı býynǵan patrontaj jaltyraıdy. Qaıyq túbinde bastary qyljıǵan birer kók moıyn saryala úırek baıqaldy.

Bul oqys kóriniske Narıman kúdiktene qarady.

Mynaý ara tuńqıma tuıyq edi, teńizdiń tamaǵyna taqaý maqaý shet. Bylaıǵy beısaýat adam júrmeıtin ury túkpir. İrgedegi Edil-darıadan qıyrǵa tartqan Qıǵash ózeniniń joǵarǵy ıininde Reseıdiń ańshylyq sharýashylyǵy bar-tyn... Myna jumbaq jan tań qarańǵysynan úırek atýǵa shyqqan sol mekemeniń kóp ańshysynyń biri boldy-aý, tegi?

Boıyn bolmashy úreı bılese de, «qaıter eken» degen áýesqoılyqpen birer mezet qadala qarap qaldy. Baıqaıdy, qaıyqtaǵy shoqıǵan janda tipti tirshiliktiń belgisi joq. «Omalyp otyrǵan kúıi ólip qalǵannan saý ma» dep, endigi sátte Narıman mazasy ketip, alańdaı bastady.

Aýdyń qalǵan bóligin apyl-ǵupyl jınady da, jalma-jan eskekke otyrdy. Jyljı esip qara qaıyqpen qatarlasa bere, syqyrlatyp erneý tiredi. Shoqıyǵan jan qaıyq shaıqalǵanda baryp basyn baıaý kóterdi. Kóterdi de, ile aýzyn basyp, býlyǵa kúrkildeı jóneldi... Áıteýir, boıynda jany bar eken, tiri eken, Narıman sonysyna qýandy.

— Synok, pomogı! — dep, qaıyqtaǵy beıbaq jaǵyn ázer ashyp, qarlyǵa til qatty. Bet-júzi óleksedeı kógis tartqan, janary laısań, kóz mańaıy qyzyl jıektenip, mólıip qapty.

bir qıyn jaǵdaıdyń bolǵanyn aıtpaı sezdi. Tilge kelgen joq, qara qaıyqty arqanmen tumsyǵynan ildi de, jalma-jan jaǵalaýǵa qaraı shalpyldatyp ese jóneldi.

Eki qaıyqty da jaǵalaýdaǵy bileý qazyqqa jibinen baılaı bere, ana kisige kómekke umtyldy. Ózi qaraǵaıdaı qapsaǵaı, eresen uzyn bále eken, óndirshegi soraıyp, ornynan úsh umtylyp azar turdy. Ertede Edil men Jaıyqtyń boıynan eńiretip-bozdatyp, qazaqtardy ıt qosyp qýalaǵan qarashekpen mujyqtar joıdasyz zor bopty dep estıtin. Mynaý da sol soǵyndylardyń násilinen-aý, tegi? Ań men qus emes, adam ańdyǵan aramza bireý bolyp júrmese jarar edi...

Narıman qarynan demep, qoltyǵynan súıep, áltek-táltek kıreleńdetip ańshyny úıge kirgizdi. Aldymen basyndaǵy kúnqaǵaryn, ústindegi sal-sý bolǵan jarǵaǵyn sheshti. Jańbyr sýy búkil kıimine ótip ketipti. Endi baıqady, ańshy degeni — áýkesi salbyrap, jaǵy qabysqan myjyraıǵan mosqal shal bop shyqty. Sýyq ótip, arýaqtaı bozaryp ketken kespiri ózin odan ármen qartaıtyp jibergendeı. Ańshynyń ornyna ólmeli shaldy kórgenge kúdikshil kóńili ornyna túskendeı boldy... «Osy shaldarǵa ne joryq, kempiriniń qasynda, jyly úıde jambastap jatpas pa» dep bir oılap qoıdy. Ózi ıeginde tuqyl joq kók jarǵaq kóse eken. Onyń ústine basy qazdyń jumyrtqasyndaı tap-taqyr, tóbesinen shybyn taıyp jyǵylǵandaı. Ǵumyry basyna shash bitpegen be, álde jasy jetip jıdip túsip qalǵan ba, áıteýir taz tóbesi kóz shaǵylystyrady.

Ańdaýynsha, bul kisi tún asyryp adasqan ǵaripke uqsaǵan. Qatty zardap shekken, hali múshkil, óń men tústiń arasyndaǵy miskin jan. «Qurǵyry, qolymda qyljıyp qalyp bálesine qalarmyn» dep, Narıman eki bólmeniń arasynda zyr júgirdi. «Qaısybir qıyn jaǵdaıǵa» dep ózgelerden jasyryp, ana bir joly jalǵyz shólmekti orap-shymqap tapshannyń astyna jasyryp qoıǵany bar-dy. Sol esine túsip, Narıman shólmekti syldyrlatyp sýyryp aldy da, shópildetip qyrly staqanǵa toltyra araq quıdy. Sosyn, staqandy jaıymen shalǵa usyna bere:

— Mynany tez tartyp jiberińiz! — dep buıyra sóıledi.

Shal shúńkıip kózin ázer ashty. Sekseýildiń semgen butaǵyna uqsaǵan salaly saýsaqtary ıkemge kónbeı dir-dir etti.

— Bul ne, balam? — dep staqanǵa qarady, jypylyqtap qasyn kóterdi.

— Bul kádimgi araq... jaqsy bolady... iship jiberińiz? — dep Narıman digirleı tústi.

«Jaqsy bolady» degenge ana kisi keliskendeı basyn bolmashy ızedi. Qoly qaltyldap staqandy zordyń kúshimen aýzyna apardy. Tisi saqyldap, shashalyp qala jazdady, urttap iship uzaq jutty.

Narıman peshke otyndy ústeı saldy da, shaldy sheshindire bastady. Qarıa

yńǵaısyzdyq tanytyp, ózi sheshinbek edi, aıaq-qoly ıkemge kónbeı, amalsyz

Narımannyń yǵyna jyǵyla berdi.

Ózi qatyp-semgen kóterem, qabyrǵasyn sanap alýǵa bolǵandaı qý súıek aryq eken. Narıman ony keýdesine deıin jalańashtady da, tósekke etbetteı jatqyzyp, arqasyna araq jaqty. Jaqqan araqty arqasyna jaıyp, asyqpaı alaqanymen uzaq ysqylady. Arqadan soń aýdaryp keýdesin ysqylady, bilgeninshe massaj jasady. Sóıtti de, qundaqtaı orap, quraq kórpemen tósekke bólep tastady.

Jumysshylarǵa dep ótken jeksenbide soıǵan qoıdyń quıryq maıy tútindelip sholanda ilýli turǵan, sony ákelip tabaǵa shyjǵyryp eritti. Araǵa azdaǵan úzilis salyp kórpeni ashyp, erigen suıyqpen shaldyń keýdesi men arqasyn maılady. Maı ábden sińgenshe alaqanymen qaıta-qaıta ysqylaýmen boldy. Jazǵan shal ábden tıtyqtaǵan eken. Jańaǵy aıǵyr staqan araq ta býyn-býynyna túsip ketti me, ón boıy qorǵasyndaı balqyp, bylq-sylq boldy da qaldy. Qalaı tóńkerseń de dym sezer emes, kesken terekteı sereıip qalyń uıqyǵa ketken. Mańdaıyna alaqanyn basyp kórip edi, azdaǵan ystyǵy bary baıqaldy. Qulaǵyn tósep ókpesin tyńdady, shúkir, bóten syryl joq, qabynýdan aman tárizdi.

Narıman úıdegi jún kórpe, jamylǵy men búrkenishtiń barshasyn jınap-terip, qarıanyń qońqıǵan quzǵyn tumsyǵyn ǵana ashyq qaldyrdy da, búıiri men sıraǵyn qundaqtap, qaıyra qabattap orap tastady.

Ana kisi sodan qara terge túsip, tús aýǵansha tyrp etken joq. Demi bitip tunshyǵyp qalmasa jarar edi dep, álsin-álsin qasyna baryp tyń tyńdaıdy. Shúkir, beti beri qaraǵan sıaqty, qudasynyń úıinde jatqandaı-aq qapersiz qorylǵa basqan.

Sholandaǵy sholaq peshke ústi-ústine kómir tastap, úıdiń ishin qyj-qyj qaınatyp qoıdy.

Kún jylyna traktormen aınalyssam dep edi, traktor ǵana emes, sharqaıly sharýanyń bári adyra qaldy. Endigi oıy jaısyz ýaqta jańylyp júrgen myna músápirdi aman alyp qalý.

Aldymen kastrólge sý quıyp, ony burq-sarq qaınatty. Syrtyna maıy shyqqan sap-sary sazannyń biriniń qabyrshaǵyn arshyp, ishek-qarnyn tazalap, shylp etkizip qaınaǵan sýǵa tastady. Balyqtyń kózi aǵaryp pisken shaqta ony jaılap súzip aldy da, ornyna shıki sazannyń taǵy bireýin toǵytty. Pisken kezde ony da súzip, bylaı alyp qoıdy. Sosyn qaınaǵan sorpaǵa úshinshi balyqty tastap jiberdi. Kesektep týrap ústine birer kartop saldy. Dám shyǵarý úshin sorpa betine usaqtap týralǵan jýa men ashshyly-tushshyly dámdeýishterdi qosa septi. Traktorshylardyń muryndary tepship, tamsana ishetin «troınaıa ýha» deıtini osy bolatyn. Tildi tańdaıǵa japsyratyn dámdi taǵam, jeńsik as, kóje ataýlynyń kókesi.

Syrtqa shyǵyp, tóńirekke kóz jiberip kún raıyn boljady. Tús áldeqashan aýyp ketipti. Jyrymdalǵan sur bulttyń arasynan kúnniń suıqylt nury óleýsirep syǵyraıady. Kesheden beri sebelegen kúzdiń salqyn jańbyry basylǵanymen, aýada áli dymqyl syz seziledi.

Narıman qaıyra úıge kirip, beıtanys shaldyń beıqula halin baqylap birshama ýaqyt qasynda qalshıyp otyrdy. Qur súlderi qalǵan bul kisi boı jazyp, birýaq tamaq ishpese odan beter álsireı bermek. Sondyqtan balyqtyń ystyq sorpasyn berip, ar jaǵyna el qondyrsam, kúsh jınatsam, emdesem degen nıette edi. Qarıa dáneńe sezer emes, kúrk-kúrk jótelip qoıyp, shala baýyzdaǵan maldaı qoryldap tereń uıqyda.

Qashanǵy kútedi, qabattalǵan kórpelerdi bir-birlep arshydy da, qarıany ıyǵynan baıaý qozǵap oıatty. Qabyrǵaǵa qarap tońqaıyp qalǵan beıtanysy yńyranyp, basyn beri burdy.

— Iá, balam, ne boldy?

Baıqaıdy, erteńgideı emes, úni de, kúıi de túzelip qalǵandaı.

— Kıinip, tamaq ishseńiz?

Jaıyp keptirip qoıǵan sý kıimder de áldeqashan sańǵyrlap keýip qalypty.

Narıman kıinýge kómektesti.

Shal úı ishin kózimen qydyra bir qarady da, tunjyrap edenge shuqshıdy, qaıdan kelip, qaıda turǵanyn bilmeı qınalǵan túri bar. Oramalymen aýzyn basyp, kúrkildep jótele beredi. Narıman ústeldi jyljytyp, shaldyń aldyna zeren kesemen býy burqyraǵan ystyq sorpa qoıdy. Shal sorpany urttap taýsap, uzaq soraptady. Bulaýǵa túskendeı súısinip, taǵy da mańdaıynan shyp-shyp ter sorǵalady. Terleı bergesin be, ústel basynda uzaq otyra almady, súıegin syqyrlatyp tapshanǵa qaıyra qısaıdy.

— Balyq jeısiz be? — dep surady Narıman. — Sazan edi?

Shal basyn buryp, Narımanǵa jumsaq jymıdy da:

— Rahmet, balam, tábetim bolmaı tur, — dedi. Artynsha mańdaı terisi qurysyp, taǵy da býlyǵa jóteldi.

— Balam, atyń kim bolady? — dep surady aradaǵy birazǵy únsizdikten soń.

— Narıman.... Narıman Áreshov bolamyn. Mehanıkpin.

— Jón eken, jón eken... Mynaý kimniń úıi?

— Bul traktorshylar stany. Shóp tartyp júrmiz.

— Qalǵan jurt qaıda?

— Aýylǵa ketken... úsh kúnge... búrsikúni keledi.

Shal qabaǵyn túsirip, birýaq toń-torys qaldy. Ábden qaljyraǵan, jańaǵy eki aýyz til qatqanǵa da dińkesi quryǵandaı.

— Men, balam, qamys ishinde úırek ańdyp otyryp adasyp ketippin, — dep kúızele kúrsindi. — Atqan úıregimdi izdeımin dep aǵyspen yǵyp, turǵan jerimnen jylystap uzap ketsem kerek. Túni boıy jańbyr astynda qalyp, qatty tońdym. Sen kezdespegende ólip qalǵandaı ekem.

— Onyńyz ras! — Narıman quptap basyn shulǵydy. Edildiń endeı taramdalǵan atyraby myń-san aıryq, bytysqan qalyń qamys, jynys toǵaı, qaıyq túgili keme joǵalsa tabylmaıtynyn Narıman jaqsy biletin.

— «Atym kim» dediń?

— Narıman.

Shal duǵa oqyǵandaı erin ushynan «Naryman» dep úsh márte qaıtalady da, basyn shaıqady.

— Jasym ulǵaıǵan saıyn adam atyna shorqaq bolyp baramyn. Men orystyń yńǵaıyna salyp seni «Nıkolaı» desem qaıtedi? — dep surady.

— Ózińiz bilińiz! — dedi Narıman.

— Al, meni «Tolá ataı» deseń bolady.

— «Tolá ataı» deısiz be? Jaraıdy...

— Áke-shesheń bar ma edi?

— Joq, balalar úıinde óstim.

— Mende de bala joq! — Tolá ataı úhiledi, áldene esine túskendeı kózin tars jumyp aldy.

— Úılenip pe ediń? — dep surady artynsha.

— Osy kóktemde úılengem...

— Jón-jón, balam...

Aradaǵy az-kem únsizdikten soń, Tolá ataı jastyqtan basyn kóterip, Narımannyń qolyn alyp, keýdesine basty.

— Kolenka, — dedi tebirenip. — Men aıdalada ataýsyz ólip qalǵandaı bolsam — aıyqpas uıatqa qalyp, el-jurttyń aldynda úlken shý bolar edi. Sen meni zor qaterden qutqaryp qaldyń. Endi sen meniń balam bolasyń.

— «Balam bolasyń» deısiz be? — Narımannyń erini qaıystaı kerildi. Astrahannyń adasyp júrgen atasy bóten ańsaǵaıdaı mujyǵyna bala bolǵysy joq edi. Biraq bul kisiniń endi-endi óńi kirip ońala bastaǵanyn oılady da, kóńilin jyqqysy kelmeı, jaýabyn jutyp qoıdy.

— Qandaı oqý bitirdiń?

— Selhoztehnıkým... Astrahan qalasyndaǵy...

— Onyń da jón eken, balam...

Ataı Narımannyń qolyn bosata bere:

— Men sharshap qalǵandaımyn. Seniń sorpań taǵy da uıqy shaqyrtty, — dep qınala qozǵalyp, basqa jambasyna aýnap tústi.

— Meılińiz, dem ala berińiz. Men syrtta bolam, traktor jóndeýim kerek edi.

Narıman ataıdy kórpemen qymtap jaýyp, peshtiń ottyǵyndaǵy kúldi tazalap, qolyn júre súrtip dalaǵa shyǵyp ketti.

Sodan keshke deıin traktordyń aqaýyn jóndeýmen arpalysty. Kesh túse kombınezonyn sheship, qolyn jýyp, úıge kirse — Tolá ataı arqasyn peshke qaqtap, qol qýsyryp bergi sholanda otyr eken. Uzyn moınyn yrǵap qoıyp, ezý tartyp kúlgen bolady. Qaıyq tabanynda birer úırek jatqanyn, reti kelse solardyń birin asyp, tamaq jasaýyn qıylyp suraıdy.

Árıne, sóz bar ma... Narıman lyp berip qaıyq tabanyndaǵy úırekterdi moınynan tizip alyp keldi. Tórteý eken, bireýin ystyq sýǵa saldy da, júnin burqyratyp tazalap, keshki tamaq qamyna kiristi.

Babynda pisken úırek etinen talmap, taramdap dám tatqany bolmasa, ataıdyń

tábeti oǵan da onshalyqty tarta qoımady. Al ystyq sorpanyń bir kesesin soraptap uzaqqa sozdy. Sorpadan soń Narımannan qaıta-qaıta keshirim surap, ornyna qaıyra jantaıdy da, tas búrkenip jatyp qaldy.

Ataı uıyqtaǵan soń da Narıman qarańǵy úıdi kúzetip birazǵa deıin otyra bergen. Sońynan sholaq peshke bir shelek kómirdi toltyra salyp, ózi de bosaǵadaǵy tapshanǵa kıimsheń qısaıa ketti.

***

Tańbozynan motor daýsyn estip, kúrtesin jamylyp syrtqa shyqqan.

Daryldaǵan daraqy qaıyqtyń biri me dep edi, qyt-qyttaǵan kater eken. Kater kúngeı qaltarystaǵy yqtasyn qoltyqtan emes, teris-qaǵys tustan, qarsydaǵy aqjal tolqyn sapyrǵan shalqar jaqtan kórindi. Sonadaıdan bozdata sıgnal berip aıdyndaı keldi de, kúrk-kúrk jótelip baryp, túıetaılaý jaǵanyń maı batpaǵyn tumsyǵymen súze toqtady.

Jaǵalaý batpaq eken demedi, yrshyp-yrshyp tórt jigit jerge tústi. Túrleri órt sóndirgendeı, áldenege qatty abyrjýly. Narıman bulardyń bireý qýǵandaı sýyt júrisinen birtúrli sekem alyp qalǵan. Aralaryndaǵy qoryq ınspektory formasyndaǵy táıpıgen domalaq qazaǵy bolmasa, qalǵan úsheýiniń kıim kıisteri bóten... Bul mańaıdyń qaýmetine uqsamaıdy. Shashtaryn taranyp, ókshesine qaranǵan qalalyq tasyrań bireýler.

İshterindegi biteý moıyn taıógizdeı bireýi aman-saýlyq joq, tepsinip

Narımannyń qasyna jete bere:

— My ıshem odnogo ývajaemogo cheloveka! — dedi oryssha sańqyldap. — Vysokogo rosta? — dep suq saýsaǵyn shoshaıta kóterip, aýada eki ret ıirdi.

Narımannyń jon arqasynan aıaz júgirip ótkendeı boldy. «Bular uıymdasqan top boldy-aý» dep sekemdendi. Qalaı bolǵanda da boıyn tez jınap, qorazdana qoqılanǵan bul jigitke shyraı bermeı, únine barynsha salmaq sala sóıledi.

— Ývajaemyı, ne ývajaemyı, ıa ne znaıý... No odın dráhlyı starık doma lejıt, — dep orysshylap jaýap berdi de, ıegimen úı jaqty nusqady.

Jaýapty estigen boıda tórteýdiń ekeýi úıge qaraı borsańdaı jóneldi. Qoryqshy men taǵy bireýi Narımandy ańdyǵandaı, tyqyrshyp onyń janynda turyp qalysty.

Qoryq ınspektory «ývajaemyı» degen kisini eki kúnnen beri sý boıynda

sabylyp izdep júrgenderin, kúndiz-túni uıqy joq, taba almaı bos sandalǵandaryn shaǵynǵandaı bop sarnap jatyr. Úırek ańdytyp, ádeıi qoıyp ketken jerden, nege ekeni belgisiz, ana kisi san taram burystyń birine jylystap jyljyp ketipti. Sodan qara basyp bul beıbaqtar «ývajaemyıdan» múlde kóz jazyp qalsa kerek.

Qoryqshynyń usqyny bylaıǵy basbuzar tentekke uqsamaǵan, aýyldyń qoı aýzynan shóp almas momyn qazaǵyna keledi. Sonysyn baıqap, Narıman onyń sózine únsiz ılananǵandaı boldy.

Kelesi bir mezette qoryqshy teristik jaǵalaýda jambastap jatqan qaıqy tumsyq qara qaıyqty kózi shalyp, jerden jeti qoıan tapqandaı qýanyp ketti.

— Áne, áne... bizdiń qaıyq! Sonyń dáp ózi! — dep aıaǵymen tepsinip, daýystap jiberdi.

Qasyndaǵy kúdireıgen qalalyq jigit yrjalańdaǵan qoryqshynyń baıbalamyna ılanbaǵan sekildi, tapyrańdap qaıyqqa umtyldy. Bardy da, alaqanymen sıpalap-túrtkilep qaıyqty bir aınalyp shyqty. Sol boıda úıge qaraı jele júgirdi. Qoryqshy da onyń sońynan empeńdep birge ilesti.

Dalada sostıyp jalǵyz tura bergenge yńǵaısyzdanyp, arada birer mınýttan soń Narıman da esikti syqyrlata ashyp, úıge kirgen.

Tórt jigit beti-qolyn shaıyp, oramalmen súrtinip jatqan Tolá ataıdyń mańaıynda úımelep, tar sholanda shıyrshyq atysyp júr. Qaıta-qaıta keshirim surap, uıatqa qalǵandaryn aıtyp, jalpyldap-aq jatyr. Keshe tańerteń Astrahannan arnaıy tikushaq shaqyrtypty, biraq ol qurǵyry jańbyrda jete almaı, «endi shyqtyq» dep búgin tańerteń ǵana habar beripti. Eger ataı tabylmaǵanda, búgin bular sol tikushaqpen tóbeden izdeý salmaqshy bolǵan eken.

— Anatolıı Petrovıch, siz dereý qalaǵa baryp, dárigerge kórinýińiz kerek? — dep baǵanaǵy biteý moıyn jalpyldap edi, Tolá ataı kelispegendeı basyn shaıqady.

— Ol jaqqa da bararmyz, biraq meniń kesheli bergi dárigerim, mine, myna jigit! — dep qasyn kerip, meıirlene jymıdy.

— Tanysyp qoıyńdar, aty Nıkolaı bolady!

Ataı ne aıtsa da aýzyna kirip keterdeı bop ázer turǵan jigitter jańa kórgendeı, Narımanǵa tańyrqaı qarasty. Mıyqtarynda kejir kúlki oınap, ataıdyń jańaǵy sózin ázilge balaǵan túrleri bar.

— Durys qoı... — dedi biteý moıyn kúıbejektep. — Aıtqanyńyzǵa quldyq, Anatolıı Petrovıch! Biraq, myna sasyq lashyqtan tezdetip keteıikshi?

— Bul lashyq sasyq emes! — Tolá ataı qabaǵyn kirtıtip, muryn astynan kúńk etti. Jótkirinip edi, onyń sońy býlyqqan jótelge jalǵasty. Oramalymen bet-aýzyn burap súrtti de, — Bul jer maǵan qutty meken boldy... — dedi, — osy lashyq bolmaǵanda... myna Nıkolaı bolmaǵanda, sizder meni búgin tirideı kórmes edińizder.

Tórteýiniń kózderi ottaı janyp, taǵy da Narımanǵa nazar shanshydy. Ataıdyń sóziniń ázil emestigi endi ǵana mılaryna jetkendeı... Jámpeń qaǵyp Narımanǵa kezek-kezek qol usynyp, bastaryn ızesip rahmet aıtysyp jatyr.

Ataı toqyma qalpaǵyn basyna kıe berip, qalbalaqtaǵan uzyn jigitke:

— Valentın, sen myna Nıkolaıdyń meken-jaıyn túgel jazyp al! — dep tapsyryp bir ótti.

Valentın degeni jiptikteı jutynǵan bireý eken, basyn urshyqsha bulǵańdatty da, Narımandy syrtqa jeteleı jóneldi. Jeke shyǵaryp, táptishtep otyryp aty-jónin, jumys ornyn, meken-jaıyn qoıyn dápterine muqıat túsirip aldy.

Artynsha Tolá ataıdy qaýmalaǵan úsheýi de dabyrlaı sóılesip syrtqa shyqqan. Qazir katerge otyryp qonaq úıge jetken boıda, tikushaqpen dereý qalaǵa attanbaqshy bop kelisti. Qara qaıyqty bul jerden keıinirek alyp ketpekshi boldy.

Ataı qoshtasarda Narımannyń qolyn qysyp, uzaq ustap turdy, rızashylyǵyn bildirip, júrekten shyqqan jyly sózderin aıtty.

— Balam, endigi qalǵan ǵumyrda biz ekeýmiz birge bolamyz, osyny umytpa! — dep eljiredi. Týǵan ulyndaı erkeletip arqasynan qaqty, eńkeıip mańdaıynan ıiskedi.

Sóıtti de, jaılap basyp katerge kóterildi.

***

Bataly janǵa baq qonady degendeı, Narımannyń sodan keıingi ómiri ertegige bergisiz, uzyn sonar jyrdaı jalǵasyp kete barǵan. Mereıi tasyp, meımanasy asty, jas ómiri órge domalady. Aýyl arasynda «Narıman tipti de jetim emes eken, týǵan ákesi tabylypty» degen daqpyrt jeldeı tarady.

Aldymen, arada aı ótkende ol Saratov qalasyndaǵy Aýyl sharýashylyq ınstıtýty rektorynan arnaıy shaqyrtý qaǵazyn alǵan. Rektor naǵashysy emes, bul onyń jıeni emes edi. Sodan ba, bul shaqyrtý ashyq kúnde aspannan tas qulaǵandaı jańǵyryǵyp, oıdaǵy men qyrdaǵynyń barshasyn ań-tań etti.

Dáneńe túsinbese de artyn jaqsylyqqa joryp, Narıman «Saratov qaıdasyń» dep sońyna jaltaq-jaltaq qarap kete bardy.

Qyzyqtyń basy sol shalǵaıdaǵy Saratovtan bastaldy... Tehnıkýmdy qyzyl dıplomǵa bitirgeni zor demeý bolyp, rektormen qysqa áńgimeden soń ınstıtýttyń mehanıka fakúltetine syrttaı oqýǵa qabyldandy. On kúndeı «ýstanovochnyı» deıtin arnaıy kýrsyn ótken boıda qýanyshy qoınyna syımaı, alaqaılap aýylǵa qaıtty.

Ol qýanyshtyń qyzyǵy basylmaı jatyp, jańa jyldyń basynda Astrahan qalasyndaǵy «Selhoztehnıka» deıtin alpaýyt mekemege qyzmetke shaqyryldy. Artynsha qala shetinen úsh bólmeli páterdiń kilti qolyna tıdi. Aqpan aıynyń sońyna qaraı kelinshegi Ásıma ekeýi býynyp-túıinip... mine qyzyq, poıyz emes, avtobýs emes, áskerı ushaqpen Máskeýge attandy.

Bulardy shaqyrtqan — ótken kúzde Qıǵashta kezdestirgen Tolá ataı eken. Mereı jasqa tolypty, sol toıǵa Narıman men kelinniń kelip, qýanyshyn bóliskenin qalapty.

Tolá ataıdyń báıbishesi jasy ulǵaıǵanyna qaramastan ajaryn bere qoımaǵan, minezi jumsaq meıirban jan eken. Narımandy da, kelinshegin de botadaı elpildep jaqyn tartyp, áńgimege úıirip, ejelgi tanystardaı-aq baýrap áketken.

Mereıtoıdyń úlkeni kóktemge qalypty da, bul kúni tileýi bir, tilegi ortaq bir top zamandastary ataıdyń Máskeý túbindegi ońasha saıajaıynda bas qosypty. Bári de teteles úzeńgi dostar, jón biletin biróńkeı syrly zereń, qazynaly qarıalar eken, kókeıge qonatyn kórikti ázil, kósheli áńgime aıtysyp otyrdy. Narıman olardy syrttan baqylap, qulaq qoıyp qyzyqtap, ózge bólmede júrgen. Qarıalardyń áńgimesiniń birin uqsa, birin uqpaı, aýzyn ashyp tańdanýmen boldy.

— Dımany kúteıik. Qyzmeti aýyr ǵoı, keshigip jatqan bolar, — dep, keshti bastamaı, Tolá ataı áldebir dosyn saǵatqa jýyq kúttirdi.

Aqyry álgi aıtqan «Dıma» degen dosy da keldi. Narıman altyn oqaly pogon, saryala kıimdi áskerı adamdy esikten kirgen bette tanı ketken... Armıada júrgende Lenın bólmesinde bul kisiniń úlken sýreti ilýli turatyn. KSRO Qorǵanys mınıstri, Keńes Odaǵynyń marshaly Dmıtrıı Ýstınov eken.

Narıman onsyz da edenine deıin muzdaı jaltyraǵan myna sáýletti bólmelerde ózin qoıarǵa jer tappaı qolaısyz kúıde júrgen-di. Úıge alshań basyp marshal kirip kelgen soń ózin arystannyń apanyna tap bolǵan qoıandaı sezindi. Ofıser demeseń, áskerde júrgende tiri generaldy kórmegen qara jaıaý soldat edi. Endi, minekı, marshalmen dastarqandas bolǵanyna kóńili qurǵyr sener emes. Senbeıin dese shyqqyr kózi ottaı jaınap bárin kórip-bilip otyr... Qıǵashtaǵy baıaǵy shúmek bet kóterem shal osyndaı qudiretti kisi dep kim oılaǵan? Aýzy dýaly, sózi ýáli marqasqanyń naǵyz ózi eken-aý! Saıası búronyń múshesi, marshaldy dos qylǵan joıpań bastyq eken ǵoı! Narıman Tolá ataıǵa qyzyr kórgendeı qaıta-qaıta jaýtańdaýmen boldy.

Dastarqan basyna jaıǵasqan kezde Tolá ataı Narımandy «meniń Nıkolaı degen ulym — osy!» dep maqtanyshpen tanystyryp ótti. «Ulym — osy» degenine qaraǵanda, bul eski dostary Narıman jóninde burynnan habardar ma, álde bekzat mádenıettiliktiń belgisi me, bet-júzin kún qaqqan qazaqtyń qara balasyna tańdanǵan da, suraq qoıyp suqtanǵan da eshkim bolmady.

Osy keshten keıin de kelinshegi ekeýi ataıdyń saıajaıynda boı úıretip, baýyr basyp apta boıy jatyp qaldy.

Máskeýden elge qaıtarynda ataı Narımanǵa jańa úıdiń kórimdigi retinde resimdetip «Saqtyq kitapshasyn» syıǵa tartqan. «Almaımyn» dep bezek qaqsa da qoımady. Úı ishine qajetti kerek-jaraq, jarqyratyp jıhaz alýyn Ásıma kelinge tapsyrdy.

Sol jazda ińgáláp ómirge kelgen Narımannyń tuńǵyshynyń esimin Tolá ataı ózi qoıdy. Nemeresiniń qurmetine ataı jas otbasyna jutynyp turǵan kógildir «Volga» avtokóligin tartý etti.

Narıman sodan keıin Máskeýge ár jyl saıyn baryp turdy. Tolá ataıdyń aqsaraıdaı keń saıajaıynda bala-shaǵasymen aýnap-qýnap, jaz boıy demalyp qaıtyp júrdi.

Osy alǵaýsyz kóńil, selkeýsiz nıet Tolá ataı toqsannyń birine jetip, ómirden ótkenge deıin — on segiz jyl boıyna jalǵasqan edi.

***

Qazaq jigitine úlken júrekpen shynaıy yqylasy aýyp, týǵan ulyndaı baýyryna tartqan, rıasyz ákelik qamqorlyq jasaǵan bul kisi kim eken dep taǵatsyzdana kútip otyrǵan shyǵarsyzdar?

Aıtaıyq...

Ol kisiniń aty-jóni — Anatolıı Petrovıch Aleksandrov bolatyn. Keńester Odaǵy qorǵanys salasynyń asa iri mamany, otandyq ıadrolyq energetıkanyń irgetasyn qalaýshy aıtýly ǵalym, úsh márte Sosıalısik Eńbek Eri, Lenındik syılyqtyń, tórt márte Memlekettik syılyqtyń laýreaty, KSRO Ǵylym akademıasynyń prezıdenti, akademık.

Paýstovskııdi eske túsirgen hıkaıa osy edi.

---