InfoHub Logo

Kez-kelgen memlekettiń ulttyq valútasynyń bolýy ony egemendi el retinde aıqyndaıtyn belgisi bolyp tabylady. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda  odaqtas respýblıkalardyń biryńǵaı aqsha júıesi turaqtylyǵy saqtalmady. 1991 jyly Memlekettik rámizderimiz Eltańba men Týdy talqylaý barysynda ulttyq valútany bekitý máselesi de alǵa tartyldy. Sebebi, ulttyq valúta qabyldanbaıynsha, ekonomıkalyq táýelsizdikti ornatý múmkin emes edi. Qazaqstanda 1993 jylǵa deıin aınalymda keńestik rúbl bolǵany málim. Elimiz keńestik valútany qoldanystan eń sońǵy shyǵarǵan elder qatarynda. Budan ári elimiz óz qarjy saıasatyn júrgizýdi qolǵa aldy.  Qazaq KSR Parlamenti 1991 jyldyń 25 qazanynda «Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly Deklarasıasyn qabyldady jáne osy ókildigi joǵary memlekettik organnyń sheshimimen 1991 jyldyń 10 jeltoqsanynda Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy Qazaqstan Respýblıkasy bolyp ataýyn ózgertti. 1991 jyly 16 jeltoqsanda  «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýsıalyq Zańy qabyldanyp, onda Qazaqstan Respýblıkasynda tuńǵysh ret qarjy-nesıe júıesi men aqsha-nesıe saıasatyn júrgizý týraly Zań negizi qalandy. 1993 jyldyń 13 sáýirinde «Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq banki týraly» Zań qabyldandy. Elbasy óziniń «Qazaqstan joly» eńbeginde teńge operasıasy jóninde: «Aqshanyń qalaı atalýy jóninde bizde úlken aıtys boldy. Olardy «som», «aqsha» nemese «teńge» dep ataý usynyldy. Meniń ózime «altyn» ataýy  unady. Aqyr aıaǵynda, orta ǵasyrlyq tarıhtan, Qypshaq dalasynyń jerlerinde aınalymda bolǵan «táńgá» degen quıma, aqshadan shyǵaryp «teńgege» toqtadyq. Shynynda da  «dengı», «teńge» sózderiniń túp-tórkinderi bir edi», - dep eske alady. Qazaqstandyq sýretshiler alǵashqy teńgede beınelenetin tulǵalardyń sýreti men órnekterin anyqtap, teńgeniń alǵashqy toptamasy Ulybrıtanıanyń London qalasyndaǵy Harrison&Sons fabrıkasynda basylyp shyqty. Almaty qalasynda Banknotty fabrıka tek 1995 jyly iske qosylyp,  keıinnen, Óskemende Moneta saraıy ashylǵan. Onda aıtýly jáne merekelik datalarda banknottar shyǵarýǵa múmkindik aldy. Ulttyq valútanyń elimizge kelýine baılanysty qyzyqty derekterge toqtalsaq: teńgeniń  alǵashqy dızaıny qalammen, kálkamen jáne týshpen salyndy. Teńge banknottary Anglıada basylyp, elimizge ushaqpen jetkizilip, ony tasymaldaýǵa 18 sapar jasalǵan. Alǵashqyda qaǵaz aqshada Ábilqaıyr han, Súıinbaı, Abylaı han men Sh.Ýálıhanovtyń beıneleri beınelengeni málim. Endigi kezekte valúta jáne qundy metal, baǵaly qazynany saqtaý qoımalary, elektrondy jáne valútalyq bırjalar qalyptastyrý, derbes tólem júıleri men shetel bankterimen qarym-qatynas ornatý máseleleri turdy. Ekonomıser men sarapshylar elimizdiń óz valútasyna kóshýde kóp qıyndyqtarǵa tap bolǵany týraly jıi aıtady. Bul óz irgetasyn qalap, saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı máselelerin retteýdi qaıta qolǵa alǵan memleket úshin aýyr kezeń bolatyn. Keńestik Qazaqstan ekonomıkasy, qarjy, bank júıesi bir ortalyqtan, ıaǵnı Máskeýden basqarylyp kelgendikten, ol jyldary alys-jaqyn sheteldermen esep aıyrysatyn shottar, ishki jáne syrtqy esep júıesi, derbes tólem balansy men ınfraqurylym bolǵan joq. Keńestik birtutas ekonomıka ydyraǵan jyldary egemen respýblıkalar 1991-1992 jyldary rúbl aımaǵynda, Reseı ekonomıkasynda júrgizilip jatqan reformalarǵa, qarjy jáne nesıe saıasatyna táýeldi bolyp qala berdi. Saldarynan aqshanyń qunsyzdanýy, taýardyń tutyný baǵasynyń ósýi – ınflásıa beleń aldy. Úkimette ınflásıaǵa qarsy arnaıy qarajattyq qor,  al ortalyq bankte altyn-valúta rezervi bolǵan joq. Sondyqtan da Ulttyq bank úsh negizgi maqsatty: (derbes ekonomıka qurý, derbes aqsha-nesıe saıasatyn qalyptastyrý, táýelsiz bank júıesin qurýdy) belgilep, qarashanyń 15-inen 20-syna deıingi ýaqyt somdy teńgege aýystyrýǵa berildi. Ony uıymdastyrý jumystaryna birneshe jyl qajet boldy. Aqsha kýpúrasyn, teńge men tıyndardy aýystyrý tártibi týraly respýblıkalyq, oblystyq baspasóz habar berip turdy. Qazaqstan, Ózbekstan, Reseı jáne Tájikstan respýblıkalarynyń óz ulttyq valútalary men ýaqytsha aqsha belgileri aınalymda bolǵanymen, rúblge táýeldiligi 1992 jyly da tómendemegen bolatyn. Elimizge keńestik rúbldiń eshbir baqylaýsyz kelýi ınflásıanyń ósýin jáne Qazaqstannyń óz valútasyn engizý prosesin tezdetti. Táýelsiz Qazaqstan tarıhynda ulttyq valútanyń engizilgen ýaqyty elimizdiń betburysty kezeńine sáıkes keledi. 1993 jyldyń 15 qarashasynda tól valúta - teńgeniń aınalymǵa engizilýimen elimiz ekonomıkalyq jáne qarjylyq táýelsizdikke bet aldy. 1993 jyly 3 qarashada Prezıdenttiń Jarlyǵymen qurylǵan Ulttyq valútany engizý jónindegi memlekettik komısıa ulttyq valútany engizýdiń tujyrymdamasyn daıyndap, teńge resmı túrde aınalymǵa engizildi. Memleketimiz teńgeni aınalymǵa engizý arqyly ekonomıka salasynda jetistikterge qol jetkizip, nátıjesinde qarjy-nesıe sektory damyp, teńge turaqtylyǵy ósti. 1993 jyldyń 15 qarashasynda Ulttyq valútamyz - Teńgeni aınalymǵa engizý Qazaqstan Respýblıkasynyń ekonomıkalyq táýelsizdiginiń aıqyn kórinisi boldy. Bul Qazaqstandy ekonomıkalyq, qarjylyq táýeldilikten shyǵarýǵa bet burǵan kezeń boldy. Qazaqstan óziniń tól valútasyn qıyn da kúrdeli jaǵdaıda daıyndap, qabyldaǵan bolatyn. 1993 jyly 3 qarashada Prezıdenttiń Jarlyǵymen qurylǵan Ulttyq valútany engizý jónindegi memlekettik komısıa óz tujyrymdamasyn daıyndady. Bul qujatta jańa valútanyń engizilý merzimi, tásili, valútany aıyrbastaý pýnktterine jetkizý máseleleri, qolma-qol aqshany aıyrbastaý koefısıenti men lımıtteri, valúta baǵamyn qalyptastyrý tárizdi mańyzdy máseleler aıqyndaldy. Respýblıkada jańa valúta engizilgen soń onyń qunyn ustap turý jáne onyń qorǵalýy – eń basty mindetterdiń biri boldy. Halyqaralyq uıymdar men kórshiles memlleketterdiń úkimetterine elimizdegi teńge engizilýiniń zańdylyqtaryn saqtaý úshin júrgizilip jatqan is-sharalar jóninde habar taratyldy. Ulttyq valúta qabyldanatyn tarıhı kún qarsańynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti halyqqa teledıdar arqyly sóz sóılep, buqaralyq aqparat quraldary  habar taratty. Sonymen qatar 1994 jylǵy kásiporyndarda sharýashylyq eseptiń durys júrgizilmeýi esebinen teńge aınalymyn tejedi. Teńge engizilgen alǵashqy 7 aı kóleminde ol 8 ese qunsyzdandy. Bank, keden, qarjy júıelerinen bastap ınfraqurylymdy qaıta qurý qajettiligi týyndady. Endigi kezekte mańyzdy sharalar: valúta aıyrbastaý bırjasyn qurý, altyn jáne valúta qorlaryn jasaqtaý, teńge saraıyn iske qosý jumystary júrgizildi. Ulttyq valúta nyǵaıa tústi, óndiris damyǵan saıyn shetel kapıtalynyń aǵyny ulǵaıdy, otandyq iri ınvestorlardyń kelýimen ulttyq valúta rynogy da keńeıe tústi.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti N.Á.Nazarbaev: «Ulttyq valúta retindegi teńge, bizdiń elimizdiń tarıhynda óziniń rólin táýelsizdiktiń ekonomıkalyq negizi retinde ǵana atqarǵan joq. Keıbir jaǵynan alǵanda teńge – bul tarıhymyzdyń óziniń tolymdy bir bóligi, óz zamanynyń nysany» - dep atap kórsetti. Aqsha-nesıelik saıasattyń tıimdiligin arttyrýǵa 1995 jylǵy naýryzdaǵy «Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq banki týraly» Zań Sońǵy jyldary munaı baǵasynyń túsýi teńge qunyn túsirgenimen, tól teńgemizdiń quny shetel valútalaryna shaqqandaǵy qunymen eseptelmeıdi. Ulttyq valúta táýelsizdigimiz ben derbestigimizge tikeleı áser etetin negizgi faktor bolǵandyqtan, elimizdegi barlyq bank operasıalary men saýda-sattyq teńgemen júzege asyrylady. Búginde Ulttyq bank óziniń negizgi mindeti – ulttyq valútany turaqtandyrý, ıaǵnı ınflásıa qarqynyn báseńdetý jáne baǵamdy turaqtandyrýmen aınalysýǵa múmkindik alyp otyrǵany belgili. Sonymen qatar qaıta qarjylandyrý stavkasynan, menshikti baǵaly qaǵazdaryn (qysqa merzimdi nottardy) shyǵaryp, ashyq rynokta operasıalar júrgizip, nesıeler berýmen aınalysady. Memleketimizdegi qarjy operasıasynyń barlyǵy teńge arqyly júzege asyrylatyndyqtan, onyń baǵamy kún saıyn basqa memleketter valútasymen naqtylanyp, tikeleı ekonomıkalyq ósimge qyzmeti qamtamasyz etiledi. Koleksıalyq bank­not­tar beınesi men teńge de osy jyldar ishinde birneshe ret ózgeriske túsken. Teńge banknottary 2011, 2012, 2013 jyldary dúnıejúzindegi eń úzdik qaǵaz aqsha jáne álemdegi eń qaýipsiz valúta retinde tanylǵan. Búginde Teńge álemdegi qorǵanyshtylyǵy dárejesi jaǵynan ozyq tehnologıalar paıdalanylǵan myqty valútalardyń biri retinde tanylyp otyrǵany anyq.

Ý. M. Djoldybaeva Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń dosenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty

E.E. Seıdalyuly Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń  2  kýrs magıstranty

---