InfoHub Logo

1

— Bul jolǵy barlaýǵa «til» ákelem dep ózine ózi sengen ǵana joldas barsyn, — dep ushqyndy kishirek qara kózin aınala oınaqshyta júgirtken komandırǵa:

— Men, joldas mladshıı leıtenant! Ákelem tildi! — dedi Rasýlov.

Rasýlovtyń ýádesinde qalt bolmaıtynyna senimi kópten bekingen leıtenant:

— Maqul!— dedi oǵan jymıa qarap,— al, Rasýlovqa serik qaısynyń?

— Men, joldas leıtenant!-— dedi Bekturǵanov.

Qaıda barý, ne isteý týraly leıtenanttan tapsyrma alǵan ekeýi qalyń ormannyń ishine súńgı jónele bergende:

— Shirkin, osyndaıda júziktiń, kózinen ótetin jylpos, júırik atyń bolsa!— dedi Bekturǵanov.

— Ne ister eń ol atpen myna qalyń ormannyń arasynda?

— Kórer eń ne istegenimdi!.. Biraq, joq qoı ondaı at!..

— Nege joq?—dedi Rasýlov, jeńil kúrsingen Bekturǵanovqa, — Daıar atty kim minbeıdi? Myqty bolsań nemisten tartyp ap min!

— Kezdesse kórer em, — dep kijindi Bekturǵanov.

— «Kezdesse kórer em!».. So da sóz be eken? İzdep kele jatqanyń nemister emes pe? Jolyǵýyńa men - aq kepil bolaıyn, tartyp alýyńa óziń kepil bol!..

Rasýlovtyń bul qaıraýyna ishteı namystanǵan Bekturǵanov «qap, endi kórermiz» dep kijindi de, bolmaǵan iske maqtanǵysy kelmeı úndemedi.

Bul — kún jańa shashyrap shyǵyp kele jatqan mezgil edi. Jyn oınaǵyndaı taptalǵan orman arasynyń jasyl shóbi, jaýdan kórgen jábirligin barlaýshylarǵa shaqqandaı, kózine jas alǵandaı, túngi túsken yshyqtyń tamshylary japyraqtarynyń alaqanynda móldireıdi de, domalap jerge túsedi. Oq tesken, qylysh kesken, tank taptaǵan qaraǵaılardyń jarasynan sorǵalaǵan shaıyrlary asqynǵan jaranyń irińindeı júrekti jerkendirip, qaraǵannyń qusqysyn keltiredi. Ár jerde shashylǵan nemis ólimtikterine úımelegen qara shybyndar, quzǵyn qarǵalar «jem izdep kep, jem bolǵan sorly, ormandy sasytarsyń tezirek jep taýysaıyq» degendeı yzyń - shýyn údetip, irigen denege tumsyqtaryn qomaǵaılana kóme túsedi. Butaqtan butaqqa sekirgen tıyndar «shirkin, esýas nemister - aı, ólimtigińdi jat jerde ıt - qusqa julqylatpaı - aq, aýylyńda ajalyńnan ólip, ata - babańmen qabyrlas bop jaıyńa jatatyn - aq jóniń bar - aý!» degendeı, aıýandyq qylyqpen ańsha ólip jatqan nemisterge tańdanyp, tańdaıyn turs - tars qaǵady.

— Nemister kóshken «jaılaýdyń» sıqyn baıqaımysyń?—deıdi Bekturǵanov únsiz kele jatqan Rasýlovqa, sybyrlańqyraı sóılep. Enteleı adymdaǵan Rasýlov Bekturǵanovqa jaýap qatpaıdy, orman arasyna qadalǵan kózi ótkirlene túsip, adymyn jıilete, aıaǵyn nyǵarlaı basady.

Olar arnasy tar, biraq sýy tereń ózendi jaǵalap keledi. Kartanyń kórsetýinshe, ózen bylaı shyǵa ekige butaqtalady da, aırylǵan aralary alshaqtaıdy. Komandırdiń aıtýynsha, til alatyn jer, ózenniń butaqtalǵan aıyrynan alys bolmaýǵa tıisti, biraq, tildi oń butaqtyń boıynan alý ońaı ma, álde, sol butaqtyń boıynan alý ońaı ma?—ol týraly aıqyn tapsyrma bere almaı, tek «shamalarsyńdar, baıqasyńdar» degen ǵana usynys aıtqan.

Ózenniń butaqtalar saǵasyna kelgen soń, tank qulatqan bir jýan emenniń áli ómirden kúder úzbegen qalyń jasyl japyraqty butaqtaryn betterine perdeleı, ekeýi emenniń dińgegine otyrdy.

Ataqqa kim qumartpaıdy? Eńbekpen ıelengen ataq adamǵa maqtanysh emes pe?

Segizinshi gvardıaǵa bul ekeýiniń alystaǵy kúngeı Qazaqstannan kep qosylýyna áli aıǵa tolǵan joq. Sodan beri olar birneshe qyrǵyn arpalysqa qatynasty, biraq, ekeýine de, ázirshe, kózge erekshe túsýdiń kezeńi kezdese qoımady.

Osy joly ekeýiniń basyndaǵy oıda: «Shirkin, sáti túsip, tapsyrmany aıta qalǵandaı oryndasaq qandaı abroı bolar edi!»

Jáne ekeýindegi oı: «Solaı bolsa - aý!» degen armandy tilekterine eshkim ortaqtaspaı jetse! Aıta qalǵandaı erlikti ońasha, jeke kórsetse!

Bul oıdyń betin búrkeńkiregen túrde Rasýlov baryn kórsetti.

— Áı, Bekturǵanov — dedi ol, — dem aldyq. Endi qozǵalaıyq. Biraq, biz búıtsek qaıtedi: qalaǵan jaǵyńdy al! Sen ózenniń bir tarmaǵymen ketseń, men bir tarmaǵymen ketsem?

— Oqasy bolmas, — dedi, ózi de sony aıtqysy kep turǵan Bekturǵanov, — tańdaýyn sen al!

Tańdaǵan jaqta baqyt kútip turǵandaı, ekeýi uzyndaý bir jas shybyqtyń butaqtaryn syndyrdy da jerebe ustasty, ushyna Rasýlov shyqty.

«Bunyń joly bolady eken!» degen oı kep ketti Bekturǵanovqa. Biraq, buryn yrymǵa daǵdylanbaǵan ol, «joqty jora qylmaıynshy, — dep oılady taǵy,— muny joldastarym, ásirese komsomoldar estise kúlki bolarmyn!»

«Qaıtemiz?» degen suraýdy kóz qarasynan ańǵartqan Rasýlovqa:

— Sen ońǵa, men solǵa ketetin boldyq qoı?— dedi Bekturǵanov.

Rasýlov aýyldan kelgen, partıada, komsomolda joq, belsendi atanbaǵan, eńbekten basqaǵa eligip kórmegen, tek udaıymen birneshe jyl stahanovshy atanǵan momyn jigit edi. Komsomol Bekturǵanovtan onyń bir aıyrmasy: kóz tartý, tús kórý, jerebe sıaqty eski aýyldyń biraz yrymdaryna senedi. Sondyqtan ol, jerebeden shyqpaı qalǵan Bekturǵanovty «áldenege kezdesedi» degendeı ishinen aıap, «ózi qaıter eken» degendeı keskinine eleýsiz qaraspen baǵyp edi, pálendeı qobaljyǵandyqtyń izin taba almady.

«Joq, dep jorydy Rasýlov, — jamandyqqa ushyramaýǵa tıisti: ol da jerebeniń ushynan az - aq shyqpaı eki elideı jerine ǵana jetpedi ǵoı.

Kóńilin solaı ornyqtyryp, joldasyna jaqsylyq joryǵan Rasýlov:

— Endeshe otyrmaıyq, — dedi oǵan,— jóneleıik. Shama kelse, álgi bir orman alańynda bir birimizdi tosarmyz.

— Jaqsy.

Ekeýi jubyn jazyp jónele berdi.

2

Rasýlov kele jatyr.

Denesiniń uzyn turqy ortasha ǵana bolǵanmen, onyń jaýyryny keń, keýdesi tóstek, moıny qysqalaý jýan, denesiniń bulshyq qary temirdeı qatty edi.

Mundaı dene kúshten kende bola ma? Kolhozda júrgende on puttyq qaptardy jerden kóterip, ap arqalap júre berý, elevatorǵa júk aparyp qotarǵanda bes puttyq úsh qapty basqyshpen órletip ákelý, shóp tıegen brıchkeler orlaý jerde aýdarylyp qalsa, ıyqqa sap kóterip túzep jiberý... taǵy sol sıaqty, kolhozshylardy kúshtiligine tańdandyrý onyń daǵdyly ermegi bolatyn. Bir armany balýandyq bolyp, Oktábr, Maı sıaqty uly meıramdardaǵy jıynda kúreseıin dese, kúshin biletin basqalar «oıbaı mertigemiz» dep jolamaıtyn. Otandy qorǵaýǵa áskerlik qataryna alynǵanda ol keıigen de, irkilgen de joq. Nege irkilsin: áskerlikke alynǵan ózgeler odan kem be? Otanyn ol qorǵamaǵanda kim qorǵaıdy?

Aýylynan attanǵanda, onda jalǵyz ǵana arman boldy: «eldi, jerdi qorǵaǵan azamattyń qatarynda júrip ólsem arman ne? Biraq, bir arman: «Ózimnen kúshi on ese kem, súmireıip ınelikteı qatqan bir fashısiń atqan oǵy qapyda óltirip ketse obal - aq!.. Shirkin, qolma -qol ustasatyn kún bop, kúshi asqannan ólsem de armanym bolmas edi!».

Basyna uıalaǵan osy arman odan áli ushqan emes. Jatsa da, tursa da osy arman kóz aldynda kóbelekteı elbeńdeıdi de turady; uıyqtasa tús kórip, talaı nemisti naızalap óltirip júredi. Onyń barlaýǵa aýysýy da osy armanyna jetýdiń ádisi. «Jalpy soǵysta,— dep oılaıdy ol — qashsań da, qýsań da kóptiń birisiń, al barlaýda ne kórseń de jeke kóresiń».

Qart kisilerdiń «Qypshaq Jánibek batyr tileıdi eken.

— Qurýly myltyq, qursaýly jaýǵa kezdestir! — dep» deıtin sózderi Rasýlovtyń esinen shyqpaıtyn edi. Bul joly ol osy tilekti ózi arman etti. «Eki ólmek joq, ólim bireý, — dedi ol ózine ózi, ózendi boılaı toǵaı arasymen kele jatyp,— ólsem, tirilsem de, osy joly jaýdyń bir kúshtisine jolyqsam eken!»

Osy oımen avtomatyn kóldeneń ustap, toǵaı arasyna tese syǵalap kele jatqan onyń, qulaǵyna adam daýsy sap ete qaldy. Kenet dybysqa titirkengendeı bolǵan ol, az toqtaı ǵap júregin ornyqtyrdy da, aıaǵyn jolbarystaı eppen adymdap, toǵaıdy perdeleı, dybys shyqqan jaqqa bettedi.

Ol uzaq júrgen joq. Qalyń ósken taldyń arasymen kele jatsa, ózenniń jarlanǵan qabaǵynda, jalańash úsh adam kóılekterin aldyna alyp tóne qarap otyr eken. Olardyń kóılekten aýlaǵandary bıt ekenin Rasýlov aıqyn kórdi. Jalańashtar bıtti óshige syǵady da bir - birine byldyrlaıdy. Sózderiniń maǵynasyna túsinbegenmen, nemister ekenin Rasýlov tanyp tur.

Ne isteý kerek?

Rasýlovqa keregi «til» bolsa, budan ońaı til joq: avtomatty usynyp tal arasynan shyǵa kelse, olar qasha ala ma? Qashpasa, ne iste deseń de erkińe kónbeı sharasy qansha?

Rasýlovtyń bir minezi — ótirik aıtpaıtyn edi. Jáne bir minezi — syqaqqa tózbeıtin edi. «Eger, bul úsheýin jalańash kúıinde ustadym desem — dep oılady ol,— joldastarym ǵoı: «jalańashqa áliń jetken, batyr ekensiń - aý!» dep mazaqtaıdy. Eger, qarýymen ustadym da, bylaı shyǵa sheshindirdim desem, oǵan eshkim ılanbaıdy, ótirik aıtqan bolam!».

Ne isteýdiń qısynyn taba almaı, «álde, áýrelenbeı, osylardy otyrǵan oryndarynda bir -bir basyp joq qylsam qaıtedi» dep tolqydy. «Onda ne bitti — dedi taǵy da,— qarýsyz jaýdy jeńgennen ne tabam?

Oıdaǵy Rasýlov jalańashtyń úsheýin de synap tur: bireýiniń denesi zor, Rasýlovtan boıynyń bıiktigi bir jarym ese bar dese de syıatyn; ekinshisiniń uzyn turqy ózi shamalas bolǵanmen, kesektigi budan kóp taldyrmash; al, úshinshisi shartyq toqtydaı kip - kishkene birdeme. Úsheýine qarap turyp «ne de bolsa, sonaý zorymen ustassam!» dep oılady Rasýlov.

Bıtterdi syǵýǵa jalyqty ma, álde ýaqyttary boldy ma?— Nemister kıine bastady. Olardyń kıim ózgeshelikterin Rasýlov biletin: orta boılysy — ober - efreıtor, zory men kishkentaıy — jabaıy soldattar.

Nemisterdiń kıinip bolýyna shydaǵan Rasýlov, jasyrynyp turǵan talǵa kelgende, avtomatynyń aýzyn naq tumsyqtaryna ıiskete taqaı qoıyp:

— Tasta quraldy!—dep aqyrdy.

Zor soldattyń qolynan vıntovkasy túsip ketip, kózi sharasynan shyǵyp shegine berdi.

Zor soldatqa yntasy kóbirek aýǵan Rasýlovtyń kóz qyry, ofıserdiń qımyldaǵandaı bolǵan qolyna túsip ketse, ol kabýrynan maýzerin sýyra bastaǵan eken.

— Á, solaı ma?!—dep keketindi kúlkimen myrs etken Rasýlov, myltyq daýsyn shyǵarǵysy kelmeı, yńǵaıy solaı bolǵandyqtan, avtomattyń, qundaq jaǵymen bastan perip kep jiberdi. Dalıa shalqasynan qulaǵan ofıserdiń bórki ushqan oń jaq shekesinen qara kúreń qan burq ete tústi, jantalasa sermegen qolynan maýzer sonadaı ushyp ketti... Tapaldy da ol qundaqpen bir soqqanda taldyryp túsirdi.

Sol kezde uzyn soldatqa qarasa, súzýge yńǵaılanǵan buqadaı denesin jıyra, jelkesin kújireıte, qushaǵyn jaza, saýsaqtaryn tarbıta, tizesin búkireıte adymdap umtylyp keledi eken.

Bul zor soldat — nemistiń shaǵyndaý sharýaly fermeriniń balasy edi, jasy jıyrma beste. Ákesi jasynan sabaqqa bergenmen, oqýǵa zeıinsizdikten mektep bitire almaı, jabaıy qara kúsh qyzmetkeriniń biri bolyp ósken. Biraq, aqyly berekesiz bolǵanmen, kúshi berekeli, ózimen kúshin teńdestirgen kisini ol ómirinde jolyqtyrǵan emes. Kúshine kúshi teńdespeıtinder, ony súısinse de, syqaqtasa sa da «zýhshteır» dep ataıtyn, onysy — «tuqymdyq buqa» degen sózi.

Rasýlovqa kezdeskenshe, jaýymen julqysqan jerde onyń abyroı almaǵan kezi joq: Chehoslovakıada, Belgıada, Fransıada talaılardy naızasymen shanshyp óltirgendikten «zýhshteırdiń» ornyna «rıze» (dáý) atanyp, fashızmniń eń úlken ordeni «temir krestiń» keýdesine úsheý - tórteýin udaıymen qadaǵan.

Onyń Rossıa maıdanyna kelýi, birinshi ret tapsyrmamen jolǵa shyǵýy búgin ǵana. Olardyń da komandovanıasynan alǵan mindeti — qyzyl armıadan «til» ákelý. Kópten qaýipti zonaǵa kıligip sheshinbegendikten, kir - qońy asqynyp, kıimderi bıttegendikten, jolda jolyqqan óz barlaýshylarynyń «alda, jaqyn jerde qaýip joq» degenine senip qap, denelerin talaǵan bıtterden serilmek bop sýǵa túsken de, sodan keıin bıtterin joıýǵa tutynǵan. Rasýlov olarǵa osy jaǵdaıda kezdesti.

Rasýlovty kórgende «Dáýdiń» qolynan vıntovkasy túsip ketip úreılene shegine qalýyna sebep mynaý edi: Rossıada odan buryn soǵysqa qatynasqan soldattardyń «Rossıanyń qalmaqtary ójet te, myqty da, rahymsyz da» degen sózderi esinde qalǵan. Rossıada orystan basqa qandaı ulttar baryn bilmeıtin «Dáý»—«qandaı adamdar olar?» dep suraǵanda, «túsi pálendeı» dep baıandaýshy sıpattaǵan. Buryn jaýdan shaılyǵyp kórmegen onyń júregi bul habarǵa titirkengendeı bolǵan. Áıtkenmen, «Rossıanyń monǵoldaryna» kezdesip shaıqasýdy ol ózine arman etken.

Rasýlovty alǵash kórgende «Dáýdiń» qolynan vıntovkasy túsip ketýi — ushqyndy qara kóziniń qarashyqtary oǵan kóz emes, atylǵaly turǵan eki myltyqtyń aýzy syıaqtanyp ketti. Qadalǵan qara kózder «Dáýdiń» boıdaǵy bar kúshin soryp alǵandaı bop, vıntovkasy qolynan túsip ketken «Dáý», bosaǵan býynyna áreń ıe boldy, táltirektep baryp, azar qulamaı qaldy. Eger Rasýlov sol qadaǵan kózin jazbasa, «Dáý» ne degen erkine kónetin edi.

Rasýlov ofıser men tapaldy jaıratýǵa kirisip kózin odan taıdyrǵan kezde ǵana «Dáý» esin jınap, ne ólý, ne óltirýden basqa aıla qalmaǵanyn túsindi de tapaldy sulatqan Rasýlovty qapyda, syrtynan qushaqtaı ap, jerge alyp soǵyp umashtaǵysy keldi.

Umtylǵan «Dáýge» kózi túsken Rasýlov, avtomatty jerge tastaı berdi de, «dáýmen» aıqasa ketti. Qoldary qoıan - qoltyq aıqasqan ekeýi de kóterip áketem degen úmitpen belderin tartyp kórip edi, qaı jaǵynyń beli bolsa da ıile qoıar emes, búkir ósken emendeı myńq etpeı siresip tur. Rasýlovtan boıy uzyn «dáý» ony ıyǵynan basyp shegerem be dep talaptanyp edi,— basqan salmaǵynyń astynda adam emes, kesekteý bir jartas jatqan sıaqty.

«Dáýdiń» bir ádisi úıirgish edi. Ol osy ádisin qoldanbaq bolyp, ishtegi bir qolyn syrtqa shyǵaryp, eki qolmen de yshqyrdan ustap úıirem degende, Rasýlov ony oń aıaqpen ishten shalyp kep qaldy. Buryn shalǵan kúres ádisin kórmegen «Dáý» Rasýlovtyń aıaǵyn tizeden tómen búgip áketip bara jatqanyn sezdi de, kúsh bermeýge tyrysyp kerilgen aıaqtaryn jınady.

Alysyp júrgen ekeý bul kezde ózenniń naq jarqabaǵyna taıanǵan edi. Dáýdiń oıy Rasýlovty jaǵasynan úıirip sýǵa atpaq ta.

Eki aıaǵyn jaqyndatqan «Dáýdiń» sol aıaǵynan óziniń oń aıaǵyn ilezde Rasýlov shyǵaryp alyp, nemis úıirem dep yńǵaılanǵansha, oń jaq jambastan sypyra shalyp siltep kep jiberdi. Tońqalań asqan «Dáýdiń» keýdeden tómengi denesi jardan asa, ózenge qaraı qulady.

Qulaǵan ekpinmen «Dáýdiń» sol qoly Rasýlovtyń jaǵasynan shyǵyp ketip, oń qoly ǵana legip qaldy. Lekken qoldyń kúshimen jardan tyrmysyp shyǵam, ıa jaýymdy sýǵa ala qulaımyn dep dámelengen «Dáýdiń» kózine Rasýlov judyryqpen salyp kep jiberdi. Kóziniń oty jarq etip, eseńgirep qalǵan «Dáýdiń» qoly jaǵadan shyǵyp ketkende; denesi sýǵa sholp etip batty da jóneldi. «Qaıter eken?» dep úńilgen Rasýlovtyń kózine az ýaqyt shymyrlap úıirilgen sýdan basqa eshnárse ilikpedi.

Azdan keıin, ártinirek tustan «Dáýdiń» sýdan qyltyńdaǵan saýsaqtary, odan keıin jıren shashty basy kórindi. Mana, nemisterge umtylǵanda oıynan shyqqan «til» degen sóz Rasýlovtyń esine endi ǵana tústi. Ol ózen jaǵasyn qonystaǵan aýylda jasynan sýshyl bop ósken edi. Baıqap tursa sýǵa maltýǵa aınalǵan «Dáýdiń» dámesi — jaǵaǵa shyǵýda.

Rasýlov ofıserdiń ońaı jatqan maýzerin aldy da, óz avtomatyna qaramastan, kıimsheń qalpymen sýǵa shop bere qarǵydy. Sýda jarysqanda ol aldyna jan salmaıtyn edi. Sol júıriktiginen áli de tanǵan joq eken, qulashyn sermeı maltyǵanda «Dáýdi» ilezde qýyp jetti de, oń qolynda kótergen maýzer.

— Bylaı qaraı malty, shortanym!— dedi ol «Dáýge» maýzerli qolymen jón siltep.

Nemis amalsyz kóndi. Rasýlov ony ózi qalaǵan jaǵaǵa alyp shyqty...

3

Rasýlovqa kezdesken úsh fashısi Bekturǵanovtyń kózi odan buryn shalyp edi. Sondyqtan, tóngen qaýipke serigin jeke tastaýǵa qımaǵan ol, toǵaıdy betke ustaı jasyrynyp, oqıǵanyń, nege soǵaryn kútti.

Rasýlovqa qaı buryn umtylǵan nemisten Bekturǵanov avtomatynyń tumsyǵyn aýdarǵan joq. Rasýlovqa tóngen ajaldy doptaı qaǵýǵa daıar otyrǵan Bekturǵanov, qashan odan dármen ketip bolǵansha isine aralaspaýǵa bekindi.

Rasýlov nemisterdi jeńip shyqqanda Bekturǵanov súısindi de, qyzǵandy da. «Shtabqa bul mynadaı jetistikpen barǵanda, men nemdi aıtam?» dep oılady ol. Sol oıdaǵy Bekturǵanov Rasýlov erkine kóndirgen tildi» alyp shtabqa jónelgende, otyrǵan ornynan tyrp etpeı qalyp qoıdy.

Azdan keıin jaý jaq jobadan estilgen kúbirge qarasa, bir top soldat pen bir ofıser aǵashty tasalana kele jatyr eken. Jaýdan kisi óltirý qajet bolsa, Bekturǵanovqa reti kelip - aq qaldy: bireýin emes, birnesheýin atsa da yńǵaıǵa dál - aq keldi.

Namystan jetektempaz ne bar! «Rasýlov til alǵanda, men til almaıtyn nem bar» degen namysty oıǵa boıyn bekitken Bekturǵanov, orman arasymen manaǵy jónine jóneldi.

Uzaq ýaqyt oǵan ormannyń ózine arnaýly tabıǵı kórinisinen basqa, kóńil aýdararlyq eshnárse kezdespedi. Júre - júre sharshaǵandaı bolǵan ol, ózine qaýipsiz - aý dep jobalaǵan ózen jaǵasynyń bir jerinde, synyp qulaǵan qaraǵaıǵa kep otyrdy.

Onyń oıynda áli de Rasýlovtyń tabysy: «apyr - aý, — dep tańdanady ol,— aýylda júrgende, qazaqsha kúresti bozbalanyń ermegi sıaqty kórýshi em, onyń da soǵystyq mańyzy zor bop shyqty ǵoı. Manaǵy uzyn nemis kúsh jaǵynan Rasýlovtan artyq bolmasa kem emes sıaqty. Eger ǵoı, Rasýlov qazaqsha kúreske ádistenbese, nemisti ońaı jyǵa almaıdy. Múmkin, ózi jyǵylyp qalýy. Onda ne boldy? — ólgeni emes pe? Osydan elge aman qaıtsam ba, — dep qorytty bul oıyn Bekturǵanov, — qazaqsha kúresti kolhozda ózim uıymdastyryp, kúrestiń túrli tásilderine jattyqtyrmaǵan jigit te, bala da qoımaspyn!»

Rasýlovtyń qazaqsha kúreske ádisqoılyǵyna súısingen Bekturǵanov, «ol tásilimen maqtandy, al, men ne ónerimmen maqtanam?» dep oılady. Onyń boıyndaǵy bir qasıet — jaıaýda qoly qatty: qandaı myqtymyn deıtin jigitpen qol qysyspaq oınasa, ýysyna túsken alaqandy ezip jiberedi de, óz alaqanyn ózgeniń qysqan ýysyna bıletpeıdi. Onyń jáne bir maqtanyp aıtary — atqa taqymy berik: aýdaryspaq oınaǵanda da, kókpar tartqanda da, at ústinen ilýde bireýler ǵana bolmasa, talaı qarýlymyn deıtinder qozǵalta almaıdy, vınttep bekitkendeı, taqymy attyń ertteýli arqasyna jabysady da qalady.

Óz boıyndaǵy osy qasıetterin eske alǵan Bekturǵanov «men ǵoı, namystanyp osylaı qaraı shyǵyp qaldym. Sonda neme sendim? Mergen emespin, Rasýlovtaı balýandyq qasıet mende joq. Nemister menimen alaqan qysyspaq, ıa at ústinen aýdaryspaq oınaı ma? Endeshe, namystanǵanmen, tildi qalaı alam?» dep renjidi.

Kóńili qobaljyǵan Bekturǵanovtyń keıin qaıtqysy kep ketip, ornynan túregelip edi, jańa ǵana sóngen namysy taǵy da tutana qaldy.

«Soǵystyń ózi — táýekeldiń, maıdany emes pe?—dep jubatty Bekturǵanov jabyrqańqy kóńilin,— táýekelge bel baılap ilgeri umtylaıyn, ne jóni bolar eken!..»

Ol biraz ýaqyt aıańdaǵannan keıin, aralap kele jatqan ormannyń kúngeı sheti ashyq dalaǵa shyǵyp, súıirlengen tumsyǵy dóńgelene batysqa qaraı beıimdedi. Naq sol aradan ózen ormannyń, teriskeıine qaraı shalqaıady eken. Ózenniń ıilgen jerinde sementten jasalǵan kópir, ústinen asfáltti jol ótedi.

Bekturǵanov qaltasyndaǵy kartany alyp qarasa, turǵan jeri — nemisterdiń tyly.

Bul túski saǵat tórtterdiń shamasy edi. Bir jaqtan qarny ashqan, ekinshiden ne hal bolar eken kúteıin dep oılaǵan Bekturǵanov ormannyń naq jıegindegi bir túp qalyń shoqty betine perdeleı otyrdy da, sýmkasynan azyqtaryn alyp tamaqtanýǵa tutyndy. Eki kózi ormannyń alańy men, alań arqyly jyraǵyraqta saǵymdana buldyrap kóringen ormanda.

Onyń jeýge tutynǵan azyǵy qańyltyr qalbyrdaǵy konservi edi, bákimen bir jaq túbin ashyp kórse, sıyrdyń semiz eti eken, kún ystyqtaý bolǵandyqtan ba, álde deneniń qyzýynan ba — sorpasy býsanyp, et balqyp tur. Asqa qomaǵaılaý Bekturǵanov konservanyń sorpasyn urttaı, maıly etti asap jiberip juta bergende, asfált joldyń ormanǵa súńgigen jaǵynan tasqa tyqyldata basqan attardyń tuıaǵynyń daýsy qulaǵyna sap ete tústi. Onyń júregi qobaljyǵandaı bolyp, juta bergen eti tamaǵyna túıilip, óńeshinen áreń ótti. Ol konservany jerge qoıa sap, myltyǵyn oqtana júre bergende, shoqytqan júrispen bes saltty adam kópirden óte berdi. Nemister ekenin Bekturǵanov kópirden shyǵa jónelgende ǵana ańǵardy: bireýi ofıser, tórteýi soldat.

Ormannan shyǵa olar attaryn tebinip shaba jóneldi. Betteri alysta buldyraǵan orman.

«Nege atpadym!—dep ókindi Bekturǵanov, nemister uzap ketkende,— qalshıyp qarap qalǵanym ne? Eń az degende ekeý - úsheýin túsirip qalatyn em, qap!»

Jaýdy aman jibergenine ózin qatty sókken Bekturǵanov, kózin salttylardan aıyrmaı turǵanda, shapqan ekpinimen jyraqta buldyraǵan ormanǵa baryp kirdi.

Endi as ishkisi kelmegen Bekturǵanov, tamaqtaryn orap sýmkasyna saldy da, ormannyń súıirlengen tumsyǵyna qaraı jóneldi. Jaǵalap barsa, onyń «tumsyq» degeni, ormannyń bitken jeri emes, búıirlengen bir bólegi ǵana, ar jaǵy saıǵa túsip, mana jyraqtan buldyraǵan ormanǵa tutasady. Odan ári taǵy da qalyń orman, ortadaǵy ashyq dala aınala qalyń ormannyń arasyndaǵy aral sıaqty.

İlgergi bette jaýlar baryna kúdiktenbegen ol, teriskeı jaqtyń jaıy qalaı eken dep aralap edi, uzaq júrmeı, nemistiń blındajdaryna ushyrasty. Eppen eńbektep júrip anyqtap aldy: aınala jaýdyń bekinisi. Bul jaǵdaıdy anyqtaǵan ol, manaǵy salttylar baryp kirgen jónge jóneldi. Ol tusqa kún bata jetken onyń aldynan, ormannyń bir qabat ishin jıekteı aqqan kishkene ózen kezdesti, sýy taıyz, jıegi qalyń qoǵajaı. Keıde sýǵa, keıde batpaqqa, keıde qurǵaqqa kılikken ol, qoǵajaı arasymen jolbarystaı jymyp kele jatsa, ózen jaǵasynda er-toqymy, júgenimen bir top jylqy jaıylyp júr, san shamasy júzge tarta bar. Attardy baqylaıtyn soldattardyń bireýi tómpeshikti jastana uıyqtap jatyr, ekinshisi tizesine qoıǵan dápterge áldeneni qaryndashpen jazyp otyr.

Bekturǵanov kózin soldattan attarǵa aýdardy. Onyń ákesi Bekturǵan jasynan saıahatshylyqty kásip etken, attyń jaqsylaryn mingen, jaqsy atty synaǵysh, tanyǵysh adam edi. Ákesiniń atty synaıtyn sózderi munyń da esinde qalyp, ol ólgennen keıin, aýyly atty buǵan synatatyn bolǵan, jáne bunyń synaýy teriske ketpeı, júırik degeni de, jelgish degeni de, myqty degeni de — aıtqanyndaı bop shyǵatyn.

Nemisterdiń ottap júrgen attaryn synaǵan onyń kózine, aqbaqaı qarager at ózgeshe tústi. At — arǵymaq ta, qarabaıyr da emes, býdandaý, denesi shaǵyn ǵana, biraq, múshe bitimine qaraǵanda, jelden basqaǵa jetkizbeıtin júırik sıaqty. Er-toqymyna qarasa — jabaıy soldattyń bireýine mingizgen at.

Aqbaqaı qarager Bekturǵanov otyrǵan qoǵajaıǵa betteı ottady. «Ia, sát!» dedi Bekturǵanov úmittenip, oıy serpilip.

Qoǵajaıǵa jaqyndap kep, jardan tómen túspeı ottaǵan atty úrkitip almaıyn degen oımen, Bekturǵanov jardyń qabaǵyna qaraı shyqty da, júresinen otyrdy. Onyń kózi aǵash arasynda jaqyn jerde sapyrylysqan adamdarǵa tústi. «Shtaby bolmaǵaı da» dep jorydy ol.

Sapyrylǵan jurtqa az ýaqyt qarap otyrǵan onyń kózine, aǵashqa baılaýly atyna minýge yńǵaılanǵan manaǵy ofıser men qasyndaǵy soldattar ushyraı ketti. Olar attaryna mindi de, kelgen jaǵyna qaraı jóneldi.

Bekturǵanov eńbektep aqbaqaı qaragerge jaqyndap edi, at yǵysyńqyraı berip toqtady. Bekturǵanov aqyryn jyljyp kep atty aýyzdyq túbinen ustady da jetektep jardan tómen túsirdi, ózennen jetektep ótkizdi, sodan keıin ústine yrǵyp mindi de shaba jóneldi, beti — ofıserler ketip bara jatqan jaq. Ol kezde, batqan kúnniń qyzyl shapaǵy qońyrlanyp, keshki dala bulyńǵyrlana bastaǵan edi. Bekturǵanovtyń ofıserge jetýge yntyqqan oıyna serik bolǵandaı, aqbaqaı qarager zymyraı shapqanda, tymyq aýany jeldendirip jiberdi.

Ofıser men soldattarǵa Bekturǵanov jalańash dalany jıekteı ósken aǵashqa kire jetti. Attarynyń shabysy qulaqtaryn kereń qylǵandyqtan ba, álde mańaılaryn qaýipsiz kórgendikten be — ofıser de, soldattar da arttarynan qýyp jetken Bekturǵanovty abaılamady.

Jaýlarǵa jaqyndaı, ashýyn aqylǵa bıletken Bekturǵanov, arttaǵy soldattardy sypyrta basyp ozyp, aldynda kele jatqan ofıserge janasa berip, jaýyrynnan qapsyra julqı jóneldi.

At ústinen aýdarylyp ketken ofıser, ne halge dýshar bolǵanyn Bekturǵanovtyń taqymyna basylǵanda ǵana bildi. Biraq, kim ekenin kópke deıin shamalaı almady, taqymnan bosaıyn dese, tastaı berik!..

Soldattar da alǵash ne hal bolǵanyn ańǵarmaı qalyp, ofıser taqymǵa túskennen keıin:

— Jaý!—dep aıǵaılasty birine - biri,—qý!.. At!..

Attarǵa qamshy basyldy, vıntovkalar satyr - kútir atyldy. Biraq paıdasyz qımyl boldy bul. Olar qımylǵa kiriskenshe, Bekturǵanov ormanǵa sińip ketti... Odan ári bóget joǵyna ol berik sendi... «Bul da bir jaqsy til boldy!» dep qýandy ol ishinen.

Avgýst, 1942 j.

---