InfoHub Logo

«Adam — ardaqty at».

Maksım Gorkıı

1

— Shirkin, men aqyn bolsam! Adam janyn, adam júregin, adamnyń ulylyǵyn tereń sezimdi terbete jyrlar edim, dostym! Adam boıyndaǵy erlik pen izgilikti madaqtaýǵa ne jetedi!

— Biz seni úı salýdy ǵana úırengen qarapaıym ınjener me desek, óziń úlken romantık ekensiń ǵoı, Báken,— dedi qurylys bastyǵy Petrov, ótkir qara kózimen alysty sholyp, totyqqan qara tory betinde qanatty oıdyń elesi oınaǵan jas ınjenerdi arqaǵa qaǵyp.

— Qaljyń óz aldyna, Nıkolaı Ivanovıch. Kóz salyńyzshy tóńirekke. Záýlim úı, sáýletti qala alaqanyńyzdyń aıasynda turǵan joq pa! Osydan eki jyl buryn siz ben biz qaıda kezdesip edik. Esińizde me, birinshi ret qol alysyp tóńirekke kóz salǵanda, qaýsaǵan qalany, buzylǵan úılerdi, jalyn jalap ketken qur qabyrǵalardy kórmep pe edik. Meniń bir joldasym: «Bizdiń elimiz erlerdiń eli, ár kúnimiz — uly joryq» deýshi edi. Ómirdegi qarapaıym adamdardyń erlik isin kórgende, osy sóz esime túsedi. Bizdiń ómirdiń ár mınýtty bir dastan sıaqty. Mynaý úıdiń ár kirpishinde daýystap aıtylmaǵan tereń syr jatqandaı kórinedi maǵan...

Nıkolaı Ivanovıch dosynyń sózin súısine tyńdaǵan qalpynda, ushqyr qıal kóńildi áldeqaıda áketkendeı, aınalaǵa kóz tastap, jas qalaǵa suqtana qarap, únsiz turyp qaldy. Tóbesi jańa ǵana jabylǵan bes qatar aq úıdiń jotasynda turǵan bul ekeýiniń kóz aldynda saýsaqtyń salasyndaı tizilgen záýlim úıler birimen biri boı salystyrǵandaı bolyp kórindi. Traktor zavodynyń tútini býdaqtap aqsha bultqa toǵysyp jatty. Tolyqsyp aqqan Edildiń tolqyny erkin jatqan el ómiriniń elesindeı edi.

Osydan eki-aq jyl buryn mynaý kósheniń boıynda adam aıaq alyp júrerlik ashyq jer joq edi. Úı ornynda úıilgen jota jatatyn. Kóshe boıy bomba qazyp ketken esepsiz shyńyraý bolatyn. Jaý japyrylyp, Qyzyl Armıa batysqa bet burǵanda, shyǵystan qaıtqan qalanyń turǵylyqty halqy jer astyn baspana etken bolatyn. Olar keshke jer qoınyna kirip, tańerteń buzylǵan úılerdiń ár qabyrǵasynyń astynan shyǵyp jatatyn. Ol kúnderde qala joq, aıanyshty sýretpen arpalysyp jatqan adamdar ǵana bolatyn.

Endi, mine, sáýletti qala tur Bul — eki jyl boıyna azamattyń kúni-túni tynbaı jumsaǵan alyp eńbeginiń jemisi. Osy eki jyldyń ishinde talaı bilek synaldy, talaı aqyl tarazyǵa tartyldy. Báken men Nıkolaı Ivanovıch kóz aıyra almaı turǵan, kóktemniń jasyl gúline bólengen kósheler men symbatty záýlim úılerdiń árqaısysy halyq qaıratynyn beınesi tárizdi.

Eger halyq qaıraty asqar taý bolsa, biz ekeýimizdiń eńbegimiz sonyń jotasyndaǵy bir ýys topyraqtaı. Igilikti iske sińirgen eńbek — ómir qýanyshy ǵoı desetin olar. Qurylys basshylary Nıkolaı Ivanovıch Petrov pen Báken Táýkenovtiń búgingi qıal saıahatyna shyǵýynyń basty sebebi osy. Ádette, olar jumystan tys taqyrypta pikir alyspaıtyn, oǵan murshalary da kelmeıtin. Jaý jaralaǵan jarymjan qalany emsek dárigerdeı mápelep qalpyna keltirý — qurylys jumystaryn tez aıaqtaý, qalany soǵystan burynǵysynan da kórkem etý, ol úshin qoldaǵy bar men boıdaǵy bardy tek qana osyǵan jumsaý — sońǵy eki jylda olardyń oıyn bılegen arman jelisi bolatyn. Osy oı, osy maqsat, osy arman ózge oılarǵa oryn bermeı yǵystyra beretin. Al, dál búgin ózderi tóbesinde turǵan úıdiń qurylys jumysy merziminen eki aı buryn aıaqtalyp, jumysshylar túski dem alysqa taraǵan. Bular úıdiń kem-ketigin óz kózderimen aqyrǵy ret tekserip shyǵýǵa kelgen edi. Múltiksiz shyqqan ári záýlim, ári symbatty úı olardyń kóńil perdesin serpe tastap, sóıle, syryńdy aıt, qıaldy sharyqtat degendeı edi.

— Maǵan romantık dep azan aıtyp, at qoıǵan edińiz, ózińizge jol bolsynshy, Nıkolaı Ivanovıch, ásem qurylysqa kóz tundyra qarap, ushy-qıyry joq telegeı-teńiz tereń oıǵa shomdyńyz ǵoı. Sizdi, kim demekpiz?— dep, Báken myrs-myrs kúldi.

Nıkolaı Ivanovıch oıyn sergitip, boıyn tejegendeı boldy da:

— Ásem zat adamnyń oıyn ushtap, qıalyn terbetedi degen emes pe edi Alekseı Maksımovıch Gorkıı. Sol ras. oıdy órbitip óristetetin de, sezimdi sergitetin de, shabytty sharyqtatatyn da ásem ómir ǵoı, jigitim. Bondy bılegen qýanysh sezimin birer shýmaq óleńge syıǵyzyp qońyr áýezben aıtyp júrýge kim qumartpaıdy deısiń,—dep, Nıkolaı Ivanovıch Bákendi ájýalaǵandaı jymyńdady.

— Siz oılańyzshy, qalaı romantık bolmassyń, ómirdiń ózi romantıka emes pe. Biz alty kisi dál osy úıdi 1942 jyldyń kúzinde udaıymen 34 kún qorǵadyq. Qabyrǵasyn zeńbirek oǵy julyp ketkende, tabaldyryǵynan jalǵyz nemisti attatpadyq. Endi, mine, sol úıdiń ornyna bes qatar záýlim saraıdy óz qolymen turǵyzǵannyń birimin. Sol sebepti de men emes, men jasaǵan ómir romantıka dep qaraımyn...

— Bizdiń kezekti qurylys jumysymyz anaý turǵan jataǵan qońyr úıge kóshedi. Sen sol úıde buryn kim turǵanyn bilesin be? — dep, Nıkolaı Ivanovıch Bákenniń sózin bólip ketti.

— Bilmeımin, onda kim turǵan eken? Ony nege suradyńyz?

— Óziń ańsaǵan aqyndyqty jolyqtyryp, adamnyń erligi men izgiligin jyrlamaq bolsań, sol úıdiń nesi týraly dastan jaz demekpin.

— Ázil óz aldyna, aıtyńyzshy, ol kim edi?

— Ol bir qarapaıym qarıa edi.

— Ol qazir qaıda? Osynda bar adam ba?

— Ol qaıda deısiń - aý, Báken, ol ári alysta, ári jaqynda. Jaý ákelgen aza men qazany, qasiret shekken sovet adamdaryn kóz aldyńa keltirmek bolsań, sol qońyr úıdiń ıesin bil... Iá, ol bir alyp adam edi.

— Nıkolaı Ivanovıch, jumbaqtaı bermeı baıandańyzshy adam týraly ańyzdy. Sizdiń sózińizdiń tórkini alysta jatqanǵa uqsaıdy ǵoı.

Petrov, qol saǵatyna qarap:

— Qolqalap qoımadyń ǵoı, búgingi kúnniń qurmeti úshin túski demalysty saǵan qıdym. Aıtaıyn hıkaıasyn alyp adamnyń,— dedi de, qaltadan temekisin alyp tutatyp, uzaq áńgimege kiristi.

2

— Surapyl soǵystyń qyzý júrip jatqan kezi. Nemister Rossıanyń batystaǵy baıtaq dalasyn basyp alyp, Edil boıyna qol sozyp, osy qalaǵa shabýyl jasap jatty. Men onda Donnyń arǵy betinde, Ýkraına jerinde, partızan otrádynda júrdim. Bir kúni jaý áskeri kelip ornalasqan úlken selony barlap qaıtýǵa otrád komandırinen tapsyrma alyp, eki kisi saparǵa attandyq.

Qys túse bastaǵan mezgil. Aı sútteı jaryq. Jer appaq. Tymyrsyq aıaz shymyrlatyp betti súıedi. Qarý-jaraqty pushpaǵymyzǵa túsken aq plashtyń, óńirine jasyryp, seldir orman ishimen júrip kelemiz Álden ýaqytta ormannyń jıegine kelip toqtadyq. Aldymyzda otsyz, únsiz, túnergen selo tur. Jaryq túnde jazyqta kózge túsip qalmaıyq degen saqtyqpen boı tasalap tyń tyńdadyq.

— Tys! Adam!—dedi joldasym maǵan sybyrlap.

Ekeýimiz de demimizdi ishke tartyp tyna qaldyq ta, jalmajan selo tóńiregin kózben shola bastadyq. Selonyń orman jaǵyndaǵy jazyq betkeıińde qalqıyp turǵan adamǵa uqsas bir tulǵany kórdik. Qaraı-qaraı kóz taldy. Ol ornynan qozǵalmady. Eski ádet boıynsha orman betine qoıylǵan qaraqshy ma dep te jorydyq.

Aı sáýlesimen aqsha qar shaǵylysyp kózge munartyp kórindi me, ne ol shynymen qozǵaldy ma, áıteýir álden ýaqytta adam tulǵaly «qaraqshy» ilgeri qaraı júrgendeı boldy. Biz kóz aıyrmadyq. Shúbá aqıqatqa aınaldy. Onyń adam ekenine kóz jetti. Beıseýbet adam edáýir jer ilgerilep, bizge qaraı jaqyndap keledi. Biraq, júrisi ónbeıdi. Aıaǵyn kibirtiktep basyp bir orynda shyr kóbelek aınala beredi. Adymdap aıaǵyn ilgeri basqan saıyn táltirektep, boıyn tejeı almaıdy. Keıde súrinip, keıde boıyn bıleı almaı jyǵylyp ketse, shúıilip áreń turady. Ol ol ma, iz tastaǵandaı, keıde keri júrip, keıde ońǵa, keıde solǵa laǵyp ketedi. Bir nárseni ustaýǵa talpynǵandaı qolyn erbeńdete beredi. Orman jaqtan beri burylyp ketse, ańyryp turyp qalyp, jan-jaǵyna qulaq tosyp, bir dybystardy sezgendeı bolady da, baǵytyn túzep, taǵy ilgeri júre bastaıdy. Jel shaıqaǵan terekteı teńselip, ilgeri júrýinen turýy kóp. Biz onyń ár qımylyn sýretke túsirip alatyn adamdaı baǵyp otyrmyz. Júrisi ónbedi, únemi qaraı berýden jalyǵa bastadyq, arakidik pikir alysyp, kúbirlesip te qoıamyz.

— Janym - aý, bul kim boldy eken? Jaý jaılaǵan, partızan toryǵan selo mańynda esi bar adam bulaı júre ala ma!

— Múmkin, mas adam shyǵar. Orys bozasy kózin bozartyp, aqylyn alyp sendeltip jibergen jaýdyń elirme ofıserleriniń biri shyǵar.

— Aqsham men ekindiniń arasynda qýys úıdi panalap, dalaǵa basyn shyǵarýǵa qorqatyn fashıs urpaǵyna mundaı batyrlyqty kim bersin!

— Álde bul jaýdyń partızandarǵa qurǵan qaqpany bolar...

Bir jorýdy bir jorý túrtkilep, bir oı ekinshi oıdy oıatyp, talaı suraq antalap kelip jatty. Tolyp jatqan topshylaý men qat-qabat oılar ústinde jumbaq adamdy kóre - tura seloǵa kirýdi kózsiz batyrlyq, astarsyz ańǵaldyq bolar dep bildik. Biraq, seloǵa barýǵa tıispiz, tapsyrma solaı.

Sóıtse de, myna jumbaqtyń ańysyp ańdadyq.

Ǵajaıyp adam jaqyndap keledi. Táltirekteý, boıyn tejeı almaý, keıde bet buryp ketý, ańyryp turyp qalý... súıegine sińgen ádetteı, bir sarynnan tanbaıdy. Ol orman jıegine «áý» deıtin jer qalǵanda «kimsińder» dep bizge sóılegeli turǵan adamdaı, oń qolyn ormanǵa qaraı sozǵan betinde qalqıyp turyp qaldy.

Bizdiń shamalaýymyzsha ne ýdaı mas, ne aqylynan adasqan kisi. Basqa topshylaýdyń bári de jel aıdaǵan qańbaqtaı dáıeksiz bop barady. Osy oı bizdi jeńdi, tóbemizdi torlap turǵan joramaldar men qaýip saǵymdaı serpilip, táýekel men iske sát, bult astynan shyqqan jaryq aıdaı, shuǵylasyna bóledi... Endi qımyldamaý — keshigý degen oı meni mazalaı bastady.

— Ne de bolsa men baraıyn. Sen osy arada qal, ornyńnan qozǵalma. Biz qoıan aýlap júrgenimiz joq, ańǵaldyqpen aılaǵa dýshar bolsaq jelimiz teristikten shyqsa... otrádqa habar berýin kerek,— dedim joldasyma.

Ol oıly pishinmen muńaıǵandaı tomsaryp turyp qaldy da, kenet basyn kóterip betime qarap:

— Men baraıyn,— dedi.

— Joq, ózim baramyn. Aıtqandy orynda!

Aǵash tasasynan shyǵa eńbektep alǵa jyljydym. Saqtyqta qorlyq joq, jolshybaı pıstoletimdi atýǵa ázirlep, basqa qarý-jaraǵymdy da ońtaılap, tutqıyldan tap bolar qaýipti qapysyz qarsy alýǵa daıyndalyp baramyn.

Mine, men jumbaq adamnyń qasynda jatyrmyn. Qarsy aldymda betin ormanǵa berip melshıgen bir arýaq tur. Ol meni ańǵarmaıdy. Ańǵarǵysy da kelmeıdi. Nege tur ol? Ne oılap tur ol? Bul jumbaq. Sheshýi qıyn jumbaq. Eger men eski uǵymdardyń shyrmaýyndaǵy qarańǵy adam bolsam, mynaý turǵan adam emes, tún nesi — peri degen bolar edim. Men eppen aıqasýǵa ońtaılanyp ornymnan turdym. Áli onyń menimen jumysy joq, selt etip seskenbeıdi de. Júreginiń túgi bar ma deımin. Únsiz túnde dúnıeniń tóbesinen qarap maýjyrap turǵan asqar taýdaı bir alyp.

Til qatýǵa bolmaıdy. Kim de bolsa, myltyq daýsyn shyǵarmaı aıqasyp, jeńe qalsań, tirideı qolǵa túsirýge ne jetsin. Bizdiń maqsattyń ózi de sol ǵoı... Ornymnan turǵan bette atylǵan oqtaı shap berip tý syrtynan qapsyra qushaqtaı aldym. Sol sátte júregim sý ete tústi, boıym muzdap mańdaıymnan sýyq ter shyp-shyp shyǵa bastady...

Nıkolaı Ivanovıchtiń áńgimesin eńsesin salyp jiberip tyńdap otyrǵan Báken tóze almady bilem, julyp alǵandaı:

— Nege? — dedi.

— Sabyr et, Báken, nege ekenin aıtamyn ǵoı,— dedi de, Petrov temekisin tutatyp, áńgime jelisin jalǵaı jóneldi.

— Alǵashqy qapsyra qushaqtaǵan qarqynmen árli-berli julqyp, alyp soǵyp astyna basyp jumarlamaq boldym. Jyǵa almadym. Ony aıtasyń - aý, ornynan da qozǵalta almadym. Qapylysta julqýdan alǵashynda azdap aýytqyp qaldy da, boı tejep, qýatyn jıyp qarsylasýǵa shyqqanda, qart emendeı siresip turyp aldy. Netken kúsh! Ondaı kúshti adamdy buryn-sońdy kezdestirgen emespin. Shyn alypqa dýshar boldym. Ne til qatpaı, ne bulqynbaı, ne qol jumsamaı turyp alǵanda zárem áldeqaıda ketti. Qatty sastym. Dármenimniń kelgeni jalǵyz aýyz sóz boldy. Tý syrtynan qapsyra qushaqtaǵan boıymda:

— Kimsiń? — dedim orysshalap.

— Sen óziń oryspysyń? — dep, birinshi ret til qatty alyp adam.

— Óziń she? — dedim men, julyp alǵandaı.

— Men oryspyn. Bosat qolymdy! —dep buıyra sóıledi ol.

Men úndemedim. Aradan arandap shyqqan arsyz ben ortadan oǵash shyqqan opasyzdardyń biri bolar ma degen qaýippen qushaǵymdy yrǵaı túsip, jyǵýǵa árekettendim. Árli-berli silkilegen bolamyn, ol ornynan qozǵalmaıdy.

— Eı, orys jigit, bosat deımin qolymdy! — dep daýystap jiberdi alyp adam.

Men bosatpadym qolyn.

— Eı, orys jigit, izdegen joǵyn men emes, men de joqshymyn. Aıqasar jaýyń emes, aımalasar baýyryńmen men. Tirespe menimen. Syrtymnan tildesip syrttandyq etpe, júzdes menimen, qara meniń bet álpetime.

Kúshpen de, sózben de alyp adam meni álsirete bastady. Qolyn bosataıyn, qarsylyq etse qarý jumsaıyn dedim de, qushaǵymdy jazdym. Alyp adam qarsylasýǵa qamdaný oıynda da joq, qar ústine otyra ketti. Jańa ǵana jaǵalasqan jaýym bolǵandyqtan, oqshaýyraq turyp, aı sáýlesi anyq kórsetken betine kóz saldym.

O, sumdyq! Jan túrshigerlik sumdyq kórdim men sonda. Boıym muzdap, tóbe shashym shymyrlap ketti meniń. Ia qýanyshtyń ıa qaıǵy - qasirettiń eshqandaı belgisi joq, adamnyń beti emes, túk basqan, tutasyp ketken mańdaı men ıek arasyndaǵy jotany kórdim. Bettiń kórki, kóńil kúıiniń aınasy, ómirdiń sham-shyraǵy, baýryna qadala qaraǵanda súıinish pen meıirim tógetin nurly kózdi kóre almadym bet beınesinen. Kóz ornynda qarańǵy kórdiń aýzyndaı úńireıin eki qýys turdy...

— Keshir, keshir, atajan! Bilmedim, bilmedim!—dep, qısaıyp jatqan alyp adamnyń basyn súıedim. Bul kezde meniń joldasym da kelgen edi. Ol myna sýretke tańdana qaraǵan boıynda, turǵan ornynda qalshıyp qatyp qalypty. Alyp adam sulq jatty. Men de únsiz otyrmyn.

Orys jeriniń jaý qolynda qalyp qasiret shekken bir buryshynda, orman ishinde, Don jaǵasynda, aıly túnde, qysqy aıazda dalada otyrmyz. Saqal-murty appaq qýdaı, eki birdeı kózi joq, ári qasıetti, ári qasiretti orys shaly arystandaı kósilip aldymyzda jatyr.

— Kimsiń, kim bolasyń aǵajan?—dep suradym, bir-eki mınýtqa sozylǵan únsizdiktiń túndigin túrip.

Qart qıýy qashqan ernin ıkemge keltirip:

— Kimsiń deısiń be? Aıtpasam qaıtedi, shyraq qorqarsyń!

— Aıtyńyz, kezdestik, júzdestik, endi tildeselik te.

— Bilmek bolsań jaıymdy, men be men óz balamdy, jalǵyz ulymdy óltirgen adammyn, — dedi qarıa daýsy dirildep.

Shal sózin estigende boıym muzdap sala berdi. Eljirep turǵan júregim qara tasqa aınalǵandaı boldy. Otyrǵan ornymnan shegine túsip, shaldan alystap kettim. Ne derimdi bilmeı, sóz tappaı ańtarylyp qaldym. Ol mendegi sezimdi ańǵarmady bilem,buıryq raımen:

— Eı, orys jigit, jetkiz meni Edilge. Qaıran Edildi kórmesem de, samalyna betimdi tosaıyn, doly tolqynmen tildeseıin, kórsin ol meniń júzimdi, sen úshin jaýmen shaıqastym, kózimdi berip, júregimdi ákeldim deıin men oǵan... Shyn orys bolsań, jetkiz meni orystyń uly ózenine! — dedi.

Óz balasyn ózi óltirgen. Óz bóltirigin ózi jegen bóri emes pe! Bul ne degen sumdyq edi! Men ne estip turmyn, túsim be bul, ónim be! Joq, joq, qate estigen bolarmyn... Oıy keń orystyń baıtaq dalasyndaı, jany jarqyn — kóktemniń meıirbandy kúnindeı, júregi taza — Edildiń móldir sýyndaı, qaıratty qaısar — bir doldansa, údere soǵatyn. Muz muhıttyń dúleıindeı orys shalyn ardaqtaıtyn sezim, bet burdyń ba menen? Júregim sýyp barady ǵoı, adamdyq meıirim, qaıdasyń!.. Osyndaı jan kúıiniń arpalysýy ústinde jumbaq shalǵa taǵy da bir til qattym:

— Kim ediń sen, ashyp aıtshy syryńdy.

Meniń daýsym yzaǵa býlyǵyp dirildeńkirep shyqty bilem, shal ornynan qozǵala túsip:

— Men balamdy, týǵan balamdy óltirgen adammyn,— dedi taǵy da. Alǵashqyda osy sózdi ózine-ózi aıtyp otyrǵan adamdaı edi. Bul joly basyn kóterip, úńireıgen eki kózdiń uıasyn maǵan qaratyp, saǵan aıtamyn degendeı, zildileý únmen sóıledi.

Qandaı sýyq sóz! Jaý jaılaǵan jerde, jeti túnde ǵajaıyp shaldyń aýzynan mundaı sózdi estiseń, qaıter ediń, Báken? Neshe saqqa júgirmes pe edi qıalyq.

Nıkolaı Ivanovıch oqıǵanyń arǵy jaǵyn qalaı jalǵastyryp ketý týraly az oılandy da, áńgimesine qaıta kiristi.

— Soqyr adamnyń jylaǵanyn kórgeniń bar ma, Baken? Men kórdim. Barlyq, ómirimde alǵashqy ret kórgenim sol túni. «Óz balamdy, týǵan balamdy óltirgen adammyn» dep ekinshi ret aıtqanda, keıipsiz júzine kózim tústi. Sýyq sóz aýzynan áreń shyqty. Bet-aýzy jybyrlap, kemseńdep jylaǵandaı boldy. Biraq, úńireıgen kóz uıasynan jas tambady. Kókiregi solq-solq, etip, demi tarylyp shyqty. Sol mınýtta sóıleý oǵan qandaı qıyn bolsa, jylaý odan da qıyn tárizdendi. Kókirekti kernegen sherdi tarqatý úshin eki kózden sorǵalap aqqan ystyq jastyń zor sep ekenin men sonda ańǵardym. Shirkin-aı, tóbege tóngen qasirettiń qara bultyn serpiltýge eki kózden móltildep shyqqan jas — kóńil kóktemin jadyratyp jiberetin nóserdeı eken ǵoı. Adamǵa egilip jylaýdyń da armanǵa aınalatyn kúnder! bolady eken-aý dedim!

— Eı shyraq, shoshynba menen. Kóz soqyr, kóńil sherli bolǵanmen, keýdemde týlaǵan júrek oty sóngen joq, jetkiz meni azat orystyń ortasyna! Dalada qańǵyp ólý adamnyń aryma tıedi. Men adammyn ǵoı!—dedi qarıa, álden ýaqytta óksigin basyp.

Men qaıtadan kelip basyn súıedim...

— Shal kim eken? Balasyn nege óltiripti? Sony aıtyńyzshy,— dedi Báken mazasyzdanyp.

— Ózim de sony aıtpaqpyn, Baken. Sonymen, soqyr shaldy súıemeldep, orman ishimen, otrádqa qaraı júrdik. Ol jolshybaı basynan ótkenderin bajaılap aıtyp berdi. Sherli oqıǵany shejire qart sheshen tilmen baıandaǵan edi... Shirkin, sonyń ózine sóıleter me edi. Ol úshin maǵan aıtýǵa týra keledi,— dedi de, Nıkolaı Ivanovıch shal sózderin esine túsire bastady.

— Edildiń, erke Edildiń jaǵasynda bolǵanyń bar ma? — dep bastady qart áńgimesin.— Kók tolqyndy, kúmis kóbikti, tolǵanyp aqqan orys ózenine shomylyp, saırap salyp kórip pe ediń, jigitim... Sol ózenniń jaǵasynda týyp, sonyń jaǵasynda barlyq ómirim ótken qartyńmyn. Edil jaǵasyndaǵy dańqty qalada tórt bólmeli úıimiz bolýshy edi. Erteń ne ishem, ne jeımin deýdi bilmeıtin, kóńilimiz shat, baqytty semá edik. Tutqıyldan burq etken soǵys órtine dýshar boldyq. 1042 jyldyń kúzi de kelip jetti. Qalamyzǵa jaý tóndi. Damylsyz burqaqtaǵan oq nóseriniń astynda ótip jatty aýyr kúnderimiz. Záýlim úıler opyrylyp qulap jatty, qalamyz býdaqtaǵan qoıý tútinnen qara jamyldy, kinásiz jandardyń ómirine qandy shengelin salǵan ajaldan, tilin jalaqtatqan qyzyl jalyn ár úıdiń esiginen kirip, tórinen shyǵyp sýmań qaqty. Qaıǵy-qasiretke dýshar bolǵan qala halqy shubyryp, shyǵysqa ketip jatty. Órt qushaǵynda qalyp bara jatqan ata-meken, qut qonysty qıa almaı tógilgen kóz jasy Edilge quıylǵan nóserdeı edi. Keshke ǵana baqytty kárilikke bólengen qarıa men bolashaqqa boı uryp, ýildegen jas balanyń óligin kórgende, kókiregimdi qaq aıyryp, namysyma jaý naızasy qadalǵandaı boldy. Meniń semám shyǵysqa kóshýden bas tartty. Aıaldan turýdy maquldadyq.

Bir kúni shyǵysqa jol tartqan kórshilerdi Edilden ótkizip salýǵa baryp, keshke úıime qaıttym. Kelsem úıim joq, jalyn japqan tórt qabyrǵany kórdim. Ot ishinde jatqan kelinim men kempirimdi kórdim. Júregimdi qaıǵy torlady...

...Men partızan otrádyna kettim. Qasiretti Edildiń elshisi bolyp Donǵa jettim. Bir jylǵa jýyq ómirim partızan otrádynyń basynan keshken neler syn saǵattyń jýan ortasynda ótti. Júregimde tutanǵan kók ushqyny órt bop laýlap, jaýdyń talaı qoımasyn kúl etti...

Talaı skladqa órt qoıdym, talaı sostavty qulattym, talaı nemisti sulattym. Onyń árqaısysy bir dastan, ushy-qıyry joq uzaq jyr ǵoı. Men soǵan sońǵy kúnimdi, sátsiz kúnimdi baıandaıyn.

Osydan alty kún buryn oıda joqta bir qýanyshqa tap boldym. Ne kerek, jalt etip kórinip sónip ketken quıryqty juldyzdaı, qysqa boldy qýanyshym. Shirkin, aıaldasa ne etetin edi! Bir tátti sharapty jutyp dámin ala almaı, armanda qala bergendeı boldym...

Qart kúıinishin tereńirek sýretteıtin taǵy bir teńeýler izdegendeı, sál kidirdi de, aýyr kúrsinip, úzilgen áńgimesin qaıta sabaqtady.

— Osydaı alty kún buryn orman ishin qýalaı júrip qonys aýdarǵaly kele jatyp shaǵyn ǵana partızan otrádyn jolyqtyrdyq. Solardyń ishinen jalǵyz balam Petáǵa kez boldym. Soǵys bastalǵaly habarsyz edim men odan. Bólimi jaý qorshaýynda qalyp partızan otrádyna aınalǵanyna eki jylǵa tarta ýaqyt ótipti.

Óshkenim janyp, ólgenim tirildi, sarǵaıtqan saǵynysh ón boıyma tarap, býynymdy aldy, mas etti. Balamdy qushaqtap súıe berdim, qýanysh jasy sorǵalaı beripti.

— Úı ishi aman ba? — boldy, men maýqymdy basqannan keıingi, balamnyń birinshi suraǵy

— Men ketkende aman edi,— dedim, aýyr saparda jas júregin jaralamaıyn degen oımen. Petányń kómeıinde aıtylmaǵan taǵy bir sóz baryn sezdim, ol kelinniń saýlyǵy edi. Sondyqtan, «Kelinniń de deni saý, shesheń ekeýi shyǵysqa kóshkeli daıyndyq jasap jatqan edi» dedim.

Sol mınýtta meniń basymdy talaı oılar qamalap, kóz aldymnan san sýret ótip jatty. Edildiń erke tolqynynda qazdaı qalqyp saıran salǵan, án shyrqaǵan jastar, solardyń arasynda kelinim men jalǵyz ulym júrýshi edi. Men syrttarynan kóz toımaı qarap turýshy edim. Osyndaı kezdesýdi oılap pa edi myna Petá... Men oı sergitip, boı tejep áńgime taqyrybyn basqa jaqqa aýdaryp jiberdim. Uzaq tún áńgimelestik, ótken kúnderdi eske túsirdik. Al qyzyl týdaı, alaýlap tań da atty... Aıazdy kúnde munartyp batqan kúndi de uzattyq. Qabaǵyn túıip tún de keldi. Komandırdiń buıryǵy boıynsha qasyma bir jigit ertip barlaý jumysyna attanbaq boldym. Seriktikke senimdi jigit tańda degende men: — Ózimniń ulym — Petány alamyn,— dedim. Óıtkeni, ol artymda qalsa, alaqtaı beretin sıaqtandym.

Ábden saǵynǵandyqtan ba, men ony kózimnen tasa etkim kelmedi. Onyń ústine Petányń:

«Joryqqa sizben birge men de baraıyn» degen sózi qamshy boldy.

Balamdy ertýge komandırden ruqsat aldym. Ymyrt jabyla jaý jatqan seloǵa tartyp kettik. Sýyt júrip, tún ortasy aýa seloǵa jettik. Selonyń kúnbatys jaq shetindegi Aleksandra Ivanovna deıtin áıeldiń úıine keldik. Bul úı bizdiń ylǵı boı tasalaıtyn, úırenshikti mekenimiz bolatyn. Jaýdyń áreketin únemi sol kisi arqyly bilip qaıtatynbyz.

Burynǵy ádet boıynsha Aleksandra Ivanovnanyń esigin úsh ret qaqtyq, ol esik ashty.

Aleksandra Ivanovna qarańǵy úıde selo jańalyqtaryn baıandaýǵa kiristi.

— Búgin nemis shtabyna tóbesi jabylǵan bes mashına qarý - jaraq keldi.

Myna habar meniń balama erekshe qýat bergendeı boldy.

— Ol mashınalar bizden qutylmaıdy, órt qoıyp álegin aspannan shyǵaramyz, iske shuǵyl kirisý kerek, keshigip qalmaıyq,— dedi ol.

Men bala sózin maquldadym. Biz Aleksandra Ivanovnamen qoshtasyp esikke bettedik, qarańǵy túnniń qoınyna kirip joq bolǵaly turmyz, jaý shebine órt qoıýdyń aılasyna kirispeksiz. Ataly-balaly bes mashına qarý-jaraqty oljalap qýanyshpen partızan mekenine ketpek boldyq sol túni.

Bul bizdiń armanymyz edi. Tysqa da shyǵýǵa úlgirmedik. Qaqpa esigin ashyp, tabaldyryǵyn attaı bergenimizde, jelkege qona tústi ańdýshy dushpannyń bir toby. Biz qolǵa tústik. Mine, mert bolýdyń basy, osyndaı qapylystan bastaldy, shyraǵym.

— Atalyq sezim aldyńdy boljaı almaı soqyrlyq ettiń - aý, sorly balany beker-aq alyp shyqqan ekenmin,— degen ókinishti oı jan júıeme shanshýdaı qadaldy. Ne shara, bolar is boldy. Endi biz tutqyn boryshyn atqarýǵa kirisemiz, aıýan jaýdyń azabyna tótep berý týraly oılaný kerek.

— Berik bol, Petá! — dedim, bir top nemistiń ortasynda jaǵalasqan boımen qaqpadan shyǵyp bara jatqan balama. Onyń maǵan jaýap qatýǵa, meniń tyńdaýǵa murshamyz bolmady. Balamdy belgisiz bir jaqqa alyp ketti. Meni qaqpadan shyǵaryp bara jatqanda:

— Men anamyn, urma meni...— dep, kúızelip shyqqan Aleksandra Ivanovnanyń ashshy úni estildi qulaǵyma. Ol sorlynyń sodan keıingi ómiri ne bolǵany maǵan belgisiz.

Sol túni ataly-balaly eki tutqyn sıdıǵan shıkil nemistiń aldyna kelip jettik. Ol osy selodaǵy bólimniń shtab bastyǵy, sheni — kapıtan. Bastapqyda jyly shyraı berip jymıa sóıledi ol. Biraq, qanshama júz qubyltqanmen biz myzǵymadyq. Ol kúldi, biz sýǵa tóngen jartastaı jaýapsyz turdyq. Ol qabaǵyn túıdi, biz muz bolyp qattyq. Ol aqyrdy, biz túnerip til qatpadyq... Shıkil kapıtannyń bizben arbasýy edáýirge sozyldy.

— Partızandar qaıda, aıtasyńdar ma, joq pa! — dedi tary da kózi shatynaǵan shıkil nemis.

Til qatpadyq Ol ornynan ushyp turyp, meni jaqqa bir-eki ret tartyp jiberdi. Qymsynbadym. Taǵy urdy ol, shydadym.

— Al, sen nege úndemeısiń!—dep Petáǵa tóndi de, ıektiń astynan judyryqpen birer nuqyp ótip betine qarady. Taldyrmash balam táltirektep qulap túse jazdady. Biraq, lezde boıyn tejep aldy da, bedireıip turyp qaldy.

Birinshi túnniń ózinde-aq aldaý, arbaý, qorqytýdyń bireýi de bizge darymaıtynyn sezgen jendet azap perdesin ashty aldymyzdan. Tyrnaq astyna ıne qaqty, jalańash etke qyzdyryp temir basty, jalań aıaq qar bastyrdy. Ekeýimizdi eki bólip sýyq saraıǵa qamady. Tózdik azapqa. Balamnyń shyńǵyrǵan úni estildi bir ýaqytta... Azap saraıynda úsh kún ótti. Frıster kezekpen kelip ózi bilgen zulymdyqtyń bárin jasady, men til qatpastan tózdim. Biraq, qansyradym, shóldedim. Saraı qabyrǵasyndaǵy qyraýdy jalap tańdaı jibitýge de múmkindik bermedi. Ári ózimniń ári balamnyń azabyn birdeı tartyp álsiredim, talyp kettim...

Esimdi jıyp, kózimdi ashsam jyly bólmedemin. Kúnge keptirgen aryq balyqtaı, sıdıyp taǵy da aldymda tur jıren kapıtan. Ol maǵan tónip birdemeler aıtady, qulaǵym estimeıdi. Men bir jutym sý suradym.

— Eı, aqymaq shal, tyńda rahymdy nemistiń sózin. Sen de, balan da azatsyńdar. Sen aıtpaǵan partızan mekenin balań aıtty. Má, ish mynany, jı esińdi! — dedi kapıtan maǵan orta stakan sýdy usynyp.

Men ornymnan ushyp turdym, usynǵan stakandy qaǵyp jiberdim de, únsiz turyp qaldym. Ol maǵan shegir kózimen syqsyraıa qarap:

— Músápir shal, nanbaısyń ǵoı. Qazir balańnyń ózi aıtady. Leıtenant myrza, keltirińiz tutqyndy,—dep, qasyndaǵy sýly kóz, tóbel nemisti jumsady.

Náziktikke janym qas - kóz bolǵan qaýipten syrttap úrikpeı, ishteı arbasyp, taısalmaı qarsy turatyn adam edim. Osy joly bir osaldyq boıymdy bıleı bastady. Sol osaldyq shúbáǵa aınaldy.

«Balańnyń ózi aıtady» degen sóz ón boıymdy titirkentip jiberdi, sýyq, sóz júıke tamyrym men býyn - býynymdy qýalap ketti. Meniń balam jaý aldynda bas ıip, óz baýyrlaryn oqqa baılaýdyń jolyn aıtyp tursa, men úshin tóbeden túsken jaı oǵy emes pe. Eı, sorly bala, el men jerdi qalaı kóresiń sen erteń, erke Edilge ne aıtpaqsyń? Orys jeri senen jerkenbeı me! Aram pende betin jýmasyn dep, Edil tolqyny seni kórip keıin serippeı me. Eı, ulym, ne istediń sen, oılandyń ba? Azat el, azat jer, baqytty ómirdi súıetinin qaıda? Adamdyq aryn men azamattyq antyń qaıda? Úsh jyl boıy qan tógip, sonyń bárin qorǵaý jolynda arpalysqanyń qaıda! Bar ómirińdi bir mınýttyq tán rahatyna qurban ettiń be! Tániń men qanyńa, janyn men aryna sińgen sovet mektebiniń tálimi qıyn-qystaý kúnderde taıanysh bola almaǵany ma! Ulym, qara meniń júzime: atańnyń kózinde sonyń bári jazýly.

Aýyr oıdyń shyrmaýynan shyǵýǵa qarmanǵandaı jan-jaǵyma qarappyn. Kózim jeksuryn nemis kapıtanynyń nursyz kózine tústi. Ol maǵan tesile qarap otyr eken.

— Shal, balań keldi,— dedi.

Qarsy aldymda ulym tur. Qapylys kórgende, tanı almaı qaldym men ony. Ústi-basy órim-órim, bet-aýzy josadaı qan, shashy appaq. Tóbeden aqqan qaraqoshqyl qan sol aq shashty qýalaı ótip samaıǵa quıylypty da, saǵal-saǵal bop qatyp qalypty. Bileýlenip isip ketken betten eki kózi jyltyrap áreń kórinedi.

«Men qajydym, áke» degendeı, maǵan qarap kemseń, dedi ol.

— Al, sóıle, jigit, aıt syryńdy ákeńniń aldynda,— dedi kapıtan, balama shaqshıa qarap.

Balam úndemedi. Meniń júregimdi qorqynysh bılep, mazam kete bastady. «Bala janyń qalaısha sezbedim eken? Mekirenip aımalaǵanǵa máz bolǵanym ba! Qoınymda jylan ósirgenim be!..» Meni osy oılar taǵy da tebirente bastady.

— Ákemniń aldynda aıtamyn degeniń qaıda, sóıle endi, orys jigiti,— dedi kapıtan ornynan turyp.

— Men senderge ákemdi kórý úshin aıtqanmyn. Ákemdi kórdim, endi aıtarym joq. Qosh, papa, berik bol...— dedi balam kúbirlep. Osy eki-úsh sózdiń óziń ol qatty qınalyp aıtty.

Bala sózin estigende ıyǵymdy basyp turǵan jeti batpan qara tas sylq etip jerge túskendeı boldy. «Rızamyn, ulym, qoınymnan jyljyp shyqqan jylan emes, sharyqtap ushqan qyran ekensiń. Tóbem kókke jetti ǵoı» dep, qushaqtap súıýge de umtyla jazdadym. Biraq, sabyr ettim. Til qatpadym. Balamnyń «qosh, papa!» degenine bas ızep, ymdaǵandaı ǵana boldym.

Manadan beri dámelengen eser kapıtan mysy quryp, barmaǵyn tistep, ne qylaryn bilmedi. Maǵan qarap taǵy birdeme aıtqaly turǵan Petáǵa aıǵaılap:

— Toqtat! — dedi de, tóbel leıtenantqa zildene buıyryp: — Myna bólshevıkke jazanyń eń aýyryn qoldanyńyz, keýdesinde janyn saqtap azap tartsyn! Bir kún ólmesin, myń kún álsin! Kún táýligine on tirilip, on ólsin. Kórsin jaýdyń qataldyǵyn. Basta sol jazanyń aýyryn myna ákesiniń aldynda!

Nemis kapıtan sońǵy sózderin aıǵaılap, kóz qıyǵyn maǵan aýdaryp turyp sóıledi.

Ólim aýzynda taramysyna ilinip turǵan jas janǵa eki kemis tóne tústi. Biriniń qolynda súıir kózdik, biriniń qolynda syqsıma bilte sham. Júregim sý ete tústi, jalǵyz ulymnyń shyńǵyrǵan daýsyn estimeıin dep, qulaǵymdy bastym. Bir kári nemis kelgen boıda Petányń betine shamnyń otyn tıgizdi. Balam alǵashynda ottan seskenip selk ete tústi de, keıin qatýlanyp ornynan qozǵalmady. Tek qana tisin shyqyrlatyp tistenip, judyryǵyn bir ashyp, bir jumyp azap aýyrtpalyǵyn ishteı shekti... Men tóze almadym. İshi - baýyrym eljirep ketti. Ystyqta tańdaıy kepken balapanyna qanatymen tamshy tasyǵan qarlyǵash qurly da bolmadym. Júregimniń bir buryshy laýlap janǵan ot ishinde jatyr, sóndirerge shamam joq. Mańdaıǵa shertpegen, ómiri bir aýyz qatty sózge qımaǵan ólse, kórine birge túsetindeı, basy aýyrsa, eńbektep ózegimdi sýyratyn, álpeshtep ósirgen jalǵyz bala! Oılanshy, jigitim, kóz aldynda sol balań aýyr azap tartyn tursa, sen ne ister ediń? - dep soqyr shal bir kúrsinip, sý surady, men flágimdi sarqyp, sýsyn juttyrdym. Meıiri qanǵan qarıa áńgimesine qaıta kiristi.

— Atalyq sezim shydatpady, tóze almadym. Ata jaýymnan — jıren kapıtannan birinshi ret tilek tiledim.

— Qınamańdar balamdy, men aıtamyn! — dedim bar daýsymmen aıǵaılap.

— Iá, shalym, aqylyn jańa kirdi me! Al, sóıle,— dedi kapıtan Petány azaptaýshylarǵa tyıym salyp.

Men ony ymdap qasyma shaqyrdym. Jıren nemis tebingideı qalqan qulaǵyn ákep meniń aýzyma tosty.

— Balamnyń kózinshe aıta almaımyn. Ol meni jazǵyrady,— dedim sybyrlap.

— Áketińder mynany jyldam! — dep, zirkildegen nemis meniń balama qarap qolyn sermedi. Eki-úsh jendet Petány úıden alyp shyǵyp ketti.

— Al, sóıle!

Kapıtan bul sózdi tym zildi, seni jeńdim degen pishinmen aıtty.

— Kapıtan, biz orys adamdary namysqor halyqpyz. Jaýǵa syr aıtýdan — ádil ólimdi artyq tutamyz. Biraq, men qajydym. Qajyttyńdar. Syr saqtarlyq endi mende qýat qaıran joq. Tek qana namysymnan qorǵanamyn. Men syrymdy aqtaramyn. Biraq, sender ákeń bárin de aıtty dep balama maqtanasyńdar ǵoı. Ol maǵan nálet aıtady. Sodan ǵana qorqamyn.

— Biz oǵan aıtpaımyz.

— Kapıtan meni jutyp jiberetin aıýandaı qarsy aldymda eminip turdy.

— Senbeımin men senderdiń aılaly sózderińe.

— Senińshe balandy bosatý kerek - aý. Qýsyń, shal! Ol bola qoıar ma eken! Nemister ondaı ańqaýlyqtyń duzaǵyna túspeıdi.

— Men olaı demeımin. Sender, nemister, ondaı tilekti oryndamaıtyndyqtaryna aldaqashan kózim jetken...

— Sonymen, ne aıtpaqsyń?—dedi jıren kapıtan meniń sózimdi bólip, shydamsyzdanyp.

— Balamdy óltirińder?

— Bul qalaı? — dep, nemis sál tańdanǵandaı boldy da,— jaraıdy, ony oryndaý, biz úshin asa qıynǵa túspeıdi. Biraq, kelisip alalyq, tilegińdi oryndaǵannan keıin qaltqysyz shynyńdy aıtasyń. Taǵy ne tilegin bar?

— Balamnyń janyn qınamaı óltirińder.

— Jaqsy,— dedi nemis bul shartyma da qol qoıyp.

Keshe tańerteń jaý meniń tilegim boıynsha kóz aldymda balamdy atty. Azap shekken álsiz dene ulpa qarǵa qulap tústi de, sol boıymen qozǵalmastan jatyp qaldy.

— Qosh, janym. Ákeńniń qolynan kelgeni osy boldy,— dedim ystyq jas eki betimdi jýyp. Mine, shyraq, jalǵyz balamdy óz qolymnan óltirtken adammyn,— dedi qarıa aýyr kúrsinip.

— Nemister seni qalaı bosatty? Soǵys qupıasyn aıttyń ba?—dedim men shydamsyzdyq bildirip.

— Eı, shyraq, tózimdi tozdyrma! Bir janǵa eki ret ólý ádiletsizdik emes pe. Balamdy óltirip, bir búgildim, endi arymdy jerlemekpin be! Iá, shyraq, bóle berme áńgimemdi, ózim de aıaqtaǵaly otyrmyn. Sabyr et, tóreshilik beretin orys azamaty sensiń, saǵan baıandap otyrmyn syrymdy.

Balamdy atqan qandy balaq nemis kapıtany qan sheńgeldegen qalpymen kózimnen jas sorǵalaǵan maǵan qarap:

— Al, tilegin oryndaldy. Aqtar syryńdy, orystyń shaly!— dedi. Men jasymdy tyıyp, qaıratymdy jıyp:

— Eı, aqymaq nemis, emenniń maıysqany — synǵany, orystyń syr aıtqany — ólgeni. Bar ýaıymym— balam edi. Ol qaıtpas saparǵa attandy. Men ólimnen qoryqpaımyn. Aıtarym joq.. Arym úshin — janym qurban. At meni! — dedim.

Jańa ǵana jadyrap turǵan nemis kapıtany meniń sońǵy sózimdi estip, tóbesinen jaı túskendeı ne derin bilmeı melshıip turyp qaldy.

Aqymaq bolǵanyn sezip fashıser bir kún, bir tún oılanyp, men úshin eń aýyr jaza tabýǵa bas qatyrdy. Olardyń tapqany meni azappen óltirý boldy. Búgin túste meni selonyń ortasyna shyǵaryp bar halyqty jıyp, sóz sóıledi nemis kapıtany. Men týraly balaǵattap bir-eki aýyz sóz aıtty da, eki kózimdi aǵyzdy. Meni panalatyp járdem etýshige aýyr jaza qoldanatyndyǵyn eskertti.

«Uly Germanıanyń qas jaýy ıt óliminde qańǵyryp ólsin!» — dep meni selodan shyǵaryp qoıa berdi. Mine, sodan beri dalbasalap júrip kele jatqan betim osy. Ýaqyt qansha, qaı jerde turmyz? —dedi qarıa.

— Tań atty,— dedim men.

— Tań atty deısiń be? Jaryq dúnıeni kórý arman eken ǵoı. Shyraq, ashshy meniń kózimdi, keń dalaǵa qumarta qaraıyn,— dedi qart muńaıǵan únmen...

Nıkolaı Ivanovıch áńgimesin aıaqtap:

— Esinde bolsyn, Báken, anaý turǵan buzylǵan jataǵan qońyr úıdiń ıesi sol qart. Siz ben biz sol qarttyń erligi men izgiligine máńgilik eskertkish etip sol úıdiń ornyna taǵy bir jańa úı salýymyz kerek.

Eńbek azanshysy — gýdok aıǵaılady.. Eki dos oryndarynan turyp, jańa qurylysqa qarań bet aldy.

---