InfoHub Logo

Bilip aıtqan sózge qun jetpeıdi,
Taýyp  aıtqan sózge shyn jetpeıdi.
Óziń bilmeseń, bilgenderden úıren,
Úırenggennen eshtenen ketpeıdi.
Tóle bı

Qazirgi tańda elimizdiń bolashaq urpaqtaryna bilim berý baǵytyndaǵy úshtildi bilim berý máselesi-memleketimizdiń basty ustanymdarynyń biri.

Osy ustanymǵa jetýdiń birden-bir joly: álemdik bilim keńestiginen oryn alý, órkenıetti, qýatty elder qataryna qosylý bolyp tabylady. Oqytýdyń ınovasıalyq tehnologıalaryn paıdalana otyryp bilim sapasyn arttyrý, sondaı-aq rýhanı jan dúnıesi baı, jan-jaqty damyǵan urpaq tárbıeleý-osy ustanymdardan týyp otyrǵan ózekti máselelerdiń biri.

Búgingi tańda bilim salasynyń jedel josparynda úshtildi bilim berý baǵytynda, birtýma oılaý qabiletimen erekshelenetin jeke tulǵa qalyptastyrý mindeti tur.

Til belgili bir mádenıettiń bólshegi bolyp tabylatyndyqtan, biz osy mádenıettiń erekshelikterimen tanys bolýymyz kerek. Olaı bolsa, qandaı tildik is-áreket bolsyn, biz oqýshynyń boıyna baǵdarlamamen belgilengen deńgeıdegideı aýyzeki sóıleý tiliniń damýyna yqpal jasaýymyz kerek.

Búgingi tańda Qazaqstan Respýblıkasynda úsh tildi meńgertý barysynda órkenıetti elderdiń tájirıbesi men otandyq ozyq dástúrler negizinde tilderdi oqytýdyń jańa baǵyttary qalyptasýda.

Tildi erkin meńgerýge deıin alyp keletin birden-bir alǵysharttardyń qatarynda sóıleý áreketiniń túrlerine qatysty tapsyrmalar júıesin jan-jaqty damytý men jetildirý turǵany anyq.

Qazirgi tańda qazaq tilin oqytý deńgeıleri birinshi synyptan bastap qoldanys taýyp, osyǵan sáıkes tildi oqytý deńgeıleri qoldanysqa ene bastady.

Qazaq tili pánine arnalǵan baǵdarlama bilim berýdiń ulttyq júıesin  halyqaralyq standarttarǵa negizdeı otyryp, elimizdiń alǵa qoıyp otyrǵan irgeli mindetterine saı jáne qoǵamdaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq úderisterdi, ulttardy beıbitshilik pen kelisim  ómirsaltyn qalyptastyrý saıasatyn ustaný qaǵıdalaryn basshylyqqa ala otyryp, memlekettik tildi oqytýdyń tıimdi ári sapaly júıelerin qalyptastyrýdy kózdeıdi.

Bastaýysh synyp oqýshylaryna qazaq tilin sóılesim áreketi arqyly mádenıetaralyq qatysym quraly retinde meńgertý, oqýshylardyń áleýmettik-turmystyq , áleýmettik-qoǵamdyq, áleýmettik-mádenı ortalarda tildik shekteýdi sezinbeı, ózin erkin ustaýyna múmkindik týǵyzý-negizgi ustanym bolyp tabylady.

Qazaq tili pánin oqytý úderisi tyńdalym, oqylym, jazylym, aıtylym áreketteri arqyly júzege asyrylady. Oqý úderisinde júıeli júrgiziletin sózdik jumysy, áńgime oqý, mátinmen jumys jasaý, óleńder jattaý, jaǵdaıattyq tapsyrmalar oryndaý, postermen jumys isteý, sahnalyq qoıylym daıyndaý t.b. belsendi ádisterdi qoldaný barysynda oqýshylardyń sózdik qory jetildiriledi.

Qazaq tilin oqytý arqyly oqýshylardyń óz betimen bilim ala berý qabiletin damytý baǵytyn kózdep otyrǵan jańartylǵan bilim tehnologıasynyń ádisnamalyq ustanymdary mynalar bola alady:
•    Qazaq tilin qarqyndy oqytý tehnologıasy-ǵylym nysany bola alatyn uǵym
•    Qazaq tilin oqytý arqyly bilim alýshynyń izdený, jańalyqtar ashý, olarǵa ózindik túıindi sheshimder aıta bilý qabiletin damytý tehnologıasy-ózindik ereksheligi  mol ishki quramǵa ıe júıe
•    Qazaq  tilin jeńilden tereńge oqytý tehnologıasy negizinde oqýshylardyń ózindik sheshimder jasaı alý qabiletin, oılaýyn damytý tehnologıasy-oqýshylardyń izgilikti tárbıeleýge baǵyttalǵan jalpy oqý úderisiniń quramdy bóligi, sondyqtan ol adamgershilik ustanymdaryn negiz etip alady.

Til úırený barysynda sanalylyq, belsendilik kórnekilik, turaqtylyq, túsinistilik tárizdi dıdaktıkalyq ustanym túrlerinińtájirıbelik mańyzy zor. Máselen, sanalylyq ustanymyn alatyn bolsaq, til úırenýshi, aldymen tildikbirlikter men olardyń qoldanylýy týraly erejelerdi úırenedi. Artynan jattyǵa kele olardy avtomatty túrde júıeli qoldanýǵa daǵdylanady. Belsendilik ustanymy boıynsha oqytýshynyń az, til úırenýshiniń kóbirek sóılegenibasty nazarda bolady. Tyńdaýshy belsendiligin jetildirý úshin úıretýdiń oıyn, jarys, kórnekilik túrleri qoldanylatyny belgili. Kórnekilik ustanymy-keń taraǵan ustanymdardyń biri. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha , sezim músheleri arqyly neni qoldanýǵa bolady- sonyń bári kórnekilik qyzmetine jumsalady. Atalǵan ustanymnyń tildik jáne tildik emes dep atalatyn eki túri bar.Til úırený sabaqtarynda kórnekilikustanymynyń úıretýshilik, baqylaýshylyq, uıymdastyrýshylyq tárizdi qyzmetteri anyqtalady. Beriktikustanymy-til úırenýshiniń oqý materıalyn túsinip, túrli jaǵdaıattarda qoldanýynan kórinedi.

Dúnıede úsh myń til bar, ár tilde sóıleýshilerdiń óz álemdik kózqarasy bar. Olardyń ózderine tán mádenıeti, ádet-ǵurpy, salt-dástúri, tarıhy bar.

Sondyqtan da túrli til ókilderi qarym-qatynas jasaǵanda olardyń arasynda tildikqaıshylyqtar bolady, sebebi bir tilde bir uǵymnyń ekinshi tilde balamasy bolmaýy múmkin, óıtkeni ol uǵym sol mádenıetke ǵana tán, basqa mádenıet ókilderi ony bilmeýi de múmkin.

Sondyqtan da tildi úıretýdiń negizgi maqsaty-sóıletý, oqýshynyńoqytýshyny muqıat tyńdap, qaıtalap, túsinýi, óz pikirin basqamen bólise bilýi bolyp tabylady. Oqytýshy aýyzsha sóıleýge úıretýde kúndelikti sabaqta qaıtalanyp otyratyn sózdermen jumys jasaı otyryp, oqýshynyń tilge degen belsendiligin arttyrý maqsatynda taqyrypqa baılanysty tildik birlikterdiń, frazeologıalyq oralymdardyń, sóıleýge arnalǵan jaǵdaıattardyń mazmundy maqsatqa saıbolýyna kóńil bólýi qajet.

Aýyzeki sóıleýdi damytý jattyǵýlarynyń biri retindebuıryqpen jumys jasaımyn. Reseı oqytýshysy A.Iý. Chastýhınanyń aýtýynsha, buıryqty kúndelikti sabaqta qaıtalanyp, sabaq saıyn buıryq mazmunyn ózgertip otyryp úıretý oqýshynyńoqyp túsinýine, esinde qalýyna úlken jol ashady delingen.

Qazirgi ýaqytta kúndelikti qajettilikterge saı týyndap otyrǵan kóp tildi bilý, ásirese memlekettik tildi bilý men ony meńgertý qazirgi kezde ózektiproblemalardyń biri desek qatelespeımiz.Osy baǵyttabiraz ádistemelik-ǵylymı eńbekter men oqýlyqtar, maqalalar jaryq kórýde. Barlyǵynyń ortaqmuraty men mindeti –tildi meńgertý, úıretý, qajetti ortada erkin qoldana bilýdegi tildik iskerligin daǵdylandyrý.
Bilimniń , dáris berýde, oqytýdyń jańa ádisteri men tásilderi, baǵyttary artýda. Sońǵy ádistemelik eńbekterden ańǵarǵanymyz oqytýdyń eń tıimdi tásilderinińbiri toppen jumys jáne jeke jumys. Oqýshynyń ózine baǵyttalǵan bilim bolyp tabylady. Sabaq barysynda da oqytýshy barlyq uıymdastyrýshylyq qabileti men sheberligin árbir oqýshynyń ynta-jigeri menbelsendiligin arttyratyn, qyzyǵýshylyǵyn oıatatyn is-áreketterge jumsaǵanda tıimdi ári jemisti nátıje beretini sózsiz. Til oqytýda belsendi qoldanylatyn roldik oıyndar, ınterbelsendi ádister, kommýnıkatıvti –baǵdarly oqytýshy t.b. ádistermen júzege asyrylady. Osy baǵytta árbir oqytýshynyń ádis-tásilderdiqoldanǵan kezde, ony sol sátte qoldanyp qana qoımaı bolashaqta da paıdalansa, iske asyrsa degen oıybolatyny sósiz. Al bulárıneoqýshynyń jadynda umytylmastaı etip qaldyratyn taqyryp pen tapsyrma túrleri, taqyrypty ıgertýdegi oqytýshynyń uıymdastyrýshylyqqabiletimen tikeleıbaılanysty. Qazaq tilin mádenıet pen salt-dástúrmen baılanystyryp oqytýdyń ózindik erekshelikteri bar ekendigin osy jerde aıta ketýimiz kerek. Oqytýdyń ózindik ereksheligiqazaqtilin jaqsy biletin, sóıleı alatyn oqýshylardyń Tildik qatysymdyq qyzmetimen birge, ol kóptegen qyzmetterimen anaǵurlym baı.Sabaq barysyndadálelretinde tildik faktiler, tarıhı maǵlumattar, ár túrlietnografıalyq, etnolıngvıstıkalyq zertteýlermenkeltiriledi. Tildiń sanqyrly qubylys ekendigineańyz ben ápsanalardaǵy faktiler, ertegilerdegi obrazdardyń kómegi tıip jatady.

Mysaly: Ókpesóziniń «renish, naz»maǵynasyn ashyp berýde ókpeni taǵam retinde qonaqqa usynylmaıtyny men «Ertóstik» ertegisinde jalmaýyz kempir ókpe beınesinde kelgendigi halyqtyń osy ókpege degen ózindik kózqarasynan bolýy kerek. Osy sekildi sabaq barysynda Baýyr, júrek jalpy, dene músheleriniń basqa zattarmen qubylystarǵa ataý retinde berýdi qazaq halqynyń ózindik dúnıetanymy mańyzdy oryn alǵandyǵy aıtylyp, derektermen qamtamasyz etiledi. Osy rette Abaı Qunanbaevtyń Qara sózderinen alynǵanqazaqtyń júrek týraly aıtqany óte mańyzdy derek. Mys:Tiri adamnyń júrekten aıaýly jeri bola ma? Bizdiń qazaqtyń júrekti kisi degeni-batyr degeni...

Qoldanylǵan ádebıetter:
Respýblıkalyq ǵylymı-ádistemelik Qazaq tili: ádisteme jýrnaly 2011j №5
Oqý baǵdarlama Qazaq tili 1-4 synyp 2016 j

Aqtóbe oblysy Hromtaý aýdany Kóktaý orta mektebi
Alıeva Dınara Erdıldaevna

---