Tynys alý músheleriniń qurylysy
Qaraǵandy oblysy ,Qarqaraly qalasy,
Akademık O. A. Jaýtykov atyndaǵy
№1 qazaq orta mektebiniń bıologıa páni muǵalimi:
Bakırova Gúlmaıra Malgajdarovna
Sabaqtyń taqyryby: Tynys alý músheleriniń qurylysy
Maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa tiri aǵzalarǵa tán qasıet - tynys alýdyń mańyzyn, tynys alý músheleriniń qurylysy týraly bilimdi meńgertý, ǵylymı dúnıe tanymyn qalyptastyrý.
Damytýshylyq: Oılaý qabiletterin damytý, óz betinshe izdenýin qalyptastyr. Sabaqqa belsendilikter men qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
Tárbıelik: Salaýatty, sanaly tulǵany qalyptastyrý.
Sabaqtyń túri: Jańa bilimdi meńgertý
Sabaqtyń tıpi: Aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: Túsindirý, suraq - jaýap
Sabaqtyń kórnekiligi: Elektrondy oqýlyq, mýláj, tirek syzba nusqalary
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý
İİİ. Jańa sabaqty túsindirý
İ V. Jańa sabaqty bekitý
V. Oqýshylardyń bilimin baǵalaý
Vİ. Úıge tapsyrma berý
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý:
Úı tapsyrmasyn tekserý test arqyly júredi.
1. Qan qysymynyń kóterilýinen paıda bolatyn aýrý
A) gıpotonıa B) júrek talmasy g) gemofılıa
Á) gıpertonıa V) qan azdyq
2. Qan aınalymynyń eki sheńberinen qan neshe sekýndta aınalyp ótedi?
A) 20 - 23sek
Á) 19 - 20sek
B) 18 - 17sek
V) 24 - 25sek
G) 16 - 20sek
3. Lımfa qandaı qasıetimen plazmadan erekshelenedi
A) nárýyzy az
Á) erıtrosıtteri bolady
B) glúkozasy kóp
V) nárýyzy kóp
G) glúkozasy az
4. Eń iri lımfa tamyry?
A) lımfa túıini
Á) lımfa ózegi
B) qaqpaqshalary
V) lımfa qyltamyry
G) lımfa vena
5. Qandaı gemoglobınniń kemýinen bolatyn aýrý
A) qanazdyq
Á) leıkemıa
B) gıpertonıa
V) gemofılıa
G) gıpotonıa
Sáıkestik testi:
1. Salatamyr
2. Kóktamyr
3. Qyltamyr
a) tereń ornalasady
á) júrekke qan aparady
b) qandy júrekten denege
v) qan qysymy joǵary bolady
g) qannyń túsi qoshqyl
d) óte jińishke bolady
e) teri astynda ornalasady
İİİ. Jańa sabaqty túsindirý:
Jospar:
1. Tynys alý prosesi
2. Tynys alý músheleriniń qurylysy
Tynys alý - tiri aǵzalarǵa tán qasıet. Bul sabaqty grektiń uly aqyny Ovıdııdiń «Tynysym barda, úmittenemin» sózimen bastasaq, tynys alýdyń mańyzyn túsinemiz. Adam ashtyqqa, shólge, uıqysyzdyqqa shydaı alýy múmkin biraq, adam aýasyz bir mınýtta ómir súre almaıdy. Bıologıalyq turǵyda tynys alý degenimiz músheler men qorshaǵan ortanyń arasyndaǵy gaz almasýdy aıtady. Jer betindegi tirshilik etetin tiri aǵzalardyń barlyǵy tynys alý kezinde ottegin qabyldap, kómirqyshqyl gazyn bóledi. Aǵzanyń árbir jasýshasynyń jumysy(bulshyq etterdiń jıyrylýy, terdiń, silekeıdiń bólinýi, qozýdyń berilýi) energıany jumsaýǵa tikeleı baılanysty.
Energıa aǵzalyq zattardyń totyǵýy men ydyraýynan bosap shyǵady. Totyǵýǵa ottegi jumsalady. Aǵzada otteginiń qory bolmaıdy. Aǵza tanys alǵanda ottegin qabyldaıdy, ydyraý ónimderi aǵzadan syrtqa shyǵarylady. Tynys alý músheleri, qan aınalym júıesi, aǵza men qorshaǵan orta arasyndaǵy gaz almasýdy qamtamasyz etedi. Aǵzalyq zattardan energıa bosaý úshin ottegi qajet.
Muryn qýysynyń qurylysy. Aýa tanaý tesikteri arqyly keńsirikke barady. Keńsirikti súıekti - shemirshekti perde oń jáne sol jaq jartyǵa bólip turady. Keńsiriktiń qabyrǵalaryn epıtelıı ulpasynan túzilgen kirpiksheleri men túkteri bar silekeıli qabyqsha qaptaıdy. Onda kóptegen usaq bezder bolady. Bezdi jasýshalardan bólingen shyrysh shań men tozańdardy ustap qalady. Ári aýa ylǵaldanady. Silemeıli qabyqsha qantamyrlaryna baı. Muryn qýysyndaǵy usaq kóptegen qantamyrlardyń áserinen aýa birshama jylynyp, odan ári ótedi. Qan jasýshalary - leıkosıtter muryn qýysyna engen mıkrobtardy joıady.
Keńsiriktiń joǵarǵy jaǵynda túrli ıisterdi qabyldaıtyn ıis sezý júıkeleriniń ushtary ornalasady. Muryn qýysy ishki tanaý tesigi arqyly jutqynshaqpen jalǵasady. Jutqynshaqta asqorytý jáne tynys alý júıeleriniń joly túıisedi. Tamaq jutqynshaqtan óńeshke, aýa jutqynshaq arqyly kómekeıge ótedi. Jutqynshaq ári asqorytý, ári tynys alý músheler júıesine jatady.
Kómekeı - moıynnyń aldyńǵy jaǵynda ornalasqan ishi qýys shemirshekti múshe. Onyń ishki betin silemeıli qabyqsha astarlap jatady. Qabyrǵasy 3syńar, 3jup shemirshekterden túzilgen. İri shemirshekterine: tómengi bóligindegi saqına tárizdi, aldyńǵy jaǵy men búıirindegi qalqansha tárizdi, ústińgi jaǵyndaǵy kómekeı qaqpaqshasy jatady. kómekeıdiń artqy jaǵynda 3jup maıda shemirshekter bolady.
Dybys sińirleriniń arasyndaǵy keńistikti dybys sańylaýy deıdi.
Adam dem shyǵarǵanda dybys sańlaýy taralyp, dybys shyǵady. Dybystyń shyǵýy adam sóılegende aýa aǵynynyń dybys sińirlerin terbetýine baılanysty. Dybys sińirleri neǵurlym uzyn bolsa, onyń terbelisinen jýan dybys shyǵady. er adamdardyń kómekeıi úlken, dybys sińirleri uzyn, daýystary jýan. Moıynnyń aldyńǵy jaǵyndaǵy eń iri qalqansha shemirshektiń úlken úshkir túıini jutqynshaq shodyry dep atalady. Er adamdarda kómekeıdiń ortasha uzyndyǵy 44mm. Áıelderdiń kómekeıi kishileý, dybys sińirleri qysqa bolǵandyqtan, daýysy jińishke bolady, onyń ortasha uzyndyǵy 36mm. Aýyz qýysynda dybys shyǵarýǵa til, erin, jaqsúıekteri qatysady.
Keńirdek – kómekeıdiń jalǵasy, ishi qýys tútik pishindi shemirshekti múshe. Ol óńeshtiń aldyńǵy jaǵynda ornalasady, uzyndyǵy shamamen 9-12sm, al dıametri 15-18mm. Keńirdektiń aldyńǵy qabyrǵasy birimen - biri sińirler arqyly ózara baılanysqan jartylaı shemirshekti saqınalardan turady.
Keńirdek 5-shi arqa omyrtqasynyń tusynan oń jáne sol jaq ókpege baratyn 2 aýatamyrǵa tarmaqtalady. Aýatamyr keńirdektiń jalǵasy. İshki beti silemeıli qabyqshamen qaptalǵan. Aýatamyrlary ókpede óte kóp tarmaqtarǵa bólingen. Eń jińishke tarmaqtary aýa tamyrlyq tarmaqshalar dep atalady. Alveolanyń dıametri 0, 2 - 0, 3mm, qabyrǵalary bir qabat epıtelıı jasýshalarynan turady. Ókpe kópirshikteriniń syrtyn tutas qyltamyrlar torlap jatady.
Jańa sabaqty pysyqtaý:
1. Tynys alý múshelerine neler jatady?
2. Kómekeı qandaı qyzmet atqarady?
3. Keńirdek qaıda ornalasqan?
4. Alveolla qandaı maǵyna bildiredi?
Úıge tapsyrma:
Tynys alý músheleriniń qurylysyn oqý, áńgimeleý.
Akademık O. A. Jaýtykov atyndaǵy
№1 qazaq orta mektebiniń bıologıa páni muǵalimi:
Bakırova Gúlmaıra Malgajdarovna
Sabaqtyń taqyryby: Tynys alý músheleriniń qurylysy
Maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa tiri aǵzalarǵa tán qasıet - tynys alýdyń mańyzyn, tynys alý músheleriniń qurylysy týraly bilimdi meńgertý, ǵylymı dúnıe tanymyn qalyptastyrý.
Damytýshylyq: Oılaý qabiletterin damytý, óz betinshe izdenýin qalyptastyr. Sabaqqa belsendilikter men qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
Tárbıelik: Salaýatty, sanaly tulǵany qalyptastyrý.
Sabaqtyń túri: Jańa bilimdi meńgertý
Sabaqtyń tıpi: Aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: Túsindirý, suraq - jaýap
Sabaqtyń kórnekiligi: Elektrondy oqýlyq, mýláj, tirek syzba nusqalary
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý
İİİ. Jańa sabaqty túsindirý
İ V. Jańa sabaqty bekitý
V. Oqýshylardyń bilimin baǵalaý
Vİ. Úıge tapsyrma berý
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý:
Úı tapsyrmasyn tekserý test arqyly júredi.
1. Qan qysymynyń kóterilýinen paıda bolatyn aýrý
A) gıpotonıa B) júrek talmasy g) gemofılıa
Á) gıpertonıa V) qan azdyq
2. Qan aınalymynyń eki sheńberinen qan neshe sekýndta aınalyp ótedi?
A) 20 - 23sek
Á) 19 - 20sek
B) 18 - 17sek
V) 24 - 25sek
G) 16 - 20sek
3. Lımfa qandaı qasıetimen plazmadan erekshelenedi
A) nárýyzy az
Á) erıtrosıtteri bolady
B) glúkozasy kóp
V) nárýyzy kóp
G) glúkozasy az
4. Eń iri lımfa tamyry?
A) lımfa túıini
Á) lımfa ózegi
B) qaqpaqshalary
V) lımfa qyltamyry
G) lımfa vena
5. Qandaı gemoglobınniń kemýinen bolatyn aýrý
A) qanazdyq
Á) leıkemıa
B) gıpertonıa
V) gemofılıa
G) gıpotonıa
Sáıkestik testi:
1. Salatamyr
2. Kóktamyr
3. Qyltamyr
a) tereń ornalasady
á) júrekke qan aparady
b) qandy júrekten denege
v) qan qysymy joǵary bolady
g) qannyń túsi qoshqyl
d) óte jińishke bolady
e) teri astynda ornalasady
İİİ. Jańa sabaqty túsindirý:
Jospar:
1. Tynys alý prosesi
2. Tynys alý músheleriniń qurylysy
Tynys alý - tiri aǵzalarǵa tán qasıet. Bul sabaqty grektiń uly aqyny Ovıdııdiń «Tynysym barda, úmittenemin» sózimen bastasaq, tynys alýdyń mańyzyn túsinemiz. Adam ashtyqqa, shólge, uıqysyzdyqqa shydaı alýy múmkin biraq, adam aýasyz bir mınýtta ómir súre almaıdy. Bıologıalyq turǵyda tynys alý degenimiz músheler men qorshaǵan ortanyń arasyndaǵy gaz almasýdy aıtady. Jer betindegi tirshilik etetin tiri aǵzalardyń barlyǵy tynys alý kezinde ottegin qabyldap, kómirqyshqyl gazyn bóledi. Aǵzanyń árbir jasýshasynyń jumysy(bulshyq etterdiń jıyrylýy, terdiń, silekeıdiń bólinýi, qozýdyń berilýi) energıany jumsaýǵa tikeleı baılanysty.
Energıa aǵzalyq zattardyń totyǵýy men ydyraýynan bosap shyǵady. Totyǵýǵa ottegi jumsalady. Aǵzada otteginiń qory bolmaıdy. Aǵza tanys alǵanda ottegin qabyldaıdy, ydyraý ónimderi aǵzadan syrtqa shyǵarylady. Tynys alý músheleri, qan aınalym júıesi, aǵza men qorshaǵan orta arasyndaǵy gaz almasýdy qamtamasyz etedi. Aǵzalyq zattardan energıa bosaý úshin ottegi qajet.
Muryn qýysynyń qurylysy. Aýa tanaý tesikteri arqyly keńsirikke barady. Keńsirikti súıekti - shemirshekti perde oń jáne sol jaq jartyǵa bólip turady. Keńsiriktiń qabyrǵalaryn epıtelıı ulpasynan túzilgen kirpiksheleri men túkteri bar silekeıli qabyqsha qaptaıdy. Onda kóptegen usaq bezder bolady. Bezdi jasýshalardan bólingen shyrysh shań men tozańdardy ustap qalady. Ári aýa ylǵaldanady. Silemeıli qabyqsha qantamyrlaryna baı. Muryn qýysyndaǵy usaq kóptegen qantamyrlardyń áserinen aýa birshama jylynyp, odan ári ótedi. Qan jasýshalary - leıkosıtter muryn qýysyna engen mıkrobtardy joıady.
Keńsiriktiń joǵarǵy jaǵynda túrli ıisterdi qabyldaıtyn ıis sezý júıkeleriniń ushtary ornalasady. Muryn qýysy ishki tanaý tesigi arqyly jutqynshaqpen jalǵasady. Jutqynshaqta asqorytý jáne tynys alý júıeleriniń joly túıisedi. Tamaq jutqynshaqtan óńeshke, aýa jutqynshaq arqyly kómekeıge ótedi. Jutqynshaq ári asqorytý, ári tynys alý músheler júıesine jatady.
Kómekeı - moıynnyń aldyńǵy jaǵynda ornalasqan ishi qýys shemirshekti múshe. Onyń ishki betin silemeıli qabyqsha astarlap jatady. Qabyrǵasy 3syńar, 3jup shemirshekterden túzilgen. İri shemirshekterine: tómengi bóligindegi saqına tárizdi, aldyńǵy jaǵy men búıirindegi qalqansha tárizdi, ústińgi jaǵyndaǵy kómekeı qaqpaqshasy jatady. kómekeıdiń artqy jaǵynda 3jup maıda shemirshekter bolady.
Dybys sińirleriniń arasyndaǵy keńistikti dybys sańylaýy deıdi.
Adam dem shyǵarǵanda dybys sańlaýy taralyp, dybys shyǵady. Dybystyń shyǵýy adam sóılegende aýa aǵynynyń dybys sińirlerin terbetýine baılanysty. Dybys sińirleri neǵurlym uzyn bolsa, onyń terbelisinen jýan dybys shyǵady. er adamdardyń kómekeıi úlken, dybys sińirleri uzyn, daýystary jýan. Moıynnyń aldyńǵy jaǵyndaǵy eń iri qalqansha shemirshektiń úlken úshkir túıini jutqynshaq shodyry dep atalady. Er adamdarda kómekeıdiń ortasha uzyndyǵy 44mm. Áıelderdiń kómekeıi kishileý, dybys sińirleri qysqa bolǵandyqtan, daýysy jińishke bolady, onyń ortasha uzyndyǵy 36mm. Aýyz qýysynda dybys shyǵarýǵa til, erin, jaqsúıekteri qatysady.
Keńirdek – kómekeıdiń jalǵasy, ishi qýys tútik pishindi shemirshekti múshe. Ol óńeshtiń aldyńǵy jaǵynda ornalasady, uzyndyǵy shamamen 9-12sm, al dıametri 15-18mm. Keńirdektiń aldyńǵy qabyrǵasy birimen - biri sińirler arqyly ózara baılanysqan jartylaı shemirshekti saqınalardan turady.
Keńirdek 5-shi arqa omyrtqasynyń tusynan oń jáne sol jaq ókpege baratyn 2 aýatamyrǵa tarmaqtalady. Aýatamyr keńirdektiń jalǵasy. İshki beti silemeıli qabyqshamen qaptalǵan. Aýatamyrlary ókpede óte kóp tarmaqtarǵa bólingen. Eń jińishke tarmaqtary aýa tamyrlyq tarmaqshalar dep atalady. Alveolanyń dıametri 0, 2 - 0, 3mm, qabyrǵalary bir qabat epıtelıı jasýshalarynan turady. Ókpe kópirshikteriniń syrtyn tutas qyltamyrlar torlap jatady.
Jańa sabaqty pysyqtaý:
1. Tynys alý múshelerine neler jatady?
2. Kómekeı qandaı qyzmet atqarady?
3. Keńirdek qaıda ornalasqan?
4. Alveolla qandaı maǵyna bildiredi?
Úıge tapsyrma:
Tynys alý músheleriniń qurylysyn oqý, áńgimeleý.
You Might Also Like
